Professional Documents
Culture Documents
Chế Độ Dân Chủ - Nhà Nước Và Xã Hội - N. B. Davletshina, B. B. Kimlika, R. J. Klark, D. U. Rai
Chế Độ Dân Chủ - Nhà Nước Và Xã Hội - N. B. Davletshina, B. B. Kimlika, R. J. Klark, D. U. Rai
Nh nc v x hi
N. B. Davletshina, B. B. Kimlika, R. J. Klark, D. U. Rai
Ngi dch: Phm Minh Ngc
Mc lc
Li ngi dch............................................................................................................................................3
Li ni u.................................................................................................................................................4
Chng 1....................................................................................................................................................5
1. Dn ch l g?....................................................................................................................................5
2. Nh nc php quyn........................................................................................................................9
3. Lch s ca nn dn ch..................................................................................................................11
Chng 2: X hi v cc gi tr dn ch..................................................................................................15
1. Cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch............................................................................15
2. X hi cng dn...............................................................................................................................18
3. Cc gi tr o c ca nn dn ch................................................................................................19
Chng 3: Nhn quyn trong x hi dn ch..........................................................................................23
1. Cc quyn ca con ngi v ngun gc ca chng........................................................................23
2. Cc quyn chnh tr v quyn dn s...............................................................................................27
3. Cc quyn kinh t, x hi v vn ho..............................................................................................30
4. Quyn v quyn t do ca con ngi trong Hin php Lin bang Nga..........................................33
Chng 4: Nh nc v chnh quyn......................................................................................................36
1. H thng chnh tr v nh nc. Cc hnh thc qun l nh nc v ch chnh tr....................36
2. Cc ch dn ch thng gp.......................................................................................................39
Chng 5: Bu c - c ch thc thi dn ch quan trng.........................................................................46
1. Bu c l g?....................................................................................................................................46
2. H thng bu c ti Nga..................................................................................................................50
Chng 6: Cc ng chnh tr v t chc x hi......................................................................................52
1. Cc chnh ng trong x hi dn ch..............................................................................................52
2. Cc nhm quyn li. Vai tr ca gii tinh hoa................................................................................59
Chng 7: Vn ha v dn ch................................................................................................................64
1. Vn ha chnh tr l g?...................................................................................................................64
2. Dn ch v gio dc........................................................................................................................66
3. Vai tr ca cc phng tin thng tin i chng trong nn dn ch...............................................67
4. Vn ha quyn lc...........................................................................................................................68
Chng 8: Nc Nga gia qu kh v tng lai.....................................................................................70
Ph lc......................................................................................................................................................74
Tuyn ngn quc t v nhn quyn.....................................................................................................74
Li ngi dch
Tc phm ny c xut bn nh l cun sch gio khoa v dn ch cho cc trng trung hc ca nc
Cng ho Lin bang Nga, nhng n gy c s ch khng ch trong gii hc sinh, gio vin v
ph huynh m c d lun nh gi rt cao. L do: nc Nga ang kht cc kin thc v thc hnh
dn ch, ng nh cc tc gi vit trong li ni u: kht vng t do c th l bm sinh nhng thc
hnh dn ch th phi hc mi bit.
Khi dch chng ti lc bt nhng on lin quan n lch s nc Nga, c th tr thnh kh hiu
i vi ngi c Vit Nam, chng ti cng khng dch chng v nh nc lin bang, ph lc th
nht (Hin php Cng hoLin bang Nga 1993) v cc cu hi n tp.
Li ni u
Tha cc bn c gi!
Nc Nga ang tri qua mt giai on quan trng trong qu trnh pht trin ca mnh. Chng ta ang
m ra mt k nguyn mi ca lch s - k nguyn dn ch. Ln u tin ngi dn Nga c c hi gy
nh hng n i sng ca t nc v x hi, cng nh c th tc ng n chnh sch ca chnh
ph. V vy cun sch ca chng ti c ly tn l Ch dn ch: nh nc v x hi. Tt c chng
ta u phi hc qua trng hc dn ch: k c ngi va bc vo i cng nh ngi tri qua
nhiu kinh nghim sng, v kht vng t do c th l bm sinh nhng thc hnh dn ch th phi hc
mi bit.
Khi vit tc phm ny, chng ti c gng s dng tht nhiu kinh nghim quc t m mnh thu thp
c. Cc nguyn tc dn ch pht trin thnh cng trong hng lot nc. Cc nc nh M, Anh,
Php, Canada v nhiu nc khc cho ta nhiu hnh mu tt v dn ch, cng nh gip ta trnh
nhng khuyt im c th xy ra. Trong vi chc nm gn y, dn ch tr thnh hin tng ton
cu, n c cng c trn khp cc chu lc, ginh chin thng trong cc nc ng u, , Phi v
M Latin.
Mong rng cun sch bn ang nm trong tay s l mt nc thang trn ng a bn tr thnh mt
con ngi t do v t ch, gip bn tham gia vo cng cuc xy dng nc Nga dn ch ca chng ta.
Cun sch ny do cc chuyn gia Nga v Canada chp bt v l th nghim u tin trong vic son
sch gio khoa v dn ch. C th bn s khng tm c cu tr li cho tt c nhng cu hi m cuc
sng ang t ra hm nay, nhng chng ti tin tng rng nhng li ph bnh, nhn xt, gp ca bn
s gip chng ti hon thin tc phm trong tng lai.
Chng 1
Dn ch (demos - nhn dn, kratos - chnh quyn) mt t c gc t ting Hy Lp c ngha chnh quyn
ca nhn dn hay quyn qun l ca nhn dn. Trong hng ngn nm, nhng b c u t nht ca loi
ngi c gng tm hiu lch s pht trin ca x hi, to ra cc h thng trit hc, v ra hnh
nh ca x hi l tng trong mi ngi c th ci thin cuc sng ca mnh cng nh ca ng bo
mnh.
Chng ta vn thng s dng t dn ch: hnh thc qun l dn ch, ngi dn ch, quan im
dn ch... Chng ta a vo cc khi nim ny nhng ni dung g? Ti sao chng ta li hay s
dng t ny nh vy?
Ta c th thy ngay rng thut ng dn ch tuy n gin v thng c s dng li hm cha trong
n mt s kh khn c v phng din trit hc cng nh phng din thc t. c nhiu cun sch
gii thch ngha khi nim dn ch. Cc cuc tho lun v tranh lun xung quanh l thuyt dn ch
cha bao gi ngng sut thi gian tn ti ca x hi loi ngi. c m vnh hng ca loi ngi l
xy dng mt x hi cng bng, da trn l tnh sn sinh ra bit bao con ngi c lng nhn i v i
cng nh nhng tn bo cha kht mu, nhng cuc ci cch tin phong v cc cuc chin tranh tn
khc, lm m hoc tr tng tng ca hng triu ngi, sn sinh ra l thuyt v cc ch ton tr.
Loi ngi ngh ra hng chc lun c ng h v cng bng y lun c chng li th ch dn ch.
Nhng k chng i vic tham gia ca ng o qun chng nhn dn vo cc lnh vc qun l thng
ni nh sau: Ch l mi ngi ngi trong t u tham gia li : ngi th cm v lng, k ln ga, k
nhn phanh, k bp ci hay sao... giao cho mt ngi c hiu bit, cn nhng ngi khc ng vai
hnh khch li chng tt hn hay sao?
Nhng k c ti cng nh nhiu lnh t gi cht tay li a hnh khch n cuc i mi, tt
p hn. Nhng ngi khng ng v nhng ngi nghi ng vo s ng n ca con ng
thng b vt ra khi xe lm bi hc cho nhng k khc.
1. Dn ch l g?
Xin bn hy suy ngh thm v cc nh ngha v kin tri ngc, hy tn trng cc tc gi ca chng
v c gng l gii xem v sao nh kinh t hc, trit gia v nh hot ng x hi ngi Anh l J. S. Mill
li quan ngi mt nn t do v gii hn khi cho rng y l nn c ti ca s ng, cn trit gia Hi
Lp c i, Democritus, th li cho rng th sng ngho trong mt nc dn ch cn hn l hnh phc
trong mt nc c ti, v t do tt hn n l. Cc nh chnh tr hc ngy nay thng nh ngha dn
ch l hnh thc t chc chnh tr ca x hi da trn s cng nhn nhn dn nh l ngun gc ca
quyn lc, da trn quyn ca nhn dn trong vic tham gia gii quyt nhng vn ca quc gia v
giao cho cc cng dn mt lot quyn v quyn t do thc s. N. V. Gogol trong Nhng linh hn cht
vit v c im ca ngi Nga nh sau: ni chung chng ta cha sn sng cho cc cuc hi ngh
mang tnh i din. Tt c cc cuc hp ca chng ta, t nhng cuc gp g trong lng cho n cc
cuc hi ngh khoa hc mi loi, thng rt ln xn nu khng c mt ngi sc kim sot mi
vic ng u. Cu tng thng M, R. Reagan, th cho rng dn ch khng ch l bin php qun l m
cn l bin php gii hn quyn lc ca chnh ph n khng ngn cn s pht trin nhng gi tr
quan trng nht m con ngi nhn c t gia nh v nh trng. Abraham Lincoln (lut s, nh
hot ng chnh tr, nm 1860 c bu lm tng thng Hoa K) th cho rng dn ch l chnh quyn
ca dn, do dn v v dn.
Bn c th s dng cc cun t in v bch khoa ton th tm mt nh ngha khc, ph hp vi
mnh hn... Bn s ngc nhin l ti sao li c nhiu nh ngha, nhiu khi tri ngc nhau n th. Xin
c bnh tnh bi v theo li ca trit gia ngi Anh, ng Karl Popper, th chng ta chn dn ch khng
phi v n c nhiu c tnh tt m ch l trnh ch c ti m thi.
Nh s hc, nh vn, nh hot ng x hi ngi Php, ng Alexis de Tocqueville, ngay t nm 1835
nhn thy rng nhng khuyt im v yu km ca nn dn ch rt d b pht hin v chng minh
c bng cc s kin r rng (kh ra quyt nh, tho lun ko di...), trong khi cc u im ca n li
kh nhn thy hn. Khuyt im th l r ngay, cn u im th phi sau mt thi gian mi thy c...
Ti sao dn ch li c sc li cun nh th? Trc khi tr li cu hi ny xin hy cng suy ngh: ch l
tt c mi ngi u mun qun l, mun nm quyn ? D nhin l khng. Nhng tng cho rng
phi t mnh quyt nh iu g l tt, iu g l xu v chnh sch l ci c nh hng ti tt c mi
ngi phi c son tho trn c s ng thun l mt t tng c sc hp dn cc k mnh m. Nh
vy iu quan trng i vi mi ngi khng phi l bn thn s tham gia, m l quyn c tham gia
vo i sng ca t nc, ca tp th, ca gia nh, v.v...
Bn cht ca dn ch l quyn t do c nhn, l s tn trng c nhn con ngi. Ni mt cch khc,
c trng quan trng nht, bn cht ca dn ch l quyn t do c nhn, l tn trng c nhn con ngi,
cng nhn phm gi vn c ca mi thnh vin gia nh nhn loi, cng nhn cc quyn bnh ng v
bt kh phn ca h l c s ca t do, cng bng v ho bnh trn ton th gii..., li ni u ca
Tuyn ngn Quc t Nhn quyn vit nh th (xem thm phn ph lc).
Nh vy dn ch i hi quyn bnh ng ca tt c cc cng dn, khng ph thuc vo mu da, gii
tnh, ngn ng, tn gio, thnh phn xut thn, ti sn, ng cp, nim tin, v.v... Nhng phi hiu bnh
ng l bnh ng v c hi, bnh ng trc php lut v bnh ng trong vic chn ngi i din.
iu khng c ngha l mi ngi phi sng nh nhau, phi c cng mt loi sch, phi c cng
thu nhp. Ni n dn ch trc ht chng ta hiu rng y l quyn ca con ngi trong vic tham gia
qun l nh nc thng qua cc c ch khc nhau, quyn lm mt thnh vin bnh ng trong mt tp
th no , c iu kin th hin quan im ca mnh v c lng nghe.
iu c ngha l chng ta la chn dn ch trn c s nim tin vo s bnh ng ca mi cng dn.
Mt mt y l nim tin vo quyn t do ca mi ngi v mt khc tin rng t do ca ngi ny
khng c tr thnh cn tr t do ca nhng ngi khc. Karl Popper minh ho iu nh sau. To
n xt x v mt tn lu manh nh ngi hng xm. Ti l cng dn t do, tn lu manh t bo
cha, ti c quyn vung nm m v mi hng ch. Quan to kho lo p: Chuyn ng ca
nm m ca anh b gii hn bi mi ca ngi hng xm. Ni mt cch khc, bn c t do hnh
ng khi m hnh ng khng gy phng hi cho ngi khc, nhng ngi cng c nhng quyn
t do nh bn.
Quyn bnh ng tham gia vo vic bu chn cc nh lnh o cng da trn c s nh th. Trong ch
dn ch mi ngi u c mt l phiu v cc l phiu c gi tr ngang nhau. Trn thc t l tng
v t do v bnh ng d nhin l cng c mt s khim khuyt. Khng cn phi tin hnh nhng cuc
nghin cu phc tp cng thy rng ngay ti nhng nc c nn dn ch pht trin khng phi tt c
cc cng dn u bnh ng trong vic s dng quyn t do ca mnh. Th d cu tng thng M, Bill
Clinton, nh bi b iu lut m theo c tham gia bu c ngi ta phi tri qua kim tra
2. Nh nc php quyn
Nh nc php quyn l g? Theo chng ti nh nc php quyn l qui phm php lut nhm thc thi
ch quyn ca nhn dn trong khun kh t chc nh nc. Ngha l tt c quyn lc u nm trong
tay nh nc nhng quyn lc c t c s v thc thi theo nhng qui phm php l c ghi
thnh lut v c nhn dn tha nhn.
Nhng c trng c bn ca nh nc php quyn l g? N c th tn ti trong nhng iu kin nh
th no?
Trc ht, y l tinh thn thng tn php lut. Nh nc, tt c cc c quan nh nc, tt c cc tp
th v tng c nhn phi tun th php lut, khng ph thuc vo thnh phn xut thn v a v m
ngi nm gi. Quyn c php lut bo v nh nhau l c s ca mi x hi cng bng v dn
ch. Chuyn gia ngi M v quyn hin nh, John Frank, nhn mnh rng nh nc phi i x cng
bng i vi mi cng dn. Trong quan h php lut th ngay c nhng ngi ng u nh nc cng
bnh ng nh mt b ni tr m thi, ngi ng u nh nc s phi t chc nu vi phm php lut.
ng tic l trong lch s Lin X c qu nhiu trng hp quan chc li dng php lut cho nhng
mc ch c nhn.
Th hai, c h thng kim tra v gim st vic thc thi php lut hu hiu. Cc ta n v trng ti c
lp, v.v... phi tin hnh kim tra vic thc thi php lut. Do lch s v truyn thng cng nh c trng
dn tc m vic thnh lp cng nh hot ng ca cc c quan ny nhng nc khc nhau c tin
hnh theo nhng cch khc nhau. Ngoi ra d lun x hi cng c nh hng rt ln.
Trong cc nh nc dn ch, cng dn thng tun th php lut v h nhn thc c rng chnh h,
d gin tip, tham gia vo qu trnh lp php. Nhng t thn nguyn tc php tr cha phi l bo
m ca dn ch. Php tr c th tr thnh ci i lp vi chnh n, ngha l thnh tnh trng v lut
php. Php tr ch thc s tn ti khi n c thi hnh trn thc t, ngha l hu hiu.
V cui cng, tuy nhiu ngi cho y khng phi l iu kin bt buc, l tam quyn phn lp, l tch
chnh quyn thnh ba nhnh: lp php, hnh php v t php (ta s xem xt phn ny trong cc chng
sau)
Nh vy, dn ch l tp hp cc t tng v nguyn tc m bo t do, n cng bao gm mt tp hp
cc qui nh v th tc c hnh thnh trong nhiu nm nhm thc hin quyn t do y. Nh vy dn
ch c ngha l t do ginh c qui ch php l v cc nguyn tc dn ch c th c s dng:
1. Trong h thng cc quan h nh nc;
2. Trong vic thnh lp v hot ng ca cc t chc khc nhau (t gia nh, trng hc cho n
cc phong tro v ng phi chnh tr)
3. Dn ch c th c coi l cc gi tr x hi v chnh tr di hnh thc cc quyn con ngi.
D nhin l c th tranh lun lnh vc no trong ba lnh vc ni trn ng vai tr quyt nh. iu
ph thuc vo mt lot tc nhn, c biu hin khc nhau trong nhng nc khc nhau, ph thuc vo
lch s, truyn thng, gi tr vn ho, th gii quan ca con ngi. Nhng khi v ch khi cc nguyn tc
dn ch tr thnh ch o trong tt c cc lnh vc ca i sng x hi, tr thnh thnh t quan trng
nht ca cc gi tr vn ho th mi c th ni rng dn ch chin thng. Kh khn l ch khng
ch cch tip cn dn ch m cch tip cn c ti hoc s kt hp c hai cch tip cn c th c
s dng trong mi lnh vc trn. iu ny tn ti trong mi ngi chng ta. i khi c th t c kt
qu nhanh chng v thy c bng con ng c ti. Cho nn chng ta thng thy cc nh dn
ch ti cng s nhng c ti trong gia nh v ngc li. Ngay mi chng ta cng i khi ngh
rng bt mt ngi no lm mt vic g th nhanh hn l ging gii, thuyt phc anh ta cn phi
lm nh th.
By gi ta s cng xem xt ti sao mt s nc nguyn tc dn ch ginh c th thng phong,
trong khi mt s nc khc ngi ta li thch hnh x theo li c ti.
Qu trnh pht trin ca x hi l mt qu trnh phc tp v c nhiu bin ng. Nhng mc d a dng
nh th, mc d c nhng an xen phc tp nh th gia dn ch v c ti, trong cc th ch nh
nc vn c nhng xu hng chung m chng ta s phn tch di y. Trong thc tin khoa hc th
gii c rt nhiu l thuyt (phng php lun) c em ra s dng nghin cu x hi loi ngi.
Ti nc ta, n tn thi gian gn y quan im giai cp trong vic phn tch cc tin trnh lch s vn
thng c em ra p dng. S pht trin ca x hi c gii thch nh l s thay th mt hnh thi
kinh t x hi ny bng mt hnh thi kinh t x hi khc, kt qu ca nhng thay i trong lnh vc
kinh t. Cuc u tranh ca cc giai cp i khng c coi l ng c ca tin b x hi. Ngi ta
thng nhn mnh rng cc qui lut kinh t to ra b my nh nc, lut php, gi tr o c; gi
chung l thng tng kin trc vi nhng hnh thc, c cu v phng thc hot ng khc nhau. S
pht trin ca x hi c coi l qu trnh chuyn tip t cng x nguyn thy sang chim n, phong
kin, t bn ri x hi ch ngha. Tng t nh vy, dn ch cng chia ra thnh dn ch thi tin quc
gia, dn ch ca giai cp ch n, dn ch ca giai cp phong kin, dn ch t sn v dn ch x hi ch
ngha. Cc bn hn bit r quan im , cc bn s dng n khi tho lun v Roma c i, hoc khi
tho lun v nn t cng ho Php hay khi ni v s pht trin ca nc Nga chng ta. Nhng c
mt cu hi: Ti sao trong cng mt thi gian, cng mt giai on phong kin m Anh din ra qu
trnh m rng dn ch, bn cnh Vin qu tc c Vin th dn, m Nga li din ra qu trnh ngc li,
nhng ngun gc cui cng ca quyn lc ca nhn dn b hy b, mt b my nh nc hon ton l
thuc v ch l thuc vo nh vua c thit lp?
C th t ra nhiu cu hi, dn ra nhiu th d m nu ch s dng quan im hnh thi kinh t hay
quan im giai cp s khng th tm ra cu tr li. Phi lm sao y?
C th l trong khi phn tch s pht trin ca mt khu vc hay mt x hi chng ta phi tnh n
nhng hnh thc khc ca i sng x hi ca con ngi ch khng ch s pht trin kinh t. y l:
tn gio, chnh tr, vn ho v ngh thut, tng tc vi t nhin, cc truyn thng tm linh, v.v...
Nh th chng ta c nhiu la chn hn: th nht, ta c th nghin cu su hn cc c im trong qu
trnh pht trin ca dn tc hay nh nc no ; th hai, c th tm ta nhng im chung, khi qut
ho v xc nh nhng xu hng chung trong nhng giai on pht trin khc nhau.
