0.

LINEER DENKLEM SISTEMLERI

Matematik, zik, biyoloji, kimya, ekonomi, mhendisli

gin btn dallar, isletme
arastrmalarve sosyal bilimler gibi alsma alanlarnda o
gunlukla karsmza kan
uygulamalproblemlerin birisi de lineer denklem sistemlerinin zmdr. x1 ; x2 ; :::; xn
bilinmeyenleri ve a1 ; a2 ; :::; an sabitleri cinsinden b yi ihtiva eden
a1 x1 + a2 x2 + ::: + an xn = b

(1)

or
g

denklemi bir lineer denklem olarak adlandrlr. Birok uygulamada verilen b iin
(1)i sa
glayan x1 ; x2 ; :::; xn saylarnn bulunmasistenir.

oy
.

(1) lineer denklemi iin bir zm, (1)de x1 = s1 ; x2 = s2 ; :::; xn = sn yazldgnda,

ak
s

(1)i sa
glayan bir s1 ; s2 ; :::; sn saydizisidir. Bylece x1 = 2; x2 = 3 ve x3 =
6x1

3x2 + 4x3 =

4 iin

13

lineer denklemi iin bir zmdr, nk;

ra
hi

6(2)

3(3) + 4( 4) =

13

ib

dr. Daha genel olarak x1 ; x2 ; :::; xn n-bilinmeyenli m lineer denklemin bir

sistemi veya bir lineer sistem; herbiri n bilinmeyenli m tane lineer denklemin bir
cmlesidir. Bir lineer sistem, genellikle
a11 x1 + a12 x2 + ::: + a1n xn = b1
a21 x1 + a22 x2 + ::: + a2n xn = b2
:::::::::::::::::::::::::::::: = :::
am1 x1 + am2 x2 + ::: + amn xn = bm

(2)

seklinde yazlabilir. Bylece i-yinci denklem

ai1 x1 + ai2 x2 + ::: + ain xn = bi
dir. (2)de aij ler bilinen sabitlerdir. b1 ; ::: ; bm nin de
gerleri verildi
ginde, (2)deki
her bir denklemi sa
glayan x1 ; x2 ; :::; xn de
gerlerini bulmak isteriz.
(2) lineer sistemi iin bir zm, x1 = s1 ; x2 = s2 ; :::; xn = sn yazldgnda (2)deki
herbir denklemi sa
glayan s1 ; s2 ; :::; sn saylarnn bir dizisidir.
E
ger; (2) lineer sistemi iin bir zme sahip de
gilse, sisteme ba
gda
sabilir ol-

or
g

mayan; en az bir zm var ise ba

gda
sabilirdir denir. E
ger b1 = b2 = ::: =
bm = 0 ise, (2) sistemine bir homogen sistem denir. Bir homogen sistem iin

oy
.

x1 = x2 = ::: = xn = 0 daima bir zmdr. Bu zme asikar zm denir.

Bir homogen sistem iin, x1 ; :::; xn nin hepsinin birden sfr olmadgzm, a
sikar

ak
s

olmayan zm adnalr.

n-bilinmeyenli r lineer denklemli bir di

ger

ra
hi

c11 x1 + c12 x2 + ::: + c1n xn = d1

(3)

ib

c21 x1 + c22 x2 + ::: + c2n xn = d2

:::::::::::::::::::::::: = :::

cr1 x1 + cr2 x2 + ::: + crn xn = dr

sistemini gznne alalm. E

ger (2) ve (3) tamamen aynzmlere sahip iseler, (2)
ve (3) lineer denklem sistemlerine e
sde
gerdirler denir.
rnek 1.
x1

3x2 =

2x1 + x2 = 7

(4)

lineer denklem sistemi sadece x1 = 2 ve x2 = 3 zmne sahiptir.

