Szl Anlatlarn Sreklilii zerine Dnceler, Folklor / Edebiyat, Say: 54, Ankara 2008, s.

105-118.

SZL ANLATILARIN SREKLL ZERNE DNCELER+

Thoughts on the Continuity of Oral Narrations
eref BOYRAZ
zet
Anlatmak, insanlar iin hem nemli bir ihtiya hem de baz hayt ihtiyalarn
karlanabilmesi iin vazgeilmez bir aratr. Bu nemli ihtiya ve ara, basit ekillerde
yaplabilecei gibi estetik kayglarla birleince dans, mzik, resim, heykel, bale ve edebiyat
gibi anlatm biimleriyle de kendini gsterebilmektedir. eitli fonksiyonlar yerine getirdii
iin anlatma gsterilen ilgi, anlatmn nemini ve onun sreklilik katsaysn artrmaktadr.
Anlatmda, kolay ve ilek olmas dolaysyla en ok kullanlan yol, szl olandr. te btn bu
etkenler, szl anlatm trlerinin srekli var olmasn salamaktadr. Ancak bu var olu, statik
bir tarzda deil, dinamik bir yapdadr. nk her kltrel ortam ya da medeniyet seviyesi bir
ncekinden yap ve motif gibi kimi unsurlar dnleyerek kendi artlarna uygun anlatsn
ortaya koymaktadr. Mit, efsane, masal, destan, menkabe, halk hikyesi, memorat, fkra gibi
Trk szl anlatm trleri de tarih ierisinde, geirdiimiz kltrel aamalara paralel olarak
teker teker ortaya kmlardr. Farkl art ve zamanlarn rn olan bu trler birbirleriyle
tamamen ilgisiz, birbirlerinden tamamen bamsz deillerdir. nk bunlar, kendilerinden
ncekilerin miras zerinde ykselmektedirler ki bu da szl anlatlar kltrnde srekliliin
olumasn salamaktadr. Trk szl anlatlar gnmzde varln yeni artlara adapte
olmu bir biimde hem geleneksel evre ve tarzlarda hem de daha yaygn ve etkili bir ara
olan sinema ve televizyonlarda srdrmektedir.
Anahtar Kelimeler: szl anlat, sreklilik, gelenein ekolojisi
Abstract
Narration is both an important necessity and an indispensable tool for meeting the vital
needs of human beings. Although this need and tool may be reflected simply, they may also be
seen with dance, music, painting, sculpture, ballet, and literature when combined with
aesthetic concerns. Since it functions in different ways, the concern for oral narration increases
the importance and the coefficiency of narration. Because of its being easy and functional, oral
narration is mostly used in telling. All these factors provide the continuity of oral narration.
But this presence is in a dynamic structure not a static one. That is why every cultural medium
or civilisation level reflects their own narration suitably by borrowing some elements like
structure and motives from the previous ones. The types of Turkish oral narration such as
myths, legends, tales, epics, folk tales, memories, and anecdotes also came into being one by
+

Bu makalenin ilk ekli, Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma ve Eitim Genel Mdrl, Gazi niversitesi Trk
Halkbilimi Aratrma ve Uygulama Merkezi ile UNESCO Milli Komisyonunun 25-27 Kasm 2004te Ankarada
dzenlemi olduu Mitten Meddaha Trk Halk Anlatlar balkl uluslararas sempozyumda bildiri olarak
sunulmutur