Theo chng ti, trong iu kin hin nay vn dn ch l vn mang tnh ton cu. V vy cn phi
tip cn trn bnh din ton cu. Cng vi s pht trin ca nn vn minh nhn loi, cc ch ton tr
i khi t i lp mnh vi cng ng th gii, tr thnh vn vt ra khi cc bin gii quc gia.
Trn thc t, nu mt k c ti kht mu ng u mt b lc c trang b cung tn tm thuc c,
trong trng hp xu nht, cng ch c th tiu dit c cc b lc ln cn m thi. Nhng nu ch
ton tr c v kh nhit hch v sn sng t chy na hnh tinh nhn danh tng lai ti sng th
sao?
Cng cn nh rng cng ngy cng c nhiu ngi nhn thc c u th ca cc gi tr ton nhn
loi, chnh v vy ta mi ni n quyn con ngi, quyn tr em, d ngi ang sng bt k u.
Con ngi ca nhng nn vn ho khc nhau, cc dn tc khc nhau, cc tn gio khc nhau c th t
c s ho hp trong a dng ca cc hnh thc biu hin ca i sng hay khng? Chnh n s quyt
nh tng lai ca nn vn minh nhn loi v cuc sng tt p hn ca mi chng ta.
3. Lch s ca nn dn ch
Dn ch trc tip hnh thc qun l trong mi cng u tham gia vo vic gii quyt nhng vn
quan trng ca thnh ph (t nc) v a nhng gii php (lut) vo cuc sng.
Ln u tin, dn ch nh mt hnh thc qun l xut hin trong cc thnh bang (polis) Hi Lp c i.
y l cc thnh ph khng ln v ch n ng mi c coi l cc cng dn t do m thi. Yu t
quan trng nht trong ch gi l dn ch trc tip l tt c cc cng dn u c th tham gia gii
quyt nhng vn quan trng ca thnh ph v a nhng gii php (lut) vo cuc sng. Cc
cng dn t do thng t tp trn qung trng tho lun v thng qua quyt nh v mt vn
no .
Dn ch trc tip tng tn ti cc nc khc, th d nc Nga xa. Ti Nga, chnh quyn nhn dn
ra i trc khi nn cai tr ca cc cng quc c thit lp. Bin nin s cho chng ta bit rng trc
khi chnh quyn cng quc c thit lp, cc cuc hi ngh nhn dn l truyn thng lu i trong
cc th, chng t nhn dn tham gia vo qun l v to cho h lng dng cm m trong cc quc
gia c ti khng c. Ngha l ngi Slav, tuy phc tng cc cng vng nhng vn gi c mt s
quyn t do v thng tham gia vo cc hi ngh khi c cc cng vic quan trng hay khi quc gia lm
nguy.
Cng phi cng nhn rng ni chung ti Nga, cc cuc hi ngh khng c t chc nh k m khi cn
th c th hp mt tun my ln m cng c khi c nm khng hp ln no. Ngi ta thng t chc
hp trong trng hp khn cp: tht bi qun s, k th xm lc, hoc khi nhn dn bt mn vi chnh
quyn. Cc vn khc thng c cng vng cng vi cc i din l cc qun nhn, quan li,
thn binh cng nh cc trng lo, nhng ngi nh tui tc, tr tu v lng trung thc xng ng l
i din trong cc cng vic chung.
Cng vi thi gian, dn ch trc tip cng ngy cng t c s dng. Thay vo l nn dn ch i
din, y l ni ti nhng nc trnh c ch c ti.
Dn ch i din hnh thc qun l trong cng dn la chn cc nh chc trch quyt nh cc
chnh sch, ban hnh lut php v a chng vo thc hin. Ngha l chng ta giao cho nhng ngi
c bu mt s quyn hn v trch nhim thng qua cc quyt nh.
Trong i sng hng ngy chng ta thng gp c hnh thc dn ch trc tip ln dn ch i din. Th
d lp cc bn cng lm ra c mt s tin. Cc bn bn xem nn mua g: a s ng h mua bng v
li chi bng chuyn (Cc bn s dng nguyn tc dn ch trc tip). Sau cc bn s giao
cho mt ngi i din i ra ca hng chn, tr tin v mang hin vt v nh. y l cc bn giao
quyn cho ngi . C th ni trong trng hp ny cc bn s dng hnh thc dn ch i din.
c th ra quyt nh, chnh ph phi da vo mt s qui tc nht nh. Ni mt cch khc, cn phi
c hin php, b lut ch yu ca nh nc, xc nh th ch, c cu ca chnh quyn v cc qui tc v
vic ra quyt nh.
a s cc quc gia hin nay c hin php, ti nhng ni cha c hin php vic qun l x hi c
thc hin da trn tp qun, truyn thng hay cc qui nh tn gio. V nguyn tc, hin php c hiu
lc trong mt thi gian di v t khi thay i, tr trng hp c chin tranh hoc c s thay i t
ngt trong ng li chnh tr ca t nc. Th d Hin php ca Cng ha Lin bang c, v Nht
c thng qua sau tht bi ca cc nc ny trong chin tranh th gii th II. Hin php ca M c
hiu lc hn 200 nm qua. Hin php ca Nga c thng qua vo nm 1993 (xem ph lc). Anh l
trng hp c bit, nc ny khng c vn kin di hnh thc hin php, vic qun l y c
thc hin trn c s cc truyn thng xa xa v cc o lut ring r m v tng th c hiu lc khng
khc g mt vn kin chnh thc.
c im quan trng ca ch dn ch l hnh thc chuyn giao quyn lc. Di chnh th qun ch,
quyn lc thng c chuyn giao theo kiu cha truyn con ni hoc l do kt qu ca mt cuc o
chnh cung nh. Ti cc nc M Latin hin nay, cc cuc o chnh qun s l hnh thc chuyn giao
quyn lc ph bin. Trong x hi dn ch, nh cc cuc bu c m quyn lc c chuyn giao mt
cch ha bnh.
By gi chng ta s tho lun v th ch nh nc. Thay th cho cc nc cng ha Hi Lp c i l
cc cc nc cng ha qu tc hay tp on thng tr. Vy qu tc l g? Qu tc thng c hiu l
tng lp qu phi c quyn c li. Tng t nh qu tc, tp on thng tr l chnh quyn ca thiu
s khng c lin h vi nhau bng huyt thng, thng s dng quyn lc cho nhng mc ch ch k
ca mnh v tc ot quyn lc ca qun chng. Khc vi cc nc cng ha, tng lp qu tc thi c
ch a i din ca giai cp mnh vo cc c quan qun l m thi. Chnh trong giai on ny hnh
thnh ch nh nc v php lut, thay th cho tp qun, iu khin mi kha cnh ca i sng.
Nh vy l nh nc thay th cho t chc b lc huyt thng, php lut thay th cho tp qun. Nh
nc xut hin mt cch t nhin, t trong lng ca x hi v pht trin, cng vi qu trnh tin ha
ca x hi, cng ngy cng c thm nhiu c im mi. Php lut, mt phn khng th tch ri ca
nh nc, cng c xu hng tng t, cng thay i cng vi s thay i ca cc tin trnh kinh t,
chnh tr v vn ha ca x hi.
Qu trnh hnh thnh cc quc gia trn th gii thng din ra theo hai kch bn sau y. Mt mt, cc
iu kin t nhin tng t nhau phng ng a ti s hnh thnh cc quc gia trn lu vc
ca cc con sng ln nh sng Nil, Lng H, sng Hng, sng Hong H, v.v... Chu th ph nhiu
ca cc con sng ny ch c th c khai thc nh cc c gng chung ca c cng ng v tng lng
x ring bit khng th sc xy dng h thng iu, ti tiu, p nc, v..v... Hnh thc s hu
nh nc v s hu cng x hnh thnh t y. Cc nh nc xut hin v ng vai tr nh lc lng
phi hp trong qu trnh sn xut v chng li cc b lc du mc khc. y chnh l iu kin to ra
chnh th chuyn ch, c ngha l chnh th qun ch vi quyn lc v gii hn. Tt c quyn lc,
khng b gii hn bi lut php, u nm trong tay nh vua, cha truyn con ni (Pharaoh, Sa hong...).
Nh vua cai tr bng b my quan liu-qun s, c hnh thnh t hong tc, tng lp qu tc v gii
s quan l tng lp c nhiu c quyn c li. Bn thn nh vua c coi l thn thnh ngay t khi cn
sng v c sau khi cht. Ch chuyn ch c nh hng n c th gii quan ca ngi dn. Con
ngi cm thy mnh l mt vi t nhin, cuc sng din ra mt cch u n, khng c g thay i.
Nghi l v truyn thng c ngha rt ln. Di nh hng ca tn gio, nhn thc ca con ngi
nhum mu phi l, hng vo th gii bn kia, hin thc b coi l tm thi, chng qua.
Khc vi phng ng, chu u thc t l khng c s hu nh nc. Quan h tin hng ng vai
tr quan trng hn nhiu, qu trnh tan r cng x din ra nhanh chng. Quan h th trng buc ngi
ta phi s dng p lc kinh t thay cho p lc phi kinh t ca ch n l hay nng n. S hu t nhn
cng c nh hng rt ln. Kt qu l trong c cu chnh tr v php ch ca nn vn minh u chu cc
nguyn tc dn ch ch khng phi nguyn tc c ti thng c s dng. Vic truyn b cc tiu
chun php lut ca Roma di hnh thc nh nc php quyn cng c nh hng to ln. Php lut
ca nc cng ho Roma mt mc no tr thnh nn tng ca cc nh nc php quyn,
chnh nc cng ho ny cn l th d v s kt hp gia quyn lc ca ngi ng u chnh ph
(Consul) v cc c quan i din. C quan quan trng nht l Thng vin. V hnh thc Thng vin
l c quan t vn, nhng trn thc t Thng vin ph trch cc vn v ti chnh, tn gio, i ngoi
v qun l cc tnh. Theo lut php Roma, quyn lp php l thuc v cc hi ngh ton dn. Nhng cc
hi ngh ny li khng c quyn a ra cc d tho m ch xem xt cc d lut c Thng vin
thng qua. Ngi ng u chnh ph, cc vin kim duyt v cc vin chc khc do dn bu thc hin
cng tc qun l hng ngy. V cc chc v u khng c tr lng nn thng do cc tng lp hu
sn nm gi. H thng ny, sau khi c ci tin, chnh l hnh mu ca ch phn quyn trong
cc nh nc dn ch php quyn sau ny.
Thin cha gio, mt tn gio hng ngi ta n cc tiu chun o c c th, gn gi vi con ngi
cng c nh hng rt ln. Ngay t thi c i con ngi y coi mnh l thc o ca mi s,
mi vt, l ch nhn ng ca thin nhin. c m tr thnh ngi t do thm dn vo mu tht ca
ngi u Chu. Friedrich v. Hayek, nh kinh t v hot ng chnh tr ngi o, gii thng Nobel,
tng nhn mnh rng khng c ln ln gia ch ngha c nhn, nn tng ca cc gi tr phng Ty,
vi thi ch k v tnh t ph. c im c bn nht ca n l s tn trng i vi c nhn con ngi, l
tinh thn bao dung.
D nhin l khng nn coi nn vn minh phng Ty l mt cuc hnh trnh thng tin v pha trc.
c nhng bc tht li v nhng giai on pht trin vt bc. Nc Nga nm gia hai nn vn
minh - phng Ty v phng ng. V mt lch s, nc Nga c nhiu lin h vi phng Ty,
nhng cc c im v truyn thng phng ng cng to nhiu nh hng i vi s pht trin ca
Nga. ch cai tr ca ngi Tacta-Mongol cng li du n nht nh. Kt qu l cc c trng ca
Ty v ng xen k vo nhau mt cch ti tnh trong lch s nc Nga. Mt mt, Nga tri qua
nhng giai on pht trin tng t nh cc nc Ty u. Ch ng cp v ng cp i din Nga
th k XV - XVI cng ging nh ti cc nc chu u khc. Ngh vin Anh, Php, H Lan,
c, Ba Lan v Nga, d c nhng khc bit l do nhng iu kin pht trin chnh tr v kinh t c
th mi nc, vn c rt nhiu im chung. Nhng tin trnh pht trin cc thit ch i din ca Nga
b ct t vo gia th k XVII, ch qun ch i din bin thnh ch chuyn ch. Kt qu
l Nga hnh thnh mt b my quan liu qun s v h thng qun l nh nc vi cc c th ca
cc ch chuyn ch. Tnh cht khp kn ca i sng kinh t v chnh tr kiu cng x cho ta thy
truyn thng phng ng. Xt theo quan im ny th lch s Nga cha y mu thun. C th y
chnh l mt trong nhng nguyn nhn ca nhng kh khn m nc ta ang gp phi trong giai on
Chng 2: X hi v cc gi tr dn ch
Trong chng trc chng ti c gng gii thch th no l dn ch v v sao dn ch li c sc hp
dn. Trc ht y l quyn t do c nhn, l s tn trng c nhn, con ngi c nh nc php
quyn bo v. Nhng nh th li c th xut hin gi thit rng tt c mi quc gia u hng n nn
dn ch nh l hnh thc qun l ng m c nht. Vy th ti sao dn ch li him gp nh th?
Chng ti cho rng c th lit k ra mt s nguyn nhn:
Th nht, phi c mt s iu kin kinh t v x hi nht nh th dn ch mi c th hnh thnh v
hon thin c; th hai, trong x hi phi c mt s gi tr o c nht nh, thiu chng th dn ch
khng th xut hin c, v cui cng, cai tr bng cc bin php dn ch th kh khn hn cai tr
bng cc bin php c ti. Khng c qun iu .
1. Cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch
Trc khi ni n cc iu kin kinh t x hi ca ch dn ch, chng ta hy quay tr li vi ci
ngun ca n, quay li cc th d v nn dn ch trong cc thnh bang Hi Lp c i hay Novgorod v
Pskop xa kia. iu d thy nht l cc nc cng ha ny, khng c ngai l, u l nhng nc c
quan h tin - hng pht trin. Ni theo ngn ng hin i th y l nhng nc c mi quan h quc
t rng ri, c mi quan h thng mi tch cc vi cc nc lng ging. Trong thi Trung c, ti Thy
S, Ty Ban Nha, Novgorod, Pskov a s dn chng bit c bit vit. Novgorod ngay c ph n
cng bit c bit vit.
Trong cc nn cng ha c v trung i, trnh vn ha v sn xut pht trin kh cao. Cho n
nay vn cha tm ra b quyt sn xut gm en v gm rt p ca cc thnh bang Hi Lp, b quyt
ngh thut kim hon, c tng, kin trc, c tin min Bc nc Nga...
y chng ti khng t vn tho lun u l nhn v u l qu ca tin trnh pht trin dn ch.
Nhng phi lun nh rng s tn ti ca nn dn ch bao gi cng i km vi trnh pht trin cao
ca cc iu kin kinh t - x hi so vi cc nc ng thi. Khi ni v nhng giai on pht trin sau
ny ca cc nn dn ch, chng ti cng li s nhn mnh rng cc ch dn ch bao gi cng km
theo s t do tng i v kinh t. a s vn cho rng chnh tr v kinh t l hai lnh vc khc nhau,
gia chng khng c mi lin h no, t do c nhn l vn chnh tr, cn s m bo v vt cht l
vn kinh t v mi ch chnh tr c th ph hp vi mi th ch kinh t. Chng ti cho rng
khng hn nh th. Kinh t v chnh tr gn b mt thit vi nhau v mi ch chnh tr ch c th
ph hp vi mt s th ch kinh t m thi.
Chng ta hy xt mt s th d: Sau Th chin th II, cng dn Anh khng th i ngh M v cc b
buc v ngoi t, ngha l cng b hn ch t do khng khc g cng dn M khng c n Lin X
v quan im chnh tr. Trng hp th nht c v nh hn ch t do l v l do kinh t, trng hp th
hai l v l do chnh tr. Nhng i vi mt cng dn th iu cng chng c g khc bit. Ti Lin
X trc y kinh doanh c th, s hu t nhn b cm l v cc qui nh v chnh tr v t tng.
Ngha l th ch kinh t c nh hng n qu trnh pht trin ca x hi t do. Mt mt, t do kinh t
c th c coi l mt phn ca t do theo ngha rng nht ca t ny, cho nn t do kinh t phi l
mc ch t thn. Mt khc, t do kinh t l phng tin ca t do chnh tr v th ch kinh t c nh
hng n vic tp trung v phn tn quyn lc. Th d, quan h phong kin chu u khng c tnh
cht chuyn ch nh Nga hay phng ng. Trn thc t y khng c s cng bc ngoi kinh
t. ng thi c kh nhiu cng dn khng ch c t do v chnh tr m cn t do v kinh t, nhng
ngi ny to ra nn tng ca x hi cng dn, chnh quyn da vo h, c h ng h. Ring v
Bc M th cc cng dn t do tp hp thnh cc cng x, l nhng t chc c lp v c quyn lc.
Ngay c trc khi ginh c c lp khi chnh quc, cc thuc a M ginh c quyn t
qun. Ti y c cc c quan lp php v cc cuc bu c c t chc theo nh k. V vy cc
thuc a chu M c sc thu ht rt ln i vi dn c chnh quc. Nhiu nh khoa hc coi t do
kinh t v s hu t nhn l c s ca nn dn ch. Nhng xin cc bn nh rng y khng phi l s
bnh ng v kinh t m l quyn bnh ng v t do kinh t. Khi Thomas Jefferson v nhng ngi
ng thi vi ng, cc tc gi bn Tuyn ngn c lp, vit rng mi ngi sinh ra u bnh ng
l h hiu rng Thng ban cho tt c mi ngi nhng quyn bt kh xm phm, trong c
quyn t do v quyn mu cu hnh phc.
Bnh ng v kinh t v quyn bnh ng v t do kinh t khc nhau nh th no? Bnh ng v
kinh t l s phn phi mt cch bnh qun v vt cht v thu nhp ca nh nc, th d nh bng nhau
hay gn nh bng nhau v tin lng, v.v... Quyn bnh ng v t do kinh t l s t do la chn tr
thnh vin chc nh nc, cng nhn hay doanh nhn.
Bnh ng v kinh t khng th ko di v khng nn cho ko di v n s git cht mi s c gng
c trong lao ng, c trong hc tp. Nhng cc bn cng phi hiu rng nhng bin php hn ch t do,
th d nh thu kha, do chnh ph p dng m bo i sng cho ngi ngho, tr em, ngi gi, l
nhng bin php cn thit. Nhng s can thip ca chnh ph vo i sng kinh t v x hi ca t
nc cn c gii hn bi v c th to ra nhiu phc tp. Mc can thip ca chnh ph trong nhng
nc khc nhau c xc nh theo nhng tiu chun hon ton khc nhau, i khi khc nhau rt xa
nh trong cc nc gi l dn ch x hi (Thy in v cc nc vng bn o Scandinavia) v c
khi khng ng k (M, Anh). Cn phi hiu rng hon ton t do kinh t cng nh tuyt i t do
chnh tr l khng th v khng bao gi c. Cch mng Php c lc tuyn b hon ton t do kinh t.
Nhng chuyn g xy ra? Nh nc va tuyn b chm dt kim sot l lp tc xy ra khng hong
trong lnh vc thanh ton, khng cn lut v ph sn, khng cn ai bo v nhn mc hng ha. Ni mt
cch khc, xy ra ri lon kinh t. V vy mt trong nhng ngh nh u tin ca Napoleon l khi
phc s bo h ca nh nc v quyn t do hot ng kinh t ca cng dn trong mt khun kh php
l nht nh. ng ta lp tc c lng dn v c gii thng nhn v t bn ti chnh ng h.
Chng ta s cng xem xt s khc nhau gia hai kiu nh nc ni trn. Cn phi ni ngay rng trong
a s cc nc pht trin theo nguyn tc dn ch u tn ti hai hnh thc s hu: nh nc v t
nhn. Cc ngnh cng nghip ln v nhng lnh vc c ngha sng cn nh giao thng, nng lng,
vin thng, gio dc v mt s lnh vc khc u l ti sn nh nc hoc c nh nc ti tr. Dn
ch x hi thng c hiu l s tham gia rng ri ca nh nc vo vic iu tit nn cng nghip
v cc quan h th trng, m bo v nh , cng vic lm, hc tp, giao thng, cha bnh cho ngi
dn. Nh nc cng tham gia vo vic phn phi ti nguyn quc gia. Vic phn phi v ti phn phi
phc li x hi c coi l quyn cng dn. Thy in c coi l hnh mu ca m hnh dn ch x
hi. Hin nay c quan nim cho rng nc ny trnh c cc biu hin cc oan ca ch ngha
Marx v xy dng c mt x hi thc s dn ch, phn vinh v thc s x hi ch ngha. Mt mt,
iu ng l nh th: ti Thy in ngi dn c mc sng cao, tui th ko di, c nhiu thnh tu
trong lnh vc gio dc v ti o to cn b. Nhng mt khc, t u nhng nm 70 ca th k trc
Thy in phi i mt vi nhiu vn : m bo kh nng cnh tranh trn th trng th gii
ngi ta buc phi ph gi ng krona v tng thu khong 1% mi nm. Thy in tr thnh nc c
mc thu cao nht th gii v iu lm cho ngi dn khng cn tch cc lao ng v tit kim na.
Xin bn hy gii thch nhng kh khn v phc tp ca cc nh nc dn ch x hi. Xin phn tch
hai pht biu sau y:
Nm 1848 Alexis de Tocqueville so snh dn ch t do v ch ngha x hi nh sau: Dn ch th m
rng cn ch ngha x hi th hn ch quyn t do c nhn. Dn ch khng nh gi tr ca mi c
nhn cn ch ngha x hi th bin con ngi thnh phng tin, thnh cc con s n gin. Dn ch
v x hi ch ngha khng c g chung ngoi t: bnh ng. Nhng hy xem s khc nhau: nu dn
ch l tin n bnh ng trong t do th ch ngha x hi l bnh ng trong n l v p ch.
Nm 1949 W. Ripke, mt nh kinh t ngi c, ni: S khc nhau gia ch ngha x hi ton tr v
ch ngha x hi dn ch cng ging nh gia vic git ngi v v tnh gy thng tch dn n cht
ngi. Chng ti hon ton khng mun coi dn ch x hi l hnh vi git ngi. Nhng chng ti
mun nhn mnh rng con ngi c th cht mt cch v tnh, nhng i vi nn nhn th ch kt qu
ch khng phi hon cnh l c ngha.
Liu c th khng nh rng khc vi ch ngha t do, ch ngha x hi, k c ch ngha x hi dn
ch, c gng co bng kt qu hot ng ca con ngi?
Trong cc nc kiu nh M, chnh ph ch chu trch nhim m bo cho cc cng dn mc sng ti
thiu (th d, bng tr cp). Nhng y khng phi l m bo quyn cng dn m l t thin. S khc
nhau l y c ngi rt giu v rt ngho. Tin t thin c cp rt t, trong khi cc nc dn ch
x hi c gng co bng thu nhp ca cc cng dn bng cch tng thu nh vo ngi giu v nng
mc thu nhp ca thnh phn ngho v trung lu ln. D nhin l s bt bnh ng v kinh t c nh
hng n i sng chnh tr ca t nc v s cch bit v kinh t cng c nh hng n cc lnh
vc khc ca i sng ca con ngi.
Adam Smith, nh kinh t hc ngi Scotland, cha ca mn chnh tr kinh t hc, coi cc nh
hng gi tr l ng c hnh ng ca con ngi: Chng ta tht kh m trng mong vo lng tt ca
anh hng tht, anh u bp hay anh nng bnh m, nhng chnh nh lng tham ca h m ta c c
ba cm tra. Theo ng, chnh th trng, nh vo s cnh tranh ca ngi sn xut v ngi tiu
dng, thc y s pht trin v phn vinh ca x hi: Mi ngi, khi khng vi phm php lut ca
s cng bng, u c t do theo ui quyn li theo mnh v dng lao ng cng nh t bn ca
mnh m cnh tranh vi t bn v sc lao ng ca ngi khc, thm ch cnh tranh vi c ng cp
khc. Quc vng hon ton khng phi qun l cng vic lao ng ca cc c nhn, khng phi hng
anh ta vo cc cng vic hu ch nht cho x hi.
Quan h th trng nc ta to ra nhiu cuc tranh lun. y l do trong ch ton tr, t tng
ny b vt b c trn l lun ln thc tin. My th h ngi Nga c o to trn quan im
tiu cc i vi quan h tin - hng. Cch suy ngh nh vy vn l mt tr lc bi v trong giai on
chuyn i, th trng mang li cho ngi ta nhiu tiu cc hn l tch cc. Ngay c nhng ngi hiu
r s cn thit ca vic chuyn sang cc quan h th trng cng cm thy s khi chng kin cnh gi
c leo thang v mc sng th gim i tng ngy.
Mc d vy, thc tin trn th gii chng minh rng t hu v quan h th trng l ng lc thc
y vic hon thin qu trnh sn xut, v kt qu l s hon thin ca chnh c nhn con ngi. Mc
d ch mt s t ngi chin thng trong qu trnh cnh tranh, nhng vic sn sng mo him, sn sng
2. X hi cng dn
Hin cha c nh ngha x hi cng dn no c tt c mi ngi cng chia s. Chng ti ngh
bn suy ngh v nhng nh ngha sau: X hi cng dn l cc quan h phi chnh tr trong x hi, c
th hin thng qua cc hip hi v t chc qun chng c php lut ngn chn khi s can thip trc
tip ca ca chnh ph.
3. Cc gi tr o c ca nn dn ch
Cc gi tr o c ca x hi dn ch l g? Xin xem xt kch bn sau y. Gi s mt nc c nhiu
nhm sc tc v tn gio khc nhau. C th mt s, nu khng ni l tt c, cc nhm u c cc gi
tr v nim tin tn gio khc nhau. C kh nhiu nc nh vy: Canada, Lebanon, Nam T, Nga v
nhiu nc khc. Lm th no x hi c th tn ti mt cch n nh? Cc nh nc c th qun
l mt cch dn ch c hay khng? iu c th t c trong nhng iu kin no?
Thc tin th gii cho thy iu l kh th nu: th nht, c s tha thun (s ng thun ca cng
dn c ghi trong hin php) v s tn ti ca nh nc v c cc nc khc tha nhn; th hai, a
s cng dn mun c mt chnh ph dn ch n nh; th ba, nhng ngi cm quyn c c mun
chuyn giao quyn lc mt cch ha bnh. V cui cng nu khng c ng thun v vic to ra mt
hnh thc qun l thng nht th c th thnh lp c ch lin bang. Chng ta s tho lun k v ch
lin bang trong nhng chng sau (bn ting Vit khng dch - ND). y ch ghi nhn rng lin bang
l hnh thc qun l dn ch nht cho nhng nh nc c c cu sc tc v tn gio phc tp. Khng c
cc iu kin nu trn th khng th c ch dn ch v cng khng c ch php tr.
Ni mt cch khc, cc iu kin quan trng nht ca ch dn ch l: kh nng tha hip; lng
khoan dung; tn trng c nhn con ngi, gii quyt xung t bng phng php ha bnh. Mi iu
kin trong s u quan trng cho vic a ra cc quyt nh mt cch dn ch, khng ch trong lnh
vc chnh tr m c trong cc lnh vc khc ca i sng. Ta s xem xt tng lnh vc mt cch c th
hn.
Kh nng tha hip. Lch s bit nhng trng hp tha hip tng nh khng th no xy ra
c. Th d nh vic khi phc ch qun ch ca dng h Bourbon Php vo cc nm
1814-1815. y r rng l mt s tha hip v ngi vua tuy c phc hi nhng ch c quyn lc hn
ch, nhng thay i v mt lut php c thng qua trong nhng nm cch mng v chin tranh di
thi Napoleon c tha nhn. Ti Roma c i tng c nhng s tha hip gia nhng ngi ng
h ch cng ha v nhng ngi bo hong. Vic thnh lp ch qun ch hn ch Ty Ban Nha
vo nm 1975 cng c th coi l mt s tha hip. Vic thit lp ch dn ch ti Hp chng quc
Hoa K l th d in hnh v kh nng tha hip ca nhng ngi hon ton khc nhau v ti sn v
thnh phn xut thn. Trong cc iu kin ca cuc cch mng M, nguyn tc chnh quyn ca dn
vt qua bin gii lng x v thm nhp vo cc lnh vc hot ng ca chnh ph. Tt c cc tng lp
dn c sn sng nhng b. Kt qu l cc o lut dn ch nht ln lt c a ra trng cu v
c thng qua bi chnh nhng ngi m mi nhn th c v nh quyn li b phng hi khi cc o
lut ny c thng qua. Hnh ng nh th, cc tng lp thng lu trnh c s tc gin ca
dn chng v chnh h gip thit lp ch mi. Bang Maryland l mt th d, bang ny c
nhng nh qu tc c danh vng thnh lp nhng li l bang u tin tuyn b ch ph thng u
phiu v p dng hnh thc qun l dn ch. Cc tu chnh hin php bang c thng qua vo cc nm
1801 v 1809.
Vn l lm th no xc nh c ch chung, v ni ng ra th khng c mt ch nh th?
Trong x hi dn ch vn ny c gii quyt theo nguyn tc thiu s nhn nhng a s v phc
tng ch ca a s. y l nguyn tc cn bn ca nn dn ch, thiu n th dn ch khng th no
tn ti c. Nhng s ng khng phi lc no cng ng. Bin nin s thnh ph Novgorod chp
rng Hi ng thnh ph quyt nh nm mt i in ch tn l Iakun xung sng, ngi ny may
mn thot cht v sau vi nm li c bu lm ngi ng u chnh quyn hnh php ca chnh
thnh ph . Th d sau y chng t s c ti ca a s c th t n mc cc oan. Trong thi
gian chin tranh nm 1812, mt t bo Baltimore (M) c ng bi phn chin v lm cho dn
chng v cng tc gin. m ng xng vo p ph my in, tn cng ban bin tp. cu cc phng
vin ngi ta quyt nh a h lnh vo nh t. Th m vn khng xong. m nh t b tn cng,
mt phng vin b git ti trn, s khc b nh cho n cht. Nhng k git ngi sau c ta tha
bng.
Ni n dn ch cng khng c qun mt khi nim na, y l quyn lc ca m ng
(ochlocracy), n khc xa vi hnh thc qun l dn ch. Theo quan im dn ch th mt ngi sai,
thm ch mt tn ti phm cng ch b coi l phm ti sau khi c phn quyt ca ta n, ngha l trc
ngi ny vn c tn trng nh mt cng dn bnh thng. A. N. Radishchev, mt nh vn Nga,
rt c l khi nhn mnh rng ta ch l ngi khi hc c cch nhn thy con ngi trong tha
nhn. Tt nhin l chnh quyn do a s bu ln lun lun c kh nng buc thiu s phi phc tng
ch chung bng cc bin php cng ch. Alexis de Tocqueville, trong cun sch Nn dn ch M vit
trong nhng nm 30 ca th k XIX, ghi li ni dung mt cuc ni chuyn ca ng vi ngi dn
bang Pennsylvania v vic ngi da en c quyn tham gia bu c nhng h khng tham gia v iu
c gii thch nh sau: Vn khng phi l h khng thch, m h s b rc ri to nu lm nh
th. Nu a s khng ng h lut php th lut tr thnh v gi tr. a s dn chng li c thnh kin
vi ngi da en, cn chnh quyn th khng th m bo quyn c lut php tha nhn ca
ngi da en.
Nh vy c ngha l a s khng ch c quyn ban hnh lut l m cn mun c quyn vi phm php
lut na. Tt nht l s ng thun t c bng bin php thuyt phc, trn c s chp nhn cc yu
cu ca k lut dn ch vi s tn trng quyn ca thiu s c bo v cc quan im ca mnh, c
t do th hin cc quan im ca mnh trong khun kh ca trt t v lut php. Thc tin chnh tr cho
thy thiu s khng phi lc no cng sai. Ngc li, i khi s tht v chn l li thuc v thiu s.
y chnh l nhu cu phi bo v quyn li ca thiu s. Quyn ca thiu s, d y l quyn sc tc,
tn gio hay chnh tr cng u khng th ph thuc vo lng tt ca a s v khng th b bi b bi
quyt nh ca a s. Quyn ca thiu s phi c bo v bi v lut v cc thit ch dn ch bo v
quyn li ca tt c cc cng dn, coi quyn ca tng cng dn l thing ling, bt kh xm phm.
Nhng kh khn l ch khng ch x hi m tng ngi chng ta u c cc mu thun ni ti. y
l bn cht ca chnh con ngi. Ta hy xt kch bn sau: mi ngi u coi quyn ca mnh l thing
ling, nhng khi u tranh cho bnh ng x hi, i khi chng ta li vi phm quyn ca ngi khc
mt cch v thc. Th d, khi nhng ngi lm vic trong mt lnh vc nh nc i tng lng th
c khi h khng hiu rng nh th l h lm phng hi n cc nhm x hi khc do phi tng thu
hoc gim u t vo cc lnh vc .
X hi dn ch cng khng trnh c cc cuc xung t, v c ch gii quyt chng l thng qua tha
hip, t c ng thun vi iu kin l cc cng dn trung thnh vi l tng v cc nguyn tc dn
ch, hiu rng xung t l khng th trnh khi, rng c th gii quyt xung t bng tho lun v m
phn. Nhng cc nguyn tc quan trng nht ca dn ch khng th b hi sinh trong qu trnh m
phn.
Quyn lc tuyt i t n l nguy him. Trn tri t khng th c mt chnh quyn - d n c c
tn trng n u, d n c c coi l thn thnh n u - li c php hnh ng m khng b
kim sot, c ra lnh m khng gp bt k s phn i no. Nu mt ngi no - d y c l
nhn dn, c vua, nn dn ch hoc ch qu tc - c quyn v c kh nng lm tt c nhng g
h mun, th y chnh l iu kin sinh ra bo cha. Th d r rng nht l vic thit lp ch pht
xt c. Hitler ginh c chnh quyn bng con ng dn ch: ngy 30 thng Ging nm 1930 ng
ta c c lm Th tng. Hitler i tin hnh cc cuc bu c mi vo thng Ba, v ng pht xt
ginh c 43,9% s phiu bu. Sau mt lot ngh nh ca chnh ph, Hitler trn thc t ginh
c c quyn lp php. Hitler s dng c quyn ny thnh lp nh nc pht xt: cng on
b gii tn, cc ng phi b buc phi t gii tn, hi ng a phng b hy b, mt trn lao ng
c, cc c quan an ninh quc gia v cnh st mt (GESTAPO) c thnh lp. Kt qu l ngay t
nhng nm 1934-1935, nc c tr thnh nh nc ton tr.
Kinh nghim lch s cho thy rng cc bin php dn ch khng m bo rng nhng ngi c bu
bao gi cng l i din xng ng ca x hi, ngha l dn ch phi gii quyt song song hai nhm
vn : mt mt, c tri phi c gng to lp c mt h thng bu c hu hiu nhm gim n mc
ti thiu kh nng nm quyn ca nhng k khng xng ng; mt khc, phi to c c ch trong
trng hp c nhng k nm quyn ti t nht, theo li gio s K. Popper, th thit hi cng ch mc
ti thiu. Ngha l phi thit lp c h thng kim sot hu hiu cc hot ng ca nhng ngi i
din cho nhn dn, to c c ch bi nhim, min nhim cc quan chc v cc hnh thc tc ng x
hi khc.
Gii quyt xung t bng bin php ha bnh. Mi x hi cng dn u cn s n nh pht trin.
N phi c gng trnh cc chn ng x hi v cc trc trc v kinh t c th xut hin trong mi x
hi, mi tp on ngi. Kh nng ca x hi trong vic gii quyt cc xung t mt cch ha bnh l
tc nhn chnh m bo s n nh.
Lut php l bin php vn minh nht trong vic gii quyt cc xung t. Lut php li do nhng ngi
nm quyn lc to ra. Nhng lut php li ch c qun chng cng nhn v tun th nu c to ra
bi mt chnh quyn cng chnh v c uy tn trc dn.
Mao Trch ng ni: Sng ra chnh quyn. Tht ng tic khi phi cng nhn rng chnh ph ca
nhiu nc v nhiu thi i tng ginh c quyn lc nh s dng v lc, cp ly chnh quyn.
Nhng nu mt nhm ngi dng v lc m cp ly chnh quyn th ti sao dn chng li phi tun
theo php lut ca chnh ph ? H c buc phi tun theo khng? H phi tun theo v s hi, v dn
chng khng lc lng v phng tin chng li. D nhin l nhng k cp quyn nh th
khng th hi vng vo lng nhit tnh v s ng h ca dn chng v nhn dn u c ng cho
nhng k cai tr mnh. Cc chnh ph qun s do o chnh m cp c quyn lc nu ch dng
lc lng n p th khng th nm quyn c lu. Ngay c cc chnh ph tay sai do ngoi bang thit
lp cng phi bin h cho vic cm quyn ca mnh v c gng tranh th s ng h ca mt b phn
dn chng.
Rt nhiu ngi cho rng mt trong nhng c trng r nht ca ch dn ch l kh nng thay th
nhng ngi lnh o bng bin php ha bnh trong khi ch c th ph trut nhng k c ti bng v
lc v c mu. Chng ti c cm gic rng trong iu kin hin nay cng ngy cng c nhiu kh
nng loi b cc ch c ti vi t xng mu nht, thm ch khng cn phi mu na. Kh nng
c to ra bi cc t chc ha gii quc t, lin hip cc chnh ph v d lun quc t. Chng ta s
xem xt trng hp c th sau: Nh cc bn bit, nm 1973 tng Pinochet t chc o chnh lt
chnh ph hp php ca tng thng Allende. Allende coi vic xy dng x hi x hi ch ngha, lm
cch mng v kinh t l mc ch cc chnh sch ca mnh. Mc ch ca o chnh l a t nc tr
li cc quan h th trng, v thc cht l quay tr li con ng pht trin phi cch mng. D nhin l
Chi L c c nhng ngi ng h ln ngi chng i o chnh. Cc bin php c p dng cho
nhng ngi chng i hon ton khng th gi l vn minh: quyn t do chnh tr b hn ch, nhng
ngi phn i th b n p. Ch chuyn ch c thit lp. Nhng mt khc, vic a t nc tr
li con ng pht trin kinh t bnh thng, phi cch mng sau mt thi gian to ra c s cho s
ng thun dn tc v cc bin php cai tr c ti c thay th dn bng cc bin php dn ch. Kt
qu l a s ngi dn Chi L ng vi chnh sch ca Pinochet v coi n l hp php. Th d ny
mt ln na chng t rng mi hon cnh chnh tr c th u rt phc tp v tht kh m nh gi mt
cch dt khot c.
Nh vy l trong x hi dn ch, tng ngi v mi tp th u phi tn trng kin v c mun ca
nhng ngi xung quanh; cn phi c thi khoan dung i vi nhng khc bit gia con ngi vi
nhau; phi cng nhn cc quan im khc bit vi quan im ca mnh. Cn phi sn sng tho hip,
trn c s s tin cy cn thit cho vic ra quyt nh. Cn phi nhn thc mt cch su sc rng dn
ch khng phi l mt h thng nht thnh bt bin. y l mt c ch to ra kh nng ci thin x hi
bng tho lun v thng lng, kh nng pht hin v gii quyt cc mu thun m x hi no cng
c.
Khi phn tch cc th d nu trn c th cc bn thy nhng nguyn tc khc nhau trong vic thc thi
quyn con ngi: y l i hi, quyn, u tin, gii hn, trch nhim, vi phm.
i hi l li khng nh v vic b lng m, b i x bt cng, c trnh cho cc c quan bo v
php lut vi hi vng c n b. i hi phi c kim tra ri sau a ra phn quyt: p ng
hay khng p ng.
Quyn l mt i hi c php lut cng nhn. S bt cng nu quyn khng c p ng. Bn thn
t quyn c ngha rng mi i hi ph hp vi lut php u phi c p ng. Quyn con
ngi khc vi quyn ca sc vt v cy ci, v.v... l nhng vn khng c xem xt trong cun
sch ny.
u tin l cng nhn rng mt i hi no l khng c c s v nhng i hi khc tng t cng
khng bt buc phi c p ng.
Gii hn l s bin h cho vic khng p ng mt i hi no . Thay i ni dung ca i hi:
khng phi l quyn m l mt u tin nu hon cnh khng cho php tha mn iu kin .
Trch nhim l cng nhn quyn. Th d quyn tr em ph thuc rt nhiu vo trch nhim ca cc
bc cha m.
Vi phm l hnh vi dn n mt quyn.
Quyn con ngi c chia ra thnh: quyn chnh tr, quyn cng dn, quyn vn ha, quyn kinh t,
quyn x hi.
Nhng trng hp di y ni n quyn no?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Cm k th
Bo m vic lm
c hc bng ting m
c theo bt k tn gio no
Bo m v nh
T do i li
Cm ch n l
La chn chnh ph
Gio dc min ph
Xin ng bun nu kin ca bn khc vi kin ca gio vin hay ca nhng ngi xung quanh.
iu l do, i khi mt hon cnh c th c coi l thuc phm vi nhng quyn khc nhau. Th d
nh t do i li. Mt mt, nu ta coi n c ngha c nhn th y l quyn x hi. Nhng nu quyn i
li hoc ra nc ngoi b hn ch th xut hin kha cnh chnh tr. Cn nu hn ch l do khng c
ngoi t th c th coi l thuc lnh vc kinh t. Cc trng hp nu trn u nh th c.
Quyn con ngi bao gm: quyn c nhn v quyn ca nhm.
Trn th gii ngi ta chia ra nh sau: quyn chnh tr, quyn cng dn c coi l cc quyn c
nhn, ngha l quyn do tng ngi thc hin, khng ph thuc vo nhng ngi khc; quyn x hi,
quyn vn ha, quyn kinh t c coi l quyn ca nhm, c thc hin bng cch tham gia vo mt
nhm no .
quan trng i vi nhng ngi di dn M khi h a ra khu hiu cha c i din th khng ng
thu.
C th ni rng ngi ta da vo i Hin chng T do son ra Tuyn ngn c lp ca Hp
chng quc Hoa K nm 1776, s dng v hon thin cc lun im ch yu ca n. T quan im
quyn con ngi th y l hai vn kin cc k quan trng i vi giai on ra i ca chng v chng
hn ch quyn ca k giu v ngn khng cho nh cm quyn lm dng quyn lc. M Latin, th
d nh Brazil, Peru, Venezuela, Columbia ngay t u th k XIX ngi ta cng son tho c cc
vn kin tng t nhng chng khng c a ra p dng trong giai on .
Cn phi ghi nhn rng cho n th k XIX ch nhng ngi hu sn mi c quyn bu c v ng c
m thi. Ti sn l ngun gc gy nh hng ch yu i vi quyn lp php. Nhiu nc gi l dn
ch nhng cho n nay vn cha c h thng bu c hon thin, h t ra nhiu hn ch, khng cho t
do bu c v ng c, cng nh khng qui nh trong hin php thi hn cm quyn ti a. Kt qu l
i khi c nhng nh lnh o ginh c quyn lc bng con ng dn ch li thon ot quyn lc.
Quyn ca dn chng v hin php c son tho theo li dn ch b hn ch hoc c th b bi b
hon ton. Nhng t sau Th chin th II, d lun x hi c nh hng rt ln i vi qu trnh pht
trin ca nn vn minh v p lc ca cng ng quc t i vi cc nc vi phm quyn con ngi
cng ngy mt gia tng. Nhng nc nh th tht kh gi c quan h vi cc nc khc, tuy nhin
vn cha tm ra c cc bin php gy p lc hu hiu. Cc s kin gn y Nam Phi, Philipines,
Somalia hay Haiti chng t rng i khi tc ng hay thm ch p lc ca cng ng quc t cng
ng vai tr v cng quan trng, nhng mt khc cn phi hon thin c ch tc ng ca cng ng
quc t trong nhng hon cnh khn cp.
By gi ta s xem xt mt s quyn mt cch c th hn.
2. C cc th tc xc nh c s tht
3. Lng t bi.
Mi thnh t trn y c ngun gc t cc nn vn ha v vn minh khc nhau. Nu xem xt cc thnh
t ca mt ta n cng bng nh th trong sut chiu di lch s th ta thy rng mt s thnh t,
nhng nc khc nhau, v nhng l do khc nhau bin mt, ri li c khi phc, i khi phi vt
qua nhng tr ngi v cng to ln.
Khng thin v. y l mt khi nim rt tng i, c nhng phn quyt khng thin v, ngi ta
thng mi cc hi thm tham gia. Ngi ta thng ngh rng cc cng dn bnh thng (khng phi
cc chuyn gia - quan ta) t b mua chuc hn, h t b l thuc vo th lao vt cht hn. Ngi Hi Lp
c i dng rt nhiu hi thm: s lng ph thuc vo mc nghim trng ca phin ta nhng bao
gi cng l s l. Mi hi thm c hai vin si, mt trng v mt en. Mi ngi b mt vin vo hm:
nhiu en hn ngha l c ti. Quan ta s tuyn n ph hp vi qui nh ca php lut. Ti nc Nga
xa cng tng c cch x n tng t.
Tr lng tht cao cho cc quan ta, t lt khng cn m nh cng l bin php lm cho ta n
thin v. Cc quan ta thng l nhng ngi c x hi rt tn trng, y cng l cch chiu hin.
Mc t gic phi rt cao v ch cn mt sai lm nh cng lm bi hoi thanh danh, khng g b
p c, ngi c li s b thi hi hoc phi ra i v p lc ca ng nghip.
S tht. C nhng trng hp ta khng xc nh c s tht. Trong qu kh b co hoc nhn chng
thng b tra tn h phi nhn ti. Hin nay cng vn cn nhng bin php gy p lc, thng l rt
tinh vi gy p lc v th xc hoc tinh thn. Theo truyn thng php l ca nhiu nc, nhng li th
ti do b tra tn hoc la di khng c ta cng nhn. D nhin l phng php xc nh s tht ti
ta n ca cc nc khc nhau v cc khu vc khc nhau th khc nhau. Nhng ch trong trng hp,
th nht, s dng cc bin php vn minh; th hai, c vt chng v nhn chng, v cui cng, c tranh
tng (buc ti v bo cha) ti ta th ngi dn mi cng nhn phin ta v phn quyt ca ta l
cng bng m thi.
Lng t bi. i khi c nhng l do chnh ng khng p dng cc bin php trng pht thng
thng. Th d b co git ngi t v, n cp v i qu, ni di che giu mt ngi khc.
Nhng li bin h nh th c s dng kt n hay coi l tnh tit gim nh. Ngi La M c i
a ra nguyn tc th lt ti phm cn hn l trng pht ngi v ti. Nhiu h thng php lut
i hi chng c phi hon ton xc ng. Ngay c khi c phn quyt vn c th khng n, nu l n
t hnh th c th c n gim. Khi nim t tm c hiu mt cch khc nhau, ph thuc vo tn
gio v nn vn ha ca tng khu vc. C th v vy m trong cc nc khc nhau ngi ta p dng
nhng hnh pht khc nhau cho cng mt ti li. y l tc nhn quyt nh thi i vi ti phm
trong nhng nc khc nhau c cng hon cnh. Th d sau cuc cch mng nhung Tip Khc
(nm 1989) cc nh c ti v tay sai ca h c tha bng, trong khi ti Argentine, Philippines, v
Iraq tnh hnh hon ton ngc li.
T do c nhn l quyn ca cc cng dn c lm nhng vic m khng cn chnh ph cho php.
Lut php La M cho cc cng dn (tr con, ph n, n l v ngi ngoi quc khng phi l cng dn)
uy quyn tuyt i trong gia nh, h c th ra lnh nh p, thm ch git ngi. Truyn thng cn
tn ti mt s nc n tn ngy nay, nn nhn ca nhng quyn nh vy chnh l ph n, tr em,
ngi gi, ngi m hay ngi tn tt. t nhp vo nh ngi khc b coi l hnh ng lng nhc v
xm phm quyn t do c nhn. Quyn s hu ti sn c ghi trong Tuyn ngn v t do, mc d
quyn ny tn ti t trc . Hin nay quyn bo v s hu c nhn vn c cng nhn, cng nh
vic hay phn phi nh , v.v... Cho n tn thi gian gn y ti Lin X, nhng ngi bt ng chnh
kin vn b sn ui, cc t chc khng c cp trn ng thun b cm thnh lp. D nhin y l vi
phm quyn con ngi.
Nu ta cng nhn quc gia, th ta phi bo v cc dn tc thiu s khi cc cuc tn cng nu h cng
khng tn cng cc sc tc khc. Th d quyn ca ngi Armenia, ngi Nga La T, ngi Do Thi
hoc bt k dn tc no khc hin sng trn lnh th nc Nga u phi c tn trng. D nhin l
quyn ca ngi Nga sng Armenia, Latvia hay bt k nc no khc cng phi c tn trng
nh th. Cc nc u phi tn trng quyn ca cc dn tc thiu s, to iu kin cho h c hc
hnh bng ngn ng m , to kh nng bo v nn vn ha dn tc, t do i li.
Cc nc cng ha khc nhau c thnh lp sau khi Lin X tan r xy dng chnh sch dn tc
khc nhau. V d ch ngi gc Estonia mi c quyn tr thnh cng dn Estonia, ngi gc Latvia
mi c quyn thnh cng dn Latvia, trong khi ti Litva th tt c mi ngi sng mt thi gian nht
nh no l c quyn nhp quc tch. Nh th c ngha l ngi Nga d c sng Estonia hay
Latvia hng chc nm, c nh , c cng n vic lm cng khng phi l cng dn cc nc ny. D
lun th gii coi y l vi phm quyn con ngi v ln ting phn i cc o lut nh th. Trong
khi lut php c cho php ngi c sinh ra Nga c quyn hi hng, cho nhp quc tch v
gip c th ha nhp. Ngoi ra, nc c cng gip nhng ngi gc c mun li Nga
na.
3. Cc quyn kinh t, x hi v vn ho
Nm 1966, Lin hip quc thng qua v sau gi cho tt c cc nc ph chun hai vn kin:
Cng c Quc t v cc Quyn Chnh tr v Dn s, v Cng c Quc t v cc Quyn Kinh t, X
hi v Vn ha. Sau khong mi nm nhiu nc ph chun cc vn kin ny v hai Cng c nu
trn tr thnh mt phn ca lut php quc t. Cng c quc t v cc quyn kinh t, x hi v vn
ha bao gm cc iu khon l tng, m bo quyn c hc hnh, tr cp x hi, chm sc y t, nh
, vic lm.
Cc quyn vn ha c hiu l quyn thnh lp cc hip hi mang tnh dn tc hay tn gio v cc
hip hi khc; vn ha y khng c ngha l vn hc, ngh thut, nhc, v.v... Cc quyn ny thng
c coi l thc o ca tin b, vn minh. Ngoi ra, quyn vn ha cn bao gm quyn gi gn v
pht trin cc truyn thng, cc nn vn ha ca cc dn tc, gi gn bn sc cc dn tc t ngi, cc
nhm sc tc. Vic cm cc dn tc thiu s s dng ting m , thi coi thng cc gi tr vn ha
ca h, vic s dng thnh tch tn gio vo mc ch khc cng nh vic ng ha cc dn tc thiu
s, u l nhng tr ngi cho vic gi gn bn sc vn ha dn tc. Nhng vic nh th tng gp s
phn khng sut hng th k qua v c phn nh trong th ca, nhc, ha ca cc dn tc. Thng th
cc dn tc thiu s ch nhn c cc quyn sng cn m thi.
Ring v nc Nga th trong nhiu th k hnh thnh nhiu ngn ng v nhiu truyn thng khc
nhau. c nhng giai on khi ting Php c coi l ngn ng cung nh. Sau ny cng tc gio dc
c thc hin bng ting Nga nhng ngi ta c th hc c bng ting Ukraine hay Grudia na. Theo
ch ca Peter I v nhng ngi k tc ng th ting Php l cha kha cho gii thng lu Nga tip
xc vi nn vn ha u chu. Nhng ng thi iu li gy kh khn cho cc tng lp dn c khc
tham gia vo i sng x hi v h khng th giao tip c. Ta cng xem xt th d sau y: Mi
ngi u bit rng mt trong nhng ch th u tin ca cng tc Potemkin khi chim c cc tnh
thuc Crimea ca ngi Tatar l cho dn chng hon ton t do tn ngng, cm khng c ng n
nh th Hi gio, cho gii qu tc Tatar c chuyn thnh qu tc Nga. Ngi no mun sang Th Nh
K cng c t do, khng nhng khng ngn cn, ng cn pht cho h giy thng hnh v tin n
ng na. Ti sao Potemkin li lm nh th? Cc quyn vn ha ca cc dn tc thiu s khu vc
ca bn c bo v nh th no?
Di thi Lin X, cc nh ngn ng hc sng to ch vit cho nhiu dn tc thiu s. V dn c
tha tht, th d nh Bc cc hay vng Siberia xa xi, vic t chc hc tp cho ng bo dn tc
cha c t chc tt. Ngi Nga cng khng ch hc ting cc dn tc t ngi. Ngi ta x vo
hc cc th ting nc ngoi c nhiu kh nng thng tin hn. Trong cc trng hc ti Nga hin nay,
vic hc tp c thc hin bng 75 th ting. So vi cc nc khc th y l mt thnh cng rt ln
trong vic bo v quyn ca cc dn tc thiu s. C th ch c n , Philippines, Indonesia, Trung
Quc v Anh l c th so snh vi Nga v s lng ngn ng dn tc thiu s c nghin cu m
thi. Cc dn tc thiu s cng tng cng hc tp bng ting m ca h.
Quyn kinh t. Ngay t nm 1924 T chc Lao ng Quc t yu cu ci thin v th ca ngi
cng nhn v iu kin lao ng ti tt c cc nc trn th gii. Khi ni v quyn kinh t th y trc
ht l quyn nh cng, nh m lng bng cng nh iu kin lao ng c ci thin. nh cng
nhm lt chnh ph khng c khuyn khch d T chc Lao ng Quc t c th c thi tiu
cc i vi chnh ph ng quyn.
a s cc nc u c lut v tin lng ti thiu m bo mc sng ti thiu cho ngi lm cng.
Nhng thng thng cc chnh ph khng c iu kin m bo cho nhu cu ca ngi lao ng khi
nn kinh t ri vo khng hong hoc b lm pht phi m, v.v Trong nhng trng hp nh th ngi
ta phi tr cp cho nhng ngi khng c ti sn hoc c t ti sn. Mt s chnh ph khng cho tng
lng nhm to ra mt phong cch sng oan chnh, thay v th ngi ta lp ra h thng cung cp cc
nhu cu ti thiu nh nh , thc n, hc hnh, cha bnh, giao thng, thm ch c cc chng trnh
vn ngh min ph hoc ch i mt khon tin ti thiu. Cch y cha lu, y l cch thc phn phi
c trng ca Lin X v cc nc x hi ch ngha khc. i khi chnh ph cn tr cp cho ngnh
ng st, hng khng, nng nghip v cng nghip ch bin na. Mt s nc cn c tnh h thp t l
tht nghip bng cch gia tng s binh lnh ti ng vi mc lng khng ng k. Mt s nc cn c
tnh che du s qun l thiu hiu qu bng cch to vic lm hoc cung cp khu phn n cho tt c
mi ngi a s dn chng nc c pht xt chp nhn cc bin php cai tr c ti v h c
m bo cng n vic lm, m trc do khng hong cui nhng nm 20 u nhng nm 30 nhiu
ngi b tht nghip, do qun s gia tng v s m rng cc t hp qun s cng nghip. Cc nh
c ti Argentine, Brazil, Nigeria, Indonesia cng i theo ng con ng nh th. Ch ngha m dn
kiu c th phn nh c mun to s cng bng ca chnh ph, nhng trn thc t cc chng trnh
nh vy khng th ko di c lu. Ni mt cch khc, khu hiu mi ngi dn mt con g l tt
vi iu kin c g. Nu t chc sn xut nng nghip thiu hiu qu th iu l bt kh thi. Vic
quyn kinh t ca ngi dn khng c thc hin buc chnh ph phi thay i khng ch chin
thut m c chin lc kinh t nh tng xy ra vi Lin X v cc nc x hi ch ngha ng u.
Trn th gii lun c nhng tiu chun nh gi tnh trng kinh t ca mi nc v mc sng ca
ngi dn v cn c theo nh gi vic m bo quyn kinh t cho ngi dn t pha chnh ph mi
nc. Trong mt thi gian di tng sn phm quc dn (GDP) c coi l mt trong nhng tiu chun
quan trng nht. Ngy nay cc nh khoa hc thng khng s dng ch s GDP na m ngi ta tin
hnh so snh cht lng cuc sng ngha l thi gian lao ng m bo mt mc sng no v
cht lng thc n, dng, v.v... Mc d y l vn cn ang tranh lun, n khng ch c ngha
La chn thnh phn dn tc, quc tch, k c quyn thay i thnh phn dn tc ca mnh v
ca cc con;
Cng vic, c tr lng ngang vi n ng khi cng lm cng vic ging nhau, c bo v
khi s k th do mang thai v sinh con;
Cha bnh;
c php lut bo v;
Ngoi ra, Lin hip quc cn a ra nhiu vn kin lin quan n s phn ngi ph n trong nhng
hon cnh khc nhau: ph n n l, ph n khng c quc tch, ph n l nn nhn ca tra tn v p
bc, ph n di dn, v.v...
Cc vn kin quc t quan trng nht v quyn con ngi. Vn kin quan trng nht l bn Tuyn
ngn Quc t Nhn quyn c thng qua vo ngy 10 thng 12 nm 1948. Cn ghi nhn rng khng
phi tt c cc thnh vin ca Lin hip quc lc u ng h Tuyn ngn. i din ca Arap Saudi
v Nam Phi khng b phiu. iu to c cho mt s nc nh Irak (thi Saddam Hussein), Libya
khng cng nhn vn kin ny. Tuyn ngn Quc t Nhn quyn c mt nhm chuyn gia trong U
ban v quyn con ngi di s lnh o ca Eleonora Roosevelt (M) v Rene Cassan son tho. Hai
ngi c vai tr quan trng trong vic son tho vn bn ny l Iakov Malik (Libng) v John Humfrey
(Canada). Tuyn ngn Quc t Nhn quyn th hin c cc t tng quan trng nht ca cc nh
nghin cu chnh tr hc, trong th hin mt cch ngn gn v r rng cc nguyn vng trong lnh
vc nhn quyn ch khng phi l ghi nhn nhng thnh tch t c. Sau Tuyn ngn Quc t
Nhn quyn l cc vn kin khc, c th ho cc quyn cng dn, th d quyn kinh t, x hi v vn
ho c c th ho trong Cng c v Quyn Kinh t, X hi v Vn ho, Cng c v Quyn Chnh
4. Quyn v quyn t do ca con ngi trong Hin php Lin bang Nga
Ngy 12 thng 12 nm 1993 nc Nga thc hin trng cu dn vi kt qu: a s dn chng ng
h Hin php mi. Trong bn Hin php ny dn quyn v nhn quyn c tuyn b l c s ca nh
nc php quyn. Con ngi c coi l ci ngun ca t do ca chnh mnh, ch khng phi th t
do do chnh ph ban n. Cc quyn v quyn t do ca con ngi c ghi trong chng II ca bn
Hin php mi, ph hp vi cc vn kin quc t nh Tuyn ngn Nhn quyn v Dn quyn, Tuyn
ngn Quc t Nhn quyn, v.v...
Theo Hin php, Chnh ph Cng ho Lin bang Nga c trch nhim, thng qua cc c quan chnh
quyn, to n, vin kim sot v cc c quan bo v php lut khc, thc hin v bo v cc quyn v
quyn t do ca tt c cc cng dn Nga.
Tt c cc quyn v quyn t do to thnh h thng cc quyn cng dn, quyn chnh tr, quyn kinh t,
vn ho v sinh thi.
Chng ta s cng xem xt chng 21:
1. Nhn phm ca con ngi c nh nc bo v. Nhn phm khng th b xm hi trong bt c
trng hp no.
2. Khng ai c th b tra tn, cng bc, hoc b i x hay trng pht mt cch th bo lm gim
nhn phm ca con ngi.
Khng ai c th b p buc tr thnh i tng ca cc cuc th nghim v y hc v cc th
nghim khc.
Chng ny ni n iu g? Trc ht ta hy xem nhn phm c ngha l g. Nhn phm ca c nhn
l s nhn thc ca chnh ngi v ca nhng ngi xung quanh s kin rng anh ta c nhng phm
cht v o c v tr tu khng th b bi nh. Nhn phm ca c nhn c xc nh khng ch bng
cch anh ta ngh v mnh nh th no m cn bi danh gi ca anh ta trong x hi na (s chn chn,
o c, kin thc, phong cch sng).
Mi ngi u c quyn c nhng ngi xung quanh tn trng. Nhn phm c nhn phi c tn
trng trong trng hp ngi b bt gi. Th d vic khm xt phi c thc hin bi mt ngi c
cng gii tnh vi ng s. Vic bo v nhn phm ca c nhn v mt php l c thc hin bi
nhng tiu chun ca lut hnh s v lut dn s. Hin php cm cc hnh thc tra tn, cng bc, hoc
b i x hay trng pht mt cch th bo lm gim nhn phm ca con ngi. Lut php trong lnh
vc bo v sc kho cng dn khng cho php th nghim nhng phng php mi chun on,
phng nga v cha bnh cng nh s dng cc loi thuc mi m khng c s ng ca chnh
bnh nhn hay nhng ngi thn cn nht ca h. Cm s dng t nhn lm i tng th nghim.
Nh vy l trong chng II ca Hin php Cng ho Lin bang Nga lit k tt c cc lnh vc lin
quan n quyn con ngi. Nhn tin cng phi ni thm rng Hin php trc y cng ghi nhn
quyn bnh ng ca cc cng dn trc php lut, quyn bnh ng khng ph thuc vo ngun gc
xut thn, dn tc hay chng tc, gii tnh, v.v; quyn lao ng. ngh ngi, bo v sc kho, hu tr,
quyn c nh , quyn hc hnh, quyn t do ngn lun, t do bo ch, t do hi hp, mnh tinh, biu
tnh, v.v... Nhiu quyn trong s khng nhng khng c tn trng m cn b nh nc c tnh vi
phm. iu chng t rng ch tuyn b v quyn cng dn thi cha , cn cn phi to ra mt c
ch hot ng sao cho, mt mt, nghim chnh tn trng cc quyn v mt khc, ngn chn mi
hnh ng c th dn n vic vi phm hay hn ch cc quyn t pha cc c quan quyn lc. Hin
php mi nhn mnh rng cc quyn v quyn t do cn bn ca con ngi l bt kh phn v c
ph cho ngay t khi ngi mi cho i. Trong s nhng iu mi lin quan n quyn con ngi
c th k:
iu 36:
1. Bt c ngi no c mt hp php trn lnh th Lin bang Nga u c quyn t do i li, t do
la chn ch .
Thc cht y l vic bi b h thng h khu, l h thng cho php cc c quan nh nc kim sot
vic i li ca cc cng dn. Phi ni thm rng hin nay ti mt s thnh ph trong c thnh ph
Moskva vn cn mt s hn ch v iu khon ny.
2. Mi ngi u c th t do i ra ngoi lnh th Lin bang Nga. C quyn t do tr li Lin
bang Nga.
y l iu khon rt quan trng ca Hin php Lin bang Nga, n cho php ngi ta t do i li, n
ph v bc mn st chia ct cng dn Lin X vi phn cn li ca th gii.
iu 35:
1. Quyn s hu c nhn c php lut bo v.
2. Mi ngi u c quyn c ti sn ring, c s hu, s dng, mua bn nh l ngi ch duy
nht hoc cng vi ngi khc.
3. Khng ai c th b tc ot s hu nu khng c quyt nh ca ta n. Vic trng dng ti sn
cho nhu cu ca nh nc ch c th c thc hin vi iu kin n b trc v ngang gi.
4. Quyn tha k c m bo.
Ln u tin sau cch mng nm 1917, quyn s hu t nhn c ni n trong Hin php, trong
c c iu khon cc k quan trng, y l s hu t ai.
iu 36:
1. Cng dn v cc hip hi c quyn s hu t ai.
2. Vic s hu, s dng, mua bn t ai v cc ti nguyn thin nhin khc c cc ch s hu
quyt nh mt cch t do nu quyn ny khng gy tc hi cho mi trng xung quanh v
khng xm hi quyn v quyn li hp php ca nhng ngi khc.
Phn ba ca iu khon ny vit: iu kin v ch s dng t ai c qui nh trn c s lut
php Lin bang.
Mong rng cc lut v qui nh trong tng lai, khng ch lin quan lnh vc s hu m cc lnh vc
khc, u ph hp vi cc tiu chun ghi trong Hin php v khng lm trit tiu cc tiu chun ,
nh tng xy ra trc y.
Ta n v cc c quan bo v php lut c trch nhim theo di vic bo v quyn con ngi. Gn y
c x hi th li hon ton c th c.
Ni mt cch khc, hai chc nng u ca nh nc l: bo v cc thnh vin ca x hi khi s cng
bc t chnh nhng ng bo ca h hoc cng bc t bn ngoi. Chc nng th ba ca nh nc,
cng l trch nhim ca mi chnh ph l thc thi cc bin php nhm bo v v cng c x hi t do
(to ra cc c ch nhm thc thi quyn cng dn)
thc hin cc chc nng nu trn, nh nc cn c: cc c quan quyn lc, cc c quan qun l, cc
c quan chuyn chnh, ta n. c trng ca nh nc l ch quyn, ngha l nh nc c quyn i
din cho ton th x hi; c quyn ban hnh lut php v cc vn bn php qui c tnh cht cng bch
i vi tt c cc thnh vin ca x hi. Chnh quyn nh nc c b my qun l chuyn nghip cng
nh b my chuyn chnh nh l qun i v cnh st.
By gi ta s chuyn sang xem xt vic phn loi cc hnh thc qun l nh nc. Cch phn loi n
gin nht l theo s lng ngi cm quyn. Nu t nc ch do mt ngi cai tr v quyn lc c
chuyn giao theo li cha truyn con ni th nh nc c th c gi l nh nc qun ch. Nu t
nc do mt nhm ngi cai tr th c gi l ch qu tc. V cui cng l ch dn ch tc
chnh quyn ca nhn dn. Hnh thc no cng c th tt nu n nhm n li ch chung. iu c
th hin trong lut php, trong vic tun theo truyn thng, tn ngng ca dn chng nc s ti. Th
d khi ta ni rng t nc do mt nh c ti cai tr th trong u ta khng xut hin hnh nh mt c
vua anh minh (d c hai trng hp u do mt ngi cai tr). Chng ta c thi tt hn vi ch
qun ch v qun ch cng c quyn lc ca mt ngi bng con ng chnh ng. S khc nhau
y l ngi cm quyn ginh c quyn cai tr bng cc th tc c dn chng cng nhn hay
chim ot c quyn hnh bng v lc hay s la di. Th d nm 1613, M. F. Romanov c Hi
ng t qun bu lm vua nc Nga. y chnh l khi u ca ch Romanov, cm quyn Nga
cho n Cch mng thng Mi nm 1917. Chng ta coi vic cai tr ca hong hay nh vua l hp
hin mc d hin php, theo cch hiu ca chng ta hin nay, c th cha tn ti, cn vic cai tr ca
mt k c ti hay c ti qun s l bt hp hin v phi php. Cng phi ni thm rng ch c th
cn l ch qun ch hn ch v b hn ch bi cc th tc chuyn giao quyn lc v hn ch do lut
php hoc hin php na. Cn phi phn bit ch qun ch lp hin v ch qun ch i ngh.
Hai hnh thc cai tr ny c mt s khc bit quan trng v c hai ch th nm quyn khc nhau, y l
nh vua (hong ) hay quc hi, cho nn cch san tho hin php cng khc nhau.
Hin php l g?
Hin php (B lut ch yu) thng c coi l b lut quan trng nht, xc nh c cu quyn lc,
quyn ca chnh ph, cc bo m v quyn con ngi. Cc lut ny thng c tp hp vo mt vn
kin v c gi l Lut c bn ; nhng, th d nh ti nc Anh, th y li l tp hp nhng b lut
do quc hi ban hnh, cc n l, cc tha c v tp tc hnh thnh trong hng trm nm qua. T bn
Hin php bt thnh vn nh th, nc Anh l nc qun ch i ngh: ngi ng u nh nc hin
l n hong v ngi vua c truyn cho nhng ngi k v trong hong tc.
Th d in hnh v ch qun ch v gii hn (cn gi l qun ch chuyn ch) l nc Nga trc
cch mng (trc nm 1905).
By gi chng ta s tip tc tho lun v cc hnh thc qun l nh nc. Ba hnh thc qun l nh nc
ni n bn trn, nu khng b php lut kim ch, nu ch mu cu li ch c nhn th c th s
thoi ha t hp hin thnh bt hp hin. Cng c th xy ra qu trnh ngc li.
Bo quyn
Qu tc
Tp on thng tr
(hot u / qu u / u s)
Dn ch
m ng
(quyn lc ca m ng)
Mt trong nhng phng php phn bit cc hnh thc nh nc l cu hi: chnh ph c hp php hay
khng? Nu chnh ph l hp php v c a s dn chng cng nhn th y l chnh ph chnh
thng, ngha l c ton dn coi l hp php.
Cng cn phi ni rng cng vi thi gian, hin php ca phn ln cc nc dn ch u c sa i,
hoc c a thm vo nhng iu khon gi l tu chnh. Th d Hin php Hoa K gm 7 iu khon
quan trng nht c thng qua ngy 17 thng 9 nm 1787 v 26 tu chnh (10 tu chnh u tin gi Bill
of Rights c thng qua nm 1791, tu chnh cui cng c thng qua nm 1971). Hin php cc
nc khc cng c nhng thay i tng t. Nhng qu trnh thay i th khc nhau. Qu trnh thay i
M l phc tp nht, qua nhiu giai on v phi c a s thng qua. Ti a s cc quc gia khc
ch cn c quan lp php a ra tu chnh v c tri s thng qua vo ln bu c tip theo. Xin nhn
mnh rng tt c cc tu chnh Hin php cn phi loi tr, theo kin ca K. Popper, mt kiu thay
i duy nht y l thay i e da bn cht dn ch ca n.
Cc hnh thc qun l nh nc nu trong bng trn ch c tnh cht tiu biu. Trn thc t c th c
nhng hnh thc khc na. Trong lch s nhn loi tng c nhng hnh thc chnh ph khng nm
trong cc tiu chun k trn. Cuc sng vn mun mu mun v, phc tp hn mi l thuyt, mi s
. Nhiu nh khoa hc c l khi cho rng s hn hp, t nht l gia hai hnh thc chnh l cch qun l
ph hp nht. H khng nh nh vy v mi hnh thc qun l, k c hp hin, cng u c nhng u,
khuyt im nht nh.
Ngoi hnh thc qun l nh nc ta cn cn phi phn bit ch chnh tr: v chnh ph, c ti v
ton tr.
C th coi P. G. Proudhon v M. A. Bakunin l cha ca phong tro v chnh ph v h ph nhn mi
hnh thc chnh ph. M. A. Bakunin nhiu ln nhn mnh rng c nh nc l c p bc, ngha l c
ch n l; khng th c p bc m khng c n l, d cng khai hay che y, y l l do v sao
chng ti l k th ca nh nc. V chnh ph (anarchism, l mt t gc Hi Lp) l mt phong tro
chnh tr-x hi ph nhn vai tr ca nh nc v mi quyn lc chnh tr ni chung, h tuyn truyn
cho mt s t do c nhn v b bn v khng cng nhn mt trt t chung trong quan h gia ngi
vi ngi. Theo chng ti, thc cht ca v chnh ph l quyn lc ca k mnh i vi k yu.
Ton tr (totalis, ting Latin ngha l ton b) l hin tng ca th k XX. Cc ca t tng ton
tr lun lun cho rng nh nc l cng c ch yu thc thi l thuyt ca h. Nh nc trn thc t
b thn thnh ha. Mussolini tng tuyn b: Tt c v nh nc, khng c g c nm ngoi nh
nc, khng c g c chng li nh nc.
2. Cc ch dn ch thng gp
Cc nh nc dn ch thng theo hai hnh thc: i ngh v tng thng, khc nhau cch bu chn
nhng ngi i din v lnh o.
Trong ch i ngh, chnh ph (ng u l th tng) do ng hay lin hip cc ng nm a s
trong quc hi la chn. Trong ch tng thng, ngi dn trc tip bu tng thng, khng ph thuc
vo quc hi. Dn ch i ngh v dn ch tng thng cn khc nhau quan h gia lp php v hnh
php. Trong ch i ngh, quc hi gi th thng phong, cn trong ch tng thng th tng
thng va l nguyn th quc gia, va l ngi ng u chnh ph. Tng thng v i biu quc hi
(lp php) u do dn bu.
Trong ch i ngh, cc ng chnh tr ng vai tr rt quan trng mc d cc ngh s l nhng ngi
i din cho ton dn ch khng phi cho mt ng phi hay mt nhm ngi no. Khng nghi ng g
rng cc ng phi chnh tr c nh hng ln hn trong giai on bu c v sau h thng lin kt
thnh cc nhm a s v nhm i lp.
Trong ch tng thng, cc ng phi chnh tr c nh hng t hn i vi hot ng ca cc c
quan lp php. Ch c trong trng hp, th d nh M, khi c tng thng v thng vin u l
ngi ca mt ng th tng thng s d dng hn trong vic thng qua d lut ti thng vin.
S khc nhau ch yu gia ch i ngh v tng thng l mi quan h gia nhnh lp php v hnh
php. Trong ch i ngh, hai nhnh ny gn nh l mt v th tng v cc thnh vin chnh ph
u l ngh s. Thi gian cm quyn ca chnh ph thng c gii hn trong khong 4 n 5 nm, tr
khi [phe ng h] th tng b mt a s ti quc hi. Trong trng hp nh th ngi ta s tin hnh
tng tuyn c v thnh lp chnh ph mi. Trong ch tng thng th tng thng va l nguyn th
quc gia va l ngi ng u chnh ph. Tng thng cng nh cc thng ngh s u do nhn dn
trc tip bu. Theo m hnh phn quyn th thnh vin chnh ph thng khng phi l ngh s. Nu
ng ca tng thng nm a s gh ti thng vin th chnh sch ca tng thng s d c thng qua
hn, nhng khc vi th tng, tng thng khng ph thuc vo phe a s, ng c th ti v m khng
cn c a s ng h trong quc hi.
Cc u v khuyt im ca hai hnh thc i ngh v tng thng: ch i ngh hp dn tnh mm
do v kh nng phn ng vi nhng bin ng. Cc chnh ph i ngh, c bit l khi c bu theo
li t l (ta s xem xt c th trong cc chng sau), thng c xu hng a ng, khi ngay cc ng
phi nh cng c th c i din trong cc c quan lp php. Kt qu l nhng nhm thiu s cng c
th tham gia vo cc qu trnh chnh tr ngay cc c quan cao nht ca chnh ph. S a dng nh th
gp phn thc y cc cuc i thoi v tha hip khi cc ng i khng vi nhau thnh lp lin minh
cm quyn. Nu lin minh tan v hay ng mt quyn cai tr th th tng phi t nhim v mt chnh
ph khc c thnh lp hoc phi tin hnh tng tuyn c, nhng khng c khng hong e da chnh
h thng dn ch. Khuyt im chnh ca ch i ngh l mt tri ca tnh mm do v s tham gia
ca nhiu ng phi trong chnh ph, l thiu tnh n nh:
1. Lin hip a ng c th khng n nh v s tan v ngay khi c khng hong. Thi gian cm
quyn ca chnh ph thng l ngn.
2. Chnh ph c th b cc ng cc oan khng ch, h c th da rt khi lin minh cm quyn
v nh th chnh ph phi t nhim, h cng c th i chnh ph thi hnh nhng ng li
theo xu hng ca h. Hn na th tng ch l lnh t chnh tri, ng khng uy quyn ca
mt ngi do dn trc tip bu.
3. ng chnh tr chim a s tuyt i trong quc hi c th thc hin cc cng lnh chnh tr
vi nhng hu qu nghim trng m khng c ngn chn kp thi, c th dn n tnh trng
c ti ca a s trong tng lai.
u im ch yu ca ch tng thng l, th nht, trch trim trc tip trc dn, thi gian di v
sc mnh; th hai, v tng thng do dn bu nn ng c uy quyn, khng l thuc vo thi ca cc
ng phi trong quc hi; th ba, hai nhnh quyn lc u c thc quyn v v l thuyt th ngang
nhau, ch tng thng c gng lm cho lp php v hnh php u mnh, mi nhnh u do dn c
v c th lm i trng v kim sot ln nhau. Khuyt im l ch tng thng v ngh s c bu
ring r, c th xy ra tranh chp, dn n ng ct. Tng thng c th khng nhn c s phiu
nn khng th thc hin c mt chnh sch no , ng thi ng c th s dng quyn ph quyt
ngn khng cho quc hi thng qua d lut no . Do c bu trc tip nn tng thng c th c
quyn lc hn th tng. Nhng tng thng li phi tha hip vi c quan lp php, d n c b phe
i lp kim sot hay khng, l c quan cng c dn trc tip bu mt cch c lp vi tng thng.
Kt qu l k lut ng y yu hn so vi ch i ngh. Khc vi th tng, tng thng khng
cch chc hay thi hnh k lut cc ng vin. Th tng, khi nm c a s tuyt i, c th m bo
rng chng trnh ca ng s c thng qua. Gp trng hp khi thng vin kin quyt bo v u
quyn ca mnh th tng thng phi m phn rt lu mi c th thng qua c mt tu chnh no .
Cng phi nh rng trong cc x hi dn ch, nhn dn, trn c s dn ch trc tip hoc bn trc tip,
cng c quyn hoc t nht cng i khi c quyn thng qua lut. Hnh thc th hin kin x hi
mt cch trc tip nht l trng cu dn , ngha l ton dn biu quyt v mt vn no . Thng
th y l nhng vn thuc v hin php. Trong ch dn ch i ngh, ngi ng u chnh ph
(Php, Italy) thng l ngi c quyn quyt nh t chc trng cu dn , iu ny l hn ch bt
quyn ca nhnh lp php. Tng thng, theo Hin php Nga, l ngi quyt nh t chc trng cu dn
(iu 84).
Hin php ca cc nc khc nhau c qui nh khc nhau v quyn ca lp php v hnh php trong
nhng iu kin c bit, i hi phi tuyn b tnh trng khn cp. Th d, Php, quyn ban b tnh
trng khn cp thuc v tng thng, quc hi phi ngng hot ng trong giai on khn cp. Hin
php ca Php vit rng trong trng hp khn cp tng thng c th thay mt chnh ph, hai vin v
tt c cc c quan quyn lc nh nc khc. Nhng trong a s cc quc gia khc, vic ban b tnh
trng khn cp khng ngn cn quc hi thc hin cc chc nng ca mnh. Theo Hin Php Nga th
Tng thng c quyn ban b tnh trng khn cp trn ton lnh th Lin bang hay ti nhng khu vc
nht nh, nhng phi lp tc thng bo cho Vin Lin bang v Vin Duma. Cng phi nh rng theo
Hin php th Vin Duma khng th b gii tn ngay c trong tnh trng chin tranh hay tnh trng khn
cp.
Quyn xem xt v kim sot ngn sch quc gia. Nu xem xt chc nng ca cc c quan lp php
trong qu kh th ta thy ngay rng, thng qua cc i din ca mnh, nhn dn mt s nc i c
quyn tha thun mc thu kha trc, ri sau mi l quyn lp php. C th l Vin th dn Anh
c quyn kim sot ngn sch trc, sau l quyn a n thnh nguyn v ch sau mi tr
thnh c quan lp php nh ta thy hin nay. Hin nay quyn kim sot v phn b ngn sch c
giao cho ngnh hnh php. Quyn chi tiu v kim sot ngn kh quc gia c giao cho cc chnh
ph, chnh ph c trch nhim trnh tt c nhng hnh ng gy nguy hi cho ngn sch quc gia.
Chc nng th ba l gim st hot ng ca ngnh hnh php. Khng nghi ng g rng chnh quyn
hnh php cc nc dn ch c cc c ch gim st ca chnh mnh. Ta hy cng xem xt cch thc
hot ng ca c ch y Hoa K. Hng nm Tng thng M phi c thng ip v tnh hnh t nc
trc Thng vin. Ngoi ra ng cn phi c bo co v nhng lnh vc khc nhau trc Thng vin
t nht l 30 ln. Theo Hin php M, H ngh vin c quyn lun ti (impeachment) ngha l bi chc
hoc cm khng cho gi cc chc v chnh thc hoc cc chc v c th to ra thu nhp ti Hp chng
quc Hoa K. Ni mt cch khc, impeachment l cc th tc php l nhm thay th cc i din ca
chnh quyn hnh php trc khi kt thc nhim k c thc hin bi c quan lp php. Th d trc
kh nng b impeachment, tng thng Brazil phi t chc vo nm 1992, tng thng M, Nixon cng
phi t chc vo nm 1975. Ti Nga, Hin php cng qui nh Vin Lin bang cng c quyn bi
nhim tng thng trc thi hn v ti phn quc hoc nhng ti c nghim trng khc.
