SADRAJ

1. Uvod.....................................................................................................
..............2
2. Geografski
poloaj.............................................................................................3
3. Istonoalpska oblast do naseljavanja
Slavena..................................................3
4. Naseljavanje Slavena u istonoalpsku
oblast.................................................................4
4.1. Vrijeme naseljavanja i teritorijalna
rasprostranjenost.......................................4
4.2. Drutveni odnosi nakon doseljavanja
Slavena....................................................5
5. Slavenska plemena ujedinjena u Samovom
savezu.......................................................6
6. Karantanija...........................................................................................
..........................6
6.1. Pojava feudalnog poretka u
Karantaniji.............................................................7
Literatura.................................................................................................
............................9

1. Uvod
U pripremi za ovaj referat, koja se sastojala u itanju literature, naao
sam se u nedoumici. Problem su mi predstavljali vremenski okviri unutar
kojih bi trebao obraditi temu. Dilema je bila sljedea: drati se strogo u
skladu sa naslovom teme i obraditi slovenake zemlje u ranom srednjem
vijeku (dakle period od posljednjeg kvartala V vijeka do kraja X vijeka) ili
proiriti temu do XII vijeka. U prvom sluaju bi dao minuciozniji prikaz
zbivanja na istonoalpskom podruju u vrijeme velike seobe naroda,
detaljnije bi doarao situaciju na tom podruju do dolaska Slavena, ali bi
dogaajnu historiju ostavio nedoreenu. U drugom sluaju, kad bi obradio i
period od X do XII vijeka tj. doseljavanja Maara i Velike Karantanije do
dinastikih borbi na slovenakom tlu i konanog ujedinjenja pokrajina pod
Habsburgovcima, dao bih zaokruenu ali razvodnjenu cjelinu dogaaja. Na
kraju sam se odluio za prvu opciju iz dva razloga: prvo, zbog toga to smo
izuavajui stari vijek, ogranieni vremenom i usmjereni na vanija, opija
(jebemti komparativ) zbivanja, malo panje posvetili rimskoj provinciji
Norik, pa bi ovo bila savrena prilika da to nadoknadimo. Druga stvar je
to bi u sluaju konkretnijeg rada jednoga dana mogao daljnjim
istraivanjem obraditi i period od X do XII vijeka koji bi bio svojevrsni
nastavak ovoga rada. No to je pitanje vremena i sudbine.
Problemima vezanim uz ovaj referat tu nije bio kraj. Jasno mi je da je
svrha referata da se prikau tua nauna dostignua i da se u principu
referat moe temeljiti samo na jednoj knjizi, ali nedostatak literature na
bosanskom, hrvatskom ili srpskom jeziku upravo je razoaravajui. Tako se
osim Istorije naroda Jugoslavije, zastarjele i prepune ideolokih zamki
nisam imao na to drugo osloniti. Odbacujui sve ideoloke pretenzije, ili
kao neomarksista da eufemistiki kaem poglede, opkajui komadie
informacija iz raznih prirunika i u najveoj mjeri oslanjajui se na vlastitu
konceptualizaciju, uspio sam uz dosta truda sastaviti ovaj referat koji u
vam sada izloiti.

