NAAT MHENDSLNE GR (Blm-8)

Ulatrma Mhendislii
Yrd. Do. Dr. Banu Yac

Kaynaklar;

Cimilli, Tayfun , naat Mhendisliine Giri, Ders Notu , 1981

Do. Dr. Kemal Seluk t, Karayolu Mhendislii Ders Notlar, T naat Fakltesi

http://www.mf.gazi.edu.tr/insaat/hocalar/myweb11/im351/giris.htm

Nurettin Korkmaz, Antik Roma anda (M 30 - MS 395) Yollar ve Mhendislik-Mimarlkta Etik, TMH - 457 - 2009/5

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

Ulam Mhendislii;
insan ve ykn GVENL, YETERL, UYGUN VE EKONOMK tanabilmesini salayacak eitli ulam sistemlerinin ve
bileenlerinin PLANLANMASI, PROJELENDRLMES ve LETM ile uraan bir mhendislik brandr.
Ulatrma:
farkl yerleimler arasnda insan ve yk hareketleri (ve haberlemesi) iin salanan hizmetlerdir.
Yeterli bir ulam;
geliime neden olur, bu gelime sebebiyle, ulama ihtiya artar ve daha iyi bir ulam gerekli olur, ve bu da salandnda
daha fazla geliimi tevik eder.
Ulam, ayn zamanda bir problem olarak da gzlemlenebilmektedir:
Sosyal bir problemdir.

Sosyal hareketlilik, nfus dalm, konut ihtiyalar, i imkanlar etkilenmektedir.

Ekonomik bir problemdir.

Etkili ve greceli olarak ucuz ulam, modern ekonomik baarnn temelidir.

Politik bir problemdir.

Ulam kamu kullanmndadr, ancak, hkmet tarafndan tesis edilir ve dzenlenir.

Bir i ynetimi problemidir.

Ulam hizmetlerinin hem satcs ve hem de alcs iin analiz edilmelidir.

Bir evre problemidir.

Hava, su, kara gibi insan, hayvan ve bitki yaamnn gereksinimleri etkilemektedir.

Ulam problemlerinin karmakl ve belirsizlikleri sebebiyle, ancak farkl disiplinlerin katlmyla en iyi zm
salanabilmektedir. Ulam Mhendisi, takm ierisinde bulunan eitli (planlamac, ekonomist, mimar, sosyolog, jeolog ve
politika bilimcileri gibi) uzmanlarla ok yakn almal ve koordinasyonu salamaldr.
Bu farkl disiplinlerden ayr olarak Ulatrma Anabilim Dalnn ilgi alannn bykl ve konularnn farkllklar dikkate
alndnda alt birimlere ayrma zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu birimler ksaca ve ncelikle, Karayolu, Demiryolu ve
Hava Ulamlar olarak ayrlabilecei gibi yine bu birimlerin birer paras olarak Ulam Planlamas, Ulam Ekonomisi,
Ulam letmesi, Ulam styaps gibi alt birimlerle de nitelendirilebilir. Doal olarak, bir Ulam Mhendisinin btn bu
konularda yeterli ve uzman olmas beklenemez. Bu sebeple, Ulam Mhendisleri bu alt birimlerden biri/birka
erevesinde yetitirilmektedir.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

TARHE
Ulam insan ve eyann bir noktadan dier bir noktaya
tanmasdr. Ulam sistemleri kara , hava ve su olmak
zere trldr. Kara ulam kara ve demiryollarn
kapsar. Karayollarnn balangc M..5000 yllarna yani
tekerlein kefine kadar uzanmaktadr. Ancak bugnk
anlamda kaplamal yollarn yaygn biimde yapm
Romallarda grlmektedir. Romay mparatorluun 11
blgesine ve 113 eyaletine balayan 372 anayol
bulunmaktadr. Roma mparatorluunda toplam 52964
Roma mili (1 Roma mili 1500 m) uzunluunda yol
bulunduu sylenmekte ise de bu yollarn tamam iyi
kalite yol deildir. Roma yollarndan en nls 120 millik
ksm ta, gerisi lav kaplama olan 360 mil uzunluundaki
Via Appia dr. En iyi Roma yolu bile bugnk
standartlara gre dar saylabilir.

Romallar nemli yollarn sktrlm kuru zemin zerine ta

bloklar yan yana dizerek yapmlardr.

Eski Romada hibir ey tesadfi ve geliigzel olmamtr. Romallar ina ettikleri kentleri ve yollarn hep planlayarak
yapmlardr. Kent planlamasnda oturma mahalleri, ticari alanlar, atlyeler, manav ve bakkallar, meyhane ve lokantalar hep
nceden kat zerinde planlanr, resmi otoriteden alnan izinden sonra bu yaplarn inasna geilirdi.
Kent planlamasnda nce arazinin bir karelaj yaplr ve bu karelaj zerinde kuzey-gney, dou-bat ynndeki ana caddeler
tespit edilirdi. Anfitiyatro, arena, halk hamamlar, antsal emeler, tapnak ve hkmet binalar gibi kamusal yaplar hep bu
ana caddeler zerinde ina edilirdi.
Romallarn otoyol kalitesinde geni, dayankl ve mkemmel bir ekilde ina ettikleri 100.000 km ye yakn yol a, snrlar
batda spanya, kuzeyde skocyaya , douda ran, gneyde Sudan ve Fasa kadar uzanan byk bir Dnya imparatorluunda
stratejik fayda salamada, ordularn hareketinde, idarede, ihtiyalarn giderilmesinde ve ticaretin gelimesinde byk rol
oynamtr.
Roma karayollar a, su yollar ve deniz yollar ile uyumlu bir ulam sistemi oluturuyordu. Bu yol sistemi sayesinde Roma
mparatorluu be yz sene gibi uzun bir donem boyunca hayatn idame ettirebilmitir.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

Roma yollar akl, krma ta, imento, kaldrm

veya parke talarndan yaplrd. st sath, yolun
iki tarafndaki evlere doru hafif kavisli yaplarak
yollarn yamur ve sel sularna kar yzeysel
drenaj salanrd. Ayrca yol boyunca yolun
sanda ve solunda hendekler alarak yolun ana
drenaj salanrd.

Pompeide caddelerin birbirini dik olarak kestii ve

drenajn yolun st sathnda saland tespit edilmitir.
Kent kaya karakterindeki katlam lavlar zerinde
kurulduundan yer alt drenajn zor ve pahal olduu ve
onun iin yer st drenajnn tercih edildii tahmin
edilebilir. Bu sebepten caddelerin yol kenar bordur talar
20 ila 40 cm yksekliinde seilerek bunlar ayn zamanda
yamur kanallar olarak kullanlmlardr. Bu sayede
caddelerdeki pisliklerin yamur sular ile ayn kesit iinde
srklenerek caddelerin temizlenmesi de salanmtr.
Efes antik kentinde ise yol drenaj, yollarn iki tarafnda
yollar boyunca toprak altnda ina edilen kanallarla
salanmtr.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

Roma yollar

Bu yollarn yapmnda esirler ve askerler kullanldndan yol yapm Romallardan sonra duraklamtr. Avrupa'da 1400-1600
yllar arasnda kilisenin, dini yaymak amacyla, yol yapmna nayak olduu grlr. 1600 l yllarda ilk defa Fransada
hkmet yol yapmn devletin bir grevi olarak ele alm ve bu amala mhendis yetitirmek zere okullar almtr. 1764
de Tresaguet modern yol yapmnn prensiplerini ortaya koymutur: Geirimsiz bir yzeyle korunmu kuru bir tayc
zemin. Ayn yllarda ngilterede yol yapm ve bunlarn bir cret karlnda kullandrlmas ii irketlere verilmitir. Bu
irketler pek ok yol yaptklar gibi bunlarn bakmn da stlendiklerinden bu yollar yaz k kullanma ak tutulmutur.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