Nh vy ngha l c quan lp php c c quyn ban hnh cc lut c gi tr php l cao nht. Cn ghi
nhn rng trong nh nc qun ch th quyn ny thuc v nh vua. Ti Hi Lp c i ngi ta s dng
hnh thc ph thng u phiu, cng nh Hi ng nm trm, mt hnh thc ch tch on trong cc
hi ngh ton dn. Hi ng ny cng do i hi ton dn bu ra. Ti La M c i chc nng lp php
thuc v i hi ton dn, v cc consul tc cc nguyn lo, nhng ngi ng u nc cng ha, do
dn bu ln. Ngy nay, nu ni v cc nc dn ch, th chc nng lp php thuc v cc i biu do
nhn dn bu ln. Ngha l nhim v ca cc c quan i din l tm ra v l gii mt cch chuyn
nghip, r rng cc vn lin quan n quyn li ca ton x hi. V pha mnh, c tri phi thit lp
c cc c ch m bo rng i biu ca h s c gng gii quyt cc vn lin quan n quyn li
ca ton x hi. Trong cc x hi dn ch cc c ch thng c s dng l:
Tng thng Nixon (nm 1975) hay Tng thng Brazil, Kollar (nm 1992) hay khng?
V cui cng, ni v chnh quyn lp php cn phi mt ln na nhn mnh kha cnh cc k quan
trng, phn bit x hi dn ch vi cc ch khc l tinh thn thng tn php lut. Ngha l khng
mt c nhn no, khng mt c quan nh nc no c quyn coi thng hay ng trn php lut.
Khi c nhng trng hp nh th th ta n s xem xt t quan im vi phm php lut ch khng phi
t quan im quyn hn ca chnh ph, ng phi hay ca bt k c quan no khc.
p dng c mt ln. Phi na th k sau ngi ta mi khi phc li quyn ny, nhng ng thi li a
ra hn ch v thi hn c tr. Ngoi ra, ti mt s nc ph n vn cha c quyn bu v ng c. Ti
mt s nc tui bu v ng c c qui nh ging nhau. Th d Thu S l 20; c, Anh, Ireland,
New Zealand, Na Uy l 21, an Mch l 23. Nhiu nc li cho rng ngi ng c phi c kinh
nghim, v vy M, n , Nht bn phi trn 30 tui mi c ng c vo Thng vin, Brazil v
Php l 35; B, Li Bi v Th Nh K ch nhng ngi trn 40 tui mi c ng c vo Thng vin.
Gii hn th hai v quyn ng c lin quan n vn quc tch. Thng th cc ng c vin phi l
cng dn nc s ti ngay t khi ra i hoc l cng dn trong mt khong thi gian nht nh, khc
nhau, ty nc. Nhng bn cnh i hi v t cch cng dn i khi cn c thm, th d nh M, i
hi rng ngi ng c phi nh c trong nc.
Cui cng, ng vin phi l ngi c ting tm trong sch. Mi nc quan nim v tiu ch ny mt
khc. Th d o, New Zealand, Ireland, Php, Thy in php lut c t ra rt nghim khc i vi
hin tng tham nhng, mt kh nng chi tr hay ph sn ca ng vin. Cn H Lan th t nhn c
thi hn di mt nm ch b tc quyn bu c ch khng b tc quyn ng c.
Ti mt s nc ng vin cn phi qua mt k st hch v trnh , cn ti Th Nh K th ch nhng
ngi c bng i hc mi c ng c vo H vin. Ti mt s nc iu kin ng c vo Thng
vin c qui nh rt r rng, c th. Th d ti B, ch cc b trng, cu b trng, h ngh s, nhng
ngi c bng i hc, lnh o cc cng ty ln, cu lnh o cc hi ngh nghip hoc nhng ngi
ng thu thu nhp trn 300 franc B mt nm mi c quyn ng c thng ngh s. Gim c cc
ngnh cng nghip quc gia Anh, Ireland, n cng b hn ch quyn ng c. Ti mt s nc,
ngi ta cho rng ng c khu vc, ni ng vin c th gy p lc i vi c tri l hnh ng v lun.
i khi ngi ta phi lm nh sau: ngi mun tranh c t nhim trc khi chin dch tranh c bt u
v khng i hi quay tr li chc v nu tht c. Chng ti cho rng y l cch gim p lc ca
chnh quyn a phng i vi cc cuc bu c, v nu p dng cch lm nh th th cc cuc bu c
nc ta s din ra mt cch dn ch hn. Cuc u tranh mt cch trung thc gia cc chng trnh
tranh c cng c nh hng rt ln. Trong nhng nm gn y nhiu nc i theo xu hng dn ch
ha cc h thng tuyn c. Th d cc nc nh Jordan, Nepal tin hnh tuyn c, cc cuc tuyn c
dn ch c tin hnh ngay Nam Phi, tuyn c a ng thay v c ng din ra Senegal,
Zambia, Kampuchea.
Nh vy l tham gia bu c l hot ng chnh tr ti thiu c hin php bo m cho mi c nhn.
Mt mt y l quyn v mt khc cng l trch nhim ca mi cng dn, tham gia vo hot ng nh
th chnh l a cc nguyn tc dn ch vo cuc sng.
Mi nc khc nhau c nhng i hi khc nhau i vi c tri v ng c vin. Ngoi ra h thng tuyn
c mi nc cng c nhng c im khc nhau. C th lit k ba phng n sau y:
1. H thng tuyn c theo t l - bu c theo danh sch ca cc ng. Trong h thng ny li c th
c nhng trng hp nh sau: a) c tri b phiu cho nhng nhm ngi i din cho cc ng
hay do cc ng c ra; b) c tri c quyn la chn mt ngi no trong danh sch hay i
khi c th ngh ng vin m mnh mun chn. H thng ny c mt s u im v khuyt
im v nh cch ny m nhng nhm thiu s cng c i din trong cc c quan dn c.
Nhng mt khc, thng th lnh t cc ng phi khng c quan h trc tip vi khu vc bu
c, khng sng , nguyn tc quan h qua li gia c tri v ng c vin b vi phm. V
thc cht ng c vin tuy i din cho c dn tc nhng li ch chu trch nhim trc ng ca
mnh. H thng ny c p dng , nhiu nc M Latin, Israel v nhiu nc khc.
Nga cng p dng h thng ny khi bu i biu Duma quc gia.
2. H thng bu c ti Nga
H thng bu c theo nhng nguyn tc dn ch va mi c thnh lp nc Nga. Theo chng ti,
mt quc hi hu hiu phi l quc hi a ng. i din cc ng phi v k lut ni b tng nhm s
gip iu chnh cc chc nng ca c lp php v hnh php ca nc Nga. Nhng nh cc cuc bu
c nm 1993 cho thy h thng a ng cha thc s hnh thnh mc d Nga c rt nhiu ng
phi chnh tr (chi tit xem chng 10). Mi ngi u bit rng cc vn nh th khng th c
gii quyt trong mt cuc bu c. Phi cn nhiu nm na, nhng bi hc m cc ng c vin cng nh
ton x hi tri qua c ngha to ln i vi qu trnh dn ch ha t nc.
Cuc tng tuyn c nm 1993 p dng h thng hn hp vi cc c im sau y:
1. Cc ng c khuyn khch thnh lp lin hip.
2. Mi khu vc u c i din.
3. Nhng khu vc ch c mt i din c c cc ng vin c lp.
4. Cc ng mun c i din mc Lin bang phi nhn c t nht 5% s phiu bu.
5. Ngoi ra, cc ng vin phi thu thp c mt s ch k nht nh: ng vin l 100 ngn ch
k, ng vin c lp 1% c tri. Ch k c thu thp ti 7 khu vc bu c.
Mi bc trn con ng dn ch ha t nc u gp phn lm thay i b mt ca nh nc chng
ta. Khng nghi ng g rng chng ta t c kh nhiu thnh tu, nhng khuyt im khng phi
l khng c. V vy cn c bit ch rt ra nhng bi hc trn con ng ci to dn ch. Cuc bu
c a ng u tin cng khng phi l ngai l.
Trc ht phi nhn mnh rng cc cuc bu c a ng gip cho cc ng v cc t chc trng
thnh mt cch nhanh chng. Nh nhn dn cng rt c bi hc v bu c. Khng c kinh
nghim, khng bit t chc bu c, chng ta khng th tr thnh mt phn ca th gii vn minh. y
l trng chnh tr m tt c cc cng dn u phi tri qua. Khi chn ng vin ny hay ng vin kia,
ng ny hay ng kia, l ngi cng dn y quyn cho h trong vic th hin v bo v quyn li
ca chnh mnh.
Chng ti cho rng cng vi thi gian, mi ngi trong chng ta s hc c cch phn tch v nh
gi cc cng lnh tranh c ca cc ng vin v cc ng vin cng s c nhng cu tr li r rng v
nhng li ch kinh t, chnh tr, x hi, tinh thn m c tri s nhn c nu cng lnh tranh c c
thc hin.
Bu c khng ch n gin l c ch hot ng ca b my nh nc; trong ch dn ch, y l tin
bin s ng thun ca cc cng dn thnh quyn lc ca chnh ph. Tnh cnh tranh, nh k, i
din, cng khai, trch nhim bo co trc c tri l nhng c trng khng th tch ri ca qu trnh
pht trin dn ch. H thp hoc b bt bt k yu t no cng u c th ko theo sau cc biu hin
c ti v i khi n gin l s thoi ha t dn ch thnh ch chuyn ch.
trng hp ngoi l. Vic mt ng cm quyn trong mt thi gian di (Lin X, Mexico) ch chng t
rng y l nhng nc cha dn ch ch khng phi l cc ng cm quyn l khng ch vo u
c.
V cui cng cng phi nhn mnh rng vic thay ng cm quyn trong cc nc dn ch thng
khng ko theo nhng thay i cn bn trong chnh sch kinh t. Cnh tranh chnh tr hin din trong
tt c cc lnh vc ca i sng, v c vai tr quan trng trong hot ng ca cc ng phi. Nht l khi
ta ni n c s x hi, vic la chn phng thc u tranh, c ng vin tham gia bu c, v.v...
n y chng ta cng cn xem xt lch s mt s ng quan trng nht M, Anh v Nga.
Cc ng chnh tr M
ng Dn ch c thnh lp ngay trong nhng nm u tin ca nn Cng ho v th hin cc quan
im v l tng ca nhng ngi sng lp ra n l Thomas Jefferson v cc ng ch ca ng. y l
mt ng theo ng li t do c in, trit l ca n l chnh ph cng t can thip su vo i sng
ca ngi dn th cng tt, ngha l x hi cng c lp vi chnh ph th cng tt. Nhng di thi cc
tng thng Franklin Delano Roosevelt (1933-1945) v Lyndon Johnson (1963-1969) th ng thay
i mt cch c bn ng li ca mnh. Thc cht ca cc thay i y l quan nim cho rng chnh
nh nc phi bo m s cng bng trong x hi, phi l lc lng to nn th cn bng trong x hi.
Ngha l chnh ph phi gim nh cc tc ng tiu cc ca kinh t th trng i vi cc thnh phn
dn c d b tn thng nht. Cc tng thng ng vin Dn ch l: F. D. Roosvelt, G. Truman, J.
Kennedy, L. Johnson, J. Carter, B. Clinton.
ng Cng ho c cng c di thi tng thng A. Lincoln (1861-1865). Chnh sch ca ng
Cng ho l bo v ch ngha t bn truyn thng: gim ti a s kim sot ca nh nc, gim thu,
qun i mnh, chnh sch i ngoi mm do. Nguyn tc ch yu ca h l: Nc M trn ht!.
Cc tng thng ng vin Cng ho: D. Eisenhower, R. Nixon, J. Ford, R, Reagan, G. Bush.
Hin nay hai ng ny u c cc ng vin l cc nh doanh nghip, cc in ch, gio chc, bc s,
vin chc. Ngha l h c gng hp nht quyn li ca nhng ngi hon ton khc nhau. Phi ni
thm rng hin nay ng Dn ch hp tc cht ch vi cc t chc cng on, c gng m rng nh
hng trong gii tr thc v tng lp trung lu, ng h cc thnh phn dn tc v tn gio thiu s.
ng Cng ho li c tng lp doanh nhn, qun nhn, in ch, thnh phn tr thc c xu hng
bo th ng h. Hai ng ny c nh hng rt ln khng ch bn trong nc M m cn gy c nh
hng cc nc dn ch khc.
C hai ng tch lu c nhiu kinh nghim khng nhng trong vic qun l t nc m c cc
phng php gy nh hng khi th i lp, hai ng thay nhau nm quyn cai tr thng qua cc cuc
bu c dn ch. C hai ng u thc hin vic la chn cc ng c vin mt cch cc k cn thn:
M him c ngi no nhy ngay c vo tng lp chnh khch cao cp. Thng th y l mt con
ng kh di, phi tri qua tng nc thang mt. E. Kennedy l mt ngoi l, ng tr thnh thng
ngh s ca bang Massachusetts ngay sau khi tt nghip i hc v gi cng v ny hn 25 nm. Con
ng hoan l thnh thang nh vy mt phn l nh s ni ting ca cha v ngi anh l c tng thng
J. Kennedy.
Ngi ta thng cho rng tng thng M ng trn cc ng phi. Trong mt bi din vn Thomas
Jefferson ni mt cu ni ting nh sau: Mi s khc nhau v kin u khng phi l khc nhau
v nguyn tc. Khc nhau v tn gi nhng chng ta l nhng ngi ng h cng mt nguyn tc. Tt
c chng ta u l nhng ngi cng ho, tt c chng ta u l nhng ngi ng h ch lin bang.
Nhng v ng c vin l do cc ng gii thiu nn tng thng c mi lin h mt thit vi ng, cn
s ng h ca cc ng vin d rng sau khi c c mi lin h c th yu i. Sau khi tr thnh tng
thng, ng vin bt u ku gi s ng h ca ton th c tri.
Ti M, dn chng thng t ra tch cc trong giai on tranh c. H thng gp g ng vin, tham gia
thu thp ch k, biu tnh, vn ng ngi khc ng h ng vin, v cui cng l quyt nh b phiu
cho ai. a s c tri ng h cho mt ng no , d h khng phi l ng vin. Ngi M coi vic
tham gia vo tin trnh dn ch l ngha v, trch nhim cng dn. Qu ca ng l do cc t chc v c
nhn ng h. Cc t hp cng nghip v cng on l nhng t chc ng h nhiu nht.
Cc ng phi chnh tr Anh
Cc ng chnh tr Anh xut hin t th k XVII, sau khi N hong Elizabeth, vn khng c ngi
ni nghip trc tip, t th. Dng h Stuart t ra khng kh nng gii quyt cc vn phc tp
ang t ra trc t nc: James I (1603-1625) v Charles I (1625-1649) khng khng cho rng h
tip tc cai tr v l thin t. Chales I gii tn quc hi, t nm 1628 n nm 1640 nn dn ch i
ngh khng tn ti Anh. Xut hin hai ng: ng vin bo hong t gi mnh l Cavalier, y chnh
l tin thn ca nhng ngi bo th sau ny. Nhng ngi ng h nn dn ch t gi mnh l u
trn chnh l tin thn ca nhng ngi t do v sau. u trn tin hnh bo v nn dn ch bng
v lc: cuc ni chin dn n vic thnh lp nc cng ho, Nh vua b x t vo nm 1649. T
n nay nhng ngi bo th v nhng ngi t do thng xuyn u tranh khng khoan nhng
vi nhau ginh quyn kim sot quc hi. Trong th k XX nhng ngi Labourist (lao ng) dn
dn thay th nhng ngi thuc phi t do trong vai tr i lp vi phi bo th (Tori). Cc ng chnh
tr Anh c s phn ho rt ln v quan im v thnh phn x hi. Cc ng vin Tori thng thuc
tng lp c ca, c hc, tin vo chnh ph mnh v trung thnh vi nhng gi tr truyn thng. H
khng ph nhn ci cch nhng cho rng phi rt thn trng. ng vin ng Lao ng l nhng ngi
ngho hn, t hc hn v hi vng rng chnh ph s dng thu nh vo ngi giu to cng bng
trong x hi.
ng Bo th v ng Lao ng c quan im hon ton khc nhau v vai tr ca chnh ph trong lnh
vc kinh t v i sng x hi. ng Lao ng ng h vic nng cao vai tr ca chnh ph trong vic
gii quyt cc vn x hi. Di tc ng ca ng ny, nc Anh tin hnh cng cuc ci cch
gio dc, thc hin vic cha bnh khng mt tin, tng thm ti tr ca nh nc cho cc phng tin
truyn thng i chng v cng ngh in nh, xy dng nh , quc hu ho ngnh luyn kim, ng
tu, nng lng v giao thng vn ti. ng Bo th (di thi Margaret Thatcher v John Major)
xem xt li nhiu chng trnh ca chnh ph v vic s dng ngn sch nh nc. Mt s cng ty
b gii t.
Nhng thay i lc a chu u c phn nh trong quan im v hot ng ca cc chnh ng
Anh. Th d, ng Lao ng phn ng kh gay gt trc vic nhiu ngi Anh c th tht nghip
khi hnh thnh th trng lao ng chung trn ton chu u. ng Bo th phi thay quan im khi
ng bng Anh, mt trong nhng ng tin n nh nht chu u, mt gi.
ng Bo th c cc cng ty ln ti tr, trong khi ng Lao ng li da vo cc t chc cng on,
hin nay cc cng on cn buc on vin ca mnh ng gp cho cc qu ny. Trong ch i ngh,
mi ng on l mt khi thng nht, mi thnh vin u phi tun th k lut. V thng thng
trong cc cuc bu c c tri ch bu cho danh sch ng vin cc ng phi ch khng phi cho nhng
ng vin c th nn i biu chng li ng li ca ng c th b khai tr. Ti Anh, t sau chin
tranh th gii th II, chnh ph thng nm c a s trong quc hi.
Cc chnh ng ti Nga
Vn hnh thnh v hot ng ca cc chnh ng ti Nga c ngha thi s, nht l trong giai on
thit lp h thng a ng hin nay. Nhng trc ht ta hy xt qua lch s hnh thnh ca n. Cui th
k XIX, u th k XX i sng chnh tr ti Nga c mt s c th. Ch qun ch chuyn ch, giai
cp t sn, nhiu dn tc cng nh mt lot nhn t khc khng th khng to du n ln c cu chnh
tr ca nh nc Nga. Khc vi nhiu nc khc, cc chnh ng Nga ch xut hin vo na sau ca
th k XIX. Trong nhng nm 1905-1907, ti Nga c khong 50 ng phi mi khuynh hng
chnh tr v t tng; n nm 1917 s ng tng gp i. Cc ng ln l: X hi Dn ch
(Bolshevik v Menshevik); ng Lao ng, hnh thnh trong giai on Duma th nht; ng Dn ch
Cch mng. y l cc ng theo ng li ci to x hi mt cch trit . Cc ng phi trn, tr
ng Bolshevik, u c th c coi l ng i ngh. Trong mt thi gian di tng lp cm quyn
Nga khng c ng phi ring. Ch ca Sa Hong khng nhn thy nhu cu t chc cc lc lng
chnh tr nn cc nh qu tc v a ch thnh lp nn cc t chc c tnh cht ng cp nhm bo v
ch qun ch theo kiu ng-cu lc b. y l cc t chc: Hi ngh Nga, ng bo hong v
sau ny l cc ng: Lin minh Dn tc Nga, Lin minh ca Nhn dn Nga. Yu cu c tnh cng lnh
ca cc t chc ny l: Chnh thng gio, bo hong v dn tc (ngha l c tnh i Nga).
Cch mng 1905-1907 y nhanh vic hnh thnh cc ng phi t sn theo xu hng t do. Hai
ng ln nht trong s l: Lin hip 17 thng Mi (gi l nhng Ngi thng Mi) v ng Dn
ch Lp hin (gi l Kadet). Cc ng ny cng c th c coi l cc ng i ngh. Cch mng nm
1917 ct t hot ng ca hu ht cc ng phi chnh tr. Kt qu l ti Nga trong sut 70 nm ch
c ch mt ng, khng cho php bt k mt phong tro i lp no. Vic chuyn t ch ton tr
sang cc nguyn tc dn ch to iu kin hnh thnh ch ngha a nguyn chnh tr v thc y qu
trnh phn ho x hi. C s php l cho vic hnh thnh ch a ng Nga c xc lp bi Hi
ngh i biu nhn dn Lin X ln th III vo thng 3 nm 1990. Lut V cc t chc x hi xc
nh trnh t thnh lp, cc quyn v nguyn tc hot ng ca cc t chc x hi. T thng 3 nm
1991 bt u cho php ng k cc ng phi v cc t chc x hi. B T php Nga ng k cc
ng phi: ng Dn ch Nga, ng Dn ch T do Nga, ng Dn ch X hi Lin bang Nga, ng
Cng ho Lin bang Nga, ng Nng dn Nga, Phong tro Ci cch Dn ch, ng Nhn dn Nga,
ng T do Kinh t; Phong tro Dn ch Thin cha gio Nga, Hi ngh Dn tc Nga, ng Dn ch
T do Nga, Mt trn Cu nguy Dn tc, ng Dn ch Php ch, ng X hi Ch ngha ca Ngi
lao ng, ng Cng nhn Cng sn Nga, ng Mc-xt, ng Cng sn Lin bang Nga v cc ng
khc. Cc ng ny cng nh cc ng khc hin ang tn ti Nga c nh hng, nh hng chnh
tr v x hi cng nh da vo cc thnh phn x hi hon ton khc nhau. Th d Phong tro Dn ch
tp hp c trn 30 ng, nhm v cc phong tro khc nhau, v theo chng ti th y l lc lng
chnh tr mnh nht hin nay. Cui nm 1991, u nm 1992 hnh thnh Phong tro Ci cch Dn
Ch quc t, cng nh Phong tro Ci cch Dn ch Nga. C hai phong tro ny u vn ng cho
nhng cuc ci cch su rng v kinh t, chnh tr v x hi. Cc phong tro ny nhm vo cc doanh
nhn, in ch v gii tr thc; c s ng h mnh m ca thanh nin. Hi ngh Dn tc Nga tp hp
cc phong tro dn tc ch ngha v bo hong cc k a dng. Tn ti my ng theo xu hng cng
sn, th d nh ng Cng sn Nga, Nc Nga Lao ng, v.v... Cc phong tro ny c chung ng li
l i lp kin quyt, nhiu khi khng khoan nhng i vi chin lc ci cch hin hnh. ng Dn
ch T do c nh tp hp tt c cc phong tro theo ng li dn tc v t do, ang rt c lng
qun chng.
Cc ng ny cng nh nhiu ng khc c th tr thnh cc ng ngh trng, c thc s trung thc
trong cuc u tranh chnh tr ginh s ng h ca qun chng hay khng? Ch c thi gian mi tr
li c m thi. Nhng ngay t by gi c th khng nh rng phc hi li h thng a ng l
nhng bc u tin trn con ng dn ch ho ca nc Nga. Bc tip theo l m rng v lm su
sc thm cc nguyn tc dn ch. y l con ng m tt c cc ng v cc phong tro chnh tr phi
i. T nhng iu trnh by, ta c th thy rng cc ng cng a dng nh chnh x hi trong h
ang hot ng. Nhng chc nng quan trng nht ca cc chnh ng trong mt x hi dn ch l a
ra cc bin php cng bng v ho bnh cho cc cng dn la chn ngi lnh o v thng qua h
tham gia trc tip vo tin trnh dn ch ca t nc.
Trong nhng iu kin hin nay ta thng gn cho t gii tinh hoa ngha sau: Tinh hoa l tng lp tri
thc nht trong x hi, l tng lp c kh nng to ra cc tng mi trong nhng lnh vc khc nhau
(chnh tr, kinh t, vn ho...).
Tng lp tinh hoa chnh tr l mt nhm (mt phn ca x hi) thc hin vic lnh o trc tip i vi
x hi, nm quyn iu hnh b my qun l nh nc. Trong mn chnh tr hc hin nay ngi ta ang
tranh ci xem tng lp tinh hoa chnh tr c phi l mt nhm ngi th hin quyn li ca ton x hi
hay y ch l nhm u s ca tng lp ang nm quyn thng tr v kinh t. Bn quan nim nh th
no?
Tp on chnh tr thng c hiu l t chc khng chnh thc ca cc nh hot ng chnh tr hay
hot ng nh nc nhm ginh ly quyn lc quc gia hoc kim sot n trn thc t bng cc
phng tin bt hp php hay ti phm.
S tp trung quyn lc vo tay nhng nhm tinh hoa c th hin qua: th nht, tng cng quyn lc
ca cc c quan hnh php, cc c quan hnh php thng ginh quyn ban b php lut; th hai, nh
hng ca cc c quan chuyn trch (hi ng, y ban) trong bn thn c quan lp php, ngha l nh
hng ca tng lp th li trong vic ban hnh quyt nh chnh tr.
Ti mt s nc nh hng ca nhng nhm thiu s cn th hin hot ng ca cc trung tm
quyn lc b mt, khng chnh thc. Nu tng lp tinh hoa nm quyn y thiu nng ng th nguy
c ma-phia ho chnh quyn l rt ln. Th d, Columbia cc nhm mafia bun bn ma ty c nh
hng rt ln.
Mt khc, x hi khng th vn hnh m khng c tng lp tinh hoa, k c tng lp tinh hoa trn nhng
nc thang quyn lc cao nht. Vai tr ca tng lp tinh hoa l: a ra cc hnh mu, cc th d v vic
phi sng nh th no, hnh ng ra sao cho c c hnh; o su, nng cao, lm giu thm cc nhu
cu ca con ngi, ngha l sng to ra vn ho (Istvn Bibo). D i hi c v hi cao, nhng theo
chng ti Bibo hon ton c l v nu khng c tng lp tinh hoa tr thc, khng c nhng ngi truyn
b mu hnh vn ho cho cc thnh vin khc theo th x hi s khng n nh, khng th d bo trc
c. y chng ti mun ni n khng ch nhm x hi thay nhau cm quyn m cn ni n tng
lp tr thc, nhng ngi:
a ra cc chng trnh chnh tr, kinh t, x hi cho cc c quan quyn lc cng nh cho cc
nhm i lp;
y l cc nh khoa hc, cc nh hot ng x hi, nhng ngi hot ng trong lnh vc vn ho,
ngh thut, nhng ngi gi cho x hi cng dn vn hnh mt cch bnh thng, thiu n th khng
th no c dn ch c.
V kha cnh ny th c th ni sau Cch mng thng Mi, nc ta b ging mt n nng (cc
nc gi l x hi ch ngha khc cng vy) v tng lp tinh hoa tr thc ca Nga b tiu dit hon
ton, mt phn di c ra nc ngoi, nhng phn ln b git hi trong giai on khng b di thi
Stalin. Kt qu l di nh hng ca h t tng ng quyn, x hi nh mt cc truyn thng,
cc gi tr vn ho b bp mo, xuyn tc.
Qu trnh phc hng x hi ph thuc phn ln vo vic sa cha cc sai lm trong qu kh, ph thuc
vo vic hnh thnh con ngi t do, con ngi c t duy c lp, hnh thnh tng lp tinh hoa tr thc.
Khng ch nh nc m tt c cc c cu phi chnh ph u phi hng n mc tiu .
V cui cng, hot ng ca b my nh nc ph thuc vo cng tc ca cc nhn vin, nhng nh
chuyn mn ca n, ngha l ph thuc vo cc i din ca nn dn ch. y l nhng ngi n lng
nh nc, nm trong b my nh nc thc thi cc chc nng qun l x hi. Theo M. Weber, cc
c trng ch yu ca b my quan liu l:
1. S hp l mang tnh mc ch.
2. H thng cc mi lin h theo chiu dc c xc nh mt cch r rng v tun th mt cch
tuyt i.
3. Phn cng chc trch r rng trn c s chuyn mn ho hp.
4. Mt h thng cc qui nh v ngh nh xc nh r quyn v trch nhim ca cc nhn vin.
5. Qui nh r cc phng php v cc bc trong khi thi hnh phn s.
Nu cc chc nng c tun th mt cch trit th ta c mt hnh thc t chc c hiu qu v
nng sut cao hn hn cc t chc khc. Mt b my quan liu vn hnh tt l iu kin bt buc i
vi mi h thng, k cc h thng qun l nh nc. Nhng ng tic y ch l mt mt ca tm huy
chng. Trong i sng hng ngy, chc chn cc bn tng ng chm vi nhng c trng khc ca
b my quan liu, nhng hin tng tiu cc nh th chnh l cn ngi cho mi tin trnh ci cch.
Khi ni v b my quan liu ngi ta thng hay ngh n kha cnh tiu cc ca n. Chuyn khng
phi ch c nc Nga. y l hin tng chung ca mi quc gia, khng c ngoi l. T quan liu
giy t khng phi bao gi cng xut pht t nhng nguyn nhn khch quan. Thng th y l c
mun ca nhng ngi c quyn mun th hin quyn lc ca mnh. i vi nc Nga th kha cnh
tiu cc ca khi nim quan liu c lch s lu i, l do nc ta qu ln, b my qun l cng
knh, thiu t chc v thiu hiu nng; t tham nhng, hi l; tt c nhng ngi c quyn, d t d
nhiu, u li dng quyn lc cho cc mc ch c nhn. Nhng im c bit y l b my quan
liu li c giao nhim v phn phi tt c nhng g c lm ra trong khun kh ca nn kinh t k
hoch ho tp trung. V vy Lin X b my quan liu c mt quyn lc cc k to ln, khng nc
no trn th gii c mt b my vi quyn lc nh th. Cc nh vn nh Chekhov, Gogol, SaltykovShchedrin v Bulgakov tng lu n vn b my quan liu, tng ch nho n, v nh vy,
cng l u tranh vi n.
Trong nhn thc x hi, khi ni n b my quan liu l ngi ta ngh ngay n mt tiu cc v cho
n tn by gi vn cn thy rt nhiu biu hin c on khng th tng ni ca n. Nhng mt
khc, cng cn nhn thc r rng khng c cc cng chc, vin chc nh nc c hiu bit, c tay
ngh cao mi v tr, nht l cc v tr quyn lc, th cng khng th no chuyn sang h thng qun l
dn ch c. Tn trng c nhn con ngi l bin php u tranh chng ch ngha quan liu hu hiu
nht. lm vic cn c:
D lun x hi;
y l nhim v v cng phc tp nhng cng v cng quan trng. Ch c th gii quyt c n nu
c s ng lng. Trong trng hp ngc li, chng ta s khng th loi b c hin tng b phi,
c on v thi quan liu s tip tc l lc lng h bi, tip tc bp cht mi cuc ci cch. Nc ta
tng tri qua nhng kinh nghim nh th. Ch c th trnh c n khi tt c chng ta va nghim
khc vi chnh mnh, va i hi ngi khc, ngha l tt c phi ng lng.
Chng 7: Vn ha v dn ch
Nhiu lc chng ta thng t hi: ti sao cc cuc ci cch li din ra mt cch cht vt nh th? Mc
tiu ci cch l r rng, nhng ti sao vn c ngi phn ng mt cch tiu cc nh th? S th
chnh tr, h v ch ngha v php l l do u?
Chng ti s c gng tr li cc cu hi nu trn trong chng c bit quan trng ny.
1. Vn ha chnh tr l g?
Chng ta thng ni n dn ch nh l tp hp cc thit ch. Nhng dn ch ch c th vn hnh khi
trong x hi hnh thnh cc tiu chun hnh vi thc y qu trnh t qun. Khi thi bng quan,
th ng, ym th l nhng c trng gn lin vi cc ch ton tr cn thnh hnh th khng th c
t qun. Cn phi xy dng cho c nhng c im mi, m quan trng nht l:
Mi ngi u c kht vng th hin cc kh nng v p ng cc nhu cu ca mnh trn c s
s dng cc quyn c nhn;
iu quan trng l tng ngi phi c kh nng t quyt nh xem anh ta phi lm ngh g, phi c
quan im chnh tr no, c tham gia hay ng h ng phi hay phong tro ny hay phong tro kia
khng, v.v... Ni mt cch khc, ci cch dn ch lin quan mt thit n vn vn ha chnh tr.
Vn ha chnh tr c hiu l kinh nghim lch s, tr nh ca cng ng x hi v tng con ngi
ring bit trong lnh vc lch s, cc nh hng ca tng ngi v c cng ng c nh hng n thi
chnh tr ca h. Khi nim vn ha chnh tr c nh chnh tr hc ngi M, ng G. Almond, a
vo s dng vo nm 1956.
Theo chng ti, vn ha chnh tr, mt mt, l mt phn ca nn vn ha ca x hi, mc d n ch lin
quan n mt kha cnh nht nh ca cuc sng, mt khc, vn ha chnh tr lun lun gn b vi mt
h thng chnh tr c th, hin hnh trong x hi. Theo quan nim ca chng ti, vn ha chnh tr ph
thuc rt nhiu vo tr lc. Chng ti hiu tr lc l tng nhn thc, cha ng truyn thng, thi quen,
cc phng php nhn thc th gii do lch s n li, ni mt cch khc, tr lc l cng c tinh thn
ca nhn dn. R rng l tr lc ca nc Nga c hnh thnh trong ch c ti, qun ch, ton tr
khng c mt s c im in hnh ca cc dn tc c truyn thng dn ch.
Nhng nh th cng khng c ngha l vic xy dng nn dn ch nc ta ch l nhng c gng v
vng. iu ch c ngha l, mt mt, qu trnh dn ch ha s din ra mt cch kh khn v ta cha
c cc truyn thng vn ha [dn ch], th hai, qu trnh ny phi thc y vic hnh thnh v ph bin
cc c im vn ha v tr lc cn thit cho mi con ngi vn l mt phn ca x hi dn ch. Ngha
l x hi dn ch khng phi l biu hin ca tr lc m l c s hnh thnh mt tr lc mi.
Nghin cu truyn thng, vn ha trong tin trnh lch s ca t nc cho php ta tm ra nguyn nhn
ca thi chnh tr c trng ca ngi Nga. To lp mt nn vn ha chnh tr vn minh l cng vic
kh khn, li cng c bit kh khn trong trng hp ca nc ta, v dn Nga c thi i vi
chnh quyn khc hn dn cc nc chu u khc. H khng chng li, v quan trng hn, h khng
tham gia. Dn Nga lun coi chnh quyn nh mt tai ha cn trnh cho xa... (L. N. Tolstoi). y chnh
l l do v sao nhiu ngi khng thch tham gia bu c: ti cn nhiu vic lm, h thng ni nh th.
Mt khc, giai on chuyn tip thng tim n nguy c bin nhn dn thnh m ng. Cc nh x
hi hc th gii, khi nghin cu hin tng m ng, lit k cc c im c bn sau:
1. m ng thng bt dung v c tnh ph hai.
2. m ng cng ln th trnh cng thp.
3. m ng phc tng quyn lc khng khc g n l.
4. m ng b iu khin khng phi bng l tr m bng tnh cm.
5. m ng khng i tm nguyn nhn ca cc s kin, khng tm phng php gii quyt vn
m tm ngun gc ca ci c.
6. Trong m ng, con ngi nh mt c tnh vn c ca mnh.
C th lit k thm nhng c trng khc ca m ng, nhng ch tng cng thy mi nguy
him ca quyn lc ca m ng ri.
Cui cng, chng ti mun nhn mnh rng hu qu ca nhng p lc v mt tnh cm do m ng
gy ra c th lm bin dng tm l ca con ngi trong mt thi gian di, ngi c th nh mt kh
nng nh gi tnh hung mt cch khch quan, nh mt kh nng thu hiu quan im ca ngi
khc.
Tnh hnh t nc, phn b cc lc lng chnh tr, quan im ca cc lnh t c nh hng rt ln
i vi vic hnh thnh nn vn ha chnh tr dn ch.
C rt nhiu hnh thc vn ha chnh tr khc nhau. Cc nh khoa hc cha tm c ng thun v
vn ny. Chng ti xin dn mt s quan im sau y. C ngi cho rng vn ha chnh tr c th l
ng v m; chu u, phng Ty, chu ; c ngi li chia theo mi quan h gia ngi vi ngi
thnh i ch v ng thun, v.v... Nh chnh tr hc ngi M, ng G. Almond, chia thnh bn loi
vn ha chnh tr: Anh-M, chu u lc a, gia trng-c on, ton tr. Theo ng, vn ha chnh tr
Anh-M c c im l th tc, thc dng, ng thun ton dn, trung dung, ngha l n ha, khng
chp nhn cc oan. Vn ha chnh tr chu u lc a cng c c im l trung dung nhng c thm
cc thnh t mang tnh l tng ha, c tnh chu k, chia tch c tri thnh cc khi. Th d r nht l
nn vn ha chnh tr ca Php. c trng ca nn vn ha chnh tr gia trng c on l vic coi x
hi nh mt gia nh ln, ng u l mt lnh t cng rn. Cui cng, vn ha ton tr l hu qu ca
vic vn hnh mt c ch x hi m con ngi mt ht c tnh v ch cn l mt phn ca c ch.
Cn phi hiu rng vn ha chnh tr l mt qu trnh t duy lin tc v cc nhn t v hin tng ca
i sng chnh tr. Trnh vn ha chnh tr ca x hi cng cao th cng t c kh nng ri vo nh
hng ca cc chnh khch m dn.
M dn l hng v nhn dn tm s ng h ca h. Trong nn chnh tr hin i th m dn c ngha
l gi ting tm trong qun chng bng nhng li ha hn v cn c.
Nga vn nng cao vn ha chnh tr cho cc cng dn, cc t chc ca h v ca cc chnh ng
cng c gii quyt sm bao nhiu th vic thnh lp x hi cng dn v nh nc php quyn cng
mau n thng li by nhiu.
2. Dn ch v gio dc
Gio dc l thnh phn quan trng sng cn ca bt k x hi no, c bit l x hi dn ch. Chnh
Thomas Jefferson tng nhn mnh: Nu mt dn tc no cho rng mt giai on vn minh no
h c th l nhng ngi ngu dt nhng t do, th c ngha l h mun mt iu cha tng c v
khng bao gi c c.
D nhin l, nh chng ti tng nhn mnh, khng c mi lin h trc tip gia gio dc v dn ch.
Nhng c l phi cng nhn rng trnh hc vn gp phn thc y vic ph bin cc gi tr dn ch.
Mi ngi u cng nhn rng gio dc l tc nhn quan trng nht trong vic tc ng ln cc tin
trnh x hi v, mt mt, n nh hng n vic tip thu cc cng ngh tin tin, v mt khc, n to ra
cc nh hng gi tr. Chc nhn khng c cng dn ca nc no hi lng vi h thng gio dc ca
mnh. Tt c cc nc trn th gii u tm cch ci tin, hin i ha h thng gio dc, lm cho n
p ng tt nht cc yu cu ca thi i. Cng cuc ci cch din ra mi nc mt khc, ngi ta
phi tnh n nhu cu, trnh pht trin cng nh truyn thng gio dc ca nc . Nhng xu
hng chung trn ton th gii vn l nh sau:
1. Dn ch ha gio dc;
2. Nng cao tnh cht nn tng ca gio dc;
3. Nhn o ha v nhn vn ha nn gio dc.
Th d, ngay t nhng nm 90 ca th k 20, nc M son xong chng trnh gio dc quc dn, h
coi gio dc l ch s quan trng nht ca cht lng cuc sng, l cha kha m bo kh nng cnh
tranh ca nc M trong th k XXI. Chng ta phi tr thnh mt dn tc tn trng hc vn v gio
dc, ngi M ni nh th. Mong sao khu hiu cng c p dng nc Nga, vi ngha
rng nht ca n, bt u t vic nng cao uy tn ca ngnh gio dc cng nh tng thm ngn sch
u t cho ngnh ny. Nu nh trong cc nc pht trin u t cho gio dc chim 5-8% tng thu
nhp quc dn, th ti Nga ch s ny thp hn nhiu. Cng phi ni thm rng mc ch ca h thng
gio dc dn ch v ton tr l khc nhau. Mc ch ca nn gio dc dn ch l to ra cc iu kin
hnh thnh ngi cng dn t ch, ham hiu bit, c nhn thc su sc v lut l v thc hnh dn ch.
Ngha l nhng kh nng to ln trong vic nghin cu v s dng cc quan im khc nhau, khng
chp nhn mt quan im thng tr. Khi ni n vic nghin cu cc nguyn tc dn ch th iu quan
trng nht l tinh thn t do tm kim, bn thn iu cng l mt gi tr dn ch. ng E. Finn, mt
gio s thuc trng i hc Vanderbilt ca Hoa K ni: Gio dc c vai tr c bit trong cc x
hi dn ch. Nu trong cc ch khc, gio dc l cng c ca ch th trong nn qun l dn ch
ch l y t ca dn v kh nng ca ngi dn trong vic to dng, ng h v ci tin ch
da ch yu vo cht lng v hiu qu ca h thng gio dc m h tri qua. Hon ton c l khi
ni rng trong ch dn ch gio dc nhm to iu kin cho t do n hoa kt tri trong mt thi gian
di.
Chng ti khng thuc s nhng ngi cho rng phi ph hy hon ton h thng gio dc tng tn ti
nc Nga v cho nn gio dc mi hnh thnh trn khong trng va c to ra . Hn th na,
chng ti nhn mnh rng h thng gio dc Nga c ton th gii tha nhn, nhiu thnh t ca n
cn c pht trin v hon thin. Nhng cng phi tha nhn rng cc phng php gio dc ton tr,
li thi cn phi li bc trong cuc cnh tranh t do, nhng ch cho nhng phng php gio dc
mi. Chng ta thy cng cuc ci cch h thng gio dc Nga t c mt s thnh cng trong
cc hng sau:
4. Vn ha quyn lc
Chng ta hy cng nhau tr li cu hi: nh chnh tr hin i cn nhng phm cht g?