8x1

3x2 =

3x1

2x2 = 0

10x1

2x2 = 14

(5)

sistemi sadece x1 = 2 ve x2 = 3 zmne sahiptir. Bylece (4) ve (5) sistemleri

denk sistemlerdir.
Bir lineer denklem sisteminin zmlerini bulmak iin, yok etme metodu denilen bir

or
g

tekni
gi kullanaca
gz. Yani, bir denklemin bir katn herhangi bir denklemle taraftarafa toplayarak, bazde
giskenleri yok ederiz. Yok etme metodu; verilen ilk lineer

oy
.

denklem sistemine denk, fakat zm daha kolay yeni bir lineer denklem sistemini
bulmaktan ibarettir. Muhtemelen, bu alandaki daha nceki u
graslarnz daha m = n

ak
s

olan lineer denklem sistemleriyle, yani bilinmeyen saysdenklem sayskadar olan

lineer denklem sistemleriyle snrlyd. Burada, m = n, m < n ve m > n olan

ib

rnek 2.

ra
hi

uygulama vardr.

sistemlerle ilgilenerek baks amzgenisletece

giz. Gerekten de, m 6= n olan saysz

x1

3x2 =

(6)

2x1 + x2 = 8

lineer denklem sistemini gznne alalm. x1 i yok etmek iin, birinci denklemin
( 2) katnikinci denklemle taraf tarafa toplayalm. O zaman
7x2 = 14 ) x2 = 2
bulunur. Bunu (6)da yerine yazarsak; x1 = 3 elde edilir. Bylece x1 = 3; x2 = 2;
verilen lineer denklem sisteminin tek zmdr. Buna gre sistem ba
gdasabilir
sistemdir.

rnek 3.
x1
2x1

3x2 =

(7)

6x2 = 7

lineer denklem sistemini gznne alalm. x1 i yok etmek iin, birinci denklemin
( 2) katnikinci denklemle taraf tarafa toplayalm. O zaman
0 = 21

or
g

elde edilir. Bu anlamszdr. Bu, (7)nin zm olmadg; yani ba

gdasabilir olmadg
anlamna gelir. Bu sonu; (7)de ikinci denklemin sol tarafnn, birinci denklemin sol

oy
.

tarafnn iki kat oldu

gunu, fakat ikinci denklemin sa
g tarafnn, birinci denklemin
sa
g tarafnn iki katolmadgngrerek de varabilirdik.

ak
s

rnek 4.

(8)

2x1

3x2 + 2x3 = 14

3x1 + x2

x3 =

ib

ra
hi

x1 + 2x2 + 3x3 = 6

lineer denklem sistemini gznne alalm. x1 i yok etmek iin, birinci denklemin
( 2) katnikinci denkleme ve ( 3) katnda nc denkleme eklersek,
7x2
5x2

(9)

4x3 = 2
10x3 =

20

elde edilir. Bu ise, x2 ve x3 bilinmeyenlerinin iki denklemli bir sistemidir. (9)un

ikinci tarafn( 1=5) ile arparsak

7x2

4x3 = 2

x2 + 2x3 = 4
elde edilir. Burada denklemlerin srasnde
gistirerek
(10)

x2 + 2x3 = 4
7x2

4x3 = 2

or
g

biiminde yazabiliriz. (10)da birinci denklemin 7 katnikinci denkleme ekleyerek,

x2 yi yok edelim.

oy
.

10x3 = 30 =) x3 = 3

elde edilir. x3 n bu de
gerini (10)un ilk denkleminde yerine yazarak x2 =

2 bulu-

ak
s

ruz. x2 ve x3 n (8) denkleminde yerine yazarsak x1 = 1 elde edilir. Di

ger yandan,
bizim yok etme metodunun; (8) ve (10)un ilk denklemlerinin ve (11)in kullanl-

x1 + 2x2 + 3x3 = 6

(12)

x2 + 2x3 = 4
x3 = 3

ib

ra
hi

masyla

lineer denklem sistemini ortaya kardgn grebiliriz. Bu son islemin nemi; (8)
ve (12) lineer sistemler olmalarna ra
gmen, (12) lineer denklem sistemi daha kolay
zlebilirlik avantajna sahiptir.
rnek 5.
x1 + 2x2

3x3 =

2x1 + x2

3x3 = 4

(13)

lineer denklem sistemini gznne alalm. x1 i yok etmek iin, birinci denklemin
5

( 2) katnikinci denkleme ekleyip, x1 yok edilerek,

3x2 + 3x3 = 12
elde edilir. S
imdi (14) zmeliyiz. Bir zm
x2 = x3

tr. Burada x3 herhangi bir reel sayolabilir. O zaman, (13)n ilk denkleminden
4

2x2 + 3x3 =

2(x3

4) + 3x3 = x3 + 4

or
g

x1 =

oy
.

dr. Bylece, (13) lineer denklem sisteminin bir zm,

x1 = x3 + 4

ak
s

x2 = x3

x3 = herhangi bir reel say

dr. Bu ise, (13) lineer denklem sisteminin sonsuz oklukta zme sahip olmas

ra
hi

demektir. x3 n herhangi bir de

gerine karslk, (13) iin yeni bir zm elde ederiz.
Bylece, e
ger x3 = 1 ise

ib

x1 = 5; x2 =

bir zmdr. E
ger x3 =

3; x3 = 1

2 ise
x1 = 2; x2 =

dir.

6; x3 =

0.2

MATRISLER

0.2.1

Genel Bilgiler

Ilk defa Irlandalmatematiki W.Hamilton (1805-1865) ile Ingiliz matematiki A.Cayley

(1821-1895) tarafndan kullanlan matrisler hakknda gerekli bilgileri verip, matris
cebiri zerinde duraca
gz. nce matris kavramntanmlayalm.
En basit ifade ile, yatay ve dsey hatlarn kesisme yerlerinde bir cmlenin veya bir

or
g

cismin elemanlarnn ihtiva eden tablolara matris adverilir. Bu tablodaki

gelere
matrisin elemanlar denir. Matrisler, alfabenin A, B, ... gibi byk hareriyle ve

diliyle ifade edelim. Bir matris

2

a11

oy
.

elemanlar da ayn harerin kkleriyle gsterilir. S

imdi, bu durumu matematik

a12

a13

::: a1n

ra
hi

ak
s

6
6
6 a21 a22 a23 ::: a2n
A=6
6
6 :::
:::
:::
:::
4
am1 am2 am3 ::: amn

3
7
7
7
7
7
7
5

seklinde, saylarn bir dikdrtgensel dzenlemesidir. A matrisinin i.satr

i

ib

[ai1 ai2 ::: ain ]; 1

A matrisinin j.stunu

dir.

a
6 1j
6
6 a2j
6
6
6 :::
4
amj

7
7
7
7; 1
7
7
5

E
ger A matrisi m satr ve n stuna sahip ise, Aya m

n tipinde bir matristir

denir. E
ger m = n ise, A ya n yinci mertebeden bir kare matristir denir. Bu halde
a11 ; a22 ; ::: ; ann elemanlarAnn esas k
segeni zerindedirler. aij ye (i; j)-yinci
7

bile
sen (i-yinci satr j-yinci stundaki bilesen) veya (i; j)-yinci eleman denir ve
genel olarak
A = [aij ]
seklinde yazlr. Ann, m satra ve n stuna sahip oldu
gunu gstermek iin, Amn
yazarz. E
ger A, n

n tipinde ise, sadece An yazlr.

rnek 1. Asa
gdakiler birer matristir.

Ada a32 =

7
h
7
;
B
=
7
1 4
1 3
5
3 2

6
7
2
6
7
6 1 7
0
7;D = 4
;C = 6
6
7
6 3 7
1
4
5
4

or
g

1
6
6
A=6 2
4
0

oy
.

3; C de c41 = 4 dir. Burada A; 3

tipinde bir matrislerdir. Ada, a11 = 1; a22 =

3; C; 4

1; D; 2

1 ve a33 = 2 elemanlaresas ksegen

ak
s

zerindedirler.

3; B; 1

ra
hi

E
sit Matrisler ve Sfr Matrisi

Ayntipten verilen A ve B matrislerinin aynadreslerde yer alan btn elemanlar

Yani,

ib

karslkl olarak esit iseler o zaman A ve B matrisleri esittir denir, A = B yazlr.

8(i; j) 2 I

J iin aij = bij , A = B:

Bunun gibi, btn elemanlarsfr olan matrise de sfr matrisi denir, 0 ile gsterilir.
rnek 2.

1
6
6
A=6 2
4
0

2
3
4

matrislerinin esit olmas iin w =

1
7
6
7
6
4 7;B = 6 2
5
4
5
y
1; x =

yeterdir.

7
7
4 7
5
4 z

3; y = 0 ve z = 5 olmas gerek ve

0.2.2

Matrislerle Yaplan I
slemler

Toplama I
slemi. A; B 2 C m

matrislerinin A + B toplam, A ve B matrislerinin

aynadresteki elemanlarnn toplamolarak tanmlanr. Yani,

A + B = [aij ]m

+ [bij ]m

= [aij + bij ]m

dir. Benzer olarak toplama isareti yerine karma isareti alnarak da karma islemi
yaplr.

A=4
2

A+B = 4

dir.

5;B = 4

2 + 2 3 + ( 1)
4+3
2
4

2
3

5+3

2+5

2 3

B = 4

4 2

ra
hi

ak
s

ise

2 3

3
( 2)

arpm, A matrisinin btn elemanlarnn

4 2

7 7

5;= 4

5;= 4

n tipinde bir matris ve

ib

Skalar arpma I
slemi. A; m

1 + ( 2)

( 1)

or
g

oy
.

rnek 2.

3
5

3
5

skalar olmak zere A

skalar ile arpm olarak tanmlanr.

Yani,
A = [ aij ]m

dir.
rnek 3.
2

B=4

2
3

1
5

3
2

5 =) 3B = 4

3 (2) 3 ( 1)
3 (3)

3 (5)

3 (3)
3 ( 2)

5=4

9 15

9
6

3
5

Matris arpm. A = [aij ]m

ve B = [bij ]n

matrisleri verilsin.

A:B = C = [cij ]m

arpmnn; i.satr ve j.stunundaki cij eleman, i 2 f1; 2; :::; mg ve j 2 f1; 2; :::; pg

olmak zere, A matrisinin i.satrndaki herbir elemann B matrisinin j.stununda
kendisine karslk gelen elemanla arpmnn toplanmasyla elde edilir. Yani,
cij =

n
X
k=1

aik bkj ; i = f1; 2; :::; mg; j = f1; 2; :::; pg

(14)

or
g

dir. Buradan iki matrisin arplabilmesi iin, 1.arpann stun saysnn, 2.arpann
satr saysna esit bulunmasgerekti
gi sonucu ortaya kar.
2

7
6
7
6
ve
B
=
7
6 1
0
5
4
4
4

ak
s

6
6
A=6 1
4
3

oy
.

rnek 4

7
7
2 7
5
1

matrislerinin A:B ve B:A arppmn bulunuz. (1) ifadesinde n = m = 3 ve p =

ra
hi

2 olup bu de
gerler

c11 = a11 b11 + a12 b21 + a13 b31 = 1:3 + 2:2

1:4 = 1;
1:1 = 2;

ib

c12 = a11 b12 + a12 b22 + a13 b32 = 1:( 1) + 2:2

c21 = a21 b11 + a22 b21 + a23 b31 = 1:3 + 1:1 + 0:4 = 4;
c22 = a21 b12 + a22 b22 + a23 b32 = 1:( 1) + 1:2 + 0:1 = 1;
c31 = a31 b11 + a32 b21 + a33 b31 = 3:3

2:1 + 4:4 = 23;

c32 = a31 b12 + a32 b22 + a33 b32 = 3:( 1)

2:2 + 4:1 =

3;

hesaplanarak,
2

1
6
6
A:B = 6 1
4
3

2
1
2

3 2

7
7
0 7
5
4

3
6
6
:6 1
4
4
10

1
7 6
7 6
2 7=6 4
5 4
1
23

7
7
1 7=C
5
3

bulunur.
B matrisinin stun says, A matrisinin satr saysna esit olmadgndan B:A arpm
mevcut de
gildir.
rnek 5. A; 2

3 ve B; 3

2 tipinde iki matris olsun. AB, 2

2 ve BA, 3

tipinde matristir.
2

A=4

ise

1 3

5 ve B = 4

1:2 + 2:0

A:B = 4

2 1
0 1

3
5

or
g

rnek 6.

1:1 + 2:1

5=4

ak
s

oy
.