1820 yllarnda Mc Adam isimli bir sko mhendis yol kaplamas altndaki zeminin kuru olarak korunmas kouluyla ve baka
bir ileme gerek kalmadan yk tayabileceini ortaya atmtr. Mc Adamn yapt yollarda zemin bir miktar kazldktan
sonra, kazlan yere tabakalar halinde krma ta doldurulup sklanmakla oluturulmutur. Bu yntem dierlerine oranla ok
daha kolay ve ucuz olduundan ksa zamanda yaygnlamtr. Krma tan asfaltla kartrlmas sonucunda yeni bir kaplama
tipi domutur :TARMAC.
Portland imentosundan yaplan betonun kullanld ilk yollar 1850 de Avusturyada , 1865 de ngilterede yaplmtr.
Lastik tekerlekli aralarn yaygnlamas ve bunlarn hzlarnn artmas sonucunda daha az sarsnt yapan bir kaplama trnn
kullanlmas gerekmitir. Bu gereksinme sonucunda gnmzde yollarn byk ounluu asfalt betonu (asfalt ve krmata
karm) olarak yaplmaktadr.
lkemiz snrlar iinde kalan en eski yol M..2000 yllarnda Frat Nehri yatanda Asur ve Babilliler tarafndan yaplan BabilBapsekus yoludur. M..1200-1700 yllarnda Ege Blgesinde Hitit ve Frigyallarn yapt yol a, M..600 yllarnda Pers Kral
Dariusun yaptrd Sus-Sard yolu ile Byk skender ve Romallar tarafndan yaptrlm yollar da vardr. Seluklularn ky
ehirleri ile ierideki ehirler arasnda yol alar oluturduklar bilinmektedir. Cumhuriyet dneminde karayollarna 1946
ylndan ve zellikle 1 Mart 1950 de Karayollar Genel Mdrlnn kanunla kurulmasndan sonra arlk verilmitir.
Demiryolunun yani rayl ulamn balangc maden ocaklarndadr. 1600 l yllarda maden ocaklarnda vagonlarn tahta
bandlar zerinde yrtld bilinmektedir. 1738 de bu ahap bandlar zerine metal raylar denerek vagonlar bu raylar
zerinde yrtlmtr. Vagonlarn yrtlmesinde insan gc veya hayvan gcnden yararlanlmtr. Stephensonun
buharl lokomotifi icadndan sonra ilk lokomotif 1814 de ngilterede Killingworth kmr ocanda kullanmaya balanlmtr.
1822 de ngilterede Stockton ve Darlington kentleri arasnda maden tamak zere bir demiryolu yaplmtr. nsan tamak
zere yaplan ilk demiryolu hatt ise Manchester ve Liverpool kentleri arasnda 6 Ekim 1829 da hizmete girmitir.
Stephensonun Rocket ismini verdii lokomotifin ektii bu katar, saatte 22 km iken, trenlerin ortalama hz 1940 larda 40
km/h, 1960 larda 60 km/h e ykselmitir. Gnmzde Avrupada ortalama hz 150-200 km/h dir ve saatte 500 km hz
yapabilen tren Almanyada denenmektedir. Rayl ulamn bir dier tr olan tramvay ve metro da Avrupada pek ok
lkede kullanlmaktadr. lkemizde ilk demiryolu inaatna 1856 ylnda balanmtr. zmir-Aydn arasnda ngilizler
tarafndan yaplan 133 km lik bu hat 1867 ylnda hizmete girmitir. Daha sonraki yllarda yine yabanclar tarafndan
demiryolu hatlar yaplmtr. rnein 1900 de (II Abdulhamid dnemi) hizmete giren Hicaz hatt, 1914 de hizmete giren
Badat hatt gibi. Demiryollarna Cumhuriyetin ilanndan sonra ok nem verilmi ve bu ilgi 1950 ye yani karayollarna
olan ilginin balamasna kadar srmtr. yle ki lkemizde 1925-1950 yllar arasnda 25 ylda yaklak 4000 km, 19501980 yllar arasnda 30 ylda 750 km demiryolu yaplmtr. lkemizdeki demiryolu ann toplam uzunluu 10984 km dir.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