Tht kh tr li mt cch dt khot, nhng theo chng ti, y l: ngi i biu ca nhn dn phi c
t duy chnh tr rng, c th phn tch tnh hnh t nc mt cch ng n, c th t duy trn bnh
din quc gia. ng ta cng cn c kh nng d bo v trc khi son tho mt d lut, trc khi a
mt chng trnh ra thc hin, chnh khch phi d on c phn ng ca dn chng, phi thy
trc thnh phn no s t ra bt mn, ngha l phi tnh c hu qu ca bt k ng thi no, d y
l lnh vc kinh t, chnh tr hay x hi.
Khi ni v nim tin ca ngi dn, chng ta hiu rng cng nhn mt ngi no l lnh t, ngha l
qun chng giao cho ng ta ton quyn biu t quyn li ca h. V vy ngay t khi trng c ngi
khng cn ch chu trch nhim vi mnh m cn vi nhng ngi bu ng ta, ng ta phi bit s
dng quyn lc, khng c lm quyn, ng ta phi chu trch nhim v cc cuc ci cch trong cc
lnh vc kinh t v chnh tr.
Bit s dng quyn lc, theo chng ti, l trnh tr thc cao, rt cn cho cc lnh t chnh tr trong
iu kin hin nay, l bit to ra mt i ng nhng ngi ng ch hng, l kh nng thuyt phc
qun chng ng h ng li ca mnh, v.v...
Vn ha chnh tr nc ta i hi phi gii quyt mt s vn c th sau y: trc ht trn bnh
din quc gia cng nh tng ngi chng ta phi vt qua thi quen cho rng tt c nhng th c
lm v ta u l nhng th chng ra g. V vy chng ta mi thng xuyn vit li lch s, chng ta
khng nh gi ng thnh qu vn ha ca mnh, chng ta thng xuyn m rng khng gian cho
nhng cuc ci cch mi. N. Berdaiev tng ni rng chng ta l nn nhn ca s man r ca chnh
mnh. Theo chng ti, xu hng ph hoi nh th cng ang gi th thng phong ngay c trong nn
chnh tr hin i. Chng ta phi tn trng kinh nghim, d y l kinh nghim tiu cc, phi hc hi
kinh nghim v trn c s xy dng x hi dn ch. Th hai, cn phi nhn thc rng khng th xy
dng c x hi dn ch nu khng c nhn thc ng v ch ngha c nhn lnh mnh nh l gi tr
t thn ca c nhn con ngi, l quyn t do, l trch nhim ca ngi trc s phn ca mnh v
ca tha nhn. Th ba, mc ch ca ngi lm chnh tr l to ra cc iu kin con ngi c th th
hin mnh, th hin cc kh nng tim tng ca mnh. V vy vin dn rng con ngi cn cha tt
theo chng ti l khng c c s v khng thch ng. Nhng mt khc, mi ngi chng ta cn phi
lm mi vic t th hin mnh ch khng ch phn nn rng chnh quyn khng ra g. Th t, cn
phi nh rng cc cuc ci cch d tt n u, nu khng tc ng n cc tng lp rng ri nht ca
x hi Nga cng u s tr thnh v ngha. y chnh l gi tr x hi ca mi chnh khch.
y l trong nhng nm 30, 50 hay 80, l hon ton x hi ch ngha c. Ngha l x hi X Vit
ang tri qua giai on qu .
Quan im th ba th cho rng khng lm g c ch ngha x hi. S la chn ca ng Bolshevik
trong nm 1917 l sai lm, y l s bt bnh thng so vi xu hng pht trin chung ca nn vn
minh nhn loi.
Tt c mi ngi, t gii hn lm cho n cc nh lnh o chnh tr u bt u phn tch hin tnh
ca t nc. y l mt bc tin rt ln v trong nhng nm trc y gn nh khng c ai ng ra
lm cng vic c. Lc ngi ta thng trch dn cu ni ca Engels, rng: ngi ta khng on
trch cc s kin lch s, ngc li, ngi ta c gng tm hiu nguyn nhn v kt qu ca chng.
ng nh th, y l ln u tin ngi ta bt u phn tch mt cch nghim chnh nguyn nhn v
kt qu ca qu trnh pht trin v kinh t, chnh tr v x hi ca t nc. Tng kt tnh hnh trong
giai on t 1985 n 1987, c th ni y l giai on hnh thnh ng li chnh tr ca t nc v
mc no l s tp hp lc lng u tranh chng li nhng bin dng ca ch ngha x hi.
T thng 4 nm 1987 bt u din ra qu trnh phn ha cc lc lng x hi. Giai on n nm 1988
l thi k hot ng ca cc phong tro dn tc, hnh thnh cc c cu chnh tr (ng phi, phong tro,
nhm), nhiu phe nhm c thnh lp lc cn tn ti cho n ngy hm nay.
i khi tht kh nh gi ng ngha ca nhng s thay i trong lnh vc kinh t v x hi, nhng
giai on , theo chng ti, li du n quan trng trong lch s t nc chng ta. y l ln u
tin qun chng nhn dn nhn thc c s cn thit ca x hi dn s v kh nng thng qua c ch
ca n tc ng ln tin trnh pht trin chnh tr ca t nc. D khng phi tt c cc lnh vc u
t c kt qu kh d, nhng tt c x hi v tng ngi dn tri qua trng hc dn ch, hc
c nhng iu s ng nht v y chnh l c s cho qu trnh pht trin trong tng lai.
Sau l giai on khi m cc t chc cng dn xut hin mt cch t pht bt u lin kt trn c s
cc cng lnh chnh tr v cui nm 1988 c t nht l bn cng lnh sau:
Dn ch cp tin
Ci cch t do
Cng sn bo th
Dn tc yu nc.
th, Tng thng tin hnh ci t h thng qun l mnh lnh quan liu trn tt c cc hng: kinh t,
chnh tr, vn ha, x hi. Bc th hai trn con ng dn ch ha t nc l cuc bu c v ton
dn thng qua Hin php vo ngy 12 thng 12 nm 1993. Theo chng ti vic thng qua o lut c
bn l bc ci t quan trng, lm cho dn ch tr thnh hin thc (vi iu kin l tt c cc cng dn
Nga, cc t chc chnh tr v kinh t ca nh nc u tun th Hin php v php lut).
Nh vy l khi tng kt cc thnh qu t c, chng ta c th c nhng nh gi khc nhau v
nhng chuyn bin din ra trn t nc chng ta, chng ta c th chp nhn hay phn i, nhng
khng th khng cng nhn rng chng ta ang sng mt t nc khc hn trc y. Chng ta
ang sng t nc cng ha lin bang vi ngi ng u l tng thng. Tam quyn phn lp bao
gm lp php, hnh php, t php l r rng. c nhng c gng nhm thnh lp h thng kim ch
v i trng nhm ngn chn s lm quyn ca bt k nhnh quyn lc no. o lut ch yu ca t
nc (Hin php) c ton dn nht tr thng qua, c nhng bc tin quan trng trong vic
thnh lp x hi cng dn (B t php ng k 80 ng phi v t chc x hi khc nhau). tin
hnh cc cuc bu c a ng u tin. Ngha l c nhng bc tin rt ln trong lnh vc chnh tr.
Nhng cc ci cch kinh t th li din ra mt cch chm chp, i khi cn lm cho i sng ca i b
phn dn chng cng thm xu i. Chng ta hiu r rng chuyn i sang cc quan h kinh t th
trng l cng vic y kh khn, phc tp. Hi vng rng khng phi l nhng kh khn khng th
vt qua c trong qu trnh dn ch ha x hi. Chng ti cho rng Hin php c c tun th hay
khng, c ch ca x hi cng dn c th hot ng hay khng, liu chng ta c th vt qua c
nhng th thch ca giai on chuyn tip n mt nn kinh t th thng... hay khng, mt phn ln
ty thuc vo mi chng ta. Ni mt cch khc, s phn ca nn dn ch nm trong tay mi chng ta.
Chng ta s sng trong mt t nc nh th no trong tng lai? Cu tr li ph thuc vo mi chng
ta. Tin rng y s l mt nc Nga vn minh, y sc mnh v dn ch.
Ph lc
Tuyn ngn quc t v nhn quyn
Li ni u
Xt rng: S cng nhn nhn phm v nhng quyn bnh ng khng th tc ot ca ca tt c mi
ngi trong i gia nh nhn loi l nn tng ca t do, cng l v ha bnh trn ton th gii.
Xt rng: Vic xem thng v ch p quyn con ngi tng dn n cc hnh ng d man, lm
xc ng lng tm nhn loi, vic xy dng mt th gii trong mi ngi c hng t do ngn
lun, t do t tng, c gii thot khi ni s hi v ngho i phi c tuyn xng nh l c
vng cao c nht ca con ngi.
Xt rng: Quyn con ngi cn c bo v bng php lut m bo rng con ngi khng b bt
buc phi s dng bin php cui cng l vng dy chng li c ti v p bc.
Xt rng: Mi quan h hu ngh gia cc dn tc cn c khuyn khch v m rng.
Xt rng: Cc dn tc tham gia Lin hip quc ti khng nh trong Hin chng nim tin vo
nhng quyn cn bn ca con ngi, vo nhn phm v phm gi ca mi c nhn, vo quyn bnh
ng nam n v quyt nh thc y tin b x hi cng nh ci thin iu kin sng trong bi cnh
ngy cng t do hn.
Xt rng: Cc quc gia hi vin cam kt hp tc vi Lin hip quc nhm gp phn c v vic tn
trng nhn quyn v cc quyn t do cn bn khc.
Xt rng: Mt nhn thc chung v c im ca cc quyn v quyn t do c ngha c bit quan
trng trong vic thc thi y cam kt nu trn.
Nay, I HI NG [Lin hip quc] long trng cng b TUYN NGN QUC T V NHN
QUYN nh l tiu chun chung phi hng ti cho tt c mi ngi v mi quc gia, mi ngi,
mi t chc x hi lun lun theo st tinh thn ca Bn Tuyn Ngn, bng con ng ging dy v hc
tp gp phn thc y s tn trng cc quyn v quyn t do v bo m, bng nhng bin php tin
b trn bnh din quc gia cng nh quc t, s tha nhn v thc thi mt cch rng khp v hu hiu
cc quyn khng ch i vi cc dn tc ca cc nc hi vin Lin hip quc m cn i vi cc
dn tc thuc quyn y tr ca h.
iu 1:
Tt c mi ngi sinh ra u t do v bnh ng v nhn phm v quyn li. Tt c mi ngi u
c t nhin ph cho l tr v lng tm v phi i x vi nhau trong tinh thn bc i.
iu 2:
Mi ngi, khng phn bit chng tc, mu da, gii tnh, ngn ng, tn gio, quan im chnh tr hay
bt k quan im no khc, khng phn bit quc tch hay ngun gc x hi, ti sn, ng cp v a v
x hi khc, u c hng cc quyn v quyn t do cng b trong Bn Tuyn Ngn ny.
Ngoi ra, khng c phn bit i x vi con ngi trn c s qui ch chnh tr, php lut v a v
quc t ca quc gia hay lnh th m ngi sng, cho d lnh th l c lp, b bo h, khng
c t tr hay b nhng hn ch no khc v ch quyn.
iu 3:
Mi ngi u c quyn sng, quyn t do v an ninh thn th.
iu 4:
Khng ngi no b gi trong tnh trng n l hay mt t do; ch n l v bun bn n di mi
hnh thc u b nghim cm.
iu 5:
Khng ngi no phi chu tra tn, b trng pht hay i x mt cch v nhn o v c tnh cch lng
nhc.
iu 6:
Mi ngi, d u, cng u c quyn c cng nhn t cch php l ca mnh.
iu 7:
Tt c mi ngi u bnh ng trc php lut v c quyn c php lut bo v, khng c bt k s
phn bit no. Mi ngi u c quyn c bo v nh nhau, chng li mi s k th vi phm Bn
Tuyn Ngn ny, cng nh chng li mi s khiu khch dn n k th nh vy.
iu 8:
Mi ngi u c quyn i hi cc ta n quc gia c thm quyn khi phc mt cch hu hiu cc
quyn ca mnh khi c cc hnh vi vi phm cc quyn cn bn do Hin php v php lut qui nh.
iu 9:
Khng ai c th b bt b, giam gi hay lu y mt cch c on.
iu 10:
Mi ngi u c quyn nh nhau trong vic c xt x mt cch cng khai v cng bng bi mt
ta n c lp v v t xc nh cc quyn v trch nhim cng nh nhng li buc ti chng li
mnh.
iu 11:
1. Mi ngi, khi b truy t trc php lut, vn c quyn c coi l v ti cho n khi ti li ca
ngi c chng minh theo lut nh trong mt phin ta cng khai vi iu kin ngi
c cung cp tt c cc m bo cn thit cho vic bin h.
2. Khng ai c th b kt n do thc hin hoc khng thc hin cc hnh ng m lc lut
php quc gia hay quc t khng coi y l ti c. Cng khng c p t hnh pht nng hn
hnh pht c n nh vo lc ti c xy ra.
iu 12:
Khng ai c th b can thip mt cch c on vo i sng c nhn v gia nh, cng nh b xm
phm v nh , b mt th tn hay danh d v ting tm ca mnh. Mi ngi u c quyn c php
lut bo v chng li nhng s can thip v xm phm nh th.
iu 13:
1. Mi ngi u c quyn t do i li v t do c tr trong bin gii quc gia.
2. Mi ngi u c quyn ri b bt k nc no, k c nc mnh v c quyn tr v x s.
iu 14:
1. Trc s ngc i, mi ngi u c quyn t nn v tm ch dung thn ti cc quc gia khc.
2. Quyn ny khng th c p dng trong trng hp b truy n thc s v phm ti khng c
tnh cht chnh tr hay do nhng hnh vi i ngc li cc mc tiu v nguyn tc ca Lin hip
quc.
iu 15:
1. Mi ngi u c quyn c quc tch.
2. Khng ai c th b tc b quc tch hay b tc b quyn thay i quc tch mt cch c
on.
iu 16:
1. Nam v n n tui trng thnh, khng phn bit chng tc, quc tch hay tn gio, u c
quyn kt hn v lp gia nh. Nam n c quyn nh nhau khi kt hn, trong i sng v chng
v khi li hn.
2. Hn nhn ch c th c tin hnh vi s ng hon ton v t nguyn ca c hai bn.
3. Gia nh l n v t nhin v cn bn ca x hi v c quyn c x hi v nh nc bo v.
iu 17:
1. Mi ngi u c quyn s hu ti sn, c nhn cng nh tp th.
2. Khng ai c th b tc ot ti sn mt cch c on.
iu 18:
Mi ngi u c quyn t do t tng, t do lng tm v t do tn gio; quyn ny bao gm quyn
t do thay i tn gio hay tn ngng cng nh quyn t do thc hnh tn gio hay tn ngng ca
mnh vi t cch c nhn hay tp th, ni cng cng hay trong ch ring t bng cch truyn dy, th
phng, v thc hin cc nghi l tn gio.
iu 19:
Mi ngi u c quyn t do t tng v t do ngn lun; quyn ny bao gm quyn gi quan im
ca mnh m khng b can thip v quyn tm kim, nhn v qung b thng tin v t tng bng mi
phng tin khng ph thuc vo bin gii quc gia.
iu 20:
1. Mi ngi u c quyn t do hi hp v lp hi mt cch n ha.
2. Khng ai c th b p buc tham gia vo bt k hi on no.
iu 21:
1. Mi ngi u c quyn tham gia qun l t nc ca mnh, mt cch trc tip hoc thng qua
cc i biu c la chn mt cch t do.
2. Mi ngi u c quyn nh nhau trong vic nhn lnh chc v trong cc c quan nh nc
ca mnh.
3. ch ca nhn dn phi l nn tng quyn lc ca chnh ph; ch ny phi c th hin
thng qua cc cuc bu c nh k v trung thc, c tin hnh theo phng thc ph thng v
bnh ng phiu, b phiu kn hay bng cc hnh thc bu c t do tng ng khc.
iu 22:
L mt thnh vin ca x hi, mi ngi u c quyn an sinh x hi v thc hin cc quyn thit yu
trong cc lnh vc kinh t, x hi v vn ha thng qua cc n lc ca quc gia v hp tc quc t ph
hp vi c cu v ti nguyn ca mi nc bo v nhn phm v s pht trin t do ca c nhn
mnh.
iu 23:
1. Mi ngi u c quyn lao ng, quyn t do la chn cng vic, quyn c cc iu kin lao
ng cng bng v thun li v quyn c bo v khi nn tht nghip.
2. Mi ngi, khng phn bit, nu lm vic ging nhau th u c tr lng nh nhau.
3. Mi ngi lao ng u c quyn c nhn th lao cng bng v thch hp, m bo cho bn
thn v gia nh mt cuc sng xng ng vi nhn phm v c tr gip thng qua cc
phng tin an sinh x hi khc, khi cn.
4. Mi ngi u c quyn thnh lp v tham gia cc nghip on bo v quyn li ca mnh.
iu 24:
Mi ngi u c quyn ngh ngi v gii tr, k c quyn gii hn s gi lm vic mt cch hp l v
quyn c ngh nh k c tr lng.
iu 25:
1. Mi ngi u c quyn c hng mt mc sng ph hp bao gm thc n, qun o mc,
nh , chm sc y t v cc dch v x hi cn thit khc nhm m bo sc khe v hnh phc
cho bn thn v gia nh, c quyn an sinh x hi trong lc tht nghip, au m, tn ph, ga
ba, gi lo hoc cc trng hp mt phng tin kim sng khc v nhng hon cnh nm
ngoi kh nng kim sot ca mnh.
2. B m v tr em c quyn chm sc v gip c bit. Tt c tr em, trong hay ngoi gi
th, u c x hi bo v nh nhau.
iu 26:
1. Mi ngi u c quyn i hc. Hc tp phi c min ph, ch t l i vi bc tiu hc v c
s. Gio dc tiu hc l bt buc. Cc trng k thut v dy ngh phi m rng ca cho mi
ngi, cc trng i hc cng phi m rng ca mt cch bnh ng trn c s ti nng ca
mi ngi.
2. Gio dc phi nhm pht trin con ngi ton din v thc y s tn trng nhn quyn v cc
quyn t do cn bn. Gio dc phi c v s cm thng, lng khoan dung v tnh hu ngh gia
cc dn tc, gia cc nhm sc tc v tn gio v h tr hot ng ca Lin hip quc trong
vic duy tr ha bnh.
3. Cha m c quyn u tin trong vic la chn hnh thc hc tp cho cc con nh ca mnh.
iu 27:
1. Mi ngi u c quyn t do tham gia vo i sng vn ha ca cng ng, c quyn thng
thc ngh thut, tham gia vo tin trnh pht trin ca khoa hc v hng th cc thnh qu ca
n.
2. Mi ngi c quyn c bo v cc quyn li vt cht cng nh tinh thn ca cc tc phm
khoa hc, vn chng hay ngh thut m ngi l tc gi.
iu 28:
Mi ngi u c quyn c sng trong mt trt t x hi v quc t, trong cc quyn v quyn t
do c tuyn co trong bn Tuyn Ngn ny c th c thc hin mt cch y .
iu 29:
1. Mi ngi u c trch nhim i vi cng ng m ch trong nhn cch ca h mi c iu
kin pht trin mt cch t do v ton din.
2. Trong khi thc hin cc quyn v quyn t do, mi ngi ch phi chu nhng hn ch do lut
nh ch vi mc ch duy nht l bo m s cng nhn v tn trng cc quyn v quyn t do
ca nhng ngi khc cng nh tha mn cc i hi chnh ng v lun l, trt t cng cng v
phc li chung ca x hi dn ch.
3. Vic thc hin cc quyn v quyn t do ny, trong bt k trng hp no, cng khng c i
ngc li cc mc ch v nguyn tc ca Lin hip quc.
iu 30:
Khng mt iu khon no trong Bn Tuyn Ngn ny c th c din gii nh l s cho php mt
nc, mt nhm hay mt c nhn bt k tham gia vo nhng vic hay c nhng hnh ng nhm ph
hoi cc quyn v quyn t do c tuyn co trong Bn Tuyn Ngn ny.
(Ph lc c tham kho bn Anh vn ti a ch: http://www.un.org/Overview/rights.html)