1

DEMR DII METAL RETM

Prof.Dr.Okan ADDEMR

IIa.GRUP ELEMENTLER

TOPRAK ALKAL METALLER

1.1- Be, Mg, Ca, Sr, Ba

ekil:1 Toprak alkali metallerin Ellingham diyagramlar

Ellingham diyagramlar toprak alkali metallerin karbonlar reaksiyona girme scaklklarnn C +
O2 CO reaksiyonu sz konusu toprak alkali metallerin standart serbest enerji erilerini
2000oC un zerindeki scaklklarda kesmektedir. Bu sebeple toprak alkali metallerin karbonla
redksiyonu teorik olarak mmkn grlmekle beraber uygulama ynnden mmkn
deildir.
Tablo:1 Toprak alkali metalleri karlatrmal zellikleri
Tablo 1 de verilen toprak alkali
metallerin karlatrmal zellikleri
tablosundan u sonular kmaktadr.
Bu metaller hafif metaller grubuna
dahildir. Magnezyum metalinin ergime
kaynama scakl sras ile 650-11070C
aralnda olup kolaylkla sblime
olabilen bir metaldir. Bu sebeple uucu
bir metal olarak tanmlanr.Berilyum
dnda dier metallerin ergime
scaklklar berilyum dnda 10000 C un
altnda olup dk scaklkta ergiyen
metaller grubuna dahildirler.

Toprak alkali metallerin oksitlerinin ortak zellii yksek scaklkta ergimeleridir. Bu oksitler
bu sebeple refrakter malzemelerdir. Berilyum klorr 5470 C da kaynad iin uucu zellie
sahiptir. Ergime ve kaynama scaklnn dk olmas bu bileiin destilasyona uygun bir
bileik olduuna iaret etmektedir.

ekil:2 II a grubu elementlerin klorrlerinin Ellingham diyagramlar

1.1- BERLYUM ;

1.1.1- Berilyumun fiziksel zellikleri ;

Bu metalin ilk bakta dikkate deer zellikleri; dk younluu ve yksek ergime
scakldr. (tablo:1).Elektronik yaps 1s22s2 eklindedir Atom ap 112.50pm, olup oda
scaklnda hekzagonal sk paket yaps ierisinde kristalleir.Ergime ss 1357 J K-1, buhar
basnc 1560 K de 4.84 10-6MPa dr.Termal iletkenlii 298 K de 165 W m-1 K-1 dir.Elektrik
direnci 4.31 x 10-6 m dir.katlamada hacmsal ekilme % 3 dr.Ses hz 1260m s-1
dir.Berilyum dk atom younluu sebebi ile X nlarn geirir. Berilyum ierisinde uzun
dalga boylu nlar ntron yaymasna sebebiyet verir. Berilyumun hzl ntronlarla ve
nlar ile nkleer reaksiyonu uzun sreli bir radyo aktivite oluturmaz.Ancak nkleer
reaksiyon sonucunda ilave ntron ve gaz rnleri oluabilir.rnein 1022 hzl ntron cm-2
berilyumla nkleer reaksiyonu neticesinde 23 cm3gaz berilyumun cm-3 teekkl
etmektedir.Bu gazn % 52 i tritum, kalan helyum gazdr. Bu gaz karm dislokasyonlar

etrafnda oluarak malzeme ierisinde gazla dolu boluk yaratmaktadr. Sonu olarak
malzemenin younluu % 20 dmektedir. Berilyumun bir adet kararl izotopu

Be bulunur.

1.1.2- Berilyumun kimyasal zellikleri ;

2s bandndaki iki elektron berilyumun valans elektronlardr. Birinci iyonizasyon potansiyeli
(Beo Be+ + e- ) 9.32 ev ikinci iyonizasyon potansiyeli (Beo Be2+ + e- )18.21 ev dir.Berilyum
bileiklerinde her zaman iki deerlidir.Kimyasal zellikleri magnezyumdan ziyade
alminyuma benzer. Alminyum gibi amfoter zelikte bir metaldir. rnein, berilyum
metalinin yzeyi nemli hava ile reaksiyona girerek, su buhar yzeyde oksitli bir tabaka
oluturarak, malzemenin daha fazla oksidasyonunu nlemektedir. Bu zellik 600 oC a kadar
geerlidir. Bylece malzemenin korozyon direnci artmaktadr. Berilyumun souk ve scak
sulu ortamlarda kimyasal direnci bu sebeple yksektir. Berilyumun oksijene kar ok yksek
afinitesi vardr ( ekil 1 ).Berilyum, mkemmel bir redkleyici maddedir. 900 oC dan yksek
scaklklarda azot ve veya amonyakla iddetli olarak reaksiyona girer ve Be 3N2 bileiini
oluturur.Berilyum yksek scaklklarda bile hidrojenle reaksiyona girmez. Beril hidrrler
kararl rnler olmayp dk scaklklarda paralanrlar. Berilyum oda scaklnda flor gaz
ile reaksiyona girebilirken, klor, flor, brom, iyot,tellr ile daha yksek scaklkta alev vererek
reaksiyona girer.
Berilyum karbon, gei metalleri, alkali toprak metalleri ile beraber intermetalik bileikler
oluturabilir.Bor, arsen ve tellryum ile metaloid oluturur.Metallerin kat berilyum
ierisindeki znrlkleri birka istisna dnda yksek scaklkta bile ok dktr.
Berilyum;

sv lityum, potasyum, sodyum, inko, cva, galyum, indiyum, kalay, kurun,

antimon ve bizmut metallerine kar direnlidir. Berilyum sv durumda ok reaktif bir

metaldir.
1.1.3- Berilyumun hammadde kaynaklar
Berilyum nadir bulunan bir element olup, dnya kabuunda ortalama 6 ppm bulunmaktadr.
Balca mineralleri tablo;2 de dir.Ticari olarak tannm olan Beryll mineralidir. Mika istlerin,
granitin, pegmatitin, argillitin bileiminde bulunur. En byk yataklar, Brezilya, Madagaskar,
Mozambik, Uganda, Gney Afrika, Rusya dadr.

Tablo: 2 Berilyumun mineralleri

Mineral
Beryll
Bertrandit
Phenakit
Chrysoberyll

Kimyasal bileimi
3 BeO . Al2O3 . 6 SiO2
4 BeO . SiO2 . H2O
2 BeO . SiO2
BeO . Al2O3

Be ierii % Be
3-3.5
15
16

1.1.4- retim
Berilin younlu kuvarza ok yakn olmas sebebi ile younluk sebebi ile zenginletirilmesi
mmkn deildir. Zenginletirme de el ile ayrma balca yoldur. Berilyum metalinin
retilmesinde ilk aama saf bir ara rn retimidir. Bu ara rn Be ( OH )2 ve BeO dur.Bu
rnlerden yararlanarak, metalotermik veya elektrolitik yolla metal retilebilir. Berilyum
kimyasal olarak ok direnli bir element olduu iin minerallerinin znr duruma
getirilmesi yksek scaklklarda mmkn olabilmektedir. Bu artlarda 1650oC da alkali
ortamda ergitilir( alkali fzyon ) ve katlatrlr.Katlatrlm rn krlp tldkten sonra
slfrik asitli ortamda li edilir. Silis ker ve filtre edilerek ayrlr. K ve NH 4 slfat tuzu ilavesi
ile alminyum ap olarak kristalize edilerek ktrlr. Kalsiyum hidroksit ilavesi ile demir ve
mangan ktrlr.Son olarak; amonyak ilavesi ile Be (OH)2 ktrlr.
Berilyum metalinin metalotermik yolla retimi BeF2 bileii zerinden gerekletirilir. Bu
ilem, Be (OH)2 bileiinin amonyumbiflorid (NH4)HF2 bileii ile zeltiye alnmas,
safszlklarn uzaklatrlmasndan sonra ( NH4)2BeF4 tuzunun kristalize edilerek zeltiden
ayrlmas ve 9001000oC da termik paralama ile kazanlmas esasna dayanr.Elektrokimyasal
retim, BeCl2 bileiinin ergimi tuz elektrolizi ile gerekletirilir. Bu bileik Be nun karbonun
bulunduu artlarda klor gaz ile retilir.
BeF2 den metalotermik yolla Be retimi, grafit potalarda Mg kullanarak 1300 oC da
gerekletirilir. Ergimi tuz elektrolizi ise NaCl ve BeCl2 tuz karmnn 350o - 400oC da
uygulanmas ile gerekletirilir. Katot malzemesi olarak nikel pota kullanlr. Berilyum ise
yzeye karak ayrlr.
Berilyum metali, krecikler halinde retilir. Toz metalurjisi teknikleri ile toz haline getirilir.
Bakrn mukavemetini, % 2 Be4 %0.57Co ilavesi ve sl ilemle , 200-240 N mm-2 den 1251450N mm-2 karmak mmkndr.

Berilyum metalinin dnya retimi 300 ton / yl dolaylarndadr. Bu miktar % 70 bakr

alamlamada kullanlr. Geri kalan miktar, havaclk ve uzay sanayinde, elektroteknikte, cam
sanayinde kullanlr.
1.1.5-Toksikoloji:
Berilyum 1940 l yllarda toksik olmayan bir metal olarak kabul edilmesine ramen yllar
ierisinde bu metalin insan salna etki eden bir ok yn bulunmutur. Bileikleri kararl
olmakla birlikte, toz olarak solunum yollarna ve deri yolu ile vcuda alnmas ile beraber
zaman ierisinde berilosis ad verilen akut bir rahatszln olutuu gzlemlenmitir.
Akcierlerde oluan bu rahatszlk, zamanla akcier kanserine yol aabilmektedir.Bu
bakmdan, bu metalin bileikleri ile temas halinde olan, berilyum madencileri, berilyumu
alamlamada kullanan dkmcler, nkleer reaktrde alanlar iin havada maksimum
0.002mg m-3 snr deeri verilmektedir. Berilyum ieren malzemelerle alrken, maske,
koruyucu elbise kullanlmal, almadan sonra muhakkak du alnmaldr. Bu zellikleri
sebebi ile zorunlu olmadka kullanlmayan bir metaldir.
2.2- MAGNEZYUM
2.2.1- Magnezyumun fiziksel zellikleri
2.2.1.1- Genel
Magnezyum dnya kabuunda en ok bulunan 8. Element, deniz suyunda en ok bulunan 3.
elementtir.Deniz suyunda 2.1022 ton bulunduu tahmin edilmektedir. Gm renginde beyaz
bir metaldir.
2.2.1.2-Atomik zellikleri
Atom numaras 12
Atom arl

24.3050

Atom ap

0.320 nm

Atom hacmi

14.0 cm3 mol-1

Elektronik yaps 1s2 2s2 2p6 3s2 .

Doal izotoplar: 24Mg (%78.70) , 25Mg (% 10.13) ve 26Mg(%11.17).
2.2.1.3 Latis parametreleri
Saf magnezyumun oda scaklndaki latis parametreleri a=0.32092nm c=0.52105nm c/a
oran 1.6236 olduundan hekzagonal sk paket yapsnn 1.6233 deerine ok yakdr.

ekil: 3 Birim hcre, dzlemler ve dorultular

Bu sebeple magnezyum ideal sk paketlenmi kristal yapsna sahip bir metal olarak kabul
edilebilir.
2.2.1.4 Younluu
Magnezyum metalinin 200C scaklnda ki younluu 1.738 g cm-3 dr. Ergime scaklnda,
6500C da 1.65 g cm-3 dr. Ergime noktasnda % 4 ekilme yapar.
Magnezyum metali toprak alkali grubu ierisinde olup karlatrmal zellikleri tablo1 de
verilmitir. Magnezyum metali 650oC da ergir, 1090oC da kaynar.Bu sebeple magnezyum
metali uucu bir metaldir. Isl iletkenlii 156 W m-1 K-1 dir. Elektriksel direnci 4.45 .cm dir.
Magnezyum metali tek bana yapsal uygulamalar iin kullanlmaz. Ancak alamlar
kullanlabilir. Standart elektrot potansiyeli, yarm hcre potansiyeli, -2.40 volttur
2.2.2- Magnezyumun kimyasal zellikleri:
Magnezyum her zaman iki deerlikli bir elementtir. Saf magnezyum yksek korozyon
direncine sahiptir. Bakr, demir nikel gibi safszlklar, klorr, oksit, nitrr gibi safszlklar
korozyon direncini drr. Magnezyum oda scaklnda nemli havaya veya suya maruz
brakldnda, yzeyinde magnezyum hidroksitten meydana gelen koruyucu bir tabaka
oluur. Magnezyum, alkali metal hidroksit zeltilerine, hidroflorik aside kar direnlidir.
Magnezyum havada beyaz alevle yanar. Kuru havada yanma scakl 650 oC dur. Havann
neminin artmas ile yanma scakl daha dk deerlere iner. Magnezyumun deien
scaklklara gre oksidasyon hzlar ekil: 3 de grlmektedir. Magnezyum su ile iddetli
reaksiyona girer.

ekil:3 Magnezyumun nemli havada oksidasyon hzlar

Magnezyumun havann nemi ile verdii reaksiyon sonucu malzeme arlklarndaki art
zamann fonksiyonu olarak ekil: 3 de grlmektedir. Zamann, scakln artmas ile
malzemenin arl da artmaktadr. Bu durum reaksiyon sonucu oluan rnlerden
kaynaklanmaktadr.
Magnezyum klor gaz ile MgCl2 azot gaz ile yaklak 5000C de Mg3N2 bileiklerini vermek
zere reaksiyona girer.
2.2.3- Magnezyumun mineralleri ve bileikleri:
Btn magnezyum bileikleri iki deerliklidir. Bromr, iyodr, slfat, nitrat tuzlar suda
znr. Suda znr magnezyum, hidrolize olma eilimindedir ve zayf asitli ortamda bazik
tuz halinde ker. Kristal suyu ieren magnezyumun dehidratasyonu gerekletirmek zor bir
ilemdir.
Tablo:3 Magnezyumun oksitli klorrl mineralleri
Mineral
Magnesit
Serpantin
Dolomit
Bischofit[7791-18-6]
Carnalit [1318-27-0]
l deniz
Deniz suyu

Kimyasal bileimi
MgCO3
2 MgO . SiO2 . H2O
CaCO3 . MgCO3
MgCl2 . 6H2O
KCl . MgCl2 . 6H2O

Mg ierii % Mg
28.8
22.2
13.2
12.0
8.7
2.55
0.14

2.2.3.1- Magnezyum oksit ve hidroksit

Magnezyumun en nemli bileii magnezyum oksittir. Bu malzeme farmakoloji, cam,
refrakter v.b sanayilerde ok sk kullanlan nemli bir bileiktir. MgO (magnezya, periclase)

doal mineral olarak nadiren bulunur. Bu malzeme doal magnesitin ( MgCO3 ), deniz suyu
veya dier kaynaklardan termik ayrmas ile oluturulur. ok yksek ergime scakl,
kimyasal direnci, yksek sl iletkenlii gerektiren alanlarda uygulama alan bulan nemli bir
toprak alkali oksit bileiidir. Teknik saflkta magnezya, sinterlenebilir ve sinter magnesia
veya sinter magnesit ad ile anlr. elik endstrisinde refrakter malzeme olarak kullanlr.
Kalsine magnesit, ziraatilikte ve inaat sanayinde de kullanlmaktadr. Ergimi magnezya
( fused magnezya), magnezya nn ergitilmesi ile oluturulur.
2.2.3.1.1- Magnezyum oksidin zellikleri
Magnezyum oksit renksiz, yeil veya kahverengi kbik hekza oktaedral kristaller oluturabilir.
Mg+2 nin iyon ap 78 pm dir. Magnezyum oksit ve magnezyum hidroksit toksik deildir.
Ancak toz malzeme ile alrken dikkatli olunmaldr.
Tablo:4 Magnezyum oksidin fiziksel zellikleri
Ergime noktas

Yaklak 28000C

Mohs sertlii

5.5-6

Younluu

3.58 g cm-3

589nm de refraktif indeksi

298 K de teekkl entalpisi
zgl ss cP
20 200 0C

1.0 kJ kg-1 K-1

20 1000 K-1

1.2 kJ kg-1 K-1

Isl iletkenlik
Saf kristal
300 0 C
10000C
Teknik safiyet
3000C
1000 0C
Lineer sl genleme katsays
Oda scaklnda
10000C
18000C

22 W m-1 K-1
7 W m-1K-1
12 W m-1 K -1
5 W m -1 K -1
6.7 x 10-6 K-1
1.4 x 10-6 K -1
16 x 10-6 K-1

Elastisite modl
25 0C
1000 0 C

3 x 104 MPa
2.5 x 104

Dielektrik sabiti 30 Hz-1MHz

11

10

Elektrik direnci
Oda scaklnda
500 0C
1000 0C
1300 0C

1 x 1014 .cm
1 x 1011 cm
1 x 10 7 cm
1 x 10 5 .cm

Magnezyum oksit; kostik magnezya, sinter magnezya ve ergimi magnezya olmak zere
farkl kalitededir.
2.2.3.1.2- Kostik magnezya
ok reaktif bir kristalin malzemedir. MgCO3 ve Mg(OH)2 bileiklerinin, paralanma
scaklklarnn hemen zerinde ki scaklklarda kalsine edilmesi ile oluur.
ekil :4 de (A)Mg(OH)2, (B)MgCO3 ve (C)Mg(CO)3.3H2O bileiklerinin termal analiz erileri
grlmektedir.Mg(OH)2 430 0 C da paralanrken,
5100Cda,

MgCO3

paralanmaktadr.

Mg(CO)3.3H2O bileii ise 210-3800 C arasnda

kristal

suyunu

kademeli

olarak

kaybetmektedir.Bu erilerde termik ayrma

endotermal(s

alan

reaksiyon)

olduundan,

reaksiyon scaklnda ve reaksiyon sresinde

aa doru pik vermektedir. Sonu olarak kostik
magnezya, para ( 50 mm ye kadar veya daha
ince) Mg(CO)3 ayrma scaklnn zerinde ki
scaklkta yaklak olarak 7000C da kalsine
edilmesi sonucu oluur. Kalsinasyon ilemleri,
dner frnlarda, aft frnlarnda uygulanr.
Kalsinasyonda

kontaminasyon

ve

ar

snmalardan kanlmaldr. Ar snma reaktif

MgO kristalitlerinin bymesi ve reaktivitesinin azalmas ile sonulanr. Bu malzeme ziraatte
gbrede ve inaat sektrnde imentoya katk malzemesi olarak kullanlr. Magnezyum,
bitkilerde klorofilin bileeni olup enzim aktivitesinde nemli rol oynar. Bu sebeple
vazgeilmez bitki besinidir. Azl bitkilerde klorosis ve nekrosis hastalklarna sebep
olmaktadr. naat sektrnde kostik magnesia, magnezyum tuzlarnn karm olarak bir

11

miktar sodyum fosfat ile kartrlrsa havada fevkalade sert bir malzeme meydan
gelmektedir. Bu tr balayclar sorel imentosu olarak isimlendirilir.
2.2.3.1.3- Sinter magnezya
Kostik magnezyann yksek scaklkta klinkerletirilmesi ile retilir.
Tablo:5 Deiik tiplerde sinter magnezyann kimyasal bileimi
Magnezya
Tipi

Bileim, A%
MgO

CaO

SiO2

Fe2O3

Al2O3

B2O3

younluk
g cm-3
1

91.5

1.5

4.5

1.1

1.4

0.01

3.27

89.0

2.4

0.5

7.8

0.3

3.26

88.0

2.5

0.6

8.6

0.3

0.01

3.38

98

0.7

0.7

0.2

0.2

0.30

3.28

97.2

1.9

0.5

0.2

0.2

0.05

3.43

96.4

2.0

1.1

0.4

0.1

0.01

3.43

97.2

2.0

0.4

0.3

0.1

0.01

3.42

98.5

0.7

0.15

0.5

0.1

0.015

3.45

10

99.0

0.7

0.1

0.1

0.1

0.01

3.43

1)yksek silikat ve demir ierikli para sinter magnesiya, 2) flotasyon konsantresinden retilmi yksek demirli
sinter magneziya 3) Yksek demirli para sinter magneziya 4) Yksek demirli Para sinter magnezya 5) Deniz
suyundan retilmi sinter magneziya 6 ) Deniz suyundan retilmi sinter magnezya 7) Dk demirli para
magnesia 8) Flotasyon konsantresinden retilmi iri kristalli dk demirli sinter magneziya 9) MgCl 2 tuzundan
retilmi sinter magnezya 10) MgCl2 nin pirohidrolizasyonu ile retilmi sinter magnezya

2.2.3.1.4- Ergimi magnezya.

Sinter magnezyann elektrik ark frnnda ergitilmesi ile retilen kristalin magnezyum oksittir.
Saf ergimi magnezya beyaz renkli bir tozdur. Safszlklar malzemenin rengini deitirir.
rnein demir ergimi magnezyaya, karm kristali olan magnesyo wstite (Mg,Fe)O
yeilimsi bir renk verir. Ergimi magnezyum oksidin soluk yeil rengi havada stlmas
durumunda MgFe2O4 magnezyum ferrit bileiinin teekkl ile kahve rengine dnr.
Ergimi magnezya sinter magnezyaya gre havann nemi ile daha az reaksiyona girme
eilimdedir. Sonu olarak daha kararl bir bileiktir. Ergimi magnezya yaklak 2200

scaklna kadar oksitleyici atmosferde kararl bir bileiktir.Bu scakln zerinde buharlama

12

ve ayrma meydana gelir. Redkleyici atmosferde ergimi magnezya 17000C a kadar

dayankldr.Ergimi magnezyann en nemli fiziksel zellii sl iletkenlii ve elektriksel
direncidir. Bu zellikler; malzemenin younluuna, safiyetine, parack dalmna, dier
yabanc mineralojik fazlara bal olarak deiir.
Ergimi magnezya, MgCO3 doal magnezitten retilir. Kalsine rn > % 92 MgO, % 1-4
SiO2,%0.5-2 CaO, %0.1-2 Al2O3, iz bileii olarak ZrO2,NiO, Na2O, K2O, B2O3 barndrabilir.Daha
saf ergimi magnezya retilmesi isteniyorsa deniz suyundan retilen, > % 97 MgO ieren
magnezya kullanlabilir.
Ergimi magnezya, tp s direnlerinde izolasyon malzemesi olarak kullanld zaman,
safszlklarn miktar elektriksel iletkenlii etkiledii iin nemlidir. Yksek demir ierikli
malzemeler kullanlmamaldr.
Ergimi magnezya, kesikli prosesle 2800- 3000 0C da sinter magnezyay ergiterek retilir. Ark
ocanda tek fazl veya fazl a.c. akm kullanarak sinter magnezyadan blok ergimi
magnezya retmek zere ergitilir. 1 MW lk byle bir ark frnnda elektriksel parametreler;
90- 150 volt ve 6000 -9000 A , elektriksel g 2000- 4000 kWh / ton ergimi magnezya
dr.Ergime ilemi sonucunda malzemede Forsterite, Monticellite kristal bileikler oluabilir
(bknz tablo;6) . Bu tr yabanc fazlar, ounlukla ergime blounun yzeyine yakn blgelerde
oluur. Elle ak yeil rengi olan bu blgeler elle ayrlabilir. imdiye kadar elle ayrmadan daha
verimli bir metot gelitirilmemitir. Ergimi magnezyann s ve termal zellikleri sentetik ve
doal mineraller eklenerek gelitirilebilir. Bu mineraller arasnda, ergimi zirkon, magnezyum
alminyum silikatlar, kordiyerit saylabilir.
2.2.3.1.5- Magnezyum oksidin magnesit cevherlerinden retimi
Magnezyum oksidin retimi ilk olarak Avusturya100 yl nce da yksek fosforlu pik demir
retiminde pota cidarnda refrakter malzeme olarak kullanlmas ile balamtr. Magnezya
retimine elverili magnesit yataklar eski Yogoslavya, Yunanistan, Trkiye, Hindistan, Nepal,
Gney Afrika Avustralyada bulunmaktadr. Magnezit cevherin safiyeti yeterli deilse,
magnezit cevheri cevher hazrlama ileminden geirilir. Refrakter uygulamalar iin gerekli
olan yksek saflkta magnezit cevherinde; yksek MgO ierii ve CaO : SiO2 ktle oran 2 -3
arasnda, Fe2O3 ve Al2O3 miktarlar dk olmaldr.

13

Sinterleme ilemi srasnda, magnesit bileiminde bulunabilecek Fe2O3 magnezyum ile

reaksiyona girerek Tablo: 6 daki manyetik zellie sahip MF bileiini oluturur. Sinterleme
ilemini takiben manyetik ayrma ile demir bileii sinter magnezyadan uzaklatrlarak
kalsine malzeme saflatrlm olunur. Demir bileikleri sinter magnezyann ergime scakln
drd iin refrakter olarak kullanlmas durumunda olumsuz etkisi vardr.Buna karlk
SiO2 ve CaO yksek scaklkta ergiyen bileikler oluturduu iin sinter magnezyann
refrakterlerde kullanlmas durumunda kullanld refrakter malzemenin ergime scakln
ykseltme gibi olumlu etkisi bulunur.
Tablo:6 Sinter magnezya bileiminde bulunabilecek balca mineraller
Mineral

Forml

Ksaltmas

Ergime scakl oC

Forsterite

2MgO.SiO2

M2 S

1890

Monticellite

CaO.MgO.SiO2

CMS

1495

Merwinite

3CaO.MgO.2SiO2

C3MS2

1575

Di kalsiyum silikat

2 CaO. SiO2

C2 S

2130

Tri kalsiyum silikat

3 CaO . SiO2

C3 S

1900

Magnesiyo ferrite

MgO.Fe2O3

MF

1750

Dikalsiyum ferrite

2 CaO . Fe2O3

C2 F

1435

Bu cevherlerde ilk klasifikasyon, selektif madencilik ile balar. Cevher ekili deirmenlerde
selektif krma ve selektif tme ileminden geirilir. Krma ilemi ounlukla birka
kademede uygulanr. Kalsinasyon iin son tane bykl; aft frnlar iin 20-200mm ve
dner frnlar iin 2 60 mm dir.
2.2.3.1.5- Magnezyum oksidin deniz suyundan retimi
1980 li yllarda artan elik retimi sebebi ile artan sinter magnezya talebi, alternatif yol
olarak deniz suyundan da magnezya retiminin gelitirilmesine yol amtr. Bu metot ilk
olarak 1865 ylnda Fransa da ufak apta Akdeniz sahilinde uygulanmtr. 1930 lu yllarda
ABD de byk apta uygulama yaplmtr. Tablo:7 de deniz suyunun bileimi verilmektedir.
Deniz suyunun bileimi tablo:7 de verilmektedir.1 ton MgO retmek iin stokiyometrik olarak
470 m3 deniz suyuna ihtiya vardr. Uygulamada is bu deer 600 m3 dr. Prosesin kimyasal
esas, magnezyum hidroksitin kalsiyum hidroksit ilavesi ile ktrlmesi esasna dayanr

14

Tablo:7 Deniz suyunun bileimi

Katyon

Konsantrasyon
g kg-1

Anyon

Konsantrasyon

m mol kg-1

g kg-1

mmol

kg-1
Sodyum

10.47

455.0

Klorr

18.97

535.1

Potasyum

0.38

9.7

Bromr

0.065

0.81

Magnezyum

1.28

52.5

Slfat

2.65

27.6

Kalsiyum

0.41

10.2

Bikarbonat

0.14

2.35

Stronsiyum

0.013

0.15

Borat

0.022

0.46

Magnezyum hidroksitin kme reaksiyonu :

Deniz suyuna nehirlerden tatl su karyorsa, suda nehrin tad askda kat paracklarda
olabilir. Bu maddeler magnezyum hidroksit ile beraber kerek, magnezyum hidroksitin
kirlenmesine yol aar. Bu sebeple deniz suyuna tatl su karmamaldr. Ancak deniz suyu
tesise pompalandktan sonra sspansiyonda ki maddeleri

ayrmak zere filtrasyon

ileminden geirilir. Ayrca tesiste her zaman ykama suyu kullanlr. Yaklak olarak 1 ton
MgO bana > 40 m3 temiz ykama suyu ken Mg(OH)2 yi ykamak iin gereklidir. Yksek
saflkta kire veya dolomit kalsine edilir ve Ca(OH)2 , kire st retmek zere temiz su ile
kartrlr ve Mg(OH)2 ktrlr. Deniz suyu znm karbon dioksit ierir. Bu sebeple
slfrik asitle muamele edilerek Ca(OH)2 ilavesi srasnda znmez CaCO3 a dnmesi
nlenir.