( 1):2 + 3:0 ( 1):1 + 3:1

2 2
2
3 2
3
2:1 + 1:( 1) 2:2 + 1:3
1 7
5=4
5
B:A = 4
0:1 + 1:( 1) 0:2 + 1:3
1 3

dir. Bylece A:B 6= B:Adir.

ra
hi

Lineer Sistemler. (2) lineer denklem sistemine dnelim:

(2)

a11 x1 + a12 x2 + ::: + a1n xn = b1

ib

a21 x1 + a22 x2 + ::: + a2n xn = b2

:::::::::::::::::::::::::::::: = :::

am1 x1 + am2 x2 + ::: + amn xn = bm

2

a11

a12

a13

::: a1n

6
6
6 a21 a22 a23 ::: a2n
A=6
6
6 :::
:::
:::
:::
4
am1 am2 am3 ::: amn

x1

b1

7
6
7
6
7
7
6
7
6
7
7
6 x2 7
6 b2 7
7; X = 6
7; B = 6
7
7
6
7
6
7
7
6 ::: 7
6 ::: 7
5
4
5
4
5
xn
bn

11

matrislerini tanmlayalm. A matrisi sistemin katsaylar matrisi ve

2

a11

a12

a13

::: a1n

6
6
6 a21 a22 a23 ::: a2n
A=6
6
6 :::
:::
:::
:::
4
am1 am2 am3 ::: amn

b1

7
7
b2 7
7
7
::: 7
5
bn

matrisi de (2) sisteminin ilaveli matrisi olarak adlandrlr.

Lineer sistemin katsaylar ve ilaveli matrisleri lineer sistemin zmnde anahtar
n; X matrisi n

1 oldu
gundan, AX matrisi m

tipinde bir matristir. stelik;

a11

a12

a13

::: a1n

x1

a11 x1 + a12 x2 + ::: + a1n xn

76
7 6
76
7 6
7 6 x2 7 6 a21 x1 + a22 x2 + ::: + a2n xn
76
7=6
76
7 6
7 6 ::: 7 6
:::::::::::::::::::::::::
54
5 4
xn
am1 x1 + am2 x2 + ::: + amn xn

ak
s

6
6
6 a21 a22 a23 ::: a2n
AX = 6
6
6 :::
:::
:::
:::
4
am1 am2 am3 ::: amn

32

oy
.

or
g

rol oynar. A matrisi m

3
7
7
7
7
7
7
5

olup, AX arpmnn elemanlaryalnzca (2)deki denklemlerin sol tarafdr. Bylece

AX = B

ib

ra
hi

(2) lineer sistemi, matris biiminde

olarak yazlabilir.
rnek 7.

2x1 + 3x2

4x3 + x4 = 5
2x1 + x3 = 7

3x1 + 2x2

12

4x4 = 3

lineer denklem sistemini gznne alalm. Bunu matris biiminde

2
6
6
6
4

2
6
7
1
5
7
76
x2 7 6
76
6
7=6 7
0 76
7
56
6 x3 7 4
5
4 4
3
x4

2 0
3

x1

3
7
7
7
5

seklinde yazabiliriz. Bu sistemin katsaylar matrisi

2

6
6
6
4
2

2 0
3

2 0
3

dir.

ib

matrisi

ra
hi

rnek 8.

2
4

7
7
7 7
5
3

2x1

7
7
0 7
5
4

1 3

ak
s

6
6
6
4

oy
.

ve ilaveli matrisi de

or
g

4
5

3
5

x2 + 3x3 = 4
3x1 + 2x3 = 5

lineer denklem sisteminin ilaveli matrisidir.

Bir Matrisin Transpozu. m n tipindeki bir A matrisinin satrlarnaynnumaral
stunlaryla yer de
gistirmekle elde edilen matrise, A matrisinin transpozu denir ve
AT ile gsterilir. Yani, AT = [aij ]Tm

= [aji ]n

13

m:

1
6
6
7
6 2
7
6 7 matrisinin transpozu AT = 6
6
5
6 5
4
1
4

3 2
1

ib

ra
hi

ak
s

oy
.

or
g

6
6
rnek 9. A = 6 7
4
0

14

7
3
2
6

7
7
1 7
7 matrisidir.
7
3 7
5
1