one in the history in accordance with the cultural phases. These types, products of different
times and conditions, are not completely independent from the others. That is why these types
rise on the heritage of the previous ones and this provides the continuity of the culture of oral
narration. Nowadays, Turkish oral narrations adapted to new conditions in both traditional
environment and ways continue their existence through the cinema and television more widely
and effectively.
Key Words: Oral narration, continuity, the ecology of tradition
Anlatmak, insanlar iin hem nemli bir ihtiya hem de kimi hayat ihtiyalarmzn
karlanabilmesi iin vazgeilmez bir aratr. Zira anlatmak, insann duygu ve dnce
bazndaki birikimlerini da vurmay salamaktadr ki bu da duygu ve dncelerimizin
zihnimize brakt yk ya da neeyi, paylama yoluyla duruma gre azaltmakta veya
oaltmaktadr. Anlatmak, bireyin sosyallemesini salayan en nemli enstrmanlardan
birisidir ki sosyalleme de insann hayatn birok bakmlardan kolaylatrmakta ve daha
zevkli hale getirmektedir. Anlatmak, bilgi aktarmn salayarak insann hayatiyeti ve neslinin
devam iin elzem olan kltrel unsurlarn srekliliini ve gelimesini garanti altna
almaktadr. Anlatmak, var olduumuzu ve kimi zaman da greceli olarak ebed kalma
isteimizi gsterme usullerindendir. Szn ksas anlatmak, bilinli ya da bilinsiz olarak
onaylanmak, desteklenmek, rahatlamak, dikkat ekmek, takdir edilmek, eitmek,
srdrlebilir bir refaha kavumak ve elenmek gibi ama ve ihtiyalara hizmet eden bir
eylemdir. te bylesine nemli bir ihtiya ve ara olan anlatma eylemi, basit ekillerde
tezahr edebilecei gibi estetik kayglarla birleince dans, mzik, resim, heykel, bale ve
edebiyat gibi eitli anlatm biimleri olarak da kendini gsterebilmektedir.
Anlatmay nemli klan ve onun sreklilik katsaysn artran hususlardan birisi de ona
gsterilen rabettir, tevecchtr. Bilindii zere bu rabet, anlatm ekline gre dinleme,
okuma, izleme ve bakma biimlerinde kendini gstermektedir. Okuma, izleme, bakma ve
zellikle de dinleme, hem anlatmayla benzer ilevlere sahip olmalar veya onun baz
ilevlerini pekitirmeleri dolaysyla hem de insann merak duygusunu gidermek, renme
ihtiyacn karlamak, baz estetik duygularn tatmin etmek gibi fonksiyonlaryla en az
anlatmak kadar nem arz etmektedirler. Bu itibarla anlatmn olduu yerde rabetten,
tevecchten yani okuma, izleme, bakma ve dinleme gibi eylemlerden, bu eylemlerden birinin
olduu yerde de anlatmdan sz etmemek mmkn deildir. Zira bunlar, ilevleriyle hem
birbirlerine bal hem de birbirlerini btnleyici ve destekleyici bir yapya sahiptir.
Bilindii zere anlatmda, kolay ve ilek olmas hasebiyle ve en az abay gerektirmesi
dolaysyla en ok kullanlan malzeme dildir. leklii dolaysyla belki en kesin, doru ve net
anlatm yolu da dildir. Bu nedenlerle olsa gerek ki dille yaplan anlatlarn toplam, dier
aralarla yaplanlarn hepsinin yeknundan daha fazladr ve sanrz fazla olmaya da devam
edecektir. nk genelde szellik, zelde ise szl anlatm, doas gerei -en azndankendisinden daha ilek, kolay ve zahmetsiz bir anlatm yolu / arac bulunana kadar varln,
dier anlatm ekillerine nispetle egemenliini srdrecektir. O bakmdan anlat deyince akla
daha ziyade dille yaplanlar gelmektedir. Nasl ki anlat denildiinde kolay ve ilek olmas
dolaysyla daha ok dille ve zellikle de szel olarak yaplan anlatm n plana kyorsa, bu
anlatm tarzna da, daha ok anlatm biiminin doasna uygun olan ve ok daha az emek
isteyen dinleme yoluyla rabet gsterilmektedir. Aralarnda paradoksal bir iliki bulunan
anlatmak ve dinlemek, belirli ihtiyalardan doduuna ve bakaca ihtiyalarn giderilmesinde
nemli ilevler stlendiine gre her kltrel ortam ya da medeniyet seviyesi kendi artlarna