Mg(OH)2 ktrme de iri kristaller tohumlama amac ile zeltiye ilave edilir. Bylece
kristalizasyon ilemi hzlandrlr. ktrme tanklarnda st akm dk magnezyum ve

15

yksek kalsiyum ierii ile deniz suyuna geri gnderilirken retilen bulama, alt akm olarak
tankn tabanndan alnr, ykanr. Bylece bir ok alkali metal klorrler ve dier iyonlar
uzaklatrlr. Bulamataki su ierii szme ilemi ile < % 50 ye drlr. Bu malzeme kostik
ve sinter magnezya retimi iin balang maddesi olarak kullanlabilir. Deniz suyunda
retilen sinter magnezya da %0.2B2O3 ve az miktarda CaO, SiO2 Al2O3 Fe2O3 vardr. Bu
kirletici maddelerin kayna kire ta ya, deniz suyu olabilir. zellikle B2O3 MgOin
sinterlenmesinde zararl etkisi vardr. Sinterleme de bir miktar Na2CO3 katarak boru umas
salanr ve malzeme zerindeki olumsuz etkisi giderilir.
2.2.3.2- Susuz magnezyum klorr
MgCl2 [ 7786-30-3 ] doann en ok tannan bileiidir. Deniz suyunda, baz gl yataklarnda
bulunur. Suda znr magnezyum bileiidir. Magnezyum klorrl mineraller tablo:3 de
verilmitir. Bischofit [7791-18-6 ], Karnalit [1318-27-0] mineralleri, magnezyum retiminde
kullanlan en nemli tuzlardr. Bischofit, kalsiyum klorr ile beraber Tachhydrite ismi verilen
CaCl2 2.MgCl2.12.H2O bileiminde ift tuz oluturur. Bu ift tuz yataklar Kongo ve Brezilya da
bulunmaktadr.
Tablo:8 Susuz Magnezyum Klorrn zellikleri

Molekl arl

95.23

Ergime scakl

713 0C

Refraktif indeks

1.657 1.59

Younluk

2.41 g cm-3

Spesifik elektrik iletkenlii

700 0 C
800 0 C
Suda znrlk
20 0C
60 0C
100 0C
Metanolde znrlk
0 0C
60 0C

1.00 -1 cm
1.17 -1 cm
54.6 g / 100g
61.0 g / 100g
73.0 g / 100g
15.5 g / 100g
20.4 g / 100g

16

Magnezyum klorr, higroskopik bir bileiktir. Dnm scaklklar ve kristal suyu bileimleri
ve znrlkleri tablo:10 da verilen 5 adet hidrat vardr. Bunlardan alt kristal suyu ierenin
zellikleri tablo: 9 da verilmitir.
Tablo: 9 MgCl2.6H2O nun zellikleri
Molekl arl
Ergime noktas
Ergime ss
Younluu
Refraktif indeks
zgl ss Cp
48.6 0C
100 0C

203.31
117
34.3 kJ/ mol
1.57 g cm-3
1.495 1.507 1.528
1.415 kJ kg-1 K-1
1.537 kJ kg-1 K-1

Tablo:10 Sulu magnezyum klorr tuzlarnn dnm scaklklar ve znrlkleri

Hidrat dnm

Scaklk
0
C
-33.6
-17.4
-3.4
116.8
181.5

znrlk
g MgCl2 / 100 g H2O
27.2
47.4
52.3
85.6
125.7

17

2.2.4 - Magnezyumun retimi

Magnezyum elektrolizinde balang maddesi her zaman MgCl2 bileiidir. Bu bileiin
retimi, magnezyum oksitli veya hidroksitli bileikleri HCl veya Cl2 gaz ile sulu MgCl2 e
dntrlmesi ve kristalize edilmesi, kristalize edilmesi esasna dayanr. Doal olarak
balang hammaddesi olan magnezyum oksit ve magnezyum hidroksit ne kadar temiz olursa
retilen MgCl2 tuzu da o kadar temiz olacaktr. Bir ok magnezyum retim yolu olmasna
ramen uygulananlar,IG prosesi ve DOW prosesi olarak da anlan deniz suyundan
magnezyum retim teknolojisidir.
2.2.4.1- IG prosesine gre magnezyum klorr ve magnezyum metal retimi
Magnezyum oksitli hammaddelerin magnezyum klorre dntrlmesinde ekil:5 de
grlen klorinatr kullanlr. Bu klorinatr Norvete 2002 ylna kadar kullanlmtr.
Bu proseste, kostik magnezyum oksit dolomit
dk kl ieren odun kmr ile kartrlr, ve 5
10 mm lik pelteler yaplr. Kurutmada sonra
yaklak % 50 magnezyum oksit, % 15-29
magnezyum klorr % 15-20 su, ve % 10 karbon
ieren karm ekil: de ki klorinatre verilir. Klor
gaz

bir

sonraki

elektroliz

ilemi

srasnda

retilmektedir. Karbon direnler aracl ile

retilen s yardm ile 1000 1200

C scakla

kadar klr. Oluan balca reaksiyonlar ;

Ergimi magnezyum klorr frn tabanndan frn dna alnr ve elektroliz hcrelerine tanr.
Frndan ayrlan gaz bacaya verilmeden nce klor gaz kazanlr temizlenir ve bacaya verilir.
Magnezyum kazanma verimi % 90 ve karbon tketimi 0.4 ton/ ton magnezyum oksittir.

18

peletleme kademesinde magnezyum klorr zeltisi, klor kayplarn kompanse etmek amac
ile katlr.
Magnezyum tuzlar

Magnezyum oksit
Peletleme

Karbon

Kurutma

Klorrletir
me
Klor geri
dnm
Elektroliz

Rafinasyon

Magnezyum
ekil.6 IG prosesine gre magnezyum oksidin klorrletirlimesi ve magnezyum elektrolizi
2.2.4.2- Dow prosesine gre magnezyum klorr retimi ve magnezyum metal retimi
Dow chemical irketi elektroliz hcrelerine sulu magnezyum klorr Mg Cl 2 . 2 H2O tuzunu
kullanmaktadr. Magnezyum hidroksitli amur veya kalsine dolomit dner bir frnda suyu
giderildikten sonra magnezyum klorrl bir zeltide HCl ile birlikte ntrletirilir. Fazla
kalsiyumu ktrmek zere bir miktar slfrik asit ilavesi yaplr ve filtrasyon ile ayrlr. Tuzlu
zelti % 35 magnezyum klorr zeltisine zenginletirilir. Saflatrlm tuz zeltisinden %
70 lik magnezyum klorr granle edilerek retilir. Elektroliz ileminde oluan klor gazndan
geri dnm rn olarak HCl retilir ve ntrletirme ilemine gnderilir.

19

DOW prosesi 1999 ylna kadar Texas ABD de 50 yl iletmede kalmtr. Daha sonra bu
prosesin lisans Avustralya ya verilmitir.1
Magnezyum hidroksit

Ntralizasyon

saflatrma

konsantrasyon

Dehidratasyon
ve granlasyon

Elektroliz

HCl retimi

Rafinasyon
Afinasyu

Magnezyum metali
ekil:7 DOW prosesine gre magnezyum klorr ve magnezyum metal retimi
2.2.4.3-Magnezyum metalinin ergimi tuz elektrolizi
2.2.4.3.1- Teorik esaslar

R.E.Brown : Light Metal Age 1998 no:2 s 60-63

20

Magnezyum klorr; 600- 8000C scaklnda alkali metal klorr tuzlarnn ergimi karmnn
elektrolizi ile elde edilir. letme scakl magnezyumun ergime scaklnn hemen
zerindedir.

Scakln

ykselmesi,

magnezyumun

buhar

basncnn

artmas

ile

sonulandndan istenen bir durum deildir. Balca elektrokimyasal toplam reaksiyon;

Elektroliz ilemi srasnda magnezyum, ergimi elektrolitten daha hafif olduu iin elektrolit
yzeyinde toplanr. Elektroliz hcreleri, sadece elik kasadan ibaret olabildii gibi refrakter
malzeme ile de denmi olabilir. Katot malzemesi olarak elik, anot malzemesi olarak
karbon kullanlr. Magnezyum klorrn yukardaki reaksiyona gre serbest enerjisi ve
entalpisi 1000 K de sras ile 482.7 ve 596.7 kJ / mol dr. Paralanma voltajlar Nerst
denkleminden yararlanarak reversibl elektrot potansiyeli 2.501 volt olarak bulunur. Ancak
teknik elektrolitler alkali metal klorrlerini bir karm olduundan reversibl magnezyumun
dk aktivitesinden dolay, daha yksek bir deer verir. Teknik bir elektrolitte MgCl2
aktivitesi 0.02 olup 1000 K de reversibl elektrot potansiyeli 2.67 volttur. Faraday kanununa
uygun olarak % 100 akm randmannda 4.534 x 10 -4 kg Mg / Amper.saat magnezyum metali
retilir. Teorik enerji tketimi 6.8 kWh / kg Mg dr. Endstriyel bir hcrede enerji tketimi 10
-20 kWh/ kg MG arasnda deiir. Sonu olarak giren enerjinin % 32 -66 % s; elektrotlar aras
omik diren, elektrotlarda ar voltaj sebebi ile kaybolur. Is retimi hcreden kaybolan sy
kompanse etmek iin gereklidir. Akm randman % 75 95 arasnda deiir. Akm
randmannn dklnn balca sebebi redklenmi magnezyumun ve klor gaznn geri
znmesidir. Magnezyum ergimi tuz elektrolizinin elektrolit bileimin de % 8-20 MgCl2
bulunmaktadr. Elektrolitin kalan bileenleri LiCl, BaCl2 olabilir.
2.2.4.3.2- Elektroliz hcreleri
Uygulamada bir ok hcre tasarm mevcuttur. Firmalar kendi lisanslar altnda kendi
isimlerini kullanarak proses gelitirmektedirler. rnei IG magnezyum retimi magnezyum
oksitten susuz magnezyum klorr retimi ve bu isimle anlan elektroliz hcresini de
kapsamaktadr (ekil: 7 ).

21

2.2.4.3.2.1- IG hcresi
ekil :8 IG hcresinin yaps (a)grafit anot,(b)elik katot
(c)yarm duvar,(d)klor gaz kabarcklar, (e) Magnezyum
Krecikler, (f) klor gaz k (g)magnezyum, (h)amur

Elektroliz hcre konsepti 1930 lu yllarda

Almanya da Farben irketince

gelitirilmi ve

eski Sovyetler Birlii , ABD, Norve gibi lkelerde

kullanlmtr. Susuz magnezyum klorr kullanan
bu hcre, tula ile deli hcre yarm refrakter
duvarlarla ayrlmtr. Soutmal grafit anot
levhalar yarm refrakter tulalara baldr. Yarm
duvarlar her bir anodu klor gaz ve yzen
magnezyum metalinden ayrmaktadr. elik katot
katot blmesine yerletirilmitir.Katotta toplanan metal, katot blmesinde toplanrken, anot
blmesinde klor gaz toplanr. Akm randman0.80 0.85 dir.Hcrenin kulland akm 60
120 kA dr. Klor gaz konsantrasyonu %90-95 dir. Karbon anot tketimi 15 -20 kg / ton Mg
dir.16- 18 kWh / ton Mg g tketimi vardr.
2.2.4.3.2.2- DOW hcresi
DOW hcresi sulu MgCl2 . 2H2O nun beslendii hcredir. Yksek younluktaki silindir grafit
anotlar frn tavanndan szdrmazl salayacak ekilde hcreye girer (a)
ekil: 9 DOW hcresi (a) elik manto (b)elik
katot (c) grafit anot (d) refrakter kapak (e)magnezyum toplam blm

Konik katot elik malzemeden yaplmtr ve elik

tabana kaynaklanmtr (b). Magnezyum metal
elektrolit ak ile (b) blmne tanr ve orda
hcrenin nnde birikir(e). Hcreye besleme akm
ile giren su, MgCl2 MgO ve HCl yapmak zere
reaksiyona girer. MgO karbonla, CO ve CO2 vermek
zere reaksiyona girer. Karbon tketimi 60 70 kg

22

Karbon / ton magnezyum dur. DOW hcresi 700 0 C da alr. Tahmini akm yk 180 kA ve
akm younluu 0.8 dir.
2.2.3.4- Termik redksiyon prosesleri:
Karbotermik proseslerde hammadde olarak dolomit veya magnezit kullanlr. Redksiyon,
karbotermik, metalotermik yollarla uygulanr
2.2.3.4.1- Magnezyum oksidin karbotermik redksiyonu:
Magnezyum oksidin karbotermik redksiyonu

eklindedir.Bu reaksiyon 1800-2000 0C da gereklemektedir. Magnezyum reaksiyon rnleri

ierisinde gaz faznda bulunur. Hzlca soutularak desblime edilmesi gereklidir. II dnya
harbi srasnda byle bir tesis kurulmu olmakla beraber reaksiyon rnlerinde magnezyum
%50 olduu iin verimsiz bir proses olarak kalm ve terk edilmitir.
2.2.3.4.2- Magnezyum oksidin metalotermik redksiyonu
Endstriyel boyutta magnezyum retimi, magnezyum oksidin silisyum ve/veya alminyum ile
reaksiyonu esas zerinedir. Magnezyum kayna olarak dolomit oka kullanlan kaynaktr.
Bazen zenginletirilmi kalsine magnezit de kullanlabilir. Kalsine dolomitin silikotermik
redksiyonunda oluan temel reaksiyon;

eklindedir. Bu reaksiyonun oluumu standart koullarda 2100 oC gibi uygulanmas g

yksek bir scaklk olmakla beraber, Mg buhar basncnn vakum kullanarak drlmesi ile
reaksiyonun oluum scakl da dmektedir2. Silisyum kayna olarak silisyumca zengin
ferro silisyum alam kullanlr. Reaksiyon gelitike, ferro alamda silisyum ieriinin
azalmas ile reaksiyonlar yavalama eilimi ierisine girerler. 0.1 MPa vakum deerine
yaklak 1700 0C da ulalr. Eer dolomit, Al2O3 ve SiO2 dier oksitlerle kartrlrsa, sv curuf
oluumunu tevik edecektir. Endstriyel uygulamalarda ilem koullar 0.1 MPa vakum da
1200 1600 0C scaklklarndadr. Redktant olarak alminyum kullanlmas durumunda

Reaksiyonuna gre magnezyum spineli meydana gelmektedir. Alminyum kuvvetli bir

redktif olmasna ramen pahal bir malzemedir. Yukarda ki reaksiyon 1360 0C scakla
0.1MPa buhar basncnda oluur. Metalotermik reaksiyon ilemleri vakum sebebi ile kesikli

Fuat Yavuz Bor ; Ekstraktif metalurji Prensipleri T 1986

23

alma ekline uygulanabilir. Magnezyumun vakum altnda redksiyonunda kullanlan

teknolojiler ;
1- Dardan endirekt stmal retortlar ( Pidgeon prosesi ) kapasite 70 kg/ gn
2- Direkt stmal reaktr ( Bolzano prosesi ), kapasite 2 ton / gn
3- Ergimi cruf reten direkt stmal reaktrler, kapasite 12 ton / gn
Pidgeon prosesi; Bu proses 1940 ylnda Kanada da Pidgeon tarafndan gelitirilmitir.
Gnmzde inde byk apta retim yaplmaktadr. 5 : 1 orannda kalsine dolomit ve
ferrosilis biriketlenir ve elik malzemeden yaplm tp frnna yerletirilir ve endirekt olarak
stmal frnda 1200

C scaklna kadar stlr ve 10 25 Pa basncnda vakuma alnr.

Magnezyum buhar retortun su soutmal blmnde toplanr. Retorttan alnan magnezyum

ergitilip ingot olarak dklr. in deki bir tesisin3 tketim deerleri yledir:0.9MWh elektrik
enerjisi, 10.5 ton kok, 11 ton dolomit, 1.1 ton%75 lik ferrosilis, magnezyum kazanma verimi
%82, retilen cruf 6.2 ton dur.
% 99.5 saflnda dolomit cevherinden hareketle % 99.95 arlnda magnezyum metali
retilebilir.
ekil:10 Pidgeon retortu 1,2- Cr- Ni elikten retort
3-radyondan koruyucu 4,5- konik kapak 6 vakum
Pompasna 7, 8- koruyucu kapak 9-alkali tutucu
10- magnezyum( magnesium krone )

Pidgeon retortunun yaps ekil: 10 da

grlmektedir.Retortun yksek scaklkta
kalan ksm Cr-Ni elikten yaplmtr.0.3 m
apnda 3 m uzunluundadr. 40 adet retort
elektrikle stmal frna yerletirilir. Yaklak
100 kg biriket retorta yerletirilir. Yaklak 10 saat lik bir stma sonunda 14 kg Mg frnn d
ksmna yerletirilmi kondansasyon blmnde younlar. Dolomitten magnezyum retimi
akm emas ekil: 11 de grlmektedir.

Jing Chun Zang ;Proc.TMS Symp Magnesium Technology 2001 New Orleans LO , 2001, 13-15

24

Dolomit

silis

Krma

Krma

kalsinasyon
n
kartrma

biriketleme

redksiyon

Ergitme ve
rafinasyon

Magnezyum sat
ekil:11 Pidgeon ve Bolzano prosesine gre metalotermik magnezyum retimi akm emas
Bolzano prosesi
Bolzano prosesi talya da gelitirilmitir. Halen
Brezilyada uygulanmaktadr.Elektriksel stma
direkt olarak arjda yaplmaktadr.Kalsine dolomit
ve ferrosilis kartrlp biriketlendikten sonra frna
arj edilir. (f) elektrik direnlerini kullanarak arj
dorudan stlr. Proses 1200 0C da ve 400 Pa da
alr. Magnezyumsu soutmal kondansrn i
ksmnda toplanr. Reaktr 2 ton/ gn retim
kapasitesine sahiptir. 7 kWh/ton Mg, 5ton kalsine
dolomit, 0.7 ton ferrosilis, kullanlr Magnezyum
randman % 81 olup . 5 ton curuf / ton
magnezyum retilir. Magnezyumun arl %99.98
ve % 99.99 dur.
ekil:12 Bolzano reaktr a- elik manto b- refrakter
c-hareketli arj paketi d-arj biriketi e-arj destei
g- hareketli kondansr h- kondense magnezyum

25

Magnetherm prosesi
Bu proses Fransz irketi olan Pechiney firmas tarafndan 1960 ylnda gelitirilmitir.
Marginac firmas 2001 ylna kadar bu teknolojiyi kullanmtr. Northwest Alloy (ABD ) irketi
ve Magnohorm ( eski Yugoslavya) bu prosese gre retim yapmaktadr. 65 000 ton / yl
magnezyum bu prosese gre retim yapmaktadr. Oluan reaksiyon;

Pidgeon ve Bolzano prosesinde 2000 0C gibi yksek ergime scaklna sahip dikalsiyumsilikat
oluurken, Magnetherm prosesi 2CaO.SiO2.nAl2O3 bileiminde 1550 1700 0C da, dk
ergime scaklna sahip cruf retilir. Tipik cruf bileimi; %55CaO ,%25SiO2, %14 Al2O3 ve %
6 MgO ierir. Cruf elektriksel olarak stlr. ri kalsine dolomit ve almina 3- 30 mm
aralnda ferrosilis ile beraber 3 -6 kPa da vakum altnda crufun zerine boaltlr.

ekil: 13 Magnetherm reaktr a- bakr elektrot b- grafit

astar c- taban elektrot d- mal alma delii e- refrakter
f-dk tenrl FeSi g cruf h- kondansr i- pota

Cruf bileimini ayarlamak zere kalsine magnezit ilavesi yaplabilir. Redklenen

magnezyum, (h) kondansrnde younlaarak (i) potasnda toplanr. Sv cruf (e)mal alma
deliinden 18 saate bir alnr. Bu kadar srede 10 ton magnezyum retilmektedir. 1 ton
magnezyum 4.6 ton kalsine dolomit, 0.6 ton almina, 0.85 ton %75 lik ferro silis ve 7-8 MW

26

enerjiye gereksinim vardr. retilen cruf topran silisyum ve magnezyum ihtiyacn

karlamak zere topraa kartrlabilir.
2.2.3.4.3- Magnezyum metalinin rafinasyonu
Btn magnezyum metal retim proseslerini, safszlklar uzaklatrmak zere rafinasyon
ilemi ve dkm takip eder. Magnezyum metalinde safszlklar hammaddelerle kontrol
altnda tutulabilir. Balca safszlklar, demir, bakr, nikel, manganse, alminyum, kalsiyum,
sodyum olabilir. Ar metaller magnezyumun korozyon direncini drr. Demirin
magnezyumda znrl 650 0C da arlka %0.018 dir. Scakln artmas ile demir
znrl 750 0C da arlka %0.04 e ykselir.200-400 ppm demir ticari magnezyumda
istenen deerdir. Demirin magnezyumdan uzaklatrlmas, manganez ve alminyum ilavesi
ile gerekletirilir. Bylece korozyona kar daha direnli magnezyum retilir. Magnezyumda
hidrojen havadaki nemden veya yanma gazlarndan kaynaklanmaktadr. McCl2 ve dier
tuzlar kuvvetli higroskopik maddeler olup kolaylkla havadan nemi kapar. Magnezyum
alminyumdan daha fazla hidrojen znrle sahiptir. Magnezyumda ve magnezyum
alamlarnda 2-12 mg/ kg dr. Ancak hidrojenin magnezyumda uzaklatrlmas alminyumda
olduu gibi kolay deildir. Magnezyum metalinin uucu zellie sahip olmasndan dolay
hidrojenin vakum altnda uzaklatrlmas da zordur.
2.2.3.4.4- Magnezyum metalinin dkm
Otomatik dkm makinalar kullanarak pompalamayla veya statik basnla dkm yaplabilir.
Magnezyum katlamada % 4 orannda ekilir. Yzey atlaklar ve boluklara kar hassastr.
Trblansl ak metalik olmayan inklzyonlarn oluumunu tevik eder. Bu sebeple dkm
de azami dikkat gsterilmelidir. Yksek scaklkta veya trblansl dkmde metal yzeyine
kkrt tozu serpitirilip SO2 oluturularak oksidasyon bask altnda tutulur. Safszlklarn
seviyesi standart % 99.8 lik magnezyumda katlama scakln etkilemez. Sv halde tutma ve
dkm srasnda, sv metal yzeyi koruyucu gaz yardm ile oksidasyondan korunur. Kkrt
hekzaflorr ( SF6 ) veya SO2 uygulamada ska kullanlan maddelerdir. Metal yzeyinde
koruyucu bir tabaka olutururlar. Kresel snma SF6 kullanlmasn snrlamaktadr.
Saf magnezyum; yuvarlak, keli alam biletleri olarak srekli veya yar srekli makinalarda
dklebilir. Bu teknolojilerde sv magnezyumun su ile temas, hidrojen gaz k sebebi ile
oluacak potansiyel patlamaya kar,

nlenmelidir. Tamada metal yzeyinin rengi ve

eklinin bozulmasn nlemek zere paketlemeye dikkat edilmelidir.

2.2.3.4.4- Magnezyum metalinin kalite spesifikasyonlar

27

ngot veya para eklindeki alamsz magnezyumun standartlardaki gsterimi tablo: da

verilmitir. Bu standartlar, ISO 8287, ASTM B92, EN12421 . EN 1241 9980 (99.80 ) bir ok

uygulamay karlayan bir standarttr. Elektroliz ile retilen magnezyum bu bileimi

karlar.9995 (99.95) ve 9998 (99.98) kalitesi sadece metalotermik yollarla retilebilir.

2.2.3.4.5- Magnezyum metalinin kullanm alanlar

Alminyum esasl magnezyum alamlar: Magnezyumun alam elementi olarak kullanld
alan alminyum alamlardr. Alminyum alamlar %05-4.5Mg ierebilir.
Alminyum magnezyum alamlar gelimi sneklilik, tuzlu deniz suyuna kar yksek
korozyon direnci, gelimi cyrogenic zelliklere sahiptir. Kullanm ekli 1-25 kg lk ingotlar
veya 250-500kg T-bar arlndadr. Bu uygulamann pazar bymesi alminyum pazar ve
iecek kutularnn geri dnm ile ilgilidir.
Kkrt giderme ve nodlasyon :

28

Magnezyum yksek kaliteli elik retiminde ergimi metalde kkrt giderici madde olarak
kullanlmaktadr. Sv elik banyosuna toz metal enjeksiyonu teknolojisindeki gelimelere
paralel olarak, elik banyosunda %0.002 kkrt deerine ulalabilmitir. Kkrt gidermede
kullanlan magnezyum, uzaklatrlan kkrt ieriine bal olarak 0.5kg / ton retimin metal
dir. Magnezyum nodler dkme demir retiminde de kullanlmaktadr. Harcalem dkme
demir, oda scaklnda, mikro yapda karbonun lameler halinde bulunmas sebebi ile ok
krlgandr. Dkme demire magnezyumun kat olarak veya ferrosilis ile alamlandrlm
olarak ilavesi lameler grafitin nodler hale gelmesi ile sonulanmaktadr. Mikro yapdaki bu
gelime snekliliin % 24-18 e kmasna sebep olmaktadr.
Magnezyum esasl alamlar
Magnezyum esasl alamlar, magnezyumun en hzl byyen pazardr. Prime reticileri
tarafndan ingotlar halinde pazarlanr. International association IMA (http://www.intlmag.org/)
verilerine gre, magnezyumun en fazla tketildii alan magnezyum alamlardr. zellikle EU

ynetmelikleri ile otomobillerde arlk azalmasn salamak ve global ekonomiye ve evre

salna katk vermek zere magnesium esasl alamlarn kullanlmas tevik edilmektedir.
Bylece

otomotiv

sanayinde

magnezyum

kullanm

artarken,

geri

dnmde

artacaktr.Dier gelien kullanm alan, elektronik sanayinde, bilgisayar kasalar, cep

telefonlar, kameralar, kullanmnn geliecei alanlar olarak saylabilir.
Kimyasal uygulamalar
Titanyum zirkonyum gibi metallerin retiminde reaktif madde olarak kullanlr. Uranyum
tetra florrn ( UF 4 ) uranyuma dnm reaksiyonu magnezyum metali ile gerekletirilir.
Hidrojen depolama
Magnesium, hidrojenle oda scaklnda kararl iyonik kristal yapda, transparen, arlka
%7,66 hidrojen ieren MgH2 bileiini oluturur.

29

ekil: 14 Birim ktle ve hacim bana depolanan enerji. Metal hidrrle, karbon nano
4
tpler ve dier petrol trevlerinin kyaslanmas

Ancak teekkl reaksiyonu oda scaklnda ok yavatr. Termodinamik dengeye 1 barda

3000C da gelir. Bu maddenin 250C daki hidrojen ksmi basnc 0.1Pa iken, 2900Cde 0.1MPa
dr. MgH2 ikili hidrrler ierisinde 620 K de 4 barda 1 m3 MgH2 bana yaklak 13 kg H2 ile
en yksek hidrojen tutma kapasitesini verebilmektedir. Yksek enerji gezegen tip
deirmenlerde retilen nano yapda magnezyum kullanarak basnc deitirmeden, scakln
1500C ekilmesinin mmkn olduu gsterilmitir. Alamlandrma dier bir yaklamdr.
MgH2 bileii yerine, Mg2Ni ile hidrojenle arlka %3.6 hidrojen ieren Mg2NiH4 bileiini
oluturabilir.
Bylece kat kristalin bir faz ierisinde hidrojen herhangi bir tehlike yaratmadan
toplanabilmekte daha sonra Istlarak basn altnda hidrojen gaz retilebilmektedir

L.Schlapbach A. Zttel: Nature vol 414 15 november 2001 s.353-358

30

lke

2006

2007

2008

2009

2010

Brazil
Canada
Israel
Kazakhstan
Russia
Serbia
Ukraine
United states

6,000
65,000
24,581
21,000
35,000
1,500
2.200
W

18,000
16,300
29,618
21,000
37,000
2,000
2,500
W

15,000
2,000
32,051
21,000
37,000
1,500
2,000
W

16,000
19,405
21,000
37,000
1,500
2,000
W

16,000
25,000
21,000
37,000
1,500
2,000
W

Toplam

675,000

751,000

670,000

598,000

757,000

Tablo: lkeler ve yllara gre tahmini magnezyum dnya retimi ( metrik ton )
W: kapanan irket sebebi ile bilinmiyor

Tablo: lkelere gre yllk magnezyum retim kapasitesi, metrik ton, 31, 12, 2010

lke

Kapasite

Brazil
China
India
Israel
Kazakhstan
Russia
Serbia
Ukraine
United states

22,000
1,080,000
900
32,000
30,000
80,000
5,000
15,000
52,000

Toplam

1,320,000

Her iki tablonun kyaslanmasndan grlecei gibi 31.12.2012 tarihi itibariyle dnya kapasite
kullanm oran;

31

Tablo; Dnya Magnezyum bileikleri Yllk retim Kapasitesi 31 aralk 2010 MgO edeeri x 103 ton
Hammadde
LKE
Australia
Austria
Brazil
Canada
China
FranceGreece
India
Iran
Ireland
Isreal
Italy
Japan
Jordan
Korea North
Korea repblc
Mexico
Netherlands
Norway
Poland
Russia
Serbia
Slovakia
South Africa
Spain
Turkey
Ukraine
United States

Magnesit
Kostik kalsine
218
76
96
100
1,440
200
20
25
25
25
150
12
150
33
140

Tam yaklm
110
325
320
2,740
100
202
40
100
10
2400
40
465
70
404
12
-

Toplam

2,710

7,450

Deniz suyu
Kostik kalsine
12
30
10
10
50
10
15
10
30
-

Toplam

20
191

Tam yaklm
60
60
70
50
40
95
165
80
195

318
401
428
100
4,180
30
300
222
65
70
70
25
120
60
125
40
110
175
30
10
2,550
40
465
12
220
437
220
526

378

845

11,400

32

33

IIa.GRUP ELEMENTLER
Al, Ga, In, Tl
ALMNYUM
1.Alminyum Hakknda Genel Bilgiler
1.1 Etimolojisi ve Tarihesi
Alminyum dnya kabuunun yaklak %8ini tekil etmektedir. Alminyumun oksijene kar
affinitesinin ykseklii, bu metalin oksitlerinden kazanlmasn yakn aa kadar (173 yl
ncesi) imkansz klmtr. Aada alminyumun kazanlmasnn ve kullanmnn
ksa hikayesi verilmitir.
Latince kkenli bir kelime olan Alminyum, Alaun (trke:ap) kelimesinden tremitir.
18.yzylda apn bazik bileeni olarak alminadan bahsedilmitir. 1807 ylnda Sir
Humpherey Davy alminada oksijene bal bir metalin varln tahmin etmitir. Alminann
elektrolizinde demir katod kulland iin demir alminyum alam elde etmi, alminyumu
ayramamtr. 1821 ylnda M.Pierre Berthier Gney Fransa da Les Baux kasabasnda Boksit
madenini bulmutur. 1825/86 yllar arasnda Alminyum metalinin ayrtrlmas ve
endstriyel retimi zerinde Avrupa lkelerinde bilim adamlarnca saysz almalar
yaplmtr. 1825 ylnda Danimarkal fiziki Hans Christian Oersted, alminyumu susuz
alminyum klorrden kalsiyum amalgam ile redkliyerek ilk metalik alminyumu elde
etmitir. 1827 ylnda Friedrich Whler, 22.10.1827 tarihinde Berlinde 30 g saf susuz
alminyum klorrden gri renkli bir toz elde etmitir. Ikta parlayan bu tozu agat tanda
terek

ince

parlak

levhalar

retmi

ve

alminyumun

kimyasal

zelliklerini

belirlemitir.1845 ylnda Whler biraz daha fazla almina elde edip ergiterek, alminyumun
fiziksel zelliklerini belirlemitir. 1852 ylnda Robert Bunsen metalik alminyumun
elektrolitik ayrtrlmas iin Heidelberg de Deville

metodunu iyiletirmitir. Fransz

aratrc Henry Sainte-Clarie Deville Napolyon IIIn maddi destei ile endstriyel alminyum
kazanlmasnn temel admlarn atmtr. Whler prosesinde deiiklik yaparak, daha ucuz
olan metalik sodyum kullanp

alminyum-sodyum klorr ift tuzundan alminyumu

redklemitir. retilen metal %96-97 safiyetinde blok halde retilmitir. Deville 35 yl sre ile
bu metodu kullanarak toplam 200 ton alminyum retmitir. Alminyumun fiyatn 2400
DMde 25 DMye drmtr. Bu sre ierisinde alminyumun kullanm alanlar ve
zelliklerinin denemesi yaplmtr. Deville, ilk defa ergime scakln drmek ve ayran
alminyumun ergimi olarak toplanmasn salamak iin Grnlanddan getirilen Kriyolit

34

kullanmtr. 1854 ylnda Robert Bunsen alminyum klorr ve sodyum klorr karmn;
karbon katot, karbon anotdan imal edilmi elektroliz hcresinde porselen diyafram
kullanarak ergimi tuz elektrolizi yapmtr. Deneysel almas akm kaynann
yetersizliinden dolay baarszlkla sonulanmtr. 1855 ylnda, Deville tarafndan ilk olarak
retilen alminyum Pariste bir fuarda tehir edilmitir. 1857 ylnda Napolyon III n
ocuklar iin ngrak oyunca, gzlk iin ereve ve mcevherat yaplmtr. 1866 ylnda
Siemens byk apta alminyum elektrolizinde kullanlabilecek ilk dinamo makinasn imal
etmitir. 1883 ylnda Carles S. Bradley kriyolit ve alminyum oksit kullanarak alminyum
elektrolizi konusunda patent almtr. 1886 modern alminyum endstrisinin doum yldr.
Fransada Paul T. Hroult ve Amerikada Charles Martin Hall birbirlerinden bamsz olarak
kriyolitte znm alminann elektrolitik paralanmas ile ilgili patent almlardr.
Gnmzde btn alminyum tesisleri bu patente gre retim yapmaktadrlar. Bylece
alminyumun kefinde 1807 ylnda Davy ile balayan aratrmalar 1886 ylnda sonulanm
olmaktadr. 1887/88 ylnda Hroult svire firmas Metalllurgischen Gesellschaft ilk elektroliz
tesisini kurmutur. Daha sonra bu firma Alman Edison Gesellschaft (daha sonra AEG) firmas
ile birlemitir. 1887/92 tarihleri arasnda K.J .Bayer kendi ismi ile anlan Bayer prosesinde ilk
patenti almtr. Bu patent; boksit cevherlerinin sodyum hidroksitli zeltilerde li edilmesini
ve sodyum alminatl zeltilerden almina retimini tariflemektedir. Bu proses gnmze
kadar deimeden kalmtr.
Alminyumun boksit cevherlerinden retiminin gelitirilmesinden sonra, alminyum hzla
endstride kullanlmaya balamtr.
Alminyumun balca ilk geliim admlar; 1889da mutfak eyalarnda tencere, tabaklarda;
1891/92de gemi inaatnda yatlarda; 1892de alminyumun havaclk sektrnde hava
gemilerinin inaatnda kulanlmas; 1893de sanat eserlerinde; 1894 ylnda bisikletlerde;
1898da alminyumun Pollack tarafndan anodik oksidasyonu; 1890da alminyumun sert
lehimi; 1905de alminyum dkmden ticari motor imalat; 1906da Alferd Wilmin yksek
mukavemetli sertleebilir alminyum-bakr-magnezyum Duralmin alamnn kefi; 1909da
bira kutularnda kullanm 1910/11de band haddeleme ile folyo retimi konusunda ilk
patent; 1918/22 sertleebilir korozyona kar direnli alminyum-magnezyum-silisyum
alamlarnn gelitirilmesi; 1919da saf alminyum retimi; 1919/20de konserve kutularnda
kullanlmaya balamas; 1920 alminyum borularn byk lekte kullanlmaya balamas;

35

1928de 30,3 m3 ilk almimyumdan tank imalat; 1931de st kapaklarnda kullanlmas;

1933de kpr inaatnda kullanlmas;1951de (Almanya) alminyumdan (6 t) imal edilmi
yaya kprsdr.
3.2- zellikleri
Alminyumun belli bal zellikleri, bir ok durumda aadaki sebeplerden dolay ideal ve
ekonomik bir malzeme olmasn salamaktadr.
uygun mukavemet zelliklerinin yannda younluunu dk olmas,
kimyasal direncinin ve hiyjenik zelliklerinin iyi olmas,
s iletkenliinin yksek olmas,
elektrik iletkenliinin yksek olmas,
manyetik olarak ntr olmas,
kolaylkla ekil alabilmesi,
yzeylerinin birok prosese gre ilenip dekoratif zellik kazanabilmesi,
yanmamas ve kvlcm almamas,
Alminyumun; ar metallere gre te bir kadar daha az olan 2,6-2,8 kg/dm3 younluu, bu
metalin tama aralarnda, gemilerde transport aralarnda kullanlmas durumunda arlkta
azalma salamaktadr. Bylece konstrksiyonda kolaylk yaratmakta enerjiden ve iletme
masraflarndan tasarruf salamaktadr. Hafif oluu havaclk sektrnn gelimesinde byk
katklarda bulunmutur. nsanolu, alminyum metalinin bulunmas sayesinde uabilmitir.
ekme geriliminin 4-54 kg/mm2 arasnda olmas konstrksiyon malzemesi olarak endstride
optimal zm salamaktadr. Bakrdan sonra elektrii ve sy en iyi ileten malzemedir. Bu
zellii sebebi ile alminyum silindirlerde pistonlarda silindir balklarnda kullanlarak arl
az yksek verimde motor imal edilmitir. Kimya endstrisinde boru ve plaka s deitiricileri
imalatnda kullanlmaktadr.
1.2.1-Alminyumun Fiziksel zellikleri
Alminyumun fiziksel ve kimyasal zellikleri byk lde metalin arlna baldr. %99,9999,999 arlndaki alminyum , ticari safiyette ergimi tuz elektrolizi ile retilen %99,5-99,99
safiyetindeki alminyuma gre ok yumuak ve plastik bir metaldir.

36

Tablo 1. Alminyumun Fiziksel zellikleri.

zellikler

Birim

Atom arl

Al (%99,996)

Al (%99,5)

26.98
3

Atom hacmi

cm /mol

10.0

Kristal yaps

kbik yzey merkezli

20Cde kafes sabiti

Nm

0.4096

En ufak atom mesafesi 20Cda

Nm

0.2863

20Cda younluk

g/cm

Fp

660.2

Kp

2400

Ergime ss

J/g

396.07

20Cde zgl ss

J/gK

0.900

700Cde zgl ss

J/gK

Buharlama ss

J/g

10.9

Yanma ss

J/g

30.98x10

-1

23.86x10

-6

24.0x10

-1

24.58x10

-6

24.9x10

-1

-3

2.6986
658

0.896
1.05

Lineer uzama katsays

20 100C

20 - 200C

20 - 600C

28.5x10

28.7x10

Katlamada hacimde azalma

6.5

Elastisite modl

N/mm

70040

72600

20Cde elektrik iletkenlii

m/mm

37.8

36.1

-6

-2

-2

-6

-6

-6

37

zgl elektrik direnci

mm-2/m

0.0265

zgl elektrik direnci katsays

cm /K

1.14x10

Teorik potansiyel

-1.67

Elektrokimyasal edeer

g/Ah

0.0279
-8

-8

1.12x10

0.3354

Tanm zellikleri
Isl iletkenlii
Viskozitesi
Yzey gerilimi

-1

-1

Wm K
Pa s ergime noktasnda
-1
N cm

237
0.0012
-3

8.68x 10

1.2.1.1- Alminyumun zgl Elektrik Direnci

ekil:1 %99.99 kalitesindeki alminyumun zgl elektrik direncinin deiimi

ekil:1 den grlecei gibi sv ve kat durumda %99.99 arlnda ki alminyumun zgl
elektrik direnci, kat durumda 10 .cm den sv durumda

24-cm deerine srama

gstermektedir. Scakln 1200 0C un zerine kmas ile bu deer

33 -cm kadar

38

ykselmektedir. Oda scaklnda, 2.654 .cm deerindedir. Uluslar aras standartlarda

bakrn elektrik direnci IACS ( international Association Annealed Copper Standarts) ye gre
100 alnrsa, yksek arlktaki alminyumun direnci %64.94 dr. Alminyumun zgl elektrik
direnci, safszlklardan nemli lde etkilenmektedir. Safszlklar aadaki sraya uygun
olarak alminyumun zgl elektrik direnci zerinde azalan ynde etkilidirler: Cr, V, Mn, Ti,
Mg, Ag, Cu, Zn, Si, Fe, Ni. Alminyum elektrik endstrisinde kullanlacaksa, zgl direnci en
ok dren Cr, V, Mn, Ti safszlklarn toplam % 0.015 in zerine kmamas istenir. 1.2 K
scakln altnda alminyum sper iletken zellik gsterir.
Tablo:2 Fe/Si orann alminyumun zgl elektrik direnci zerindeki etkisi
Bileim %

cm

cm

Al

Fe

Si

Fe/si

Souk ekillenmi

Tavlanm

99.657

0.16

0.15

1.07

2.812

2.767

99.578

0.23

0.16

1.44

2.816

2.771

99.515

0.30

0.15

2.0

2.822

2.778

99.374

0.43

0.16

2.68

2.829

2.783

99.235

0.57

0.16

3.56

2.838

2.788

Tablo:2 den u sonular karlabilir: Fe ve Si miktarlarnn artmas zgl elektrik direnci

zerinde nemli bir etkisi yoktur. Souk ekillendirme zgl direnci yaklak %5 orannda
arttrmaktadr.
1.2.1.2. Alminyumun Optik zellikleri
0.9 12 m dalga boylarnda dz alminyum yzeyi % 90 dan fazla yanstr. 0.2m den
kk dalga boylarnda, dz alminyum yzeyi % 60 orannda yanstr. En yksek
yanstma deerine, ok dz yzey oluturan fiziksel buhar biriktirme ile kaplanm 10-5 cm
kalnlnda yzeylerde ulalr. Parlatlm yzeylerin emisiviteleri, siyah cismin % 1 i
kadardr. Kaba yzeyler iin emisivite % 20 ye kadar ykselir.

39

ekil:2 Deiik dalga boylarnda ve yzey zelliklerinde alminyumun spektral reflaktanslar

Kaba yzeylerde emisivite %20-30 a kadar kabilir. Emisivite scakln artmas ile de % 2030 a kadar ykselebilir. 4 K ve 76 K de alminyumun emisivitesi sras ile %1.1 ve %1.8 dir.
Ergimi alminyumun 700 0 daki emisivitesi % 16, 1000 0C daki emisivitesi % 17 dir.
1.2. Alminyumun Kimyasal zellikleri
Alminyumun on elektronu vardr. Bunlarn dalm; 1s2, 2s2, 2p6, 3s2, 3p1

eklinde dir.

Bu sebeple baz durumlarda bir deerli alminyumda var olabilir. Bir deerli alminyum
sadece gaz durumunda AlCl, AlF, Al2O bileikleri

ile kararl olabilen bir maddedir. Bu

bileikler disproporsiyonlama ile deerli metale ve metale dnebilirler.

Uygulamada alminyum oksijene kar ok byk afinitesine ramen korozyona kar
dayankl bir metaldir. Korozyona kar direnci, havada ve suda

koruyucu bir oksit

tabakasnn olumasndan ileri gelmektedir. Bu kararl tabaka suda znmedii iin

alminyumun oksitlenmesinin ilerlemesini durdurmakta ve alttaki metali korumaktadr.
Ergimi alminyumun zerinde de derhal bir oksit tabakas olumakta ve ergimi
alminyumun oksitlenerek yanmasna mani olmaktadr.

40

nce alminyum tozu havada yanabilen bir malzemedir. Alminyum tozu, havada yaklak 40
g.cm-3 konsantrasyonunda disperse edildii zaman patlayc bir karm oluturur. Ancak
havada oksijen konsantrasyonu %10nun altnda olduu zaman herhangi bir patlama
reaksiyonu meydana gelmemektedir.
Saf alminyum halojen asitlerinde znr. Nitrik asitte metali koruyucu bir oksit tabakas
teekkl eder. Slfrik asitte, dk konsantrasyonlarda znrlk ok dktr. Buna
karlk %25-85lik zeltilerde asidin etkisi daha fazladr.
Alminyumun en kuvvetli zcs alkali (sodyum-potasyum hidroksit) ve halojen
(hidroklorik asit, hidrojen florrr asidi) asitleridir. Alminyumun alkali ortamda znrl
su camnn ilavesi ile azalr.
Alminyumun tuz ieren deniz ikliminde veya endstri baca gazlarn ieren atmosferde
korozyonu 0,013-0,13 mm/yl bir anma gstermektedir. Bu sebeple alminyum korozyona
direnli bir metal olarak tanmlanabilir. Gerilmeli veya taneler aras korozyon saf
alminyumda grlmezken alminyum alamlarnda mmkndr. zc ortamlarn
alminyum zerindeki etkisini azaltmak iin deiik inhibitrler ilave edilmektedir. Alkali
karbonatlarn etkisi su cam ilavesi ile %10 azaltlabilir. Sodyum kromat veya kromik asit,
konsantre slfrik asidin veya fosforik asidin korrozyon etkisini azaltmaktadr.
1.3. Alminyumun bileikleri
1.3.1-Alminyumun inorganik bileikleri
1.3.1.1-Alminyum slfat, Al2(SO4)3; Alminyum oksitten sonra alminyumun teknik neme
sahip mineralidir. Suda kolaylkla znr. Alminyum slfat 6-18 mol kristal suyu ierebilir.
Alminyum slfat kendi kristal suyunda ergir ve 340Cden sonra kristal suyunu kaybeder.
Alminyum slfatn suda znrlnn scakla bal olarak deiimi Tablo: 3 de
verilmitir. Susuz alminyum slfat 2,71 g/cm3 younluunda beyaz renkli bir toz olup
770Cda alminyum okside ( Al2O3 ) paralanr.

41

Tablo:3 Susuz alminyum slfatn 100g suda znrlnn scakla bal olarak deiimi.
Scaklk 0C

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

31.3 33.5 36.15 40.36 45.73 52.13 59.10 66.13 73.14 80.83 89.11

Giulni Prosesine gre alminyum slfat retimi; Al(OH)3in konsantre slfrik asitle
otoklavlarda yksek scaklkta (170C, 5-6 bar) reaksiyona sokulmas ile retilmektedir.
zeltiden alminyum slfat kristalize edildikten sonra krlp tlerek alminyum slfat
tozu elde edilmektedir. nce tlm, %60 Al2O3, %1,5 Fe2O3, %1,6 TiO2, %3,0 SiO2, %32
H2O kimyasal bileimine sahip temiz boksit kullanarak da alminyum slfat retilebilir.
Al2(SO4)3.18H2O bileii teorik olarak, znebilir %15,3 Al2O3 ierir. Ticari alminyum
slfatn znebilir Al2O3 ierii retim artlarna bal olarak; %15, %15-16, %17-18, %18 ve
2%2-23 oranlarnda olabilir. Ticari alminyum slfatta serbest slfrik asit istenmez. Hatta
stokiyometrik SO3/Al2O3 orannda, gerekli Al2O3den daha fazlas arzu edilir. Baziklik
kavramna gre (rnein %1 baziklik) alminyum slfatta gerekli edeer SO3n %1 az
olduunu gstermektedir. Alminyum slfatta demir ierii <%0,01 Fe 2O3dr.
Alminyum slfat gnmzde, yine bir alminyum bileii olan apn yerini almaktadr. Kat
endstrisinde; tutkal maddelerin, neme kar direnli maddelerin ve bazik renkli maddelerin
balanmas ve ktrlmesinde kullanlmaktadr. %0,2den fazla Fe2O3 ieren alminyum
slfat kad sarartmaktadr. Bu sebeple yksek oranda Fe2O3 ieren alminyum slfat kat
sektrnde kullanlamaz.
Suyun temizlenmesinde floklant olarak ok byk bir nemi vardr. Bu amala 1 m 3 suya 550 g alminyum slfat katlr.
Al2(SO4)3 + 6(HCO3)-1 Al(OH)3 + 6CO2 + 3(SO4)-2
pH deeri 5-7 arasnda deiir. Reaksiyonuna gre Alminyum hidrat hidrolize olur. Hidroliz
reaksiyonu sonucu oluan asit kire ta ile ntrletirilir. Alminyum hidroksit flokle olarak
15 150 dakikada ker.

42

Alminyum slfat firitlerde seramik pigmentlerin retiminde de kullanlr. Demir oksidin renk
zelliini bozmamas iin %0,01den fazla olmamas gereklidir. Ayrca alminyum slfat dier
btn alminyum bileiklerinin retiminde balang hammaddesidir.
1.3.1.2- ap ( Alaun ); ap kristal suyu ieren Me1+Me3+(R2-)2.12H2O formlnde ift tuzdur.
apta alminyum deerli olup anyon olarak da slfat radikali vardr. O zaman forml
Me1+Al(SO4)2.12H2O eklinde yazlr. Me1+ potasyum ise potasyum ap, sodyum ise sodyum
ap adn alr. deerli metal katyonu olarak: demir, krom, kobalt, manganez, titanyum,
vanadyum, indiyum, galyum, scandium, rodyum, iridyum

saylabilir. Bir deerli metal

katyonu olarak alkali metaller, alkil amonyum, arilamonyum veya lityum saylabilir.
1.3.1.2.1-Potasyum ap: Potasyum alminyum slfat [ 7784 24 9 ] KAl(SO4)2.12H2O; =
1,75 g/cm3 younluunda ve M = 474,40 forml arlndadr. Mohs sertlii 2dir. Renksiz
olarak kristalize olur ve 92,5Cde kendi kristal suyunda ergir. Doada ap cevheri olarak
bulunur. Havada normal scaklkta ve nem artlarnda dayankldr. Suyunu kaybetmeye
30Cde balar. 65Cde 9H2Oyu kaybeder. Potasyum ap seyreltik asitlerde znr. Pratik
olarak alkol, asetonda znmez. Sudaki znrl scaklkla artar ve dier alminyum
tuzlar kristalize edilerek saflatrlabilir. Potasyum apnn teknikte kullanm alan snrldr.
Gnmzde en ok alta endstrisinde kullanlmaktadr. Potasyum ap sertletirici
grevini grmektedir. Mermer imentosunda balanmay hzlandrmaktadr.
1.3.1.2.2- Amonyum ap: [ 7784-26-1] NH4Al(SO4)2.12H2O, = 1,64 g/cm3 younluunda ve
M = 453,33 ergime scakl 93,5Cdir. Sudaki davranlar potasyum apna benzerdir.
Alminyum hidroksitin amonyum slfat ve slfrik asitle reaksiyona sokulmas ile
retilmektedir. Amonyum apnn 1000Cde termik paralanmas sonucunda ok ince
almina Al2O3 elde edilmektedir. Bu malzeme parlatmada kullanlmaktadr. Hamur
malzemelere toz pudra olarak katlmaktadr. Kymetli ta sentezinde balang maddesi
olarak kullanlmaktadr.
1.3.1.2.3-Sodyum ap: Al(SO4)2.12H2O, = 1,67 g/cm3 younluunda ve M = 458,2
arlndadr. Ergime scakl 61Cdir. Doada Mendozit minerali olarak bulunur. Dier
aplara gre suda ok kolay znr. Hamura kabartma tozu olarak katlr. Sodyum ap
sodyum slfatn alminyum slfat zeltisi ile kartrlmas ile elde edilir.

43

1.3.1.3 - Susuz Alminyum klorr: [7446-70-0] AlCl3, M = 133,34, sblimasyon noktas

180C, 2,5 bar da 190Cde ergir. Kat beyaz bir tozdur. Suda kolaylkla znr. Su ile hekzahidrat yaparak AlCl3.6H2O oluturur. M = 241,44dr. Susuz alminyum klorr organik
kimyada organik kimyada katalizrlerde nemli rol oynar. retiminde hammadde kayna
olarak alminyum veya boksit kullanlabilir. Ancak boksitten retilen gnmzde alminyum
klorr kullanlmamaktadr. 750-800Cdeki sv alminyum ierisine klor gaz vererek
retilmektedir. Daha yksek scaklklara kmak klor gaznn reaktrn seramik astarn
andrd iin mmkn olamamaktadr. Reaksiyon ekzotermik ve H = -1262 kJ/mol olup
reaktrde oluan reaksiyon
2Al + 3Cl2(gaz) Al2Cl6(gaz)
eklindedir. Ar snn aa kmas reaktrn soutulmasn gerektirir. Reaktrde alnan
alminyum klorr buhar kondansasyon kamarasna aktarlr ve duvarlarda kat alminyum
klorr biriktirilir. Zaman zaman kondansasyon kamarasndan alnan malzeme nemsiz
ortamda tlp elenerek ticari normda satlr. Baca gazlarndaki klor sodyum hidroksitli
zeltilerden geirilerek uzaklatrlr. Susuz alminyum klorr %98-99 arlndadr. Balca
safszlklar, demir %0,05 ve sblime olmayan dier maddeler %0,01dir. Hava alma ventili
olan demir veya PVC silindirlerde sata arz edilir.
1.3.1.4- Alminyum Hidroksitler
Alminyum hidroksitlerinin snflandrlmas ve polimorflar ekil:4 de grlmektedir.
Alminyum hidroksitler; monohidratlar( oksihidroksitler) ve trihidratlar
( hidroksitler) olmak zer iki grupta
toplanrlar.Her gruptaki bileiklerin
polimorflar mevcuttur. Bu bileiklerden diaspor ve bhmit; monohidratlara , hidrargillit,Bayerit,Nordstrandit
ise tri hidratlara ait alminyumun
mineralleridir

ekil:4 Alminyumun hidroksitlerinin snflandrlmas

44

Alminyum hidratlarn termik paralanmas sonucu oluan rnler ve bunlarn paralanma

scaklklar ekil 5 de verilmitir.

ekil 5. Hidrargillit, Bayerit, Nordstrandit, Bhmit, ve Diasporun termik paralanma rnleri,

polimorflar

Alminyum hidroksitler
Hidrargillit: Gibbsit, -Al(OH)3, = 2,42 g/cm3, tropik boksit cevherlerin temel mineralidir.
Hidrargillit, Bayer prosesinde sodyum alminatl zeltilerden hidrat ktrme srasnda
sentetik olarak da retilmektedir. Mineralin sertlii Mohs skalasna gre 2.5 3.5 dur.
Bayerit: -Al(OH)3, = 2,45 g/cm3, ergimi alminyum etilatn buz ile soutulan sudan
hidrolizi ile retilmektedir. Termik paralanmas zerinden -, -, -Al2O3tir.
Nordstrandit: Randomit -Al2O3, = 2,53 g/cm3 alminyum hidroksit jelden sentetik
olarak retilebilir.
Alminyum oksihidroksitler
Bhmit: -AlOOH, = 3,06 g/cm3, tropik olmayan boksitlerin temel mineralidir. Termik
olarak 1000Cde -Al2O3e dnr. Bhmitin sertlii Mohs skalasnda 3.5-4dr.
Diaspor; -AlOOH, meta alminyum asidi, = 3,44 g/cm3, Akdeniz boksitlerinin temel
mineralidir. Yapsal olarak -Al2O3e benzerdir. 450Cde herhangi bir ara form oluturmadan
-Al2O3e dnr. Diasporun sertlii Mohs skalasnda 6,5-7dir.
Alminyum minerallerin sertlikleri, almina retimim ekonomisini dorudan etkilemektedir.
Diaspor ieren alminyum cevherleri sert olularndan dolay krma ve tme aamalarnda
ki maliyetlerin yksekliinden dolay ekonomik deillerdir.

45

1.3.1.5- -Alminyum oksit: -Al2O3 (korund) alminyumun termodinamik olarak en stabil

bileii olup alminyum hidroksit ve oksihidroksitlerin termik paralanmas sonucu oluan en
son rndr. Ergime noktas 2040C, kaynama noktas 2980Cdir. = 3,96-4,02 g/cm3,
sertlii Mohs skalasnda 9dur. Elmas, bor karbr, silisyum karbrden sonra en sert
maddelerden birisidir. Spesifik yzey alan 1 m2/gdr. 600Cde retilen -Al2O3n yzey
alan 80-90 m2/gdr. zoelektrik noktas kalsinasyon scaklna bal olarak PH = 2,5-9dur.
Aktif -Alminyum oksit: [1344-28-1] = 3,6-3,7 g/cm3 termodinamik olarak stabil olmayan
bir bileiktir. Otoklavda metalik alminyumun su ile stlmas ile elde edilmektedir. 500 m2g-1
gibi ok byk yzey alanna sahip nano porz zellikte bir malzemedir. Emprenye edilmeye
uygundur. rnein potasyum permanganat emprenye edilerek, havann temizlenmesinde
filtre ortamnda kullanlr malzeme retilir.
1.3.1.6- Alminyum nitrr: AlN ileri teknoloji seramik hammaddesidir. Younluu 3.25-3.30
g cm-3, krlma mukavemeti 345 MPa , sl iletkenlii 260 W m-1K-1 , dielektrik sabiti 8.6 10.0
termal genlemesi 6.5 10-6 K-1 . Yksek s iletim katsays, dk dielektrik sabiti, dk
termal genleme katsays, dk younluu bu malzemenin elektronik sanayinde altlk ve
klf malzemesi organik malzemelerde dolgu malzemesi olarak kullanlmasn cazip
klmaktadr. Nemli havada 1000 0C zerindeki scaklklarda reaksiyon verebilir. Bu sebeple
yksek scaklkta kullanlmaya elverili deildir. Alminyum nitrr ergimez. 2300

zerindeki scaklklarda ayrr. Doal mineral olarak bulunmaz. Alminyum oksidin azot gaz
veya amonyak gaz altnda 950 0C da karbon ile redklenmesi, karbotermal sentezleme yolu
ile oluan nitrr seramiidir. Oluan reaksiyon;

Bu reaksiyon iin oluumu , enerji ve zaman gerekmektedir. Bu durum maliyetlerin artmas

ile sonulanmaktadr. Sv alminyum ierisinden azot gaz geirilerek de retilebilir. SHS
( Self Propagating High Temperature Synthesis ) prosesine gre aadaki reaksiyonla AlN
oluturulabilir;

46

Bu reaksiyon kuvvetli ekzotermik bir teekkl reaksiyonu olup, dardan s verilmesi

gerekmemektedir. Bylece enerjiden tasarruf edilmektedir. Reaksiyon kinetii ynnden ok
hzl olup, birka saniye ierisinde tamamlanmaktadr.
Tablo: 4 AlN ve dier seramik bileiklerin karlatrmal zellikleri

Yukardaki tablodan grlecei gibi, Almina, SiC, BeO, Si3N4 gibi

seramik malzemeler

ierisinde termal iletkenlii en yksek malzemedir. Buna karlk, fiziksel, mekanik ve

elektriksel zellikleri elektronik mhendislii ynnden kabul edilebilir snrlar ierisinde
kalmaktadr.
1.3.2- Organik alminyum bileikleri
Alminyumun organik bileikleri (organometalik bileikleri ) en fazla miktarda retilen ve en
yksek ekonomik deeri olan bileiklerdendir. Bu rnlerin balcalar, olefinler, alkoller,
polietilen, polipropilen,

polyolefins maddeleri; s stabilizerleri, farmokoloji, ziraat

kimyasallar rnlerinde kullanlmaktadr. Bu rnlerin dnya piyasasndaki ekonomik deeri

bir ka on milyar dolar dolaylarndadr.
Trialykylaluminums ve triarylaluminums, R3Al ve alkylaluminum chloride RnAlCl3-n ( n= 1, 1.5,
2) alkylaluminum hidritler R2AlH ve alminoxane (RAlON)n en ok kullanlan organik
alminyum bileiklerindendir. Organik bileik grubu, R, ikili, l ve oklu karbon hidrojen
balarna sahip olabilir.

47

1.3.2.1- Alkilalminyum ve trevleri

Organik alminyum bileikleri; dk scaklkta ergiyen parafinden kristalin katya kadar
deien kararl ve renksiz yapda bulunur. Al C organik metal ba bir dizi reaksiyon ile elde
edilir. Alykylaluminum retiminde ; olefin, metal bileikleri, karbonil bileikleri, proton verici
maddeler kullanlr. Alykylaluminum, sentetik organik dnmleri gerekletirmek,
elektronik ve seramik uygulamalarda organik metal bileiinin termik paralanmas sonucu
kimyasal buhar biriktirme ile alminyum metalinin saf olarak birikimini salamaktadr.
Alykylaluminumun, olefin Lewis asidik zellikleri ve redksiyon karakteristikleri byk
miktarlardaki polimerizasyonunda ve oligomerizasyon uygulamalarnda nemlidir.
1.3.2.2-Oksijenle reaksiyon
Organik alminyum bileikleri; bu bileikteki C-Al balar oksijenle s vererek zincir molekl
retmek zere aadaki reaksiyona girer

Bu reaksiyonun entalpisi H = -1070kJ/ mol olup, scakln kontrol edilmemesi durumunda,

reaksiyon sonunda arjn kolaylkla ar snarak alev alnmas ile sonulanr. Bu sebeple
organik alminyum bileiklerinin retiminde, endstriyel uygulamalarda, scakln kontrol
nemlidir.
1.3.2.3-Metal bileikleri ile reaksiyon
Organik alminyum bileikleri metal tuzlar ile alkilasyon reaksiyonuna girebilir. rnein
triethylaluminum bileii (TEA )ile inko klorr arasnda aadaki alkilasyon reaksiyonu ile
dietilinko (DEZ 557-20-0 ) teekkl eder ve dietilalminyum klorrden (DEAC ) destilasyon
ile ayrlr.

Endstriyel neme sahip dier bir uygulama, IV kalay klorrden, IV kalay alkilin retimidir.

1.3.2.4-Proton verici maddelerle reaksiyon

48

Aktif proton verici maddelerle alkylaluminumun reaksiyonlar, ekzotermik reaksiyonlardr.

Aada genel reaksiyona gre alkil alminyum organometalik bileikler oluturabilir.;

Bu

reaksiyona

gre

alkylaluminum

alkoksitler,

siyanitler,

mercaptidler,

halidler,

dialykyamidleri hazrlamak mmkndr. HZ; aktif hidrojen reaktifi, mineral asitleri, su, alkol,
merkaptan, fenol, karbosilik asit, amonyak veya amin, asetilen olabilir.
1.3.2.5- Triethylaluminum retimi
Alkylaluminum retiminde nemli bir hammadde olan triethylaluminum, akm emas ekil:
de verilen ak emasna gre retilir
ekil:6 Triethylaluminumun iki kademeli prosesle srekli
retimi. a) hydriding reaktr, b) Flash gaz alc c) ethylation
reaktr d) Flash gaz alc

Triethylaluminumun iki kademeli retimi ekil:6

da grlmektedir. Hidrrleme reaktr 3.8m3
hacminde silindirik bir rektrdr.7 alminyum
tozu (%0.1 zirkonyum kataliz olarak katlr ) ve
%45 geri dnen sv triethylaluminum ile kartrlarak 177- 260 0C da amur hazrlanr.
1.5m3/saat debi ile 132 0C daki reaktre pompalanr. Hidrojen reaktre 10 MPa basnta
verilir. Diethylaluminumhydride karmda % 80 orannda bulunur. Fazla hidrojen (b) fla gaz
alcsnda alnr. Basn 3 MPa ya, scaklkta reaksiyonun ters ynde olumasn engellemek
iin drlr. Etilasyon reaktrnde (c), Al-H balar ile tam bir dnm gerekletirmek
zere etilen ilave edilir. Fazla etilen ve hidrojen (d) fla gaz alcsnda uzaklatrlr. retilen
triethylaluminum rnn bir ksm tekrar (a) reaktrne gnderilirken, kalan ksm

rn

olarak kazanlr.
1.4-Hammadde Kaynaklar
Boksit Alminyum cevherlerine verilen genel isimdir. Boksit cevherleri alminyumun ve
demirin oksitli ve hidroksitli minerallerinin yannda alminyum silikatlar ve titan
minerallerini bnyesinde bulundururlar.

49

Boksit; 1821 ylnda Fransann Les Baux kasabasnda kefedilen, Al2O3.2H2O mineralini ieren
sedimenter yataklara verilen genel bir isimdir. Bu isim gnmzde btn alminyum
hidroksitli minerallere verilmektedir.
Jeolojik oluum tarzna bal olarak boksit cevherleri Akdeniz tipi ve Lateritik tip olmak zere
iki gruba ayrlmaktadr.
Akdeniz tipi boksitler: Akdeniz blgesinin gen dalarnda, Urallarda, Jamaica adasnda,
Haiti de kire tabakalarnn altnda ekonomik olarak deerlendirilebilir yataklar
bulunmaktadr. Doal olarak kayalarn kimyasal paralanmas ile oluan bu yataklarda
znmeyen alminyum, demir ve titan oksitli ve hidroksitli bileikler bulunur. Paralanma
prosesinin derecesine iddetine ve taban sularnn pH derecesine bal olarak relatif olarak
daha ok znen bileikler -silikatlar- uzaklamaktadr. Bu sebeple yksek kaliteli Akdeniz
tipi boksitleri yksek oranda Al2O3 ierirken dk silis ierirler. Ancak pek ok boksit
yataklarnda paralanma derecesine yatan yana bal olarak silis her zaman bulunan
bileiktir. Jeolojik yan ilerlemesi ile yatakta silis orannda dmektedir.
Ural dalarndaki boksit yataklar Devon zamannda, Akdeniz blgesindeki yataklar Eocen
zamannda Jamaica ve Haitide Tertiar zamannda olumutur. Ural dalarndaki boksit
yataklarnda en ok rastlanan mineral Diaspor (-Al2O3.H2O veya -AlOOH) olurken, gney
Akdeniz boksitlerinde Bhmit (-Al2O3.H2O veya -AlOOH) mineralidir. Eocen boksitlerinde
alminyum ierii nemli lde yksektir. Gen boksit yataklarnda bir miktar Hidrargillit
minerali de bulunabilir. Ya ileri olan boksit yataklar bhmitik iken, gen yataklar
diasporitiktir.
Lateritik boksitler: Tropikal iklim kuanda -Amerika ve Afrikada ekvatorun her iki yannda
savan blgesinde- yer kabuunun youn kimyasal ayrmas sonunda taban sularnda zor
znen, alminyum, demir ve titanyum hidroksit gibi bileikleri birikip lateritik boksit
yataklarn oluturur. Buna karlk bu yataklar ok az alkali ve toprak alkali bileikleri ve
silisik asidi bnyelerinde bulundururlar. Balang kayacnn

bileimine ve kimyasal

paralanma derecesine bal olarak lateritik tabakalar genellikle hidrargillit (Al2O3.3H2O)

ierirler. Lateritik boksit yataklarnn Al2O3 ierii %40dan fazladr. Bu yataklar hidroksitli
demir oksit bileiklerinin yksek olmas durumunda demir cevheri olarak ta kullanlabilirler.
Sadece Bat Afrikada 4 milyar ton lateritik boksit yata mevcuttur. Gelecekteki yataklar

50

Guayana, Brezilya, Hindistan ve Avustralyada bulunmaktadr. Tablo 1de nemli boksit

yataklar tahmini miktarlar grlmektedir.
Tablo:4 Boksit minerallerinin znme artlar.
Li artlar

Hidrargillit Bhmit

Diaspor

zelti Konsantrasyonu (g Na2O/l)

90-100

300

300

Li Scakl (C)

180

200

270

Bu tablodan grlecei gibi boksit cevherlerinin znrl cevherin yapsndaki

minerallere baldr. Diaspor minerali 450-500Cye stld zaman bnyesindeki suyu
brakarak -Al2O3 durumuna dnmektedir. Bu reaksiyon sonucu oluan almina bhmit
gibi kolay znme zelliine kavumaktadr.
1.5-Boksit cevherlerinde bulunan dier minerallerinin sodyum hidroksitli zeltilerde
davranlar;
Demir bileikleri: Akdeniz tipi boksitlerin en nemli bileiklerinden olan demir kuru boksitte
Fe2O3 halinde %15-23 dolaylarnda bulunur. stisnai olarak Fransz boksitlerinde demir oksit
ok az miktardadr ve beyaz boksit olarak isimlendirilir. Ancak silisik asit miktar bu
boksitlerde yksektir. Demir ieriinin dk olmas sebebi ile alminyum slfat retiminde
kullanlmaktadr. Avrupa boksitlerinde en ok rastlanan demir minerali -Fe2O3dr. Geothit,
hidrargillit boksitlerinde ska rastlanan bir mineraldir. Boksitler de pirit de (FeS 2) az miktarda
bulunabilir.
Demir minerallerinin hibirisi alkali zeltilerde reaksiyona girmezler. Bu sebeple alkali li
ileminde znmeyerek katda kalmakta ve zeltiye geen alminadan ayrlmaktadr.
Demir oksitli bileiklerin oluturduu bu arta krmz renginden dolay Krmz amur ad
verilmektedir.
Silis : Boksit cevherlerinde silisik ait halinde bulunan silis, sodyum hidroksitli zeltilerde
znmeyerek demirle birlikte krmz amura karmaktadr. Ancak silisin bir ksm
alminyum okside, kaolinit bileii zerinden bal olarak ak formle gre Al2O3.2SiO2.2
H2O veya kapal formle gre Al4(OH)8 Si4O10 eklinde olabilir. . Krmz amura karan bu

51

bileik hem pahal bir madde olan sodyum hidroksit kaybna hem de alminyum kaybna yol
amaktadr.
Hidroksisodalit formlnn stokiyometrisinden hesaplanaca gibi; 1g SiO2, 0,85g Al2O3
balamaktadr. Uygulamada 1g SiO2 iin 2ga kadar almina kaybedilmektedir. Yine bu
formlden hesaplanaca gibi teorik olarak 1g SiO2 takriben 0,5g Na2O kaybna yol
amaktadr. Uygulamada bu deer 0,7g Na2Odir.
Gerek sodyum gerekse alminyum kayplar, boksit cevherlerinin ilenmesinde silis miktarn
snrlanmaktadr. Silis modl olarak tanmlanan arlka, k= A. %Al2O3 / A. % SiO2 oran
boksit cevherlerinin liinde ekonomiklii belirleyen bir orandr. Daha nceleri silisi dk
cevherler varken gnmzde bu tr cevherler azalm olup silis oran daha yksek
cevherlerle alma durumu ortaya kmtr. rnein silis modl 5-7 arasnda olan
cevherler ekonomik olarak ilenebilmektedir. Silis modlnn 7 den byk olmamas
istenmektedir.
Titanyum; Boksit cevherlerinde titanyum bileikleri Akdeniz tipi boksitlerde %3
dolaylarndadr. Lateritik boksitlerde TiO2 bileii %10 kadar bulunabilir. En ok rastlanan
titan minerali anatastr. Rutil ve brookit gibi TiO2nin polimorflar da bulunabilir. Sodyum
hidroksitli zeltilerde sodyum titanat yaparak kat arta, krmz amura, karr.
Krom; Krom bileikleri Avrupa boksitlerinde 0,1-0,3 tenrnde bulunur. Krom sodyum
hidroksitli zeltilerde znmez.
Flor: Flor boksit cevherlerinde %0,01-0,02 orannda apatit olarak bulunur. Sodyum
hidroksitle li ileminde zeltiye gemektedir. Bayer prosesinde seyreltik zeltide
zenginlemektedir. zelti buharlatrma kademesinde zeltiden vanadyum tuzu ile beraber
uzaklamaktadr.
Fosfor; fosfor bileikleri Bayer prosesinde ksmen znmektedir. P 2O5 olarak zeltide 1-1,2
g/lye kadar zenginlemektedir. zelti buharlatrmada vanadyum tuzu ile beraber
ayrlmaktadr.
Kkrt; Kkrt boksit cevherlerinde pirit olarak bulunur. zeltiye geer. Pirit, nemli havann
etkisi ile oksitlenerek demir II slfat ve slfrik asit oluturur. Sodyum tketimini arttrr.

52

Galyum;Galyum boksit cevherlerinde %0,01-0,25 tenrlerinde bulunmaktadr. Bayer

zeltilerinde zamanla -nemli miktarlarda- galyum birikmesi (0,15-0,35 g/lye kadar) olur.
10 milyon tonluk dnya alminyum retiminden yan rn olarak 2500 ton galyum Ga2O3
olarak retilir. Vanadyum zeltilerden elektroliz veya sodyum amalgam olmak zere iki
farkl metotla ayrlabilir.
Vanadyum; Boksit cevherlerinde vanadyum ierii %0,15e kadar olabilir. Sodyum hidroksitli
Bayer zeltilerinde yaklak 1/3 zeltiye geer. Vanadyum Bayer zeltilerinde 0,15 g/lye
kadar

zenginletiinde

sodyum

vanadat

olarak

ktrlr.

Bu

ilem

zeltinin

buharlatrlarak 220g Na2O/l konsantrasyonunda 40Cye zeltiyi soutarak uygulanr.

Organik maddeler; Boksit cevherleri deien miktarlarda hmik asit gibi organik %0.001-0.25
C ierecek kadar maddeleri de bnyelerin bulunabilir. Karbon Bayer prosesinde CO2 ye
dnr ve Na2O ile birleerek Na2CO3 dnr. Bayer zeltisinden ktrlerek, ayrlr.
1.2. KLASIK BAYER PROSES
1.2.1- Bayer Prosesinin Esaslar;
Gnmzde alminyum oksidin teknik retimindeki en nemli prosestir. Bu prosesin akm
emas olduka kark olmasna ramen, prensip olarak boksit cevherlerinden alminyum
oksit retimi aamada meydana gelmektedir. Bunlar;
-Boksit cevherlerinin lii ve krmz amurun ayrlmas,
-Alminyum hidroksitin ktrlmesi,
-Alminyum hidroksitin kalsinasyonu ve -Al2O3 retimi,
1.2.1.1- Boksit cevherlerinin lii; Boksit cevherleri 120-350g Na2O/l ieren sodyum hidroksitli
zeltilerle yksek scaklkta li edilerek alminyum, sodyum alminat olarak zeltiye
alnmaktadr. Boksit cevherinin bileimine bal olarak; Hidrargillit iin 120-150C, Bhmit ve
diaspor iin 180-220Cdir. Bu kadar yksek scakla otoklavlarla basn altnda
klabilmektedir. Li ileminde oluan kimyasal reaksiyonlar;

53

NaOH iermesinden dolay kostik zeltisi olarak da anlan Bayer zeltileri kimyasal
dengesini kullanarak

2NaOH = Na2O + 2 H2O

kostik konsantrasyonu Na2O edeeri

cinsinden ifade edilir.

ekil:7 350Cye kadar Na2O-Al2O3-H2O sisteminde znme izotermleri.

Sodyum alminatl zeltilerde dengeler ekil:7 de verilen Na2O-Al2O3-H2O l sistemi
ierisinde teorik olarak incelenmektedir. Al(OH)3 iin znme izotermleri zeltinin Na2O
ieriine ve scakla bal olarak deiimi bu ekilde verilmektedir. Bu ekilden ulalan
balca sonular; scakln ve Na2O konsantrasyonun artmas ile Al2O3 znrl
artmaktadr. Ancak Na2O konsantrasyonu belli bir deere ulatnda daha fazla artsa bile
Al2O3 znrl dmektedir. znrlkte yeterli bir fark oluturmak iin sadece scaklk
deil konsantrasyonu seyreltme ile drmekte znrlkte kme iin yeterli bir fark
salar. Ancak bu durum, daha sonra aamalarda buharlatrma ilemini gerektirdii iin enerji
tketimine yol amaktadr. Zira Al(OH)3 ktrlmesinden sonra, zelti yksek bir
konsantrasyona getirilmek zere buharlatrlmaldr. Bylece znrlk fark %15-18 Al2O3
arasnda deimektedir. Malzemelerin gelimesi ile daha yksek basnlarda, 220C gibi
yksek scaklklarda, srekli alma ekli ile alma mmkn olabilmitir. zeltinin k
konsantrasyonu drlebilmitir. Gnmzde boru otoklav teknolojisi ile 300C scaklna
kadar klabilmektedir.
Li ilemi sonunda; balca demir oksitler, silis, sodyum hidroksisodalit, sodyum titanattan
ibaret znmeyen kat artk olumaktadr. Demir oksitten ald krmz renkten dolay bu

54

arta krmz amur ad verilir. Alminatl zeltilerden; krmz amurun kvamlatrclarda

sedimantasyonu ve ters akm prensibine gre ykanmas ile zeltiden ayrlmakta ve
barajlarda depolanmaktadr. Alminyum metalurjisinde evre sal iin problem
oluturmaktadrlar.
1.2.1.2-Alminyum hidroksitin ktrlmesi; Sodyum alminatl zeltilerden alminyum
hidroksit ktrlmesi -hidrargillit kristalizasyonu, Al(OH)3 -100-170g Na2O /l ieren,
60Cdeki seyreltilmi zeltilerden Al(OH)3 alamas ile

reaksiyonuna gre gerekleir. Alama ve kme ilemi kinetik bir olaydr. Reaksiyon
dengeleri ise ekil: 7 ye gre hesaplanabilir.
Bu reaksiyondan grlecei gibi, li ileminde kullanlan sodyum hidroksit tekrar aa
kmaktadr. Tekrar boksit liinde kullanlr. Sodyum hidroksitin evrimi sebebi ile teorik
olarak sodyum hidroksit gereksinimi olmamaldr. Ancak, ykama kayplar sodyum hidroksitin
kaolen ve titan oksit ile yap bileikler nedeni ile kat arta karp kaybolduu iin
uygulamada bu evrime ulalamamaktadr.
1.2.1.3- Alminyum hidroksitin kalsinasyonu ;
Alminyum hidroksit, ykanp filtre edildikten sonra 1000Cnin zerine stlarak -Al2O3
retilir. Bu reaksiyon s alan reaksiyon olup reaksiyon ss

1.2.2 - Bayer Prosesinin Akm emas;

Bayer prosesine gre almina retimi gnmzde balca kademeleri standartlamtr.
Boksitten balayarak almina retimine kadar proses kademelerini ekil:6 zerinde takip
ederek Bayer prosesinin zellikleri anlalabilir. Boksit cevheri, Bayer zeltisi ile ya
tldkten sonra otoklavlarda basn altnda yksek scaklklarda li edilmektedir. Yukarda
verilen li reaksiyonlar daha tme kademesinde balamaktadr. Sodyum alminat ve
serbest sodyum hidroksit ieren Bayer zeltisi belli bir alminyum konsantrasyonuna,
krmz amur ykama suyu ile, seyreltilmekte ve krmz amurdan dekantasyon ile
ayrlmaktadr. Krmz amur ok kademeli ykama kvamlatrclarnda ters akm prensibine
gre geirilerek ykanmaktadr. Demir oksidin renginden dolay krmz renk alan ve bu ad ile
anlan bu artk, bir barajda depolanrlar. inde bulundurduu az miktardaki alkali ve dk

55

demir oksit ierii nedeni ile demir elik retiminde kullanlamayan krmz amur alminyum
endstrisinin yaratt nemli evre kirlilii problemlerindendir. Bu atk malzemenin betona
katlarak renklendirilmesi, seramik hammadde olarak deerlendirilmesi konularnda
almalar yaplmaktadr.

BOKST

krma

Istma soutma
zme

tme

sedimantasyon

amur

Bayer zeltisi

Szme +
ykama

temizleme

Krmz amur
Krmz amur barajna

Bayer zeltisi
Is
deitiricisi

Bayer zeltisi
Kalsinasyon

- Al2O3

Al(OH)3

Szme +
ykama

Kristalizasyon

alayc, Al(OH)3
ekil: 6 Bayer Prosesi Akm emas

1.2.2.1- Boksit cevherlerinin hazrlanmas;

Boksit cevherleri, genellikle dorudan maden ocandan almina fabrikasna herhangi bir
ileme tabi tutmadan gnderilir. Sadece yksek nem iermesi durumunda ekonomik
sebeplerden dolay, suyu tamamak iin, kurutularak almina fabrikasna tanrlar. Maden
oca yannda bulunmayan btn almina fabrikalar, k mevsiminin glkleri -kar, yamur,
susuzluk- sebebi ile daha nceden 6 aylk boksit cevherlerini depolarlar. Boksit cevherleri,
tamada anma gibi istenmeyen olaylara kar ok iri para olarak tanmazlar. Boksit
cevherleri, Bayer prosesine girmeden nce krma, eleme ve tme ilemlerinden geirilerek

56

boyutu 1mm ye drlr. Homojen boyut dalm li ileminin verimi ynnden

nemlidir.
1.2.2.2-Krma ve tme;
Boksit madenden ok deiik artlarda almina tesisine gnderilir. Toprakl madende yaklak
%5-15 nem bulunur. tmeden ve depolamadan nce, deiik boy ve sertlikte madenden
sevk edilen boksit 20-30mm boyutuna krlr. Krclara bantlarla tanr. Genellikle merdaneli
krclar, sert boksitler iin ekili krclar kullanlr. Madenden karlan toprakl boksit nemli
olduundan merdanelere svanabilir ve bu sebeple krcnn kapasitesi nemli lde
azalabilir. Bu durumda toprak ve para cevher kartrlarak krlr.
Boksit cevherleri li ileminden nce, makul bir li verimine ulamak iin ince tme
ilemine tabi tutulur. Bu ilem kuru ve ya tme olmak zere iki ekilde uygulanmaktadr.
Kuru tme gnmzde, iletme yatrm masraflarnn dier tme proseslerine gre
yksek oluu sebebi ile terk edilmektedir. Ancak sert boksit olan diaspor tr cevherlerin
tlmesinde kuru tme kullanlr. Madenden getirilen boksit cevheri, ok deiik nem
ieriinde olduundan ve ince bir tlmeye ulalabilmek iin kurutulur. tc-kurutucu
kombinasyonu ile kurutma en ekonomik yoldur. Kurutma iin gerekli scak hava, bir
kamarada kmrn veya doal gazn yaklmas ile retilir. Kurutucu olarak, tambur tipi
kurutucular kullanlr. tlm mal haval tayclarla tanr, iri paralar tekrar tcye
geri beslenir. tc havas iindeki tozlar geri kazanmak iin siklon ve torba filtreden
geirilir.
Boksit cevherlerinin n kavrulmasnn baz avantajlar salad tespit edilmitir. Bu ilemle,
boksit cevherinin kristal yaps ksmen bozundurulduu iin li reaksiyonlarnn verimi
artmakta ve li zeltilerinin berraklatrlmasn hzlanmaktadr. Kavurma ilemi ile organik
bileiklerde ksmen cevherden ayrlmaktadr.
Ya tme, kuru tmeye gre her zaman daha fazla uygulanan bir tme eklidir. Boksit
cevheri, seyreltilmi li zeltisi ile ya tmeye tabi tutulur. Bu tme eklinin balca
avantaj; daha basit aletlere gereksinim duyulmas, daha az ii ihtiyac, kurutma enerjisinden
tasarruf edilmesi, tme iin gerekli enerjinin azaltlmasdr. Li zeltisinin etkisi daha bu
kademede balamaktadr. Ya tmede, krmz amurun berraklatrlmas kuru tmede
olduu gibi hzldr. Ancak tme ortamnn andrc etkisi, kuru tmeye gre daha

57

fazladr. Boksit cevherlerindeki organik maddelerin hemen tamam li zeltisine

gemektedir. Uygulamada boksit zeltisi sspansiyonunda kat madde, boksitin ieriine
bal olarak, miktar mmkn olduunca yksek tutulur. rnein, Macar boksitlerinde 500 g/l
kat madde miktar optimal bir deer olurken dier boksitlerde 1000-1200 g/l deerleri
optimal sonu olabilmektedir.
Krma ve tme ilemleri ile li ilemindeki reaksiyonlar hzlandrmak iin krma ve ya
tme ilemleri ile boksit cevherinin tane boyutu <1 mmnin altna indirilir. Boksit
cevherlerinin ya tlmesinde kullanlan bir kapal devre tme akm emas ekil:7 de
grlmektedir.

ekil:7 Kapal devre ya tme akm emas

Boksit cevheri, seyreltik li zeltisi ile ubuklu deirmende istenilen oranlarda

kartrlmaktadr. Deirmenden alnan tlm mal, bir elekten geirilerek iri paralar
tekrar deirmene beslenmektedir. Elek alt mal, boksit li devresine gnderilmektedir.
1.2.3- Boksit amurunda n silis giderme;
Kaolinit ve silisik asit ieren boksit cevherlerinin li ilemi srasnda otoklavlarda sodyum
alminyum silikat (hidroksisodalit) teekkl ederek, otoklavlarda zamanla stma
serpantinlerinin zeri de kat kabuk oluturmakta ve s transferini engelleyerek otoklavlarn
s verimini drmektedirler. Bu sebeple almina fabrikalar ya tmeden sonra, boksit
amurundan n silis giderme ilemi uygulamaktadrlar. Boksit amuru, buharla 90-100Cye
stlan byk tanklarda 6-10 saat sre ile kartrlarak bekletilmekte ve bu sre iinde
sodyum alminyum silikatn kmesi salanmakta ve zeltideki SiO2 ierii drlmektedir.

58

Silis giderme ileminde oluan reaksiyonlar;

Al2O3.2SiO2.2H2O + 6NaOH 2NaAlO2 + 2Na2SiO3 + 5H2O
znr rnler, zeolit yapsnda bileik olan ve bileimi Na 8Al6Si6O24(OH)2 olan
hidroksisodalit bileii yapsnda kerek, krmz amura kararak kostik ve almina kaybna
sebep olur. Bu sebeple boksit cevherlerinde, kostik ile reaksiyona girme eiliminde olan bal
silis miktar
tecrbelerinin

nemlidir. Ekonomik adan silis modlnn 7 den byk olmas iletme

sonucudur. Hidroksisodalit bileiinin

bileimini gz

nne

alarak

stokiyometrik deerlendirmeler, kaolen ierisinde bal olarak bulunan 1g SiO 2 in , 0.85 g

Al2O3 , 0.5 g Na2O balad ve bylece krmz amurda kostik ve almina kayplarna sebep
olduu sonucu ortaya kmaktadr. Boksit cevherlerinde her zaman bal silisin bulunmas bu
otoklavlarda teknolojik problemlere sebep olmaktadr.
Boksit cevherlerinde silis giderme ileminin hz scaklkla ve boksit ieriinin boksit
amurunda ykselmesi ile artar. Uygulamada son denge deeri, 0,25g SiO2/ldir. Silis giderme
ilemi ile otoklavlarn kampanya sresi iki katna, yani aydan alt aya karlabilmektedir.
Bylece, otoklav sisteminin kampanya sresi uzatlarak enerjiden, iilikten tasarruf
edilmektedir.
1.2.2.4 - Boksit cevherlerinin lii;
tlm boksit cevheri makul bir almina znrlne ulaabilmek iin n grlen bir
oranda, li zeltisi ile kartrlr. Karm oran ve li artlar boksitin bileimine baldr.
Boksit miktarnn li zeltisi miktarna oran, li ileminden sonra kostik modlnn 1,5-1,8
arasnda olacak ekilde ayarlanr. Kostik modl Na2O/Al2O3 molar orandr. Karbonat ve
dier tuz formlar bu oranda gz nne alnmamaktadr.
zeltinin srekli ve otomatik olarak beslenmesi, manyetik debimetrelerle kontrol altnda
tutulur. Bu cihazlar, zeltinin basn, scaklk, konsantrasyon ve viskozitesinden bamsz
olarak alr. Basn lerler, nlenmeyen kabuk teekkl sebebi ile kullanlmazlar.
Boksit cevherinin dozajlanmas gnmzde istisnasz tartl bantlarla yaplmaktadr. Tartm
hatas, boksit arlnn %1ini amamaldr. Bu sebeple bantlar her gn kontrol altnda

59

tutulur ve bakm yaplr. Her iletme, boksit kalitesini ve zelti bileimini sabit tutarak
almaldr.
Boksit cevherleri ekil: de grlen prosese gre li edilmektedirler. Deirmenlerden gelen
boksit amuru ve li zeltisi 60-80Cde pompa yardm ile otoklav serisine sktrlmaktadr.
Li aamasnn nemli tehizat, pompalardr. Yksek 200 bar a kadar yksek basnta ve
scaklkta ve alabilmelidirler. Normal piston pompalar emme basma prensibine gre
alrlar Ne var ki kullanlan malzemeler ksa srede anmaktadr. Bu pompalar iin iki farkl
teknoloji gelitirilmitir. Bu teknolojiler; piston membran pompa ve ya diyafram yksek
basn pompasdr. Her iki teknolojinin temel prensibi piston li zeltisi ile temasnn
kesilmesidir. Byle bir pompann yaps ekil:8de grlmektedir. Bu pompann alama
prensibi yledir:

ekil : 8 Piston-membran pompa.

Hidrolik ya odas kauuktan yaplm elastik bir membran,

ile pompalama odasndan

ayrlm durumdadr. Pompa odas giri ve k bir kresel vana ile kapaldr. Pistonun emme
ve basma hareketi ile kauuk membran ileri geri hareket ederek, li amurunu eker ve iter.
Li amuru emme ve basma hareketi srasnda, piston ile temas etmeden,bamsz olarak
pompalama odasna girer ve kar. Ya diyafram yksek basn pompasnda membran
kullanlmamaktadr. Bunun yerine bir ya odas mevcuttur. Bu oda da altta li amuru ve
stte hidrolik ya bulunmaktadr. Ya pistonun emme basma hareketini emi ve k
vanasna ileterek amuru basn altnda i hareket ettirebilmektedir.

60

ekil:9 Ya diyafram yksek basn amur pompas (1)emme borusu (2)k borusu (3)kresel vana (4) vana
destei (5) vana yay (6)kre ynlendiricisi (7) kresel k vanas (8)ya seviye gstergesi (9) gaz alma vanas
(10) ya vanas (11) piston (12) piston kolu (13)piston szdrmazlk elemanlar (14)ya burcu

Bu sistemin en nemli ksm basn giderme tesisidir. Bu tesis ile optimal olarak s geri
kazanlabilmektedir.
Otoklav serisinden alnan yksek scaklktaki zelti-kat karm bir seri basn giderme
cihazlarndan geirilir ve basn kademeli olarak drlr. Basn gidericilerin says en son
otoklavla en son basn giderici arasndaki scaklk farkna baldr.

ekil:10 Seydiehir alminyum tesisleri stma-li-basn alma kademeleri proses akm emas

61

operasyon kademesi mevcuttur.

-Istclar
-otoklavlar
-basn alclar (seperatrler)
Ya tme kademesinde geri dn zeltisi ile kartrlan boksit cevherinin oluturduu
amur ( pulp ) otoklav bataryasna girmeden nce 90-100 0C da 6 saat sre ile n silis
giderme ( desilikasyon) ilemine tabi tutulur. Bylece zeltinin SiO2 ierii drlr. Pulp
otoklav bataryasna pistonlu pompalarla sktrlrken stclardan geirilerek scak buhar ile
165-170 0C scaklna kadar stlr. Istclardan alnan kondensat ( younlam scak su )
krmz amur ykamada kullanlr. Seydiehir alminyum tesislerinde drt adet otoklav
bataryas mevcut olup her bataryada on adet otoklav bulunmaktadr. Her bataryadaki
otoklavlarn ilk ikisi stc otoklavlar olup kalan 8 adedi reaksiyon otoklavlardr. Her bir
otoklav 13 m yksekliinde olup 26 m3 hacminde elik konstrksiyondan yaplm dardan
s yaltm yaplm silindirik kaplardr. Istc otoklavlara buhar alttan 32 atm basnta
verilmektedir. Pulp scakl 2350C scaklna kadar ykseltilir. Istc otoklavlara buhar, kazan
dairesinden salanr. 10. Otoklavdan kan amurun scakl 240 0C dur. Basn, basn alma
seperatrlerinde alnrken amurun scakl drlr. 1 seperatrde 155 -165 0C olan
amur scakl 4. seperatrde 125 130 0C a kadar dmtr. Drdnc seperatrden
alnan otoklav amuru seyreltme ilemine gnderilir. Seyreltmenin amac silisin kmesini
salarken Al(OH)3 teekkln hzlandrmaktr. Seyreltme ileminde, krmz amur ykama
ileminin birinci kademesi st akm ykama suyu kullanlr. Seyreltilme ilemini

62

kvamlatrcda krmz amur ktrme ilemi takip eder. Krmz amuru ktrme ilemi ile
krmz amur ve seyreltik berrak zelti retilir. Rus teknolojisine gre kurulan Seydiehir
alminyum tesislerinde li amuru buhar ile direkt olarak temas halindedir. Avrupa
teknolojisinde, li amuru buhar ile indirekt olarak, stma serpantinleri aracl ile stlr.
ndirekt stmal otoklavn teknolojik yaps ekil:11 de grlmektedir. ekilden grlecei

ekil:11 inderkt stmal otoklavn yaps

gibi stc buhar li tanknn ierisinde stma bobinlerinde( stma serpantini ) dolatrlan
scak buharla salanmaktadr. Scak buhar ssn tank ierisine piston pompalar yardm ile
sktrlan li amuruna aktarr. Li amuru bir kartrc yardm ile kartrlr. Bylece aktif
bir znme ortam salanr. Otoklav bataryasnda, li amuru bir sonraki otoklava geerken,
scak buhar, bir nceki otoklava geerek li amurunun stlmasn salar. Otoklavlarda stma
serpantinlerinin zerinde kat kabuk birikimi, silis giderme ilemine ramen zeltiden sodalit
tr bileiklerin kmesinden kaynaklanmaktadr. Bu olay stma serpantinlerinden s
geiini engelledii iin, otoklavlarn enerji veriminin dmesine sebep olmaktadr. Bu
sebeple otoklavlar belli bir kampanya sresi sonunda iletmeden karlarak kabuklarndan
temizlenmek zere bakma alnrlar.
Boru Otoklavlar; ekil:12 de boru otoklav sisteminin akm emas grlmektedir. Btn li
sistemi otoklav bataryas yerine tek bir borudan meydana gelmektedir. Boksit sspansiyonu,
80-120 m3/saat kapasiteli 100-200 barda alan piston-membran-pompa ile sktrarak li
edilmektedir. Li zeltisi 140g Na2O/l konsantrasyonundaki seyreltik zelti ile kartrlarak
kvamlatrclara gnderilmektedir. Boru otoklavnn stlmas, basn gidericilerden gelen
scak buhar ve boru otoklavndan alnan scak li zeltisinden ve yksek basntaki buhar
kullanarak yaplmaktadr.

63

ekil:12 Boru tipi otoklav (P) piston pompa (b) s (c) kondensat (d) ak kontrol vanas(e) buhar

Otoklav sistemlerinin karlatrlmas;

Istma; Otoklavlar stmak ve seyreltik zeltiyi buharlatrarak konsantre etmek iin gerekli
s her zaman buhar yardm ile salanmaktadr. Ancak s ekonomisi iin otoklavdan alnan
yksek basntaki li zeltisinin ssndan mutlak surette, ya basn gidericilerden alnan
scak buhar veya li zeltisini boru otoklavlarnda olduu gibi otoklav etrafnda su dolatrp
buhar reterek yararlanlmaktadr. Klasik otoklav prosesinde li zeltisi miktar; bir ton Al2O3
iin 13-17m3 arasnda deimektedir. Buna karlk boru otoklavlarnda bu miktar, li zeltisi
daha fazla almina ile yklenebildii iin, bir ton Al2O3 iin 10m3 miktarna kadar
azaltlabilmektedir. Bylece buharlatrlacak zelti miktar %25-40 orannda azaltlarak
buhar enerjisinden tasarruf edilmektedir.
Otoklavlarda artan scaklk ile geri s kazanmada yzey alanlar bytlmek zorundadr. Bu
sebeple her seferinde daha byk veya daha ok otoklav kullanlmak zorunda kalnr. Otoklav
saysnn artmas, yatrm maliyetlerini ykseltmektedir. Is serpantinlerinin zerinde oluan
kat kabuklar s transfer katsaysn azaltrlar. Klasik otoklav prosesinde, kabuksuz durumda k
= 700 w/m K iken, kabuk olutuktan sonra 175 w/m K deerine kadar zamanla azalmaktadr.
Ortalama olarak 290 w/m K deeri hesaplanabilir. Zorunlu olarak kabuk oluumu ile buhar
tketimi artacaktr. Balangta 1,1 ton buhar/ton Al2O3 ihtiyac zamanla 1,4 ton buhar/ton
Al2O3 kadar artabilir. Boru otoklav sisteminde s transfer katsays kabuksuz durumda,
balangta k = 2300 w/m Kdir. Kabuk oluumu ile yar yarya azalabilmektedir. Boru
otoklavlar, klasik sisteme gre s verimi asndan ok daha avantajldr. Boru otoklav
sistemi, daha basit cihazlardan olumaktadr. Tabii olarak yatrm maliyetleri de azalmaktadr.

64

1.2.2.5 - Krmz amurun ktrlmesi:

Bayer prosesinin retim hz li zeltisinden krmz amurun kerek ayrlma hz ile
belirlenmektedir. Bu sebeple krmz amurun li zeltisinden ayrlabilme kabiliyeti ve
kme hz teknolojik adan byk neme haizdir. Krmz amurun li zeltisinden
ayrlabilme kabiliyeti; hammaddeye, tme ve li artlarna baldr. Gnmzde, li
zeltilerinin

berraklatrlmas

ktrmeyi

kolaylatrc

maddeler

ilavesi

ile

hzlandrlabilmektedir. Bu maddeler arasnda en ok kullanlan niastadr. Normal olarak

1kg/Al2O3 kullanlr. Seyrelticilerden 50g kat/l konsantrasyonu ile krmz amur ktrme
tanklarna li zelti gelmektedir. ktrme ilemi sonunda alt akmda kat madde miktar
200g kat/l miktarna kadar arttrlr. Krmz ktrme tankndan st akm olarak alnan
berraklam zelti miktar toplam ktlenin yaklak 3 / 4 dr. Geri kalan amur; kat +
seyreltik zelti ile krmz amur ykama ilemine gnderilir. Krmz amur ktrme
tanklarnn yzey alann hesaplanmasnda, 2-3m2/ton Al2O3.gn esas alnr. zelti bu
tanklarda yaklak 10-15 saat kadar kalmaktadr. Bu sre iinde zelti soutulmadan,
95Cde tutulmaldr. Krmz amur tanklarnda zeltinin uzun sre beklemesinden dolay
bir miktar alminyum hidroksitin de kmesinin nne tam olarak geilememektedir. Kostik
modl 1.8in zerine arttrlarak zeltinin kendiliinden paralanmasn engellemektedir.
Krmz amur ktrme tanklarnda (retim kvamlatrclar) alminyum hidroksit ayrld
zaman, tankn duvarlar ve kartrc devaml byyen hidroksit ve krmz amur kabuklar ile
kaplanarak ileme zarar verir. Bu kabuklar zamanla koparak tabana kp alma konisini,
vanalar tkayarak ileme engel olmaktadr. Bu problemlerin nne elek ve birden fazla vana
kullanarak geilmektedir. Kartrma kollar ykseltilip alaltlarak kabuk teekklnn nne
ksmen de olsa geilebilir. En iyisi 1-2 ylda bir zaman plan yaparak bu tanklar iletmeden
karp temizlemektir. Bu i iin ya tanklar nemli ii says ile emek youn olarak veya
konsantre sodyum hidroksitli zeltilerle ykanarak temizlenir.
1.2.2.6 - Krmz amurun Ykanmas
Krmz amur, ktrme tankn alt akm ile terk ederken takriben %25 kadar alminatl
zeltiyi de bnyesinde bulundurmaktadr. Bu alminatl zeltinin kazanlmas ve ana ktlesi
demir oksit olan bu ktlenin evreye zarar vermeden depolanmas iin mutlak surette bir
ykama ileminden geirilmesi gereklidir. Ykama ilemi ters akm prensibine gre srekli
olarak alan kvamlatrclarda yaplr.

65

ekil;13 Krmz amurun ktrlmesi ve ters akmla (CCD) ykanmas

ekil: den grlecei gibi ykama suyu olarak bir sonraki kvamlatrcnn st akm kullanlr.
Alt akm ise bir sonraki kvamlatrcya gnderilir. En son kvamlatrcda temiz su kullanlr.
Krmz amurun ykanmasnda gerekli kvamlatrma tanklarnn says, filtrelenerek mi
depolanacak yoksa su ile sspansiyon halinde mi (300g kat/l) depolanacak sorusunun
cevabna baldr. Son durum iin, en son kvamlatrcda makul bir alkali kayb gz nne
alnarak, 5-6 kademe yeterlidir.
Krmz amurda alkali ve almina kayplar;
Krmz amurda alkali ve almina kayplar kanlmazdr. Bu kayplarn iki sebebi vardr.
Bunlar fiziksel ve kimyasal kayplardr. Fiziksel kayplarn sebebi yukarda akland krmz
amura bal olarak atlan zeltidir. Bu zelti ile az bir miktar da almina ve kostik kayb sz
konusu olmaktadr. Kimyasal kayp ise, li ileminde oluan ve znmeyen zellikteki sodalit
teekkldr. Krmz amura karan bu bileik sebebi ile almina verimi aadaki formle
gre hesaplanabilir;
%Al2O3 - %SiO2 1,13 = %faydal Al2O3
Silisik asite zengin boksit cevherlerinde veya diaspor cevherlerinde almina verimi %90nn
altndadr. Dier taraftan, boksit cevherlerinde kuvarz alminann znme verimi zerinde

66

herhangi bir etkisi yoktur. Yukarda aklanan sebeplerden dolay alkali kayplar aadaki
formlle hesaplanabilir
%SiO2 0,7 + %TiO2 0,39 = %Na2O
Almina retiminin en ho olmayan taraf, byk miktarlarda oluan krmz amurun
depolama sorunudur. allan boksit cinsine bal olarak 1 ton almina bana 1-2 ton nemli
krmz amur oluur. Bu amur, ya ak arazide baraj oluturarak depolanmakta ya da denize
boaltlmaktadr. Her iki durumda evre kirlilii asndan sorun olmaktadr. Gnmzde bu
artklarn deerlendirilerek ortadan kaldrlmas konusunda almalar yaplmaktadr. Krmz
amur; demir-elik endstrisinde, inaat sektrnde ve kimya endstrisinde kullanm alan
bulabilmektedir.
Demir-elik endstrisi; Krmz amurda Fe2O3 ierii %45in zerine kt zaman demir
cevheri olarak kullanm imkan vardr. 2. Dnya Sava srasnda ve sava sonrasnda byk
miktarlarda almina retimi sonucu byk miktarlarda krmz amur suyu giderildikten
sonra yksek frnda ilenmitir. Crufta almina ieriinin %10dan fazla olmas crufun
ergime scakln ykselttii iin viskoz bir cruf oluturmakta ve frn iletmeciliinde
glkler yaratmaktadr. nemli olan krmz amurun ince demir cevheri ile peletlenerek
veya briketlenerek ilenmesidir. retilen pik demiri kkrte fakir olup, cruf yksek almina
ierii ile imento endstrisinde kullanlmaya elverilidir. Gnmzde demir cevherlerinin
dk fiyatlarndan dolay, krmz amur pik demir retiminde kullanlmamaktadr. Son
yllarda, evre kirlilii basks nedeni ile dorudan iki kademede pik demir retebilen Giulini
Prosesi gelitirilmitir.
Nemli krmz amur, kire ta ve redkleyicilerle beraber kartrlmakta ve 100m boyunda
dner bir frna verilerek kurutulmakta, kalsine edilmekte ve demir sonu olarak metalik
demire redklenmektedir. Dner frnn yaklak ortalarnda 1000Cde metalizasyon oran
yaklak %80dir. Dner frndan alnan redklenmi sinter ikinci bir frnda ergitilerek pik
demir retilmektedir.

67

Tablo: Krmz amurun kimyasal bileimi

Element

% Arlk

1.0-3.0

0.2-0.5

Si

0.03-0.2

Mn

0.01-0.05

Cr

0.1-0.3

0.02-0.14

Ni

0.1-0.18

Ti

0.01-0.015

0.01-0.07

Fe

Kalan

Ergimi cruf srekli olarak frndan alnp su ile

granle edilip soutulmaktadr. Bu hali ile cruf yol
yapmnda

veya

imento

endstrisinde

katk

malzemesi olarak kullanlabilir. Tablo: da krmz

amurun tipik bileim snrlar grlmektedir. Bu
prosesin ekonomisi Fe2O3 ve su ieriine baldr.
Keza byle bir tesis en azndan 300-500 ton
demir/gn ilemelidir. naat sektr: naat sektr
krmz amuru beton da renklendirici olarak ve ya
tula retiminde kullanmaktadr.

Krmz amur kiremit retiminde kullanlabilir. Ancak, yksek Na2O ierii dezavantajdr. Son
yllardaki gelimelerde bulunan baz ilave maddelerle Na2Oin kt etkisi giderilerek krmz
amurun kiremitlerde kullanm oran %85e kadar ykseltilmitir. Basn mukavemeti
kiremitlerde 50 N/m2ye kadar ykseltilebilmitir.
1.2.2.7- Alminyum hidrat ktrme
Soutulmu zelti 300-2000m3 byk silindirik kaplarda bekletilerek Al(OH)3 ktrlr.
zelti alminaya ar olarak doymu olmasna ramen, alminyum hidroksitin kmesi ok
uzun zaman (120 saat) alan ilemdir. zeltiye ktrme ilemini hzlandrmak iin, alayc
olarak retilen alminyum hidroksitin bir ksm kullanlr. Alayc miktar, retilen
alminyum hidroksitin 2-4 kat kadardr.Alminyum hidrat ktrme prosesini ekil:14
zerinden takip edelim:
ktrme tanklarnda kat maddenin hareketi mekanik kartrma veya hava flemeli
kartrclarla salanr. ktrmeden alnan zeltide kat olarak 50-70g Al2O3/l vardr. 1 ton
Al2O3/gn ktrmek iin 35-100 m3 hacime gereksinim vardr ve 15-20 m3 zelti/t Al2O3
hareket ettirilmelidir.

Ag sodyum alminat zeltisinin balang Al2O3 molar oran

68

Ac sodyum alminat zeltisinin son Al2O3 molar oran

Uygulamada bu oran % 50-55 in zerine gemez. kme reaksiyonlarnn oluumunda ve
alminyum hidratn fiziksel zellikleri zerinde scakln nemli bir etkisi vardr.Scakln
yksek olmas ok ince hidrat kmesine sebep olurken, dk scaklklar kme olaynn
gecikmesine de sebep olmaktadr. kme olay sonunda zeltide sodyum hidroksit oran
artmaktadr. Konsantrasyondaki bu deiimler kostik modl ( KM ) oran ile ifade edilebilir.

Na2Okostik serbest NaOH a ve sodyum alminata bal Na2Onun toplamn ifade etmektedir.
Seyreltme ileminden gelen alminat zeltisi 1, 2, 3 nolu vakumlu soutuculara gelir ve 7
nolu tankta biriktirilir. Bir pompa yardm ile plakal s deitiricilerinden 29 nolu tanka
oradan da pompa yardm ile ktrme tanklarna ( 14 23 ) 50-55 0C da KM = 1.70 de
gnderilir. 29 nolu tankta 27 nolu dner tamburlu filtreden gelen alminyum hidrat;

le tarif edilen orana gre alama amac ile kartrlmaktadr. Bu oran 2.25 dir. kme
sonunda KM=3.5 olan hidrat amuru 24 nolu hidroseperatrden geirilir. st akm 25 nolu
kvamlatrcya verilirken alt akm, 25 nolu kvamlatrcnn alt akm ile birlikte 28 nolu
tanka verilmektedir. Kvamlatrcnn st akm 30 nolu tankta biriktirilir. 9, 10, 11 nolu
plakal s deitiricilerinden ve 12, 13 nolu s deitiricilerinden geirilerek buharlatrma
nitesine gnderilir. 28 nolu tankta biriktirilen hidrat amurunun bir miktar 27 nolu dner
filtrede ykanp, hidrat alama amac ile ayrlr. 28 nolu kartrcl tanktan alnan hidrat
amuru ters akm ykama prensibine gre 31, 32, 33 nolu vakumlu dner filtrelerden
geirilerek, scak su( kondensat) ile ykanarak alminyum hidrat retilir. 31 nolu dner
frndan alnan ykanm alminyum hidrat, kalsinasyona ve alminyum slfat retimine
gnderilir.

69

ekil:14 Srekli alminyum hidroksit ktrlmesi akm emas.

70

Tablo: Alminyum hidroksit ve zelti bileimi.

Madde

Seyreltik zelti (g/)

Al(OH)3 (%)

SiO2

0.5-0.9

0.005-0.03

Fe2O3

0.01-0.03

0.01-0.03

TiO2

0.004-0.006

0.002-0.008

P2O5

0.2-0.5

0.002-0.008

V2O5

0.4-0.8

0.001-0.0005

Cr2O3

0.01-0.08

0.001-0.003

ZnO

0.01-0.02

0.005-0.02

0.5-1.5

0.01-0.02

As

0.05-0.2

C (org.)

3-7

SO3

0.3-0.8

CuO

0.0002-0.0005

Cl

0.01-0.1

Alminyum hidratta alkali ierii %0,01 Na2O deerinde olup dier safszlklarn miktar
Tablo: da grlmektedir.
1.2.2.8 - zelti Buharlatrma
Krmz amur ile ayrlamayan safszlklar li zeltisinde zamanla zenginlemektedir.
ktrme ve szme ileminden geirilen seyreltik zelti; soda, vanadyum pentaoksit ve
dier safszlklar ayrma, almina retim devresine zorunlu olarak giren suyu uzaklatrmak,
zeltiyi li ilemine uygun kostik modlne ulatrmak iin buharlatrma ileminden
geirilir.

71

ekil:15 Buharlatrma ve Tuz Ayrm Prosesi.

72

Buharlatrma operasyonu, KESTNER tipi buharlatrclarda yaplmaktadr. 5 kademeli

buharlatrcdan 4 adet batarya mevcuttur. Her bir bataryada kaynama sebebi ile den
sy kompanse eden 12 adet stc bulunmaktadr. Buharlatrcdan alnan younlam su,
kondensat, prosesin dier kademelerinde kullanlr.
Alminatl zelti ierisinde bir miktar CO2 bulunmaktadr. Bu bileiin bulunma nedeni,
havada bulunan CO2 ve boksit cevherinde bulunan hmik asidin sodyum alminatl zelti de
znmesi ve Na2CO3 bileiini ( soda ) oluturmasdr. Meydana gelen reaksiyon;

Buharlatrma ilemi ile Na2O konsantrasyonu artt iin soda znrl azalr ve ker.
Seydiehir alminyum tesislerinde 250 g Na2O /l konsantrasyonunda arlka % 12 ye kadar
soda znebilmektedir. Buharlatrma nitesinde buhar ve zelti ak te2rs akm prensibine
gre hareket eder. Buhar hareketi vakum uygulamas ile salanr. Taze buharn verildii ilk
buharlatrcdan en kuvvetli zelti 250 g Na2O / l konsantrasyonunda ve 110 0C scaklnda
dn zeltisi buharlatrcdan alnr. Soda ktrcsnde soda ayrlarak ya tmeye
gnderilir. Buharlatrclarda zeltiden safszlklar ayrlp borularda birikip s transferini
nler. Bu sebeple zaman zaman bu kabuklar seyreltik hidroklorik asitle ykanp baz kmeyi
engelleyiciler ilavesi ile temizlenebilir. Konsantre edilmi zelti katsn ayrmak iin
kvamlatrcdan geirilerek li ilemine gnderilir. Soda, snm kire ile reaksiyona
sokularak sodyum hidroksit tekrar kazanlr.
Sodaya kar vanadin tuzu, zeltiden 220 g Na2O/l konsantrasyonunda ar soutma ile
30Cye soutularak ktrlr ve santrifjde zeltiden ayrlr. ken vanadin tuzunda %515 V2O5 bulunur. Bu tuz vanadyum retimi iin hammadde niteliindedir.
Kostisite; Bir alminat zeltisinin kostisitesinden aadaki oran anlalr;

Bayer prosesi srasnda; organik maddelerin paralanmas havadaki karbondioksit ve

kalsiyum ierii sebebi ile kostisite devaml azalr. rnein; 150g Na2O (kostik)/l ve 29g
Na2CO3/l (edeeri 17g Na2O/l) zelti iin kostisite: 150/(150+17) = %90 deerindedir.
Karbonat yannda, okzalat, slfat, klorr, vanadat ve fosfat tuzlar da kostisiteyi azaltr. Boksit
liinde sadece kostik Na2O deerlendirilir ve her zaman yabanc tuzlar uzaklatrlmaldr.

73

Soda, sulu kostikletirme ilemine gnderilir ve sodyum hidroksit aadaki reaksiyona gre
geri kazanlr;
Ca(OH)2 + Na2CO3 CaCO3 + 2NaOH
Bu reaksiyon denge reaksiyonu olup denge scaklk ve Na2O konsantrasyonuna baldr
rnein; toplam 70g Na2O/l deerinde ulalabilecek maksimum kostisite %91,5dir. Bu
durumda zeltide 64g Na2O/l kostik, 6g Na2O/l soda olarak bulunmaktadr.
1.2.2.9- Bayer evrimi
Bayer prosesinin daha iyi anlalabilmesi iin bilinen en kolay yol Na 2O ve Al2O3 g/l
konsantrasyonlarnn nemli kademelerdeki deerlerini Na2O Al2O3 ikili eksen zerinde
iaretlemektedir. Seydiehir alminyum tesislerine zel olarak izilen byle bir diyagram

ekil:16 Seydiehir alminyum tesisleri Bayer evrimi

1977 retim koullarna gre ekil: de grlmektedir. Bu ekilde A, B, C, D proje A*, B*, D*,
C* pratik koullar temsil etmektedir.
-D noktas geri dn zeltisinin bileimini,
-E noktas ( D den E ye geite ) lii,
A noktas ( E noktasndan A ya geite ) otoklav amurunun seyrelmesini ,
B noktas ( A noktasndan B ye geite ) ktrme tanklarnda alminyum hidrat kmesini
belirlemektedir.

74

1.2.2.10- Alminyum hidrat Kalsinasyonu

Almina retiminin en son kademesi alminyum hidroksitin kalsinasyondur. Kalsinasyon
ilemi ile ergimi tuz elektrolizinde kullanlacak toz almina retilmektedir. Toz alminannn
zellikleri elektroliz ileminin rejimi zerinde etkisi olduu iin bu zelliklerin belirlenmesi
teknolojik adan nem tamaktadr.
Alminadan balca beklenen zellikler;
Tamada ve silolarda tkama gibi sorun yaratmamas iin akma zellii iyi olmaldr.
Almina taneleri, tozlama kayplarn nlemek iin ok ince olmamaldrlar.
Tozun yzey alan elektroliz banyosu yzeyinde yzen alminann buharlaan elektrolit ve
flor ieren gazlar absorblamas iin yksek olmaldr. 40m2/g (BET) ve
%80 > 0,04mm (>325 me) toz zellikleri tipik deerlerdir.
Alminann

elektrolitte

znmesi

mmkn

olduunca

hzl

olmaldr.

::

polimorflarnn ayn miktarlar iin rlatif znme sreleri 6,2:1:2,7 eklindedir. Sonu olarak
elektrolitte en zor znen, alminann en stabil bileii olan korund (-Al2O3)dur.
Alminyum hidrat az miktarda Na, Li gibi yabanc iyonlar barndryorsa -Al2O3 meydana
gelmektedir. -polimorfu Al(OH)3n 400-700Cde paralanmas srasnda olumaktadr.
Boksit cevherinin cinsi de alminann kalitesini etkilemektedir. ki unumsu (floury ) ve
kumsu (sandy ) olmak zere tane boyutu ve kimyasal ynden farkl iki farkl kalitede almina
retilmektedir. retilen alminann kalitesi cevher cinsine, alminyum hidrat ktrme ve
kalsinasyon koullarna baldr. Diaspor ve bhmit cevherlerinden (Avrupa boksitleri),
unumsu ( floury ) almina (ince taneli); hidrargillit cevherlerinden ( tropikal cevherlerinden)
kumsu ( sandy ) almina (iri taneli) retilmektedir. Uygulamada kumsu alminyum retimine
doru eilim vardr.
ktrme kademesi de tane boyutunu bir miktar etkileyebilmektedir. Alminyum hidrat
filtrasyonundan nce bir hidrosiklon kullanlarak ince taneler, alayc olarak, iri tanelerden
kalsinasyon ilemi iin ayrlabilir.
Filtreden alnan alminyum hidroksit halen %10-16 arasnda nem iermektedir. %65 Al2O3
ieren hidroksit olarak satlacaksa 10-110Cde kurutulmaldr. Yksek scaklklarda
hidrargillitin slfrik asitte zor znen rn teekkl edebilir. Alminyum hidroksitin,

75

alminyum okside dntrlmesi 1200-1300Cye stlan dner frnlarda veya akkan

yatakta yaplabilir.
Tablo: ki farkl kalitede kumsu kalsine alminann kimyasal ve fiziksel zellikleri
Bileik
Al2O3

KA25 kalsine
almina
99.6-99.7

KA01 kalsine
Almina
99.6-99.7

Na2O

0.18-0.25

0.41-0.48

SiO2

0.012-0.024

0.008-0.024

Fe2O3

0.008-0.017

0.011-0.017

CaO

0.04-0.067

0-043-0.058

Kmlatif tane boyutu

100 mein zerinde (150m)
325 mein zerinde ( 45 m)

1-10
91-98

1-7
92-98

Fiziksel analizler
2 -1
Yzey alan m g ( BET )

61-68

Kullanm alanlar

-Ergimi
almina
-Primer
alminyum

-Is izolasyon ynleri

-Dk kalite seramik
-Cam hammaddesi
-Primer alminyum

Alcoa KA25 orta sodyum ierii yksek yzey alan, KA01dk sodyum ierii Kwinana rafinerisinde retilmi
iri kumsu taneli, almina eitleridir. LOI deeri(lost of ignition ) 573 1473 K de (kzdrma kayb) %1

1.2.2.10.1-Dner Frnlar:
2-4m apnda 45-60m uzunluunda olabilirler. Sv yakt veya doal gazla stlrlar. Modern
bir dner frnn kapasitesi 100-600 ton Al2O3/gn arasnda deiir. Is ihtiyac 300 J/kg
Al2O3dr. Frn uzunluunun takriben te biri 20-30cm kalnlnda amot tula ile
rlmtr. Her almina fabrikas frn tulalar iin kendi tecrbesine dayanarak pratik
gelitirmilerdir. Frnn 1-2 devir / dakikalk dnme hareketi kalsine almina frn darsna
tanrken ve yanma gazlarnn ak hz ile ince almina frn dna tanmaktadr. Bu yolla
tanan almina miktar, frna giren alminann

%50sine kadar ulaabilir. Siklonlardan

geirilerek tozlarn %98i geri kazanlr. Siklonlarn arkasna balanan bir elektrostatik toz
tutucu ile geri kalan tozunda %95-98i kazanlr. Gerek almina kayb %0,2-0,3
dolaylarndadr. Tozlar, toplanp alminyum hidroksit ile frna tekrar beslenir. 1200Cdeki
scak almina soutma. Soutucudan alnan almina, haval tayclar yardm ile siloya
beslenir. Bu frnlarn s ihtiyac 4200kj/kg Al2O3 civarndadr.

76

ekil:17 Dner frn ateleme, cehennemlik, taraf

ekil: 18 Seydiehir alminyum tesisleri dner frnlar

77

ekil:19 Seydiehir alminyum tesisleri Dner frnla kombine edilmi kalsine almina retim akm emas

Kalsinasyon reaksiyonlar ekzotermik olduu iin dardan s verilmesini gerektirmektedir.

Kalsinasyon frnlarnda retilen alminann bileimini bozmamak iin klsz yakt kullanma
zorunluluu vardr. Bu sebeple dner frnda sv yakt kullanlr. Dner frnda scaklk 9001000 0C scaklna kadar kar. Dner frndan kan scak kalsine, soutulmak amac ile
dner soutuculara alnr. Dner soutucular su ile endirekt olarak alr. Soutulan almina
ticari amala veya alminyum metali retimi amac ile depolanr.
1.2.2.10.2- Akkan yatakta kalsinasyon
Dner frnlarda kalsine almina retimi iin 4.5 GJ ton / ton almina enerji gereksinimi
varken bu deer fla kalsinasyonda 3.5 GJ ton almina deerine kadar der. ekil: de 1500
ton/ gn kapasiteli bir kalsinatrn akm emas grlmektedir.
Alminyum hidrat ykanp suyu giderildikten sonra, tutma kabna beslenmektedir. Bu kap
kalsinasyon ileminin yapld frnn yanma blgesine beslenir. Yanma blgesinden kan
scak hava alminyum hidratn stlmasnda kullanlr. Yanma blgesinden alnan malzeme
soutulur ve -Al2O3 retilir. Bu kalsinasyon kat paracklar gaz faznda akkanlama veya
havada askdadrlar. Hidrat suyunun giderilmesi bu sebeple bu sistemde ok hzldr.

78

ekil:20 Alcoa fla kalsinatr

1.3. ALMNANIN ERGM TUZ ELEKTROLZ

1.3.1-Giri
Alminyum retiminde kullanlan yegane metot, Hall-Herault tarafndan 20. yzyln
balarnda gelitirilen alminann ergimi kriyolit banyosu (Na3AlF6) ierisinde znmesi ve
elektrolizidir. Elektrolit ierisine kriyolit dnda alminyum florr (AlF3), kalsiyum florr
(CaF2), lityum florr (LiF) gibi modifiye edici bileikler de ilave edilmektedir bu bileikler
bundan sonraki blmlerde etrafl olarak aklanaca gibi alminyum elektroliz ileminin
optimum artlarda yaplabilmesini salamaktadr. 950-980C scaklklarnda yaplan elektroliz
ilemi sonucunda katotta ergimi alminyum, karbon anotta CO-CO2 gaz karm
retilmektedir. Elektroliz hcresinin tabannda toplanan ergimi alminyum hcrelerden
periyodik olarak vakumlu sifonla ekilerek potalara alnmakta ve scak tutma frnlarna
aktarlmaktadr. Alminyum ierisinde kalan oksit inklzyonlar, znm hidrojen ve
istenmeyen iz elementleri kimyasal artma ve filtrasyon ilemi ile uzaklatrlmakta ve
alminyum ingot dkm iin srekli dkm makinesna tanmaktadr. Anottan kan
karbon oksitli gazlar toz ve florr bileiklerini ierdii iin, ekonomik ve evre sal sebebi
ile bir gaz temizleme ileminden geirilir.
Ergitme hcreleri mmkn olduunca sk olmak zere sra halinde yan yana dizilirler.

79

Elektriksel olarak bir hcrenin anodu dier hcrenin katoduna seri olarak balanr. Her biri
700V olan doru akm reteleri minimum yatrm salayacak ekilde seilir. Bir sradaki
hcrelerin says, bir hcredeki voltaj dn dorultucunun voltajna blerek bulunur.
Genel olarak bir srada 125-175 arasnda hcre -sras ile eski ve yeni tesislerde- bulunur. Bir
elektroliz tesisinde toplam 400-700 hcre bulunabilir. Anot etrafndan hcreye almina
beslemesi yaplr. Ancak anot etrafnda biriken kat kabuu krma ilemi almina beslemeden
nce yaplmaldr. Bu ilem iiler tarafndan haval ekilerle veya yeni gelitirilmi robot
kollu bir ara yardmyla yaplabilir.
Tipik bir elektroliz hcresi, 9-12m uzunluunda, 3-4m geniliinde, 1-1.5m derinliinde elik
bir kaptr. i n piirilmi karbon bloklarla rlmtr. Karbon blokla elik zrh arasnda s
izolasyonu salamak iin refrakter malzeme konulmutur. Is kayplar, i duvarlarda
elektrolitten koruyucu bir kat kabuk oluturacak ekilde ayarlanr. Hcre tabannda biriken
sv alminyum taban koruyucu grev grd iin hcreden alminyum tamamen
boaltlamaz. Elektrolit yzeyinde yzer durumda askda olan anot ile hcre duvar arasndan
elektrolite arj edilen alminann bir ksm yzeyde katlaarak kat bir kabuk oluturur. Bu
kabuun, hem s yaltm hem de anodun yanmasn nleme gibi yararl bir taraf vardr.
Ancak elektrolitte almina konsantrasyonunun kontroln gletirmektedir.
Alminyum elektrolizinde anot malzemesi olarak n piirilmi karbon anotlar veya kendi
kendine pien sderberg karbon anotlar kullanlmaktadr. Akm, anottan 3-6cm derinliinde
elektrolitten ve sv alminyumdan geer. Gnmzde bu hcreden geen akm miktar 50kA
(eski tesislerde, 1935) 250kA (yeni tesislerde) arasnda deimektedir. Bu akm
deerlerinde 360-1778kg alminyum/gn retilmektedir. Hcre tasarmnda ok az deiiklik
olmutur.
1.3.2. Elektrolitin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri
Elektrolitten beklenen balca zellikler:
a. Enerji tketimini minimize edebilmek amacyla yksek elektrik iletkenlii,
b. yi bir metal-elektrolit ayrmn salanabilmesi iin mmkn olduunca fazla younluk
fark,
c. yi bir Al2O3 znrl,
d. Elektrolitte yksel hzda Al2O3 znrl,

80

e. Dk viskozite,
f. Al2O3 iin yksek difzyon hz,
Elektrolitten beklenen bu zellikleri salayacak fiziksel ve kimyasal koullar inceleyelim.
1.3.2.1. Kriyolitin faz Dengeleri
Ergimi elektrolitin balca bileenleri, kriyolit (Na3AlF6) ve almina (Al2O3)dr. LiF, CaF2 ve
MgF2 kriyolit elektrolitinin fizikokimyasal zelliklerini gelitirmek amac ile elektrolite az
miktarda katlmaktadr. Bu sistemleri faz dengeleri ynnden inceleyelim.
1.3.2.1.1- NaF AlF3 ikili sistemi
Bu sistem kriyoliti ieren temel sistemidir. Kriyolitin kapal bileimi Na3AlF6 , ak bileimi
3 NaF. AlF3 eklindedir. Dolays ile 3 mol NaF e 1 mol AlF3 baldr. Kriyolit 1010 0C da
kongurent olarak ergiyen bir bileiktir. Buna karlk Chiolite faz ( Na5Al3F14 ) inkongurent
olarak ergir. Kongurent olarak ergiyen kriyolit bileii NaF AlF3 sistemini ikiye blmektedir.
NaF-kriyolit siteminde 888 0C da ergiyen mol % 12.8 13.8 AlF3 bileiminde tektik bileimi
bulunmaktadr.

ekil:21 NaF- AlF3 Sistemi

Kriyolit AlF3 sisteminde 695 0C da ergiyen mol % 39.4- 41.0 AlF3 bileiminde ikinci bir
tektik nokta daha vardr. Chiolite bileii 737- 739 0C da inkongurent olarak ergir. Bu
sistemde kat halde znrlk yoktur.

81

3 NaF/ AlF3 molar oranna kriyolit oran (CR) ad verilir. Teorik olarak ntr bir elektrolitte
kriyolit oran 3dr. Bu oran elektroliz ilemi srasnda kontrol altnda tutulmaldr. Baz
tesislerde molar oran yerine arlk oran kullanlmaktadr ve banyo oran olarak
isimlendirilmektedir.
1.3.2.1.2- Na3AlF6 Al2O3 ikili sistemi

ekil:22 Na3AlF6 Al2O3 sistemi

ekilden grlecei gibi bu sistemde 962

C scaklnda ve A.% 11-12 -Al2O3

konsantrasyonunda tektik nokta mevcuttur. Bu sebeple alminyum elektrolizinde,

elektrolitte bulunabilecek -Al2O3 miktarnn snrlarn da vermektedir.
1.3.2.1.3- Na3AlF6 CaF2 - Al2O3 l sistemi

ekil:23 Na3AlF6 CaF2 - Al2O3 sistemi

Na3AlF6 CaF2 - Al2O3 sisteminde ikili kenar sistemlerde Kriyolit Al2O3 962 0C ve kriyolit -

82

CaF2 694 0C da ergiyen ikili iki adet tektik nokta mevcuttur. CaF2 ilavesi ile 684 0C da ergiyen
l tektik nokta vardr. Demek oluyor ki kriyolit- Al2O3 sistemine CaF2 ilavesi ile daha da
dk scaklkta ergiyebilen bileimlere ulalabilmektedir.
1.3.2.1.4- Na3AlF6 AlF3 - Al2O3 l sistemi

ekil:24 Na3AlF6 AlF3 - Al2O3 sistemi

Kriyolit Al2O3 kenar sisteminin 962 0C daki tektik scakln AlF3 ilavesi ile, kriyolit orann
azaltarak ergime scakln 700 0C da ergiyen l tektik noktaya kadar drmek
mmkndr.
1.3.2.1.5 - Na3AlF6 L3AlF6 - Al2O3 l sistemi

ekil:25 Na3AlF6 L3AlF6 - Al2O3 sistemi

Kriyolit Al2O3 kenar sisteminin 962 0C daki tektik scakln L3AlF6 ilavesi ile 683 0C
scaklna kadar drmek mmkndr.

83

1.3.2.2- Ergimi kriyolitin tanm zellikleri

1.3.2.2.1- Ergimi kriyolitin younluu
Ergimi alminyumun younluu scakln artmas ile lineer olarak azalr. % 99.75 arlndaki
alminyumun scakla bal olarak younlu aada ki denklem ile bulunabilir. Bu denklemde
t 0C cinsinden scakl vermektedir.

rnein 1010 0C da Al = 2.29 , Na3AlF6 = 2.086 olarak bulunur. O halde sv kriyolit sv

alminyumdan daha hafif olduu iin sv alminyumun zerinde olacaktr. Bu koullarda
younluk fark 0.204 dr. Dier taraftan kriyolitin younluu katklardan ok etkilenmektedir.
ekil: 24 ergimi kriyolit banyosuna yaplan katklarn, kriyolit banyosunun younluunu nasl
deitirdiini gstermektedir.

ekil:26 Kriyolit banyosunun younluunun 1010 C da katklarn miktarna gre deiimi

Bu ekil

katklarn etkisine gre katklar, ergimi kriyolitin younluunu arttranlar ve

younluu drenler olmak zere iki gurupta toplanmaktadr.Ergimi kriyolitin younluunu

arttran katklar CaF2 ve MgF2 dir. Ergimi kriyolitin younluunu dren katklar LiF, AlF3 ve
Al2O3 dr.

84

Alminyum elektrolizinde akm ve enerji verimini arttrmann bir yolu elektrolitin alma
scakln drmekten gemektedir. Bu da ancak elektrolite florr bileikleri ilave ederek
mmkn olabilmektedir.
Ergimi alminyum ile elektrolit arasndaki younluk fark azdr. Fazlar arasndaki ara yzeyde
alminyum sv metalinin hareketi ile sv metal banyoya karabilir. Bu sebeple younluk fark
mmkn olduunca fazla olmaldr. Bu ilevi yerine getiren balca ilaveler ne yazk ki
alminann banyodaki znrln azaltmaktadr.
1.3.2.2.2. Ergimi kriyolitin viskozitesi
Kriyolit banyosunun viskozitesi alminyum elektroliz hcresinde oluan hidrodinamik olaylar
kontrol eden nemli bir parametredir. rnein elektrolitin sirklasyonu, kriyolit ierisinde
sv alminyum damlacklarnn kmesi, anot gazlarnn uzaklamas gibi tanm olaylar
kriyolit banyosunun viskozitesi ile aklanan olaylardr. Viskozite elektriksel tanm olaylarn
da etkilemektedir.
Ergimi alminyumun ergime scakl ile 1300 K arasnda viskozitesi

Ergimi kriyolitin scakla bal olarak viskozite deiimi;

Burada t 0C dr.

ekil: 27 1010 C scaklndaki kriyolit banyosuna yaplan katklarn viskozite zerindeki etkileri

85

ekil:27 den grlecei gibi kriyolit banyosu katklar viskoziteyi arttranlar ve azaltanlar
olmak iki grupta toplanmaktadrlar. CaF2 ve MgF2 viskoziteyi arttrrken; LiF, AlF3 ve Al2O3
viskoziteyi drmektedirler.
1.3.2.2.3. Ergimi kriyolitin yzey gerilimi

Bu denklemde t, oC dur.

ekil: 28 1000 C scaklnda kriyolit banyosuna yaplan katklarn yzey gerilim kuvveti zerindeki etkileri

Bu ekilden grlecei gibi, NaF ve CaF2 kriyolitin yzey gerilimini arttrrken, NaCl, Al2O3 ve
AlF3 yzey gerilimini azaltmaktadr. rnein, Al2O3 kriyolit banyosunun yzey aktif bir
bileenidir.
1.3.2.2.4. Ergimi kriyolit / alminyum ara yzey gerilimi
Alminyum elektrolizinde kriyolit banyosu her zaman altnda sv alminyum ile birlikte
bulunur. Bu iki sv fazn ara yzey gerilim kuvveti E/Al ; kriyolit oranndan ve kriyolit banyosu
bileiminden etkilenmektedir.

ekil:29

1000 C da Kriyolit / Al kriyolit orannn arayzey gerilim kuvveti zerindeki etkileri

86

Bu ekilden grlecei gibi kriyolit oran dtke ara yzey gerilim kuvveti artmaktadr.
rnein; Kriyolit-AlF3 sisteminde CR=3.0 da 5.20 mJ m-2 olan ara yzey gerilim kuvveti CR=
2.0 da 5.80 mJ m-2 ye ykselmektedir. Sonu olarak kriyolit oran arttka E/Al arayzey
gerilim kuvveti de artmaktadr.

ekil:30 1000 C da kriyolit / Al arayzey gerilim kuvveti zerinde katklarn etkisi

Ara yzey gerilim kuvvetini arttran bileikler AlF3, MgF2, CaF2, LiF ; azaltan bileikler NaCl KF
olmaktadr.
1.3.2.2.5- Ergimi kriyolit in elektrik iletkenlii

ekil:31 1000 C da kriyolit banyosunun zgl elektrik iletkenlii zerinde katklarn etkisi

Kriyolit banyosunun elektrik iletkenlii nemli bir parametredir.Elektrik iletkenlik deerleri

tanm sats ile kombine edildii zaman ergimi banyoda bulunan iyonlarn mobiliteleri
bulunabilir.Bu bilgiler elektroliz ileminde tanm olaylarn daha iyi anlalmasn
salamaktadr. Elektroliz ileminde omik kayplarn minimize edilmesi ve akm veriminin

87

ykseltilmesi bu bilgilerle salanr Ergimi kriyolit banyosunun elektriksel iletkenlii yaklak

2.80 -1 cm-1 dir. Bu iletkenlik deeri alminyum elektrolizinde, elektroliz hcresinin stlmas
iin yeterlidir. Dier taraftan Kriyolit banyosuna yaplan katklar elektrik iletkenliini azaltan
ve arttranlar olmak zere iki grupta toplanrlar. Elektrik iletkenliini arttranlar; LiF, NaCl,
Li3AlF6 azaltanlar; MgCl2 , MgF2 CaF2 dir. Ergimi kriyolitin elektrik iletkenlii aadaki
denklem ile hesaplanabilir.

Bu denklemde t, 0C scaklktr. rnein 1000 0C da iletkenlik 2.802

olarak

hesaplanr. ekil: 29 da katklarn elektrik iletkenlii zerindeki etkileri grlmektedir.

letkenlii artran katklar LiF, NaCl, Li3AlF6; iletkenlii azaltan katklar CaF2, MgF2, MgCl2
bileikleridir.
1.3.2.2.6- Elektrolitin iyonik ayrmas ve Alminann Elektrolit erisindeki znmesi
Elektroliz olayn daha iyi anlayabilmek iin kriyolitin ayrmas ve znen Al2O3nn iyon
yapsnn bilinmesi gereklidir. Mmkn iyonlama reaksiyonlar aadaki gibidir:

Al2O3 aadaki reaksiyona gre zeltiye gemektedir,

-

Katot reaksiyonlar,

sonuta akm ak Na+ iyonlar ile salanmaktadr. Anotta aadaki reaksiyonlar meydana
gelmektedir:

toplam reaksiyon,

eklindedir.

88

Bunun yannda Na+ iyonlarnn ykn vermesi ile ilgili yan reaksiyonda oluabilir.

Uygulamada alminyum bileiminde ok azdr ( ktlece % 0.05 )

Sonu olarak

n iyon ykn anotta brakmas ile oluan O2 gaz ile karbon

malzemeden yaplm anotla reaksiyona girerek aadaki reaksiyona gre CO ve CO2 gaz
bileiklerini oluturur.
3/2O2 + xC mCO2 + nCO
x, m, n katsays iin aadaki iliki vardr:
x = 1.5 + y, m = 1.5 y, n = 2y (0y1.5)
Buradan aadaki eitlik karlabilir:
Al2O3 + xC 2Al + (3-x)CO2 + (2x-3)CO

1.3.2.3 - Termodinamik ve Enerjetik

Kriyolit ierisinde znm alminann ergimi tuz elektrolizi ile yukardaki toplam
reaksiyon gerei anotta, oksijen karbon anotla ekzotermik olarak birleerek CO 2/CO gaz
karm halinde, katotta alminyum sv halde dearj olmaktadr. Blm 3.2.3.da aklanan
reaksiyon mekanizmas gereince 1 mol Al2O3nn ayrmasndan katotta 2 mol metal ve 1.5
mol O2 olumakta ve oksijen karbon anotla reaksiyona girerek CO2 ve CO haline
dnmektedir. CO2/CO oran anot akm younluu, anot karbon malzemesinin reaksiyon
kabiliyeti ve elektrolitin scakl ile belirlenmektedir.

toplam reaksiyonun sabit basn ve scaklkta termodinamik hesaplamas:

Serbest enerji denklemi gereince ;
denklemini
ihtiyacn,

kullanarak

paralanma

zerinden s enerjisi ihtiyacn hesaplamak mmkndr.

rnek hesaplama ;
Saf almina Al2O3 alminyuma redksiyonu ;

voltajn,

enerji

89

960 0C da ( 1233 K ) ,
Endstriyel almina retimi iin gerekli enerjinin bir miktar karbon anotlarn karbon diokside
yanma reaksiyonunun ss tarafndan karlanr. Toplam hcre reaksiyonu;

960 0C da,
Oda scaklndan alminyumun sv duruma getirilmesi ve karbonun reaksiyon scaklna
karlmas iin ilave bir s da gereklidir.

Bu deerin kWh karl 6.25 kWh / kg Al dur.

Yukardaki reaksiyonun reversibl ayrma potansiyeli aadaki Nerst denkleminden
yararlanlarak hesaplanabilir;

3.450 105 J ve tanan elektron says n=3 ve Faraday sabiti F = 96487 kJ V-1mol-1
bilindiine gre

. Termodinamik hesaplamalarda JANAF tablolar

kullanlmtr.
ekil: 30 da CO2 / CO deien oranlarna gre kg alminyum bana toplam enerji ihtiyac, s
ihtiyac ve elektrik enerjisi ihtiyac da deimektedir. rnein gaz faznda % 40 CO % 60 CO 2
varsa teorik toplam enerji ihtiyac 6 kWh / kg Al dir. Anot gazlarnn gerek bileimi hacmca
% 70 CO2 ve % 30 CO civarnda deiir. Bu gaz bileiminde ve 1250 K de % 100 akm
randmann kabul ederek ve de s kayplarn ihmal ederek, ekil:30 dan 1 kg Al retmek iin
teorik enerji ihtiyac;
Reaksiyon ii
Reaksiyon ss
Al2O3 ve C nun stlmas
TOPLAM

3.45 kWh
2.33 kWh
0.75kWh
6.53 kWh

90

ekil:32 Al2O3 + xC 2Al + (3-x)CO2 + (2x-3)CO reaksiyonunun termodinamik enerji fonksiyonlar

Gnmz de bu deer 13.5 kWh dolaylarndadr. Enerji tketiminde ki bu art, akm

randmannn % 100 den daha az olmas ve voltaj kayplardr. Akm randmannn dk
olmasnn sebebi alminyumun ikincil znme reaksiyonudur. Bu reaksiyon;

Alminyum kriyolit banyosunda % 0.2 ye kadar znrl vardr. Ancak retim srasnda
sv alminyumun hareketli oluu her seferinde yeni banyonun anot yzeyi ile temas ederek
daha fazla alminyumun oksitlenmesi ve akm verimini dmesi ile sonulanr. Akm verimi
kriyolit banyosunda alminyum znrln azaltarak kontrol altnda tutulur. Burada
alnacak tedbir scakl dk tutarak alminyum znrln drmektir. Dier taraftan
scakln dmesi; ykselen viskozite sebebi ile alminyumun kriyolit banyosu ierisinde ki
difzyon hzlarnn dmesi ile sonulanr. Kriyolit banyosunda viskozite CaF 2 , MgF2 ve Al2O3
katarak ykseltilebilir. Akm verimini artrmann dier bir yolu scakl drmek, anot akm
younluunu artrmak, elektrotlar aras mesafeyi artrmaktan gemektedir. rnein kriyolit
banyosu scakl 950 0C dan 980 0C karld zaman akm verimi sras ile %89 da % 78 e
dmektedir. Elektrotlar aras mesafe dorudan banyo ierisinde znen alminyumu ve
dolays ile akm verimin dorudan etkilemektedir. rnein katot anot aras 6 cm lik bir
mesafede % 89 akm verimi elde edilirken, 1 cm anot katot aras mesafede % 74 akm verimi
elde edilmektedir. Kriyolit banyolarnda kriyolit oran 3 n altnda tutulur. Bunun anlam
AlF3 ierii kriyolit banyosuna AlF3 katlm demektir. Maksimum akm randmanna ulamak
iin kriyolit oran 2.5 da tutulur.

91

Akm verimi anot gaz bileiminden yaralanarak aadaki formle gre belirlenebilir;

%CO2 ve %CO anot gazlarnda hacim yzdesi cinsindendir. Bouduard reaksiyon denge gaz
bileiminin kullanlmas sonularda yanlla sebep olabilir. Bu anodun reaktivitesi ile ilgili
bir durumdur. n piirilmi anotlarn reaktivitesi az iken sderberg anotlarn reaktivitesi daha
iyidir. Sderberg elektrotlar, balayc maddelerin paralanmas ile oluan destilasyon gazlar
ile reaksiyona girerek aada ki reaksiyona gre su gaz oluturur.
+ CO
Alminada ki rutubet, veya su gaznda ki su, kriyolit ile reaksiyona girerek HF teekklne
sebebiyet verir. Bu sebeple anot gazlarnda %0.5 HF bulunur.
Alminyum elektroliz hcrelerine beslenen alminada bulunabilecek nem kriyolit banyosu ile
reaksiyona girerek HF gazlarnn oluumuna sebebiyet verir. HF anot gazlarnda %0.5 e
kadar bulunabilir.
Toplam hcre gerilimi pek ok kalemden olumaktadr. Her eyden nce omik gerilim
kayplarna dikkat edilmelidir. Bu kayplarn balcalar;
-

Anoda akm iletim hatlar

Kriyolit banyosunda gerilim d, elektrotlar aras mesafe ve kriyolit banyosunun

elektrik iletkenlii ile belirlenir

Sv alminyum banyosunda gerilim d

n piirilmi anotlu hcrelerde toplam basn d 4.4 V dur.

Voltaj dnn dalm; anot iletiminde % 15, kriyolit banyosunda % 75 , katot da % 10

kadardr. Katklarla kriyolit banyosunun scakln drerek, elektriksel iletkenliini
arttrarak voltaj d azaltlabilir.
Enerji tketimi anot nemli lde etkilenir. Anot etkisi, hcre voltajnn aniden 4.4 voltajnn
8-15 kadar artarak ykselmesi olayna verilen isimdir. Akm verimi % 60 dolaylarna der.
Anot ile elektrolit arasnda saysz ark meydana gelir. Elektrolitin ar snmas ile sonulanr.
Anot tesirinin sebebi, anot ile elektrolit arasnda, elektrolitin anot elektrolit ierisinde
elektroliz ilemi sresinde almina ieriinin dmesi sebebi ile yzeyinin slatma asnn

92

klmesi, anot katot arasnda gaz filminin olumasdr. Bu film tabakas akm geiini
engelledii iin hcre voltajnda art olmaktadr. Anot ile elektrolit arasnda byle bir film
olumas, elektrolitin anot yzeyini slatma kabiliyetinin azalmasndan kaynaklanmaktadr.
Elektrolitin anodu slatma kabiliyetinin azalmas elektrolitte almina miktarnn azalmas
sonucu ortaya kan bir olaydr. Bu sebeple, anot etkisi grld zaman elektroliz hcresine
almina beslenerek sorun giderilir.
Alminyum elektrolizinde iki ayr trl malzeme emisyonu sz konusudur . Birincisi O 2iyonlarnn ykn anotta brakarak oksijene dnmesi ve oksijenini anot karbonu ile
reaksiyona girerek nerdeyse tamamen CO2 olarak hcreden uzaklamasdr. Bu sebeple anot
karbonu srekli tketilen bir malzemedir. 1 kg alminyum retmek iin teorik olarak 0.334 kg
karbon tketilmektedir. Gerekte ise bu deer 0.45 0.50 kg C / kg Al deerlerindedir.
kinci kayp flor emisyonudur. Flor emisyonun sebebi elektrolitin buharlamas ve su buhar
ile reaksiyona girerek HF oluturmasdr. Anot gazlarndan elektrolitin tozlaarak mekanik
olarak kab sonucu flor kaybedilmektedir. Toplam olarak anot gazlarnda 25-35 kg / ton Al
kayb meydana gelmektedir.
1.3.3- Alminyum elektrolizinin Hall Herault hcrelerinde teknolojik uygulamas
Alminyum elektroliz hcreleri ilk olarak n piirilmi karbon anot malzeme kullanlmtr. Bu
hcrelerin ABD de gelitirilen ilk model olan Niagara hcresidir. Gnde 59 kg Al reten bu
hcre sonradan deitirilerek kapasitesi 150 kg/ gn deerine karlmtr (ekil:31). Bu
hcrede n piirilmi anot malzemeler kullanlmtr. Bu ilk hcrelerde gnmz deki modern
hcrelerde bulunan yap elemanlarnn byk ounluu bulunmaktadr. Ayrca bu
hcrelerde oluan kimyasal olaylar alma ekilleri o zamandan gnmze fazla deiiklie
uramadan kalmtr. 21 kWh/kg Al deeri ile elektrik enerji tketim deerinin ykseklii
gze arpmaktadr. Gnmzde n piirilmi anot malzeme yerine alternatif bir malzeme
olan kendi kendine pien sderberg anot malzemelerde kullanlmaktadr. Bu malzeme Carl
Wilhem Sderberg tarafndan bulunan bir malzemedir ve bu malzemeye onun ismi
verilmitir. Alminyum elektroliz hcrelerini bir birlerinden ayran en nemli teknolojik
farkllk anodun karbon cinsidir. Anot malzemesi olarak karbon iki ayr cins olabilir. n
piirilmi karbon anot veya kendi kendine pien sderberg anotlu alminyum elektroliz
hcresi olmak zere iki ayr hcre tipi olarak anlr.

93

ekil: 33 lk Alminyum elektroliz hcresi

n piirilmi anotlu elektroliz hcresi kesiti ekil:32 de grlmektedir.

ekil:34 n piirilmi anotlu alminyum elektroliz hcresinin kesiti

ekil:32 den grlecei Alminyum hcresi konstrksiyonu elikten yaplmtr. Bu hcreler

9-12m uzunluunda, 3-4m geniliinde ve 1-1.2 m yksekliindedir. elik konstrksiyon
ierisi s yaltmn salamak zere s izolasyon tulalar ile rlmtr. zolasyon
malzemesinin zerinde katot karbon bloklarndan oluan deme bulunmaktadr. Karbon
bloklar grafitten imal edilmitir. Karbon blok ierisine akm iletimini salamak zere bara

94

saplanmtr. Karbon katot zerinde alttan yukar doru sras ile ergimi sv alminyum, ve
zerinde kriyolit banyosu bulunmaktadr. Karbondan malzemeden yaplm anot ksmen
kriyolit banyosuna dalm durumdadr. Anota akm, anota saplanm ubuklar yardm ile
salanmaktadr. Elektroliz hcrelerine verilen akmn karl olarak Faraday kanunu ile
belirlenen miktarda, akm verimi ile alminyum katot zerinde havuzcuk yaparak toplanr.
elektroliz hcrelerine arj hcre kenarndan elektrolitte almina miktar azaldnda
yaplmaktadr. Almina, kriyolit banyosu zerinde oluan kabuk zerine dklr. Bu kabuk
zamanla krlarak alminann kriyolit banyosuna karmas salanr. Kat kabuk elektrolit
oksidasyondan, hcrenin refrakter malzemesinin ve katot karbon malzemesini erozyondan
koruma gibi faydal ynleri vardr.
Sderberg anotlu elektroliz hcresi konstrksiyon ve yap elemanlar itibariyle n piirilmi
anotlu elektroliz hcreleri ile benzerdir. Byle bir hcrenin kesiti ve yap elemanlar ekil: 35
de grlmektedir.

ekil:35 Sderberg anotlu alminyum elektroliz hcresi

(a) gaz manifoldu (b)elik konstrksiyon (c) akm toplama baras (d)kat kabuk (e) ergimi elektrolit (f) kok ve
zift (g) akm tedarik pimleri

Sderberg tipi elektroliz hcrelerini alma ilkeleri n piirilmi anot tipli elektroliz
hcrelerinin ki ile benzerdir.

95

1.3.3.1-Alminyum elektroliz hcresi n piirilmi anot yaps ( sderberg anot ) detaylar:.

n piirilmi anotlu elektroliz hcrelerinde farkl olan, anot yaps ekil:35de grlmektedir.
Anot malzemesi olarak; % 70 petrol koku, % 30 ta kmr ve zift ieren anot karbon karm
malzemesi anot kasas ierisine arj edilir. Bu arj karbon seviyesi azaldka yaplr. Ayrca
karbon malzemeye akm iletmek zere, elik malzemeden akm iletim baralar saplanm
durumdadr. Elektroliz hcresinin s anot kasas ierisindeki karbon malzemeden meydana
gelen arjn ekil:36 deki prosese gre katlamas ile sonulanmaktadr.

ekil:36 dey pimli sderberg anodun yaps

Sderberg elektrotun olumas aamada meydana gelmektedir.

1- Sv blgesi; 400 0C scaklnda anot pastann yumuad ve koklamaya hazrland
blgedir.
2- Yar koklama blgesi; 400-700 0C scaklnda olup koklama burada balar. Sv fazn
altnda kalr.
3- Kok blgesi; 700 0C scaklnn zerindedir. Koklama ve sertleme burada tamamlanr.
Taban ksm kriyolit banyosunun ierisine dalm durumdadr. Anot reaksiyonlar burada
gerekleir.
Seydiehir alminyum tesisleri elektroliz hcresi anodunun baz teknik zellikleri tablo: de
verilmektedir. Byle bir hcre anodundan 100kA gemektedir. Akm younluu 0.67 A cm -2
olup anodun uzunluu 6500 mm ve genilii 2300 mm dir. Anot yanma hz 15 mm gn-1 dir.

96

Tablo: Seydiehir alminyum tesisleri elektroliz hcresi anodunun teknolojik verileri

Akm

kA

100
-2

Anottaki akm younluu

amper cm

0.67

Anodun boyutlar

cm

650 x230

Anodun yzey alan

14.95

Anot kasasnn ykseklii( gaz toplaycsz)

cm

128

Anot kasasnn ykseklii( gaz toplayc ile)

cm

142

Pimlerin says

Adet

56

Pim boyutlar

cm

270

Pimin elik ksmnn uzunluu

cm

192

Pimin alminyum ksmnn uzunluu

cm

108

Anotta gerilim d

0.5

Sv fazn ortalama ykseklii

cm

30-35

Pime konisinin ortalama ykseklii

cm

120

Sv faz scakl

165-175

Anot baras ile pim arasnda gerilim kayb

mV

10

ereve kaldrmada gerilim kayb

Anodun yanma hz

cm dak.

Ana ve yardmc mekanizmalar kaldrma gc

Ton

0.1-0.2
-1

1.5
72

-1

Ana ve yardmc mekanizmalar kaldrma hz

cm dak.

Anot pastada zift yzdesi

31-34

ereve kaldrmada balanacak pim says

Adet

12

1.3.3.2- Alminyum elektroliz hcresi katot yaps detaylar

Alminyum elektroliz hcresinin katodu, elik kasa ierisinde amot tuladan yaltm

ekil: 37 alminyum elektroliz hcresi katodun yaps

97

malzemesi ile rl durumdadr. Onun zerinde grafit pasta zerine karbon bloklar
yerletirilmitir. Karbon bloklar aras da grafit astar ile balanm durumdadr. Baz teknik
detaylar tablo; da verilmitir.
Tablo; Seydiehir alminyum tesisleri elektroliz hcresi katot teknolojik verileri

Birimi

Miktar

Akm

kA

100

Byk karbon blok says

Adet

12

Kk karbon blok says

Adet

12

Byk karbon blok boyutlar

cm

40x50x120

Kk karbon blok boyutlar

cm

20x55x60

Katot i boyutlar

cm

750x340x50

Katot alan

m2

25.5

Hcre alma voltaj

4.2 -4.3

Hcrede elektrolit seviyesi

cm

14-17

Hcrede metal seviyesi( metal ektikten sonra )

cm

30-32

Kutuplar aras mesafe

cm

5.5-6.0

Anot tesiri ortalamas

adet / gn

1.0

Elektrolit scakl

955-965

Katot da gerilim kayb

mV

350

Anot tesirini sndrme sresi

dak

3 maks

Elektrolitte CaF2 yzdesi

3-4

Elektrolitte kriyolit oran

2.65-2.80

Bir gnde kabuk krma says

Adet

Gaz toplayclarnn says

Adet

24

Gaz yakclarnn says

Adet

Anot tesirinde gerilim

20-40

Gaz toplayclarnn elektrolite uzakl

cm

12 -15

Katot kasasnn lleri

cm

903x542x161.5

1.3.3.3- Alminyum elektrolizinde akm ve enerji verimi

Faraday kanununa gre; teorik olarak 1 kA h elektrik akm 0.3356 kg alminyum
toplamaldr. Ne var ki uygulamada bu miktarn ancak %85-95 i kadar elde edilebilmektedir.
Alminyum metal toplamada akm veriminin dk olmasnn balca sebebi anot ve katot

98

olaylarnda gizlidir. Redklenmi alminyum, alminyum/elektrolit ara yzeyinden zeltiye

geer (ekil:38). Alminyumun kriyolit banyosunda bulunu sebebi; kriyolit banyosunda
znrlnn yannda, kolloidal olarak askda kalmas da saylabilir.

ekil:38 Alminyum metalinin tekrar oksidasyonu sebebi ile akm randmann aklanmas

zeltiye alminyum geii, metal elektrolit ara yzeyinden difzyon ile yukardaki
reaksiyonlara gre olmaldr. Metal konveksiyonla anot yzeyine tanr ve orada karbon
dioksitle reaksiyona girerek oksitlenir. Hz kontrol kademesi en yava kademe olarak snr
tabakasndan metalin difzyonudur. Kriyolit banyosu elektromanyetik alan etkisi ile karma
hareketi ierisinde olup, altta metal/ kriyolit banyosu ara yzeyinde dalgalanma hareketine
sebep olur. Bu dalgalanma hareketi ile alminyum kriyolit banyosuna mekanik olarak
karabilir.
Hall-Heroult hcrelerinin voltaj bir ok bileenden oluur. Bunlar;

Bu denklemde E0 blm

de aklanan denge hcre voltajdr. E alt indisleri ile gsterilen

voltajlar ar voltaj deerleridir. CA anotta konsantrasyon ar voltaj, CC katotta

konsantrasyon ar voltaj, SA anot yzeyinde anot yzeyinde ar voltaj, SC katotta yzey

99

ar voltajn vermektedir. Hcreden geen toplam akm, RA anodun elektrik direncini, RB

banyonun elektrik direncini ( banyo / anot ara yzeyinde gaz kabarcklarnn olumas ile
zamana bal olarak deimektedir ) RC katot direnci, RD hcre dndaki direnler sebebi ile
oluan diren deerlerini temsil etmektedir .Uygulamadan alnan ortalama deerlere gre
4.60 volt deerindeki hcre potansiyelinin balca kalemleri ve yzdeleri; katotta % 9.8,
reaksiyon % 26.1, banyoda %38.0, polarizasyon voltaj (ar voltaj)%13.0,

anotta%6.5,

dierleri( baralar, kontakt kayplar v.b)%.6.6

Alminyum elektrolizinde spesifik g tketimi kg alminyum bana kWh olarak aadaki
denkleme gre hesaplanr:

CE: akm randman , Ehcre = hcre voltajn vermektedir.

1.3.3.4- Alminyum elektroliz hcrelerinin s dengesi
100 kA lik standart bir hcrede retilen s miktar 25.3 GJ/ gndr. 8.7 GJ/ gn elektrolizdeki
maddelerin stlmas, alminyumun retilmesi, alminann paralanmasna harcanrken 16.5
Gj/ gn enerji dier bir deyile toplam enerjinin % 66s s kayplar nedeni ile
kaybedilmektedir. Alminyum elektroliz hcrelerinin tasarmnda optimum scaklk koullar
s dengesi hesaplamalarnda nem arz eder. Bir elektroliz hcresinden s kayplarnn
dalm ekil:39 da grlmektedir.

ekil:39 Alminyum elektroliz hcrelerinde s enerjisi kayb dalmlar

100

Elektroliz hcresinden s kaybnda yan duvarlar ve anottan kayplarn s kayplarndan

yarsndan fazlasn tekil etmektedir. Alminyum elektroliz hcrelerinin bu ksmlarna
zellikle dikkat edilmelidir. Is verimi alminyum elektrolizinde nemli bir parametredir.
Elektrik enerjisi youn alan bu sistemlerde enerji kazanlarna yaltm dahil zel bir nem
verilmelidir.
1.3.3.4- Alminyum elektroliz hcreleri iletme verileri
Aadaki tabloda birok iletmenin deerlerinin ortalamas alnmtr. zellikle enerji
tketim deerleri alminyum endstrisinde kritik bir neme sahiptir. Enerji tketim
deerinin dk olmas enerji maliyetlerinin dmesi ile sonulanmaktadr. Bu deer anodik
akm younluunun dmesi ile 12.5 kWh / kg Al deerine kadar azalabilmektedir. Ancak
yatrm ve iilik maliyetlerinin artmas gz nnde bulundurulmaldr.
Tablo: Alminyum elektroliz hcresi iin iletme verileri

Akm iddeti [ kA]

Anot akm younluu [A/cm2]
Hcre voltaj [V]
Akm verimi [%]
Almina tketimi kg / kgAl
Anot tketimi [g / kg Al]
Banyo scakl [ 0C ]
Enerji tketimi [ kWh / kg Al ]

Ortalama

Max.

Min.

150
0.77
4.2
87.5
1.9
520
955
14.5

260
0.95
4.7
92
1.9
700
975
17

50
0.70
3.75
85
1.9
500
950
12.9

Alminyum elektroliz hcrelerinin kampanya sresi 20003000 gn arasnda deiir.

Hcrenin karbon malzemeden yaplm katot taban Al ve elektrolitin etkisi ile kampanya
sresince bozunur. Hcre durdurulup soumaya terk edilir. Atk malzeme olarak katotta;
karbon, Al4C3, Fe2Al5, Si, elektrolit, az miktarda NaCN bulunabilir. Ergimi tuz elektrolizinin
iyiletirilmesi iin iki yol bulunmaktadr. Birinci yol; katot yzeyinin TiB2 ile kaplanarak
alminyumun katot yzeyinin daha iyi slatmasn salamak ve bylece kutuplar aras
mesafeyi drmektir. kinci yol; Anot karbon malzemesi yerine, oksit esasl yar iletken
malzeme kullanarak banyo gerilimini drmektir.
Alminyum elektrolizi; seri olarak balanm hcrelerde uygulanr. rnein Seydiehir
alminyum tesisinde 248 adet hcre 4 adet holde bulunmaktadr. Her bir holde 62 adet 2

101

sra hcre bulunmaktadr. Her bir srada 31 adet hcre bulunur. Bu hcrelerden bir tanesi
alr durumda ekil:38 de grlmektedir.

ekil:40 alr durumdaki bir alminyum elektroliz hcresi

Hcre kenarlarndan arj yaplr. arjdan nce kenarlarda olumu kabuk krlr ( ekil: 39 ).

ekil:41 Alminyum elektroliz hcresi arj ncesi kabuk krma

ekil:42 Alminyum elektroliz hcresinden sifon yaparak alminyum ekilmesi

102

Alminyum elektroliz hcresinden , hcre tabannda biriken sv alminyum, vakumlu potaya

sifon yaparak alnr(ekil:42).

ekil:43 Vakum potasna alnan sv alminyumun dkmhaneye gnderilmek zere potaya arj

Vakumlu potaya alnan, sv alminyum dkmhaneye gnderilmek zere ara potaya

aktarlr(ekil:43).

ekil:44 Alminyum elektroliz hcresi taban bakm

Alminyum elektroliz hcreleri , zamanla elektrolit kompozisyonunun bileiminin vasfn

yitirmesi sebebi ile durdurulur. Katlaan hcre, iiler tarafndan krlr ve hcre yeniden ina
edilir( ekil:44).

103

1.3.3.5- Alminyum retiminde madde ve enerji tketimi

Tablo: Seydiehir alminyum tesisleri genel tketim deerleri, 1 ton alminyum bana
lem

Kullanlan

Miktar(t)

madde
1-Cevher hazrlama
tama krma
2- Almina retimi
-tme
-zmlendirme
Kartrma
Filtrasyon
Ykama
-Kalsinasyon

Boksit

3.317

NaOH

0.272

Enerji
kWh

GJ

26

430

32.4
3.7
2.5
9.9

3- Elektroliz

16000
Al2O3
Kriyolit
AlF3
CaF2
Anot karbonu

1.925
0.016
0.026
0.003
0.550

19.4

TOPLAM

16456

58.0

ENERJ EDEER

21800kWh

Alminyum retiminde sadece alminyum elektrolizinde deil ayn zamanda boksit

cevherlerinin

ilenmesinde

harcanan

enerjide,

tm

retim

sisteminin

ortak

deerlendirilmesinde bilinmelidir. Boksit cevherlerinden alminyum retiminde kullanlan

enerji, s ve elektrik enerjisi olmak zere iki eittir. Is enerjisi GJ olarak verilmelidir. Elektrik
santralarnda, s enerjisinin elektrik enerjisine dnm 1000kWh=10.84 GJ alarak
hesaplanr. Yukardaki tablo dan grlecei gibi alminyum retimi enerji youn bir
teknolojidir. elik retim bu deeri 1/ 10 kadardr.
1.3.3.6- Alminyum retimine evre koruma
Alminyum birincil retiminde evresel ynden dikkate alnmas gerekli temel nokta
vardr. Bunlar; hava emisyonu, atk su ve kat atklar dr. Alminyumun retiminin ilk
yllarnda zellikle elektroliz hcrelerinden flor emisyonu ve kontrol zerinde aba
harcanmtr. Alminyum endstrisinde artk flor emisyonu sorunu ok iyi bilinmektedir. Atk
su problemi, kuru sistemlere geerek su miktarn azaltmak yolu ile giderilebilmektedir.
Zamanla katot malzemeleri kullanlamaz duruma gelir. Hcre durdurularak hcre sklr.

104

Bylece kat atk oluur. Alminyum endstrisi bu atklarn deerlendirilmesi iin zm

yollar bulmak zorundadr. evre ynetmeliklerle daha sk olarak kontrol edilmektedir.
1.3.3.6.1- Alminyum elektroliz hcrelerinde gaz emisyonu
Alminyum elektroliz hcrelerinde balca partikl ve gaz emisyonu olumaktadr. Partikl
emisyonu; almina, karbon tozu, kriyolit ve florr bileikleri olabilir. Gaz bileikleri emisyonu;
flor gaz bileikleri, HF olabilir. Flor emisyonu 20 -35 kg ton Al-1 emisyonu miktarndadr.
Yaklak olarak ayn miktarda, almina ve karbon tozu da hcrelerden atlmaktadr. Kullanlan
kok ve anot malzemesine bal olarak, zellikle petrol koku kullanlmas durumunda deien
miktarlarda kkrt dioksit teekkl edebilir. Elektroliz hcresi kenarlarndan buharlaan
maddelerle, anottan uzaklaan CO/CO2 ve bir miktar flor ieren gaz karm frn zerine
yerletirilmi kapak yardm ile toplanr. Toz temizleme birimine gnderilir. Bu birimde baca
tozlar elektro filtreden geirilerek toz ayrlmaktadr. Karbon kp ad verilen bir rnde
zenginletirilen flor bileikleri flotasyonla kriyolit olarak kazanlmaktadr.
Elektroliz hcrelerinin yerletii holde flor emisyon deerleri insan sal ynnden
fevkalade nemlidir. Flor emisyonu insanda osteoskoleroz ad verilen ciddi hastalklara
sebep olabilir. Bu hastalklar belirtilerini uzun srelerde verirler. zelikle solunum yollarna
zarar verir. me sularnda 1 mgF l-1 deerine kadar msaade edilir. 15 mgF l-1 deerinde
osteoskoleroz rahatszlna rastlanr. yerinde havada flor konsantrasyonu aadaki gibi
olmaldr;
F2 0.2 mg m-3, HF 2 mg -3 , flor olarak hesaplanan florrler 2.5 mg m-3 olmaldr. Bu koullar
salayabilmek iin elektroliz hcrelerinin bulunduu ortam srekli havalandrlmaldr.
Hcreler tamamen kapsl iine alnarak ekil:37 deki gibi temizlenir. Elektroliz hcrelerinin
bulunduu holn hacmi ortalama bir saat ierisinde 40

kere deitirilmelidir.

Havalandrmada 100kA lik bir frn iin 60000 m3/hava saat gereksinim olduu hesaplanabilir.
Bu hava mutlaka darya braklmadan nce temizlenmelidir. Baca gazlar sulu ve kuru olmak
zere iki sistemle temizlenir.

105

ekil:44 Alminyum elektroliz hol hava temizleme emas(1) havalandrc, (2) nozl, (3) filtre, (4)du kamaras,
(5)nozl, (6)ykama suyu toplama ana, (7)hava sirklasyonu, (8)Hol, (9)Elektroliz hcresi, (10)Izgara (11)
Hava girii jaluzi

Alminyum elektroliz holnn havasnn temizlenmesinde, kuru temizleme sistemlerinden

byk beklentiler vardr.

ekil:45 Elektroliz hcreleri baca gazlarnn kuru sistemle temizlenmesi

Bu amala dk scaklkta sl ilemden geirilmi aktif almina kullanlmaktadr. Bu ilem

akkan yatakta yaplmaktadr. Byle kuru gaz giderme sistemi ekil:45 de grlmektedir.
Kat maddeler daha torbal filtreden geirilerek ayrlmaktadr. Gaz bileiklerini absorplam
almina elektroliz hcrelerine geri gnderilir. Bylece flor geri kazanlm olur. Ancak aktif
almina sadece flor bileiklerini deil, ayn zamanda dier toz malzemeleri de, P, V, Ti gibi
metalleri bir miktar bnyesinde toplar. Alminann kriyolit banyosuna geri verilmesi, bu
sebeple banyonun kirlenmesi ile sonulanr. Hcrenin kirlenme dolays ile akm verimi der.

106

1.3.3.6.2 - Alminyum elektrolizinde kat atklar

Alminyum elektroliz hcrelerinden nemli lde, hcre refrakter demesi, karbon
deme malzemeleri atlmaktadr. Bu malzemelerin st kapal alanlarda depolanmas,
yamur suyu ve benzeri zeltilerle temas sonucu znerek evreye salnmasnn
nlenmesi ynnden gereklidir. elik endstrisinde flux maddesi olarak, imento
endstrisinde yakt katk malzemesi olarak kullanlmas ynnde eilimler vardr.

1.3.3.7 -Alminyumun rafinasyonu:

Ham alminyum, balang hammaddelerine ve retim koullarna bal olarak% 99.5- % 99.9
arlnda retilir. zel artlarda bu deer % 99.93 e kadar kabilir. Bu arlktaki alminyum,
en nemli kullanm alan olan eloksalleme ileminde kullanlabilir kalitedir. Daha yksek
arlkta alminyum, tabaka elektrolizi ile retilir. Bu elektrolizin emas ekil:39 da
grlmektedir.

ekil:46 Alminyumun tabaka elektrolizi ile rafinasyonu

Sv anot metali, elektrolit ve sv katot metali younluklarna gre sras ile st ste dizilirler.
Anot metali yaklak % 30 bakr ieren alam olup zgl arl 3 g cm-3 den fazladr.
Elektrolit % 36 AlF3 , % 30 Na3AlF6 , % 18 BaF2 ve % 16 CaF2 den meydana gelmitir ve
younluu 2.8 g cm-3 . 800 0C da yaplan bu ilemde alminyumun zgl arl 2.35 g cm-3
dir. Bu younluk farklarna gre n stte sv alminyum , ortada sv elektrolit ve altta sv
alminyum bakr alam olarak dizilirler. Si, Fe, Mn ve Zn safszlklar rafinasyon elektroliz
ilemi ile anot metalinde toplanrlar. Rafinasyon ilemi sonunda katot metali toplam 10 100
ppm balca Fe ve Si olan safszlklar ierir. Frn 20 40 kA de 750 800 0 da alr. Enerji
tketimi 17 kWh / kg Al dur. Bu metotla retilen alminyumun dnya retim deeri 80 000
ton / yl dr. Bu deer Dnya toplam alminyum retiminin yaklak % 0.5 ine karlk

107

gelmektedir.
Tablo : Primer alminyumun cinsleri ve bileimleri

Sembol

Renk

Malzeme

Msaade edilen emprite miktarlar (%)

Dier

No
Toplam

Si

Fe

Ti

Cu

Zn

Al 99.99 R

Siyah

3.0400

0.01

0.006

0.005

0.002

0.003

0.005

0.001

Al 99.9 H

K.rengi

3.0300

0.1

0.050

0.035

0.005

0.005

0.04

0.003

Al 99.8 H

K.rengi

3.0280

0.2

0.15

0.15

0.01

0.01

0.06

0.01

Al 99.7 H

k.rengi-

3.0270

0.3

0.20

0.25

0.01

0.01

0.06

0.01

krmz
Al 99.5 H

Mavi

3.0250

0.5

0.30

0.40

0.02

0.02

0.07

0.03

Al 99 H

Mor-beyaz

3.0200

1.0

0.50

0.60

0.02

0.02

0.08

0.03

1.3.8- Alminyumun geri dnm

1.3.8.1- Giri
Alminyumun geri dnm, evre ve ekonomide anahtar rol stlenmektedir. Yksek
hacimli dier metal geri dnm ile karlatrldnda, alminyum, en fazla birincil ve
ikincil retimlerin enerji farkna sahip metaldir. Birincil alminyum retimi iin edeer enerji
gereksinimi 186 MJ7 kg alminyum iken, ikincil alminyum retimi iin 10-15MJ/ kg
alminyumdur. Dier bir deyile ikincil alminyum retimi iin gerekli edeer enerji, birincil
alminyumun %5i kadardr. Enerji faktr gz nne alndnda bir ok firma ikincil
alminyum konusunda yatrm yapmaktadrlar. Ne var ki ikincil alminyum da artan miktarda
safszlklarn birikmesi nemli teknolojik problem olarak ortaya kmaktadr.
kincil alminyum (hurda alminyum) ierisinde balca Si, Mg, Ni, Zn, Pb, Cr, Fe, Cu, V ve Mn
safszlklarn ierir. Metal geri dnm bir metalurjik prosestir ve termodinamik
kanunlarca ynetilir. Termodinamik bariyerlerden dolay safszlklar ikincil alminyumdan
uzaklatrmak termodinamik ynden gtr.

108

Alminyum hurdalar yeni ve eski olmak zere iki kategoriye ayrlr Yeni hurda kaynaklar,
primer alminyum retim tesisleri ile alminyumu girdi malzemesi olarak kullanan
tesislerdir. Yeni hurdalar snflandrmak gerekmez, ya primer retim tesisinde kullanlr veya
dorudan ikinci bir rafineriye veya tekrar ergitme ilemine gnderilir. Eski hurda, elektrikli
aletler, otomobil paralar, yap malzemeleri, paketleme malzemeleri, v.b. yksek alminyum
ierikli atk malzemedir. kincil alminyum reticileri, rafineri ve tekrar ergitme olmak zere
iki sektre ayrlr. kincil alminyum rafinerilerinde, istenmeyen elementleri gidermek zere
deoksidasyonla istenmeyen elementler giderilir ve alminyum dkm alam retilir. Tekrar
ergitme ilemi yapan iletmelerde, temiz ve snflandrlm hurda kullanlr ve dvme alam
retilir. Eski hurdadan alminyum reten ikincil alminyum retim prosesleri; eski hurdalarn
toplanmas, ve snflandrlmas, hurdann n ilenmesi, ergitme ve rafinasyon kademelerini
kapsar. Hammaddenin tipi ve n ilem seilecek frn belirler. Bu sebeple proses seimi
tesisten tesise deiebilir. Ayn hurda giriinde bile deiik teknolojiler kullanlabilir.
Hurda n ileme: n ilemler; hurdalarn snflandrlmasn, kesilmesini ve temizlenmesini
kapsamaktadr. Bu kademenin amac, ergitme frnnda alminyum kayplarn minimize
etmek, havay kirletici ve zehirli gaz emisyonlarn azaltmaktr. Alminyum hurdalar dier
hurda ve metal paralardan ayrlp snflandrldktan sonra daha ufak boyutta paralara
krplr ve bylece hzl bir ergitme ilemi salanr. Temizleme aamasnda; ya, organik
kaplamalar ve dier kirleticiler giderilir. Bu ilem kontroll bir yakma veya hidrometalurjik
ilemlerle gerekletirilir. n ilem prosesinin tasarm hurdann kalitesine ve atk
malzemenin tipine baldr.
Ergitme ve rafinasyon: Bu kademe, ergitme, flaks ilavesi, magnezyumun uzaklatrlmas, gaz
giderme, alamlandrma ve syrma ilemlerinden oluur. n ilem proseslerinin tasarm,
ilenecek hurdann tipine ve de miktarna baldr. Ergitme frnlar; yksek emisyonlu ve
dk emisyonlu frnlar olmak zere iki eittir.
Yksek emisyonlu frnlar: Byk miktarda kirli hurdann ilendii frnlar olarak anlalr.
Hurda olarak bu frnlarda, talal imalat hurdalar, izole teller,boyal alminyum folyolar
merubat kutular saylabilir. Bu amala; yan duvardan arjn yaplabildii reverber tipi
ergitme frnlar veya gaz klnn ar olduu durumlar iin tambur tipi ergitme frnlar
kullanlr. Standart reverber frn; hurda ergitmede en yaygn teknolojidir ve byk

109

miktarlarda ve ufak boyuttaki hurdalara uygulanr.

Dk emisyonlu frnlar: Temiz hurdalarn ergitildii frnlardr. Ergitme ileminde flaks
ilavesi yoktur. Hurda yandan, kirinden, ve boyasndan ayrlmtr. Hurda endksiyon
ocanda dorudan ergitilir.
1.3.8.2- Alminyum geri dnm teknolojisi;
kincil kaynaklardan alminyum retimi teknolojisi, cevherden metal retim teknolojisi ile
benzerdir. Hurda malzeme, hammadde n ileme, snflandrma, ergitme rafinasyon
ilemlerinden geirilmektedir.
1.3.8.2.1-Hammadde n ileme
Bu kademede hurdann kesilip krpld aamadr. Hurda malzeme olduu gibi, ekili veya
giyotin kesicilerden geirilerek -5mm boyutuna krplr. Krpma makinalar, almalar
srasnda toz emisyonuna ve grltye sebep olurlar. Oluan tozlarn mutlaka atmosfere
salnmasna msaade edilmemeli ve bir toz artma tesisinde uzaklatrlmaldr.
ekili ve arpmal krclar:
ekil: de ekili tip krpma makinesi grlmektedir. Bu makinenin alma prensibi aada
aklanmtr.

ekil:

ekil:

Metso irketinin ekili krpcsnn yaps ( www.metso.com)

de rnek ekili krpc ( shredder ) kesiti grlmektedir. Bu makine 500-600devir /

dakika dnme hznda ve birka bin hP gcndedir. ekiler ar anma altnda alrlar. Bu

110

sebeple ekileri manganezli elikten yaplm olup her birinin arl 50-300kg olabilir. 1
den beslenen hurda malzeme bir dzletiriciden geirilir. Bylelikle malzemenin younluu
ve krpcnn verimi artrlr. Hurda ana odaya girdikten sonra, ekilerin arlk ve izgisel hz
sayesinde paralanr. Ufalanan paralar 4 nolu manganezli elik malzemeden yaplm elek
tabandan darya alnr. Elek taban rs grevini grmektedir. ekiler ise rsn zerinden
geerken malzeme arada skmakta ve yrtlarak paralanmaktadr. Yrtlamayan paralar, o
ana odaya kar ve tekrar 4 nolu elek arasndan geerken eki ve elek arasnda
paralanrlar. Ana oda zerinde ki 5 nolu elek malzemeye son bir ans vererek ayrlmasn
salar ayrlamayanlar ana odaya geri dner. Elekten geen malzeme 10 ile gsterilen toz
toplama sistemine gnderilir. 10 dan alnan toz malzemede buharlaan gres yalar, boya
malzemeleri gibi organik esasl malzemeler bulunabilir. Patlayc zellik tayabilir. Bu sebeple
negatif basn oluturarak sistemden uzaklatrlmaldr.
.

ekil: Metso irketinin ekili krpcs alma prensibi

ekili krpclar zellikle merubat kutular, alminyum folye,

gibi alminyum hurda

malzemeleri krplmasnda rahatlkla kullanlabilmektedir. rnein merubat balyas bu

ekilde 5mm ye kadar krplmaktadr.
1.3.8.2.2- El ile snflandrma;
Balktan da anlalaca gibi, malzemeden gz ile farkl objelerin ayrlmasdr. En geni

111

olarak atk ev eyalarn elektronik paralarn snflandrlmasnda uygulanr. Birok belediye

bu ekilde el ile snflandrmaya daha evde balamaktadr.
letmelerde el ile snflandrma emek youn i olduundan, iiliin dk olduu lkelerde
geerli bir uygulamadr.
El ile snflandrma da renk belirleyici zelliktir. rnein Pirincin rengi, bakrn kurunun
renginden ok farkldr. Baz durumlarda ekilde belirleyici olabilir. rnein karton st
kutular dier polietilen kutulardan ekil snflandrmay salayacak ekilde farkl olabilir.
1.3.8.2.3- Hava ile snflandrma;
Metal hurdalar ou kez dk younlukta safszlklar ierebilir. Elektronik devreler, plastik
ve metal malzemeden meydana gelmektedirler. Bu malzemeler, krpldktan sonra haval
klasifikatrden geirilerek ( elutration), hafif polimer malzemeler ile ar metal malzemelerin
ayrlmas salanr.
1.3.8.2.3- Manyetik ortamda snflandrma

ekil: Tambur ve bant tipi manyetik snflandrc

Alminyum hurdalarnn snflandrlmasnda en basit tekniktir. Demir ve elik, nikel

alamlarn ayrmaya ii iin kullanlr. ekil:

de en ok kullanlan tipi olarak, tambur ve

bantl manyetik seperatrler grlmektedir. Tambur tipi manyetik ayrcda, sabit bir magnet
ve onun etrafnda dnen bir bant vardr. Manyetik olmayan ksmlar, tamburdan aaya
dklrken, manyetik ksmlar banta yaparak karmdan ayrlr. Bant tipi manyetik ayrcda
manyetik paralar hareketli banta yaparak manyetik olmayanlarda ayrlarak uzaklarlar.

112

Manyetik alann etkisi ortadan kalknca banttan ayrlrlar. Manyetik olmayan paralar ise
bant zerinden hemen ayrlrlar.
1.3.8.2.4- Eddy akm ile snflandrma
ekil:

de hurda gibi iletken bir paracn, kendi etrafnda dnenen kalc bir magnet

tarafndan oluturulan manyetik alandaki davran ematik olarak grlmektedir. Kalc

magnet tarafndan retilen manyetik alan iletken malzeme de elektrik akmn olumasna yol
aar. Bu elektrik akmna Eddy akm ad verilir. Bu akmn iddeti; manyetik alan iddeti,
paracn elektrik iletkenlii, paracn ekli ve boyutu ile ilgilidir. Eddy akmlar parack
etrafnda ikinci bir manyetik alan oluumuna sebep olurlar.
Parack, hareketli manyetik alan ierisinden geerken, ters kutuplarda mknatslanr ve
paraca etki eden ters ynde bir itme kuvveti ( Lorenzt force ) oluur. lorentz kuvveti
birka faktre bal olsa da en nemlisi malzemenin kendisidir.

ekil: Deien manyetik alanda eddy akmlarnn oluumu

Tablo: da deiik malzemelerin

oranlar verilmitir. Alminyum ve magnezyum metali

dk younlua ve yksek elektrik iletkenliine sahiptirler. Deien kutuplu bir manyetik

alandan geen bu malzemeler kolaylkla sapacaklardr. Buna karlk iletkenlii yksek olan
fakat younluu da yksek olan bakr paras deiken manyetik alandan daha az
etkilenecektir. Benzer ekilde paslanmaz elikte bakr gibi benzer davran gsterecektir.

113

zellikle renk ynnden alminyumdan el ile snflandrmada ve manyetik ayrmada

ayrlamayan paslanmaz elik bu yolla alminyumdan ayrlabilmektedir.

Tablo; deiik malzemelerin

/ oranlar
2

/ (m /-kg 10 )
Malzeme
/
Alminyum
14.0
Magnesiyum
12.9
Bakr
6.7
Gm
6.0
inko
2.4
Altn
2.1
Prin
1.8
Kalay
1.2
Kurun
0.45
Paslanmaz elik 0.18
Cam
0.0
Plastik
0.0
elektrik iletkenlii ; younluk

ekil: Bant konveyr tipli eddy akm seperatr,

eddy current separator ECS ( www.globalmagnetics.com)

Eddy akm ile ayrm yapan bir cihazn alma prensibi ekil:

de grlmektedir. Krplm

hurda tayc bant zerine yerletirilir. Deien kutuplu manyetik alandan geerken eddy
akm etkisi ile iletken paracklar (
iletken olmayanlar

/ deeri yksek olanlar ) daha uzaa derken,

/ deeri dk olanlar) daha yakna derek birbirlerinden ayrlrlar.

Paslanmaz elik, cam ve plastikler bant zerinde magnete yaprlar. Bandn magnetten

114

kurtulmas ile manyetik alandan kurtularak ayrlarak derler.

Malzemenin dnda

paracklarn ayrlmasn etkileyen dier faktrler aadaki gibi sralanabilir:

Magnetlerin alan iddeti; Daha iddetli magnetler ayrma randmann artrmaktadr. Ancak
maliyetlerinde artmasna sebep olmaktadr.
Parack boyutu; Kresel olamayan paracklar daha fazla eddy akm retmektedirler. Bu
sebeple ayn ktledeki kreye gre, kresel olmayan paracklar daha ileriye giderler.
Parack ktle younluu; i bo paralar, ayn hacimdeki dolu olanlara gre daha zayf
magnet gerektirirler.
1.3.8.2.5- Ar sv ile snflandrma;
Tablo:

da alminyum dier safszlklarn younluklar grlmektedir. Bu malzemeleri bir

birlerinden ayrmann en basit yolu, hurday, younluu alminyumla safszlklar arasnda

olan bir sv ierisinde ayrmaktan gemektedir. Younluu svdan az olanlar yzerken, fazla
olanlar batacaklardr. Farkl younluktaki paracklarn fiziksel olarak ayrld bu olay da
Stokes kanunu geerlidir. Ar sv ynteminde kullanlan svlar iki eittir;

Tablo: alminyum ve safszlklarn younluklar

Malzeme

Younluk g cm-3

Alminyum

2.7

Bakr

8.97

Gm

10.5

inko

7.14

Kurun

11.3

Kalay

7.28

Prin

8.4

Paslanmaz elik

7.9

Magnezyum

1.87

Birinci tip younluu 1gcm-3 olan sudur. Btn metaller ve baz polimer malzemeleri
younluu suyun younlu olan 1 den daha byk iken, kat, ahap malzemelerin younluu
sudan daha hafiftir. Su snflandrcsnda, bu malzemeler birbirlerinden kolaylkla
ayrlabilirler.

115

kinci tip younluu sudan daha fazla olan svlardr. Bu tr svlar suya nitrat slfat gibi tuzlar
katlarak elde edilir. Ar svnn younluu PVC den fazladr. Bylelikle PVC yzer duruma
getirilebilir.

Ar sv ortam, sspansiyon ile de retilebilir. rnein, suda ferrosilis

sspansiyonu ile younluk 3.0 g cm-3 e kadar ykseltilebilir. Aliminyum krpntlar, byle bir
ortamda tutulursa, younluk 2.0 a ayarlandnda, younluu 2.4 zerinde olan btn
malzemeler kecektir. kinci aamada younluk 3.0 ayarlandnda, ken alminyum bu
sefer bu ortamda yzerken dier ar metallerin tamam kecektir ( tablo: ).

1.3.8.2.6- Isl ilem

Alminyum ve alamlar organik malzemelerle kaplanmaktadr. Isl ilem folyolar, paketleme
malzemeleri, merubat kutular gibi zerinde boya malzemesi olan krpnt rnlerine
uygulanr. Bu rnler boya dnda zerinde makine ya olan talal imalat krpntlar da
dahildir. Bu malzemelerin ergitme ileminde zararl etkileri vardr.
Bunlar;

Organik kkenli malzemeler ergitme ileminde yanarak baca da evreye zarar verici is
ve duman oluur.

Yanan boya tr kaplama malzemeleri altndaki malzemeyi de oksitlediinden,

ergitme aamasnda metal kayplarna sebep olmaktadrlar. Boyal malzemelerde %15
e yakn alminyum kayb sz konusu iken, plak malzemelerde % 5 in altnda
alminyum kayb vardr.

s ve dumana ek olarak, dier sorunlu bileikler de oluabilir. Bunlar, dioksin ve furan

tipi gaz bileikleridir.

Bu sebeplerle, boya ve dier malzemeleri yzeyden giderme, ergitmeden nce sl ilem

uygulanmas gerekli ilemlerdir. Isl ilemin balca hedefleri;

Hurda yzeyinden organik malzemelerin tamamen uzaklatrlmas

Hurda yzeyinin oksidasyonunun minimize edilmesi

NOx ve dier zararl gaz bileiklerinin dk emisyonunun salanmas

Minimal kapital ve iletme maliyetlerinin salanmas eklindedir.

Alminyum yzeyinden boya malzemelerinin uzaklatrlmasnda dner frn ve akkan yatak

116

olmak zere farkl teknoloji kullanlmaktadr. Bunlar, dner frnlarda, sabit yatakta ve
akkan yatakta boya giderme ilemleridir.
Dner frnda krpnt hurdalarnn kaplamansn giderilmesi:

ekil: Kaplama giderme de dner frnlar

Hurda malzeme dner frnda proses gazlar ile ters ynde veya ayn ynde akar. Her iki
durumda da proses gazlar ssn hurdaya iletir ve zerindeki organik boyann fazla hava ile
yanarak uzaklamas salanr.
Bant tipi sabit yatakta krpnt hurdalarnn kaplamasnn giderilmesi:

ekil: Bant tipi kaplama giderici

Bant tipi kaplama giderici frnlarda, krpnt hurda zgaral bir bant zerine oturur. Krpnt
hurda yata bantn hareketi ile frn ierisinde ilerler. Krpnt hurda sabit yata ierisinde
scak proses gazlar geerken ssn yataa aktarr. Frn sonunda krpnt bant zerinde
kaplama malzemesi ayrlm olarak kar. Uygulamada yatan kalnl 75 mm ve proses
gazlarnn scakl, 500-600 0C dur. Frnda kal sresi 5 dakikadr.

117

Akkan tipi yatakta krpnt hurdalarnn kaplamalarnn giderilmesi

ekil: Akkan yatak kaplama giderme frn

Yeni tip kaplayc giderme frnlar akkan yatak tipli frnlardr. Bu frnlarn avantaj, bant tipi
kaplama gidericilerde olduu gibi dk scaklkta krpnt hurdas daha uzun srere frnda
tutulabilmektedir.

Bu

teknolojinin

temeli,

yatak

malzemesi

inert

malzeme

ile

doldurulmutur. Bu yatak aadan gelen proses gazlar ile akkanlatrlr. Souk krpnt,
scak akkanlam ortama beslenir. Scak inert paracklar slarn krpntya brakrlar. Sonu
olarak kal sresi yukardaki her iki teknolojiden daha ksadr. Frnn tabanndan beslenen
akkanlatrma gazlar, hava ve doal gazdan oluur. Doal gazn ve kaplamay oluturan
organik kkenli boya malzemelerinin yanmas ile s meydana gelir. Bu s ile krpnt
kaplamasndan kurtulur ve frn dna kaplamasz olarak kar.
Krpnt hurdalarnn kaplama boyalarnn giderilmesinde oluan gazlardaki buharlaan
organik bileikler (BOB) mutlaka yaklmaldr. Akkan tip krpnt boyas gidericilerde BOB leri
frn iersinde yaklmaktadr. Dner frn ve sabit yatakl frnlarda ise oluan BOB frn
darsnda yaklarak yanma ilemi tamamlanr. Scaklk ok dk olursa yanma
tamamlanamaz ve krpntda BOB kalr. Eer scaklk ok yksek olursa, krpntda NOx
bileiinin miktar kabul edilebilir snrlarn zerinde olur.

118

119

1.4- Alminyumun ekonomisi

1.4.1-Alminyumun pazar;
Alminyumun pazarnda en nemli kullanm alanlar; havaclk ve otomotiv endstrisini
kapsayan tamaclk, merubat kutular, paketleme folyolar ve dier paketleme rnleri,
inaat ve konstrksiyon, oto yollar, savunma sanayinde kat roket yaktlardr.
1.4.1.1-Tamaclk;
Tamaclkta, alminyumun hafif TIR ve otomobillerde USA da 2000 yllarnda 2.35 milyon
ton dur. Bu miktar USA da retilen alminyumun yaklak % 20 sine tekabl etmektedir.
Alminyum youn bir biimde kullanan balca otomobil markalar Audi A8, Honda insight,
Lincoln LS aralardr. Bu aralarda, alminyum metalini motor, jant, i aksamlarnda
kullanlmtr. Otomobil reticileri yakt ekonomisinden tasarruf etmek, gaz emisyonlarn
drmek, ara performanslarn ve ara gvenliini arttrmak iin artan biimde alminyum
metaline ynelmektedirler.

1.4.1.2- Havaclk ve Uzay teknolojileri;

Alminyum uaklarn yksz arlklarnn % 80 nini oluturur. Standart bir Boeing 747, 75
ton alminyum ierir. Metal korozyona kar dayankl olduundan koruyucu boya
gerektirmez. Bu bile havaclkta birka yz kilogram mertebelerinde arlk tasarrufu
salamaktadr. Halen yaklak 6000 adet yolcu ua, birka bin adet ufak uaklar,

ve

helikopterler halen alr durumda hizmet vermektedir. Havaclk sektrnde alminyumun

kullanmnn % 60 orannda artaca tahmin edilmektedir. Yeni nesil alminyum malzemeleri
titanyum ve karbon fiber kompozitleri ile her zaman rekabet ierisinde kalacaktr.
1.4.1.3 Paketleme endstrisi;
Sadece Kuzey Amerika da her yl 100 milyar merubat kutusu atlmaktadr.1999 ylnda ki
pik tketim deerini takiben plastik paketleme malzemeleri de tketime ortak olmaya
balamtr.
Dou Avrupa ve Asya da byyen pazara hzla ortak olmaktadr. in dnyann en fazla
byyen ekonomisi olarak, merubat kutu tketiminde bu art kendisini gstermektedir.
Gelimekte olan lkelerde gz nne alndnda gelecekte ne kadar byk bir tketim
alannn ortaya kaca aikardr. Merubat kutular gvde ve kapak olmak zere iki paral

120

olarak imal edilmektedir. En ok popler olan 12 ozluk alminyum gvdesi kalnl, 0.45 mm
den 0.25 mm kalnlna kadar drlerek, malzemeden tasarruf edilmektedir. Ayrca
merubat kutusu tasarm deitirilerek ve boyutlar minimize edilerek kutunun mukavemeti
artrlmakta ve daha pahal olan kapak ksm da kltlerek malzemeden tasarruf
salanmaktadr. Polipropilen stre film zerine alminyum fiziksel buhar biriktirme yolu ile
kaplamalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Stre filmler ile kaplanm gda rnlerinin raf
r, stre filmin gzenekli olmas sebebi ile ksadr. Alminyum ile kaplanm stre filmleri raf
mr ok uzundur. Bylece gda malzemeleri uzun sreli olarak saklanabilirler.
1.4.1.4- inaat sanayi
Solar panellerde, oto yollarda ( durak, klandrma, kprler v.b.),kpr demelerinde, bina
konstrksiyonunda pencere dorama, dekoratif d yzey kaplama gittike artan bir ekilde
kullanlmaktadr. Alminyum kpr demeleri, elik veya beton demelere gre daha hafif
malzeme olduundan,, yksek yklerden kaynaklanan mhendislik problemlerine zm
getirecektir. Alminyum kpr demeleri korozyonu nlemek iin boyamay da
gerektirmezler. Bu sebeple bakm masraflarnda nemli azalmalar meydana gelir.
1.4.1.5- Elektrik kablolar;
Alminyum, yksek gerilim enerji iletiminde kullanlmaktadr. Bu tr kablolar, elik etrafna
alminyum

kablo

sararak

imal

edilmektedir.

Bylelikle,

kablonun

mukavemeti

artrlmaktadr. Akm alminyumdan geer. elik malzeme, ar kabloyu tayc grevini

stlenmitir.

1.4.1.6-Is deitiricileri:
Is deitiricisi, bir ortamdan dier bir ortama s aktaran cihazlara verilen isimdir. Is iletim
katsaysnn yksek olmas sebebi ile bu alanda kullanm alan bulmaktadr. rnein;
radyatr, kondansr, ya soutucular, buz dolab kondansrleri v.b alanlarda kullanlr.

1.1.7- Savunma sanayi;

Hafif oluu ve yksek balistik performans nedeni ile alminyum bilhassa 6000 ve 7000 serisi
levha alamlar sivil ve askeri taktik zrhl aralarda, tanabilir kprlerde kullanlr.

121

Alminyum, oksijenle birleerek yksek s oluturabildii iin, toz halinde ayn zamanda
enerjetik bir malzemedir. Roketlerin itme gcn ve menzilini artrmak amac ile kat roket
yaktlarna % 30a varan miktarlarda katlr.
Toz alminyum, ok iyi bir redktant malzemedir. Termit reaksiyonlarnda (aliminotermi),
redkleyici olarak kullanlr.
1.4.1.8- Spor malzemeleri;
Alminyumun hafif ve mukavim malzeme oluu sebebi ile spor malzemelerinde de rahatlkla
kullanlr. rnein bisiklet ( bisiklet gvdesi), tenis raketi gibi sportif malzemelerde tercih
edilir. Ayrca, alminyum matrisli B4C kompozitleri BORALYN ticari ad ile tannr ve
alminyum silisyum karbr kompozitleri de alternatif olarak bu alanda kullanlabilecek
malzemeler arasnda saylabilir.
1.4.1.9- evre dostu alminyum
Alminyum metalinin zellikleri, evreye uyumlu tasarmlarda her zaman aday malzeme
olarak kalmasna yol amaktadr.

1.4.1.9.1- evre dostu klandrma

Alminyum LED klandrlmasnda, elektrik tesisatlarnda, reflektrlerde birincil malzemedir.
Kolay ekillendirilebilmesi, anodik olarak kaplanabilmesi, yksek s iletkenlii gibi zellikleri
tasarmclara, pahal olmayan zmler sunmaktadr. Bu sebeple alminyum pahal malzeme
olan polimer malzemelerin yerine gemektedir.
1.4.1.9.2- evre dostu tamaclk
Alminyum hafif oluu sebebi ile arlktan byk kazan salamaktadr. Aralarda
kullanlmas durumunda yakttan byk lde tasarruf salanaca aikardr. Aralarda
alminyumun kullanlmas, hurda aralarn maliyetini azaltc etkisi olacaktr.
1.4.1.9.2- evre dostu binalar
Alminyum bal petei yaplar ( honeycomb structures ) iskelet yaplarnda, boyutlardan ve
arlktan nemli kazanlar salar. Mimari element olarak, kprlerde, kulelerde arlktan ve
maliyetten kazan sebebi ile tercih edilmektedir. En nemli dezavantaj, yangn durumunda

122

kolaylkla ergimesidir. Mhendisler elik malzemenin birlilikte kullanlmas ile zm

retmilerdir.
1.4.1.9.3- Solar enerji:
Solar enerji panelleri alminyum ereve ierisine yerletirilir. Bu ereveler, yzeyinde
oluan oksit katman sebebi ile izilmeler ve havann nemine dayankl olarak 20 yllk mrle
hizmet verebilirler. Solar enerji panellerinde balant elemanlar alminyumdan yaplabilir.
Grnr ve kzltesi iyi yanstt iin, solar enerji sistemlerinde kullanlr.

1.4.1.9.4- Elektrik gc iletimi:

Hafif ve dk maliyetli elektrik g kablolarnda kullanlabilirler. Alminyum ekirdekli hibrid
alminyum bakr kablolar, g iletiminde sadece bakra gre maliyetten nemli tasarruf
salamaktadr.
1.4.1.9.5- Enerji depolamada alminyum
Alminyum hava pilleri, birim arl bana yksek enerji younluu vermektedir. yi
tasarlanm byle bir pil, 3kWh / kg alminyum enerji retir. 100 W lk bir ortalama g
gnlk ev ihtiyac iin yeterlidir. Solar enerji ile kyaslarsak; % 50 pik verimi ile 5 saat alan
50W lk bir solar panel 125Wh enerji retir. Bu deer ise sadece 50 g alminyum ile
salanabilir. Lityum hava pilleri alminyuma gre enerji ynnden daha avantajl olmasna
ramen, maliyet ve tedarik ynnden alminyumla rekabet edemez.,

1.4.2-Alminyumun fiyat
Primer alminyumun son 30 yldaki fiyat 1000 2000 USD / ton alminyum arasnda
kalmtr( ekil:

). Son on ylda btn metal fiyatlar birka kere nemli srama gstermi

olmasna ramen alminyum pazar fiyat daima kararl olarak kalmtr. Bu sre ierisinde
petrol fiyatlar varil bana 20 140USD arasnda deimesinden de ok fazla etkilenmedii
grlmektedir. Alminyuma rakip malzeme olarak plastik malzemeler n grlmektedir.
Plastik rn fiyatlarnda byk deiimler meydana gelebilmektedir ve on yl ncesine gre
petrol fiyatlarnda ki arta paralel olarak daha pahal malzemelerdir. Alminyum metalinin
fiyatnn uzun vade stabil kalaca tahmin edilmektedir. Zamanla fiyatlarda ki sramalar talep
artndan kaynaklanmaktadr. Arz talep ilikisi ne bal olarak, retici firmalar talebin

123

artt noktada retim yaparak piyasann an kapatmaktadrlar. Dier metal minerallerden

farkl olarak, alminyum retimi enerji maliyetinden ve iletme leinden etkilenir.
Hammadde maliyetlerinin etkisinden fazla etkilenmez.
Alminyum pazarnda, geri dnmn pay da gittike artmaktadr. Bu durum alminyum
piyasasnda 21. Yzyl balarnda birincil alminyumun kararl olarak kalmasn salamaktadr.
Zira geri dnm alminyumun ikincil alminyum retim maliyetleri olduka dk
olduundan primer alminyum fiyatlarnn artn bask altnda tutmaktadr.
Birincil ve kincil retimden gelen yksek kalitede alminyum ve alminyum alamlarnn
fiyat, retici ve alc arasndaki uzun dnemli alm satm kontratlaryla belirlenir. Bu
ilemlerde fiyatlar, London Metal Exchange (LME) fiyatlarnn gnlk deerleri baz alnarak
belirlenir. Ticaretin fiziksel miktar, dnyadaki ardiyelerde, LME stoklarnn hareketini
yanstr. LME stoklarnn miktar, gnlk olarak yaynlanr ve metal fiyatlarnn zerinde ok
nemli bir etkisi vardr. Stoklarda ki metal miktarlar arttka alminyum fiyatlar azalrken,
stoklardaki metal miktar azalrken metal fiyatlar ykselir.

ekil: Mundi index lerinde % 99.5 safiyetinde primer alminyumun, LME CIF UK liman kl 1982 2012 yllar arasnda 30 yllk spot aylk fiyat USD / ton Alminyum ( http://www.indexmundi.com )

124

ekil: Mundi index lerinde % 99.5 safiyetinde primer alminyumun, LME CIF UK liman kl 20112012 yllar arasnda spot aylk fiyat USD / ton Alminyum ( http://www.indexmundi.com )

ekil: den grlecei gibi metal fiyatlar arz talep dengesinde bal olarak deikendir.
Gnlk hatta saatlik bazda dahi fiyatlar oynayabilir.

ekil: Mundi index lerinde % 99.5 safiyetinde primer alminyumun ve katot A kalitesinde ki bakrn ,
LME CIF UK liman kl 2002-2012 yllar arasnda spot aylk fiyat karlatrmal fiyat endeksi
http://www.indexmundi.com )

125

1.4.3- Maliyetler;
Alminyum endstrisinde deiik alt sektrlerin retim maliyetleri birbirleri ile yakndan
ilgilidir ve alminyum fiyatlarndan ok etkilenirler. Uygulamada, hammadde maliyetleri ve
girdiler rnein; primer alminyum retimi iin almina ve elektrik enerjisi, alminyumun
fiyatn belirleyici rol stlenmektedir.
1.4.3.1-Almina retiminde maliyetler

ekil:

Blgelere gre Primer almina retimi maliyetleri

Almina retimin ortalama maliyeti 2002 yl iin 145.7 nominal USD / ton dur. Blgelere
gre almina retim maliyeti in, ve Oceania blgesini de iine alan Asya da dk boksit
ve dk enerji maliyetleri sebebi ile almina retim maliyetleri dk olarak karmza
kmaktadr. Buna karlk Bat Avrupa ve Kuzey Amerika da ithal boksit cevherinin almina
retim maliyeti zerinde etkisi retim maliyetlerini artrma ynnde aka grlmektedir.
Ortalama olarak boksit,(%24), Bayer prosesi iin stma enerjisi (%35), kostik soda (%13) ve
iilik (%10) pata sahiptir.
1.4.3.2- Birincil alminyum retiminde maliyetler
Dnyada alminyum ergitme maliyetleri 2001yl, nomina1060 l USD / ton alminyum dur.

126

ekil: Blgelere gre primer alminyum retimi

Birincil alminyum ergitme maliyetleri dnya ortalamas nominal 1060 USD % ton
alminyum dur. Asya ve dou Avrupa lkeleri arasnda 500 USD / ton alminyum maliyet
fark vardr.Bu durum, szlemeli almina fiyat ve elektrik tarifelerinden kaynaklanmaktadr.
Bu lkelerde almina fiyat ve elektrik tarifesi alminyum toplam retim maliyetlerinin % 60
iken iili maliyetleri % 37 dolaylarndadr. Birok alminyum reticileri, almina
tedarikileri ile bir yllk veya orta ve uzun vadeli szlemeler yaparlar. Bu szlemelerde
London Metal Exchange ( LME ) aylk alminyum fiyatlarnn % 10.5-%14.5 i esas alnarak
fiyatlandrlr.

127

RETM

KAPASTE

2010

2011

2010

2011

United States
Australia
Bahrain
Brazil
Canada
China
Germany
Iceland
India
Mozambique
Norway
Qatar
Russia
South Africa
United Arab Emirates
Venezuela
Dier lkeler

1726
1930
870
1540
2960
16200
394
780
1450
557
800
190
3950
807
1400
335
4900

1990
1930
870
1410
2970
18000
450
790
1700
560
800
390
4000
800
1800
380
5200

3200
2050
880
1700
3020
23000
620
790
1950
570
1230
585
4440
900
1800
590
6180

3200
2050
880
1700
3020
25000
620
790
2310
570
1230
585
4440
900
1800
590
6190

TOPLAM

40800

44100

53500

55900

128

Tablo: lkelere gre Dnya primer alminyum retimi, 103 metrik ton, ( mundi index)
LKE

2007

2008

2009

2010

2011

Argentina
Australia
Azerbaijan
Bahrain
Bosnia Herzogovina
Brazil
Camerun
Canada
China
Eygpt
France
Germany
Ghana
Greece
Iceland
India
Indonesia
Iran
Italy
Japan
Kazakhstan
Montenegro
Mozambiique
Netherlands
New Zealand
Nigeria
Norway
Oman
Poland
Qatar
Romania
Russia
Slovakia
Slovenia
South Africa
Spain
Sweden
Tajikistan
Turkey
Ukraine
Uited Arab Emirates
United Kingdom
United States
Venezuela

271
1957
39
865
122
1655
87
3083
12600
258
428
512
166
398
1028
242
216
183
57
124
564
301
353
1357
54
283
3955
160
111
899
408
98
419
65
113
890
365
2554
610

394
1974
40
872
1233
1661
91
3120
13200
260
389
606
160
787
1402
243
248
180
59
106
107
536
301
316
11
1358
49
48
265
4190
163
83
811
408
112
339
65
113
948
326
2658
610

410
1943
848
96
1536
73
3030
12900
265
345
292
130
785
1598
250
250
171
39
127
64
545
300
271
13
1130
351
10
201
3815
150
35
809
360
70
359
35
50
1010
253
1727
410

412
1928
851
118
1536
76
2963
16200
266
356
402
130
780
1607
252
270
168
54
227
880
557
300
644
21
1060
367
190
241
3947
163
40
807
240
93
349
60
25
1400
186
1726
335

440
1945
4
881
131
1440
69
2984
18100
265
334
433
35
132
800
1667
255
300
168
56
249
80
562
300
357
18
1070
375
360
261
3992
165
40
809
365
111
355
60
7
1800
213
1986
335

TOTAL

37900

39700

37100

41200

44400

129

130