2. Geografski poloaj
Da bi bolje razumjeli najzapadnije podruje koje su Slaveni naselili dat
emo kratki opis geografskog poloaja drave u kojoj oni danas ive.
Slovenija se nalazi na krajnjem rubu sjeverozapadnog Balkanskog
poluotoka izmeu Italije, Austrije, malim dijelom Maarske, Hrvatske i
sjevernog dijela Jadranskog mora. Zauzima cijelu istonoalpsku oblast,
sjeverozapadni dio krake Dinarske oblasti, manji, periferni dio Panonske
nizine i jadranski primorski pojas u irini od 35km od talijanske granice do
ua rijeke Dragonje.
3. Istonoalpska oblast do naseljavanja Slavena
Kameno doba u istonoalpskoj oblasti zavrava otprilike 1900. god.
pr.n.e. nakon ega se rairila upotreba metala a ve u bronzano doba kroz
Sloveniju idu trgovaki putevi iz Italije prema sjeveru i istoku. Ilirska
plemena (Norici, Latobici, Karni) koja su u haltatsko doba (1000. 400.
god. pr.n.e.) naseljavala ovo podruje su se stopila sa keltskim koja prodiru
u IV vijeku i sa njima obrazuju prvu veu dravnu tvorevinu Noriku
Kraljevinu.
Rimska osvajanja nisu zaobila ni ovu oblast. Rimljani u etapama
prodiru na periferne granice zapadnog Balkana gdje romaniziraju
stanovnitvo i stvaraju uporita koja su titila istone granice carstva a
jedno od najpoznatijih je Akvileja, osnovana 181. god. pr.n.e. 1 No
potinjavanje ilirsko-keltskih plemena nije bilo jednostavno i potrajalo je
sve do 9. god. n.e. kada su Rimljani osvojene teritorije organizovali u
provincije koje su ukljuene u veu upravnu jedinicu Ilirik. 2
Nakon krize Carstva i propasti njegovog zapadnog dijela 476. god.
teritorij istonih Alpa, pogodan za prodiranje u Galiju i Apeninski poluotok,
bio je izloen usputnim haranjima barbarskih vojskovoa. Tako je put
vizigotskog voe Alarika, koji je 410. god. osvojio Rim, vodio upravo preko
junog Norika no puno su straniji bili pohodi hunskog vojskovoe Atile koji
je iz podunavskih dijelova Panonije, gdje se pretpostavlja da je imao i
prijestolnicu,3 najprije 451. god. kroz sjeverni Norik prodro u Galiju gdje je
na Katalunskim poljima doivio poraz, a potom 452. god. preko junog

Grupa autora, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953. Str. 33.

U principu, Norik je bio uvjetno reeno vazalna kraljevina i tek ju je car Klaudije (45.
54.) pretvorio u provinciju. Vidjeti: Istorija naroda Jugoslavije I, str. 37.
3
Dragan Bruji, Vodi kroz svet Vizantije, Beograd 2005. str. 11.
2

Norika tj. Ljubljanske kotline upao u sjevernu Italiju usput pustoei rimske
provincijske gradove, izmeu ostalih i Akvileju.4
U ovakvom rasulu zapadnog dijela Carstva, kada ono gubi provincije
Afriku, Hispaniju i Galiju, pretpostavlja se da i dijelovi Panonije, sjeverno od
Drave, to kratko vrijeme vjerovatno ive samostalnim ivotom.5
Kada je Odoakar 476. god. svrgnuo cara Romula Augustula i definitivno
dokrajio Zapadno Rimsko Carstvo i zavladao u Rimu kao kralj Germana,
dio istonoalpske oblasti, koja je takoer dopala pod njegovu vlast,
preciznije Noricum Ripense ili Obalski Norik uz gornji tok Dunava, prepustio
je barbarima6 dok juni dio provincije ulazi u sklop njegove drave.

Kada je Odoakar poraen na Soi 489. god. od ostrogotskog kralja

Teodorika, istonoalpsko podruje postaje sastavni dio Kraljevine Ostrogota
kao jedna od upravnih jedinica Norik, ije je sredite bilo u Teurniji na
gornjem toku Drave. Iako je razdoblje ostrogotskog kraljevanja trajalo
razmjerno kratko, provincija je krenula u blagi ekonomski oporavak.
Rimsko stanovnitvo se postepeno vraalo natrag i obnavljani su porueni
gradovi a do posebne revitalizacije dolazi rudarstvo. No ovo blagostanje
nije potrajalo. 546. god. Panonija, a samim tim i sjeverozapadni Norik,
preputen je Langobardima. U Gotsko-vizantijskom ratu (535. 555.), u
kojem je car Justinijan potpuno unitio Gote i uspio restaurirati Rimsko
Carstvo, podruje Norika podpada pod vlast Bizanta i Langobarda dok je
sjeverni dio ve neko vrijeme bio pod vlau Franaka. 7 Romanizirano
provincijalno stanovnitvo, ali i ono autohtono, rimska kultura, rimske
institucije i nain ivota uspjet e se tako ouvati sve do dolaska Slavena. 8
Do tog drugog vala seobe i osvajanja barbarskih naroda iji e glavni
akteri biti Avari i Slaveni, preko Norika su preli jo i Langobardi na svom
putu iz Panonije ka Italiji 568. godine.9
4. Naseljavanje Slavena u istonoalpsku oblast
itav VI vijek Slaveni su iz svoje pradomovine zajedno sa Avarima
upadali na bizantijske prostore sjevernog Balkana prelazei Dunav. U
poetku su to bili izrazito pljakaki pohodi nakon kojih bi se ovi narodi
vraali u svoja obitavalita. No poetkom VII vijeka Slaveni, za razliku od
Avara, pokazuju tenju da se trajno nasele na osvojenoj bizantijskoj
teritoriji.10
Balkanski poluotok sa sjeverne strane je izrazito pristupaan no u
koliko su invazije sa Severa vie prodirale u unutranjost, u toliko su se
one vie gubile i ponekad se razdrobljavale. Severna granica je dakle bila
4

INJ I, str. 53.

Ibid. str. 53 54.
6
Ibid. str. 54.
7
Grupa autora, Vojna enciklopedija, tom 8, Beograd 1974. str. 691.
8
INJ I, str. 55.
9
Ibid. str. 63.
10
Ibid. str. 84.
5

vrlo primamljiva za narode koji su dolazili sa severa; ali u koliko su oni vie
prodirali na jug, u toliko se vie deavalo da veina od njih nije odatle
mogla da izae. Samo narodi koji su bili mnogobrojni i jaki uspeli su da
sauvaju svoje etnike osobine i da se tu razvijaju.11
4.1. Vrijeme naseljavanja i teritorijalna rasprostranjenost
Na osnovu vijesti koje donosi Konstantin Porfirogenet mnogi historiari
smatraju da su postojale dvije velike seobe Slavena na Balkanski Poluotok:
jedna ranija seoba velikih slavenskih masa u zajednici sa Avarima i kasnija
seoba ratnikih slavenskih plemena.12 U vrijeme bizantskih ratova sa
Avarima i Slavenima na istonom i junom Balkanu slavenska plemena
poinju naseljavati podruje istonih Alpa. Oko 550. god. naseljavaju
podunavske oblasti dananje Donje Austrije koje su do tada bile pod vlau
Franaka ija se snaga nalazi u privremenom opadanju. U sredinjem dijelu
istonih Alpa naseljavaju se oko 568. god. a ve izmeu 593. 595. god.
bore se na gornjem toku Drave, u dananjoj zapadnoj Korukoj, protiv
Bavaraca. Do 580. god. zaposjeli su Slaveni Panoniju, dolinu Mure, Celjsku i
Ljubljansku kotlinu i istonu Koruku; oko 585. god. Ziljsku dolinu; oko 590.
god. gornju Dravsku dolinu i dolinu Soe a oko 600. god. prodiru u gornju
italijansku nizinu.13
Od Jadranskog mora do Alpa granica izmeu Slavena i Langobarda ide
pravcem koji dijeli Dinarske Planine i Julijske Alpe na istoku do Furlanske
Nizine na zapadu. Du te granice Langobardi su izgradili limes pomou
kojega su zatvorili prelaz iz brdskih predjela u plodnu ravnicu. 14 Sjeverno
odatle slavenska granica prostirala se do ravanja Drave u sjeverne
talijanske rijeke, naslanjala se na Visoke i Niske Ture po kojima se prema
istoku produavala do Dahtajna a zatim skretala prema sjeveru preko
Dunava sve do Beke ume. Od izvora Drave do Dunava Slaveni su
graniili sa Bavarcima, germanskim plemenom koje se u otprilike isto to
vrijeme naselilo u Alpima i koje e tokom vremena predstavljati
najopasnijeg slavenskog neprijatelja u istonoalpskoj oblasti.15
Zbog primitivnog naina obraivanja zemljita alpski Slaveni su vie
voljeli da se naseljavaju u brdovitim krajevima gdje je plitka zemlja
odgovarala njihovom stupnju tehnolokog razvitka. 16 Pretpostavlja se da je
u to vrijeme na toj teritoriji moglo da ivi najvie 150 200 hiljada
stanovnika.17
4.2. Drutveni odnosi nakon doseljavanja Slavena
11

Jovan Cviji, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Beograd 1922. str. 11 12.
INJ I, str. 89. Istonoalpska oblast naseljena je u prvoj seobi.
13
INJ I, str. 80 81.
14
Navedeno djelo, str. 81.
15
Ibid.
16
U to doba Slaveni su obraivali zemlju na tzv. paljevinski nain: zemlja koja je
namjenjena za njivu treba da se iskri, a zemljite se iskoritava najvie za vrijeme od pet
godina (1 3 godine kao njiva a dvije godine kao panjak); zemljite se zatim ponovo
prepusti umi na oko 15 ili vie godina a poslije opet poinje da se iskoritava. Kod prvog
paljevinskog sistema zemljite se obrauje motikama a ralo se ne upotrebljava jer
korjenje drvea ostaje u zemlji. INJ I, str. 70.
17
INJ I, str. 82.
12

Savez koji su Slaveni imali sa Avarima nesumnjivo je bio od velike

pomoi pri osvajanju zapadnih podruja. Od svog dolaska na istone Alpe
pa do tree decenije VII vijeka alpski Slaveni su ivjeli pod avarskom
vlau. Ali slavenske naseobine sve ee postaju metom avarskih
pljakakih pohoda i takve okolnosti nalau Slavenima da se udrue u nov
plemenski savez zapadnih Slavena. Alpski Slaveni i Langobardi su u
poetku zajedniki napadali na bizantijske posjede u Italiji i Istri ali kada su
se Langobardi izmirili sa Bizantom rasplamsale su se borbe i na slavenskolangobardskoj granici koje su vrhunac dosegle 611. god. tokom velike
avarske provale u Furlansku i Istru. Bavarci, koji su sa zapada prodirali u
gornje Podravlje, bili su najljui zapadnoslavenski neprijatelj ali su ih
Slaveni zajedno sa Avarima potukli 595. god. u gornjoj Dravskoj dolini i
tako za dui period suzbili njihov pritisak.18 Franci, ija e mo poetkom IX
vijeka opet poeti rasti, znatno e utjecati na modifikovanje drutva
zapadnih Slavena jer e im kao mona drava u usponu nametnuti mnoge
kulturne tokove, izmeu ostalog i novu vjeru. 19 to se tie starosjedilakog,
romaniziranog stanovnitva, pretpostavlja se da Slaveni nisu bili ba
blagonakloni prema njima, jer su ostaci njihovog obitavanja znatno gui
van etnografskih granica Slavena.20

5. Slavenska plemena ujedinjena u Samovom savezu

Zbog ve spomenutih uestalih Avarskih pljakakih napada na Slavene
slavenska plemena su oko 623. god. obrazovala nov savez radi odbrane
kojem su se pridruili i Slovenci u Istonim Alpama, Karantaniji i uz gornji
tok Save oko 626. god. i to je terminus post quem non. Prostorno gledajui,
savez je obuhvatao teritorij od podruja na kojem su ivjeli Polapski Srbi do
Slovenaca a jezgru su mu predstavljala eka i moravska plemena. Savez
je nazvan Samov plemenski savez po Samou, ovjeku nepoznatog
porijekla, za kojega se pretpostavlja da je bio franaki trgovac i da je
stajao na elu saveza slavenskih plemena 35 godina tj. od 623. do 658.
godine.21
Osim Avara neprijatelji ovoga saveza bili su i germanska plemena na
elu sa Francima. Tako oko 625. god. Langobardi napadaju Karantaniju i
otimaju joj jedan njen dio koji su Karantanci uspjeli povratiti tek oko 730.
god. i moda je ba to bio povod za slovenako prikljuenje Samovu
savezu. Bilo kako bilo, mo saveza je jaala i oko 628. god. Karantanci
konano utvruju svoju granicu sa Bavarcima na izvoru Drave.22
18

Ibid. str. 86.

Ibid. str. 113 116.
20
Ibid. str. 91.
21
Fuad Slipevi, Istorija naroda Federativne Narodne Republike Jugoslavije I, Stari i
srednji vijek, Sarajevo 1961. str. 131 133.
22
INJ I, str. 131.
19

Savez slovenakih plemena pod Samom predstavlja prvi poznati

samostalni istup Slavena u obrani svojih zemalja i prvi pokuaj voenja
razvitka nezavisan od drugih, jaih naroda koji su ga okruivali. Ali veina
zemalja koje su ulazile u sastav saveza jo uvijek nisu bile zrele za pravu
dravnu organizaciju. Nalazile su se u najboljem sluaju u tom
prijelaznom stadiju iz rodovske i plemenske u dravnu organizaciju u tzv.
vojnoj demokratiji, i to je bio jedan od glavnih razloga zbog kojeg se savez,
nakon Samove smrti oko 658. god. raspao. Kao vea teritorijalna jedinica
uspjela se ouvati samo Karantanija.23
6. Karantanija
Karantinsko sredite bio je Krnski Grad na Gosposvetskom Polju u
Slovenakoj Korukoj a njeno jezgro predstavljala je planinskim lancem
zatiena kotlina uz gornju Dravu i Muru. Za vrijeme Samovog plemenskog
saveza Karantanijom je upravljao knez Valuk a nakon raspada saveza
Karantanija nastavlja djelovati kao samostalna kneevina do oko 745.
godine. Krajem VII i u prvoj polovini VIII vijeka Karantanci vode niz ratova
sa Furlanima i Bavarcima ali sredinom VIII vijeka njihov se odnos prema
zapadnim susjedima mjenja. Naime, u to vrijeme ponovo raste avarska
mo i pritisak na Karantaniju i stoga Karantanci sklapaju vojno-politiki
savez sa Bavarcima. Ovi su pak bili pod vlau Franaka protiv kojih su digli
ustanak oko 737. god. u kojem su im pomagali i Karantenci. Ali Franci su u
bitci kod Leha 743. god. savladali Bavarce i ponovo ih podvrgli svojoj
vlasti. U to doba Karantanijom je upravljao knez Borut koji je uspjeno
odbio napad Avara 744./745. god. ali ih dotadanji saveznici Bavarci
podvrgnu pod franaku vlast.24 Iako je Karantanija ouvala unutranju
samoupravu ona vie nije bila samostalna drava. 25 Svoje knezove su i
dalje birali sami ali je njihov izbor morao potvrditi franaki kralj.26
Ali u to vrijeme poinje da se javlja jedan indirektan put za mjeanje u
unutranju politiku jedne zemlje a to je kranstvo koje je trebalo da sve
zemlje povee u jednu jaku cjelinu.
Salcburki misionari nali su jak oslonac u karantinskim velikaima;
prije svega u knezovima Gorazdu (749. 752.) i Hotimiru (752. 769.) 27 ali
su naili i na otpor slobodnog seljatva koji su osim crkvenim nametima bili
ugroeni i napredovanjem feudalnog elementa (koji su, uzgred, povezani,
to u objasniti kasnije) kao i vojnim obavezama prema Franakom
Kraljevstvu to je rezultiralo ustancima od kojih je najei bio onaj izmeu
769. 772. god. koji je uz pomo Bavaraca uguio novi knez Valtunk.28
U meuvremenu na franako prijestolje dolazi Karlo Veliki (768. 814.)
koji uveliko proiruje granice svoga kraljevstva: 774. god. osvaja
langobardsku Italiju, 783. god. Istru a u ratovima protiv Avara, koji su

23

Fuad Slipevi, navedeno djelo, str. 133.

INJ I, str. 132 139.
25
Skreem panju na razliku izmeu vazalnih drava i feudalnih pokrajina.
26
O obredu i ceremonijalu ustolienja kneeva u Karantaniji vidi: INJ I, 135 138.
27
Gorazd i Hotimir, sin i neak posljednjeg nezavisnog karantinskog kneza Boruta koji su
oko 745. god. kao taoci odvedeni u Franaku gdje su se pokrstili. INJ I, str. 139.
28
INJ I, str. 140.
24

potrajali sve do 803. god. uspio je da zauvijek uniti njihovu dravu. 29

Mijenjanjem granica iste je trebalo i osigurati. Oko 796. god. novoosvojene
teritorije Karlo upravno podreuje dvjema pokrajinama: Furlanskoj marki i
Istonoj marki u koju ulazi i (tada jo uvijek vazalna) Karantanija.30
6.1. Pojava feudalnog poretka u Karantaniji
Prije nego krenem sa pisanjem ovog paragrafa elio bih dati kratak
osvrt na pojedina uzrono-posljedina tumaenja u marksistikoj
historiografiji vezana za ovu temu. Uzrok prikljuenja Karantanaca ustanku
Ljudevita Posavskog 819. god. protumaen je ovako: Razvitkom
feudalnog elementa, koji u strukturi slovenakog drutva najkasnije (?!) u
to vreme preovlauje nad ostalim elementima (ma da se klasa feudalaca
jo nije sasvim razvila i nema jo pravnih karakteristika franakog
plemstva) (?! Kakve proturjenosti!!!), jaaju tenje za osloboenjem
tuinskog jarma.31
Promatrano sada, sa odreenog vremenskog odstojanja, shvatljiva je
tenja ka marksistikoj tezi razvoja drutva i pokuaj nametanja
(deduktivne) ideje kako su Slaveni samostalno p(r)oli (zato je Dubravko
Lovrenovi ipak dobar povjesniar :p) kroz taj razvoj. Iako u susjedstvu
razvijenije drave, koja je mogla utjecati na ekonomske i drutvene
promjene, smatram da Slaveni u tom periodu ipak nisu bili spremni za tako
velik korak kao to je (razvijeni ?) feudalizam prije razvijenog feudalizma.
Sa druge strane, namee se pitanje zbog ega su onda stupili u ovaj
ustanak? Odgovor je vjerojatno puno arabeskniji (opet udan komparativ)
nego to je unitaristiko socioloko stajalite, no na alost trenutno nisam
spreman da ponudim odgovor na njega.
Kao to je ve spomenuto, oko 819. god. Slovenci u Donjoj Panoniji,
sjeverno od Drave, prikljuuju se velikom ustanku kojega je protiv Franaka
poveo Ljudevit Posavski. Ustanak nije uspio i kao posljedicu toga
Karantanija gubi svoju nezavisnost koju e tek nakratko djelomino
povratiti tek za nekih 160 godina za vrijeme vladavine kneza Kocelja. No
prikljuenje Slovenaca ustanku bio je samo dobar povod za franako
podvrgavanje slovenakih zemalja pod svoju vlast. Istone marke, koje su
predstavljale bedem odbrane istonih granica Franake su u nekoliko
navrata potpuno zakazale pod naletima Bugara.
Bezbednost granice mogla se ouvati samo na taj nain to bi se
izmenio sastav nepouzdane domae vladajue klase i povealo
stanovnitvo u pograninim pokrajinama. Kralj deli znatne delove dosad
neiskoriene ili prisvojene zemlje franakim crkvenim i svetovnim
velikaima, a druge oni sami prisvajaju, i kralj im naknadno daje za to

29

Oko 811. god. franaka vojska mora uzeti Avare pod svoju zatitu od Slavena, oko 822.
god. Avari se posljednji put spominju kao poluvazalno pleme, oko 828. god. postaju
kraljevski kmetovi i do kraja IX vijeka potpuno nestaju meu slavenskim i njemakim
kolonistima. INJ I, str. 143.
30
INJ I, str. 141 142.
31
Ibid. str. 144.

svoje odobrenje. Tako je u slovenakim krajevima nastao nov drutveni

sloj nemake feudalne gospode.32
Nadalje, stvaranjem feuda jasno se mogu ocrtati povrinske mjere
zemljita koje zamjenjuju nestalni sistem njiva i paljevinsku obradu. 33 A jo
i naseljavanjem pokornog kranskog stanovnitva Crkva je bez problema
mogla ubirati svoj porez.
Upravo to se i dogodilo 828. god. kada je Ludovik Njemaki protjerao
Bugare sa osvojene teritorije i ponovo uredio odbranu dravnih granica.
Germanska kolonizacija potiskuje slavenski etnos u kmetstvo a njihov
teritorij uvlai u krug evropskih kulturnih domena.34

LITERATURA
1. Bruji Dragan, Vodi kroz svet Vizantije, Beograd 2005.
2. Cviji Jovan, Balkansko Poluostrvo i junoslovenske zemlje, Beograd
1922.
32
33
34

INJ I, str. 145.

Uvodi se sistem trogodinjeg plodoreda (ozimo ito, jaro ito, ugar) sa stalnim njivama
INJ I, str 144 145.

3. Grupa autora, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953.

4. Slipevi Fuad, Istorija naroda Federativne Narodne Republike Jugoslavije
I, Stari i srednji vijek, Sarajevo 1961.

PRIRUNICI
1. Grupa autora, Vojna enciklopedija, tom 8, Beograd 1974.
2. Klai Bratoljub, Veliki rjenik stranih rijei, Zagreb 1972.

10