Nehirlerimizin tamaya elverili olmamas ve doal limanlarn az olmas nedeniyle su yoluyla ulam lkemizde pek
gelimemitir. Deniz yoluyla ulamn merkezleri doal limanlara sahip stanbul, zmir gibi ehirler olmutur. Cumhuriyet
dneminden sonra liman yapmna nem verilmi ve birok ky kenti limana kavuturularak deniz yoluyla ulam
desteklenmitir. Ancak btn bunlara ramen lkemizde ulamda denizlerden yeterince yararlanld sylenemez.

Hava ulam dier ulam yollarna gre ok yenidir. 1920 li yllara kadar uaklar nispeten hafif olduundan bunlar dz olan
her araziye inebilmilerdir. Buna karlk bu hafif uaklar yandan gelen rzgarlardan ok etkilendiinden konarken veya
havalanrken rzgar mutlaka karlarna almalar gerekir. Rzgarn yn deiebileceinden ilk hava alanlar gerekten her
yne ini ve kalka elverili bir dzlk alan grnmndedir. 1930 larda uaklar biraz daha arlatndan alanlarn uygun
bir malzemeyle yani beton veya asfaltla kaplanmas gerekmitir. Daha sonraki yllarda uaklar daha da arlatrmlardr.
Buna karlk yan rzgarlara kar duyarllklar azaldndan artk her ynde ini-kalka elverili alanlar yerine belirli
dorultularda uzanan pistler yeterli olmutur. Uaklarn gittike arlamas sonucunda pist kaplama kalnlklar iyice
artmtr. Ancak gnmzdeki modern uaklar yan rzgarlardan ok az etkilendiinden rzgarn esi yn nemini
kaybetmitir. O nedenle hava alanlarnda rzgarn en ok estii (veya buna yakn) ynde uzanan tek bir pist yeterli
olmaktadr. Pistin hava trafii bakmndan yetersiz kalmas halinde bu piste paralel pistler de yaplmaktadr.

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

Karayollar, demiryollar, uak pistleri ve petrol boru hatlar inaat mhendisliinin ulam alanna girer. Bu yaplarn
zellikle karayolu ve demiryollarnn tasarm ve yapm kurallar lisans seviyesindeki derslerde grlmektedir. Bu yaplarn
yapm srasnda byk hacimde toprak ve kayann yer deitirmesi yani kazlmas ve tanmas gerekecektir. O nedenle
toprak ileri, yap makineleri, lme bilgisi gibi derslerdeki bilgilere de gereksinme duyulacaktr. Bu ulam yaplar zerine
yaplacak tneller ise bal bana bir uzmanlk konusudur. Ulam mhendislii kapsamna giren dier bir konu da trafik
dzenlemesidir.
BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

KARAYOLU MHENDSL

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 10

HARTA

Eykselti Erisi

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

11

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 12

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 13

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

14

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 15

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 16

Beton (Rijit) styap

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Asfalt (Esnek) styap

Blm-8 /

17

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 / 18

Trafiin Dzenlenmesi
KAVAKLAR Kent ii veya kent d karayollarnda, ara veya yaya trafiinin kesitii kesimlerde yaplan mhendislik
yaplardr.
Trafik younluu az olan yollarda edzey (hemzemin) kavak

BA, Mh-Mim Fak., naat Mhendisliine Giri Dersi,

B. Yac

Blm-8 /

19

Trafik younluu fazla olan veya tam erime kontroll

yollarda farkl seviyeli (katl, kprl) kavak

20