uygun anlatsn ortaya karacaktr. Trk szl anlatlar da ite bu cmlede ifadesini bulan
hkmn rnekleriyle doludur. Yani yaam olduumuz medeniyet seviyesine, kltrel
deiimlere paralel olarak szl anlatlarmz kesintiye uramadan bir sreklilik ierisinde
dnden bugne kadar srp gelmitir. Zira yukarda da ifade edilmeye alld gibi
anlatlar, insanlar iin nemli birer ara ve ihtiya olan ve daha da nemlisi insan var olduu
mddete varln srdrecek olan anlatma ve dinleme eylemleri vcuda getirmektedir.
Anlatma ve dinleme ihtiyac ve bu ihtiyacn daha ok, en kolay yol olan szle
giderilmesi, szl anlatlarn daima var olmas noktasnda onlara bir sreklilik
kazandrmaktadr. Fakat bu sreklilik, onlarn her zaman ayn yap ve muhtevaya sahip olduu
/ olaca anlamna da gelmemektedir. Zira ne bu anlatlar reten ve tketen insan zihni ayn
kalmaktadr, ne de anlatlarn yaatld ortamlar ve buna bal olarak deien hayat tarzlar.
nsan zihni kendi yaantsnda veya kltrel alt yapsnda, ihtiyalar listesinde karl
bulunmayan unsurlar hususunda kaytsz kalmakta, bgne davranmaktadr. Bu ise gemiten
tevrs eden baz kltrel unsurlarn giderek revatan dmesi, hatta unutulmas, kaybolmas
sonucunu dourur. Ayn durum szl anlatm trleri iin de geerlidir. Yani onlarda da
deien zamana ve zemine gre birtakm unsurlar revatan der, kayplar oluur. Bu durum
yeni anlatm trlerinin ortaya kmasn salamaktadr. Ancak bu, eski anlatlara ait hususlarn
bsbtn ortadan kalkt manasna da gelmemektedir. Zira eski anlatm trlerindeki baz
unsurlar, zellikle de kimi motifler ya hepten korunarak ya da baz deiim ve dnmler
geirerek yeni anlatm trlerinde, bazen bu yeni anlatm trlerinin temelini oluturacak ekilde
varln srdrmektedir. Hatta yle ki bazen bir masal veya destan, halk hikyesine ya da bir
halk hikayesi masala dntrlerek anlatlmakta ve bunlar varlklarn neredeyse aynen
devam ettirmektedirler. Stith Thompsona (1955-1958) Motif ndex of Folk Literature
yazma fikrini veren de ayn motiflerin, farkl trlerde varln srdrmesi deil midir? te bu
da birbirinden bamszm gibi duran farkl anlatm trlerinin aslnda pek ok bakmdan
birbirinin devam olduunu ve kendi ierisinde bir sreklilik arz ettiini gstermektedir.
Kukusuz szl anlatlarn srekliliini gsteren sadece, yukarda ifade etmeye
altmz gibi onlarn ayn ihtiyalardan domas ve ayn motifleri bnyelerinde
barndryor olmalar deildir. Szl anlatlardaki kahramanlarn ounun benzer zelliklere
sahip olmas1, bu zelliklerin hepsinin olmasa bile bir ksmnn dier anlatlardaki
kahramanlarn zerinde aynen grlmesi, anlatlarn, Axel Olrikin maddeletirdii kimi ortak
yasalara2 uymas ve Vladimir Propp (1987)un masal incelemeleri iin ortaya koyduu ve
ksaca fonksiyon diye adlandrd eylemlerin sadece farkl masallarda deil deiik
anlatm trlerinde grlmesi de szl anlatlarn srekliliini gstermektedir. Ayrca szl
anlatlarda anlatm kompozisyonlarnn birbirlerine bal olarak ekillenmesi ve birbirlerinden
slup, ifade biimi ve baz klie szler baznda dnlemeler3 yapmalar da yine onlarn
srekliliini vurgulamaktadr. Btn bunlardan hareketle szl anlatm trlerinin birbirlerini
ardk saylar gibi takip ettiklerini ve bu takip srasnda da anlatlarn kendinden ncekilerden
birtakm unsurlar ya aynen, ya biraz deitirerek ya da dntrerek aldn, sonrakilere de
yine ayn ekilde aynen, deitirerek veya dntrerek verdiini syleyebiliriz. Dier bir
deyile szl anlatlar, birbirini tetikleyen ve dolaysyla bir ncekinden zamana ve zemine
bal olarak belli oranlarda nveler tayan zincirleme bir reaksiyon gibidir.
Malum olduu zere Trk szl anlatm trleri denildiinde ilk anda akla mit, masal,
efsane, destan, halk hikyesi, menkabe, memorat ve fkra gibi isimler gelmektedir.4 Bunlarn
yanna karagz, kukla, ortaoyunu, meddah hikyeleri gibi baka isimler de ilave edilebilir.
Fakat bu son drt isim, anlatmn dierlerinde olduu gibi sadece iitsel yolla deil, grsel-

iitsel yani teatral tarzda yaplmas hasebiyle ve buna bal olarak gelien baz zellikler
dolaysyla dierlerinden ayrlmaktadr. Yine sz konusu anlatm trlerinden fkra da kurulu,
kompozisyon, muhteva (Yldrm 1999: 12)5 ve anlat gayesi bakmndan dierlerinden
olduka farkl bir yap arz etmektedir ve bu farkl yaps byk oranda bir deiime
uramadan varln hl devam ettirmektedir. Gncel rneklerinin de ispatlad gibi fkra, bu
yapsyla varln daha uzun zaman srdrecektir.6 Bu sebeple burada daha ok ilk verilen
yedi anlatm tr ve bunlarn sreklilii zerinde durulmaya allacaktr.
Ad geen bu yedi szl anlatm tr ierisinde ilk olarak ortaya karlan mitlerdir.
Mitleri srasyla baz efsaneler, masallar, destanlar, menkabeler, halk hikyeleri ve memoratlar
izlemektedir. Her eyden nce bu sralamann, trlerin ilk rneklerinin ortaya k zaman
esas alnarak yapld unutulmamaldr ve yine bu sralamann trlerin btn rnekleri iin
geerli olmad da akldan karlmamaldr. rnein efsanelerin mitlerden hemen sonra,
masallardan nce verilmesi btn efsanelerin bu aralkta ortaya kt manasna
gelmemelidir. Zira mitlerden sonra sadece baz mitolojik kaynakl efsaneler ortaya kmtr
(Seyidolu 1995: 92) dierleri ise daha sonraki dnemlerde kendini gstermitir. Hatta
denilebilir ki hemen her konuda retilebilmesi ve bu retimin yakn zamanlara kadar hl
devam etmesi dolaysyla efsaneleri7 szl anlatm trlerinin en uzun soluklusu olarak
nitelendirebiliriz. Efsanelerin yakn zamanlara kadar retiliyor olmas onlarn bir anlamda
memoratlara kaynaklk etmesini, hatta bazen onlarla kartrlmasna da sebep olmutur.8
Anlatm trlerinin sralamasyla ilgili bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz. Malum
olduu zere bu szl anlatm trlerinin bir retim, bir de tketim boyutu vardr. Yukarda da
belirtildii gibi sralama, trlerin ilk retim ve dolaysyla da ilk tketim zamanlarna gre
yaplmtr. Bu nedenle sralamada bir sonraki tre geildiinde bu, bir nceki trden
rneklerin artk retilip tketilmedii, onlarn sahneden ekildii eklinde alglanmamaldr.
Buna gre her szl anlatm tr, ortaya ktktan sonra onun kn salayan artlar var
olduu mddete retilip tketilmeye devam etmitir. artlar ortadan kalktktan sonra ise
retim durmu fakat tketim, azalan bir ivmeyle bir mddet daha srdrlmtr. Artk hi
mterisinin ve anlatcsnn kalmad bir zaman geldiinde de sahneden ekilmitir. Fakat bu
ekili, tamamen bir kaybolu deildir. Zira sahneden ekilirken kimi motif ve anlatm
zellikleri gibi birtakm unsurlarn kendinden sonra kan anlatlara hediye etmitir. nk
dier baz tr ya da trler, sz konusu anlat daha retilip tketilmeye devam ederken ortaya
km ve zihinlerde bir mddet atba yrmlerdir. rnein destanlarn retim ve tketim
sreci baladnda ondan nce ortaya ktn sylediimiz masal, efsane ve mitler de
zihinlerde yaamaya, retilip tketilmeye devam ederler. Fakat yaanlan hayat tarzyla ilgisi
azalanlar giderek etkisini yitirirler. Destanlardan sonra ortaya ktn sylediimiz anlatm
trleri de bir mddet onunla beraber yrr ve ondan baz unsurlar alrlar.
Bu paragrafta ifade etmeye altmz hususu modellemek, konuyu daha iyi
anlamamz salayacaktr sanrz. Diyelim ki bir fabrika (szl anlatlar fabrikas), ihtiyaca
binaen A1 (mit) adn verdii bir mahsuln retimine balar. Bir mddet sonra fabrika, artlar
dolaysyla A1e ok benzeyen fakat ondan birazck farkl olan bir baka modele ihtiya
duyulduunu fark eder ve A2 (efsane) adn verdii rn de piyasaya srer. Her iki rn de
retilip tketilmeye devam ederken ayn fabrika, daha ncekilerden ok sayda izler tayan
nc bir model iin ihtiya hasl olduunu grr ve A3n (masaln) retimini balatr. Bu
arada fabrika, mterisi azald iin A1in retimini giderek azaltr ve bir noktadan sonra da
tamamen durdurur. Fakat fabrika, A1in azalan alcsna bir sre daha stoklaryla hizmet
etmeye devam eder. Stoklar tkendikten sonra A1 modeli, tamamen ortadan kaybolmaz. O,

ilham verdii, kaynaklk ettii dier modellerde kendini hatrlatacak paralaryla yaamaya
devam eder.
Fabrika ok rabet grmesi nedeniyle A3 ve zellikle de A2nin retimini devam
ettirir. Bir sre sonra artlarn deimesiyle birlikte yeni bir modele daha ihtiya duyulduu
anlalr. Yine nceki modellerden de biraz esinlenilerek, onlardan baz paralar alnarak A4
(destanlar) piyasaya srlr. Her modelin retimi ve tabi ki retim olduuna gre tketimi
de devam ederken fabrika, grdkleri rabetle orantl olarak A2nin retimine devam, A3 ve
A4nkine ise yine rabetleriyle orantl bir mddet sonra son verme karar alr. Zira fabrika,
piyasann nabzn ok iyi tutmaktadr. A4n retilmesini salayan artlarn msaade ettii
srenin sonuna yakn zamanlarda deien artlar, A5in (menkabelerin) retim bandna
girmesini zorunlu klar. Bir mddet sonra da bunu A6 (halk hikyeleri) takip eder. Fakat bu iki
trn ilk retilmeye balama zamanlar birbirine ok yakndr. Bu sebeple her ikisi de
bnyelerinde A4ten ok fazla izler tar, paralar bulundurur. Bu arada A2nin retimi devam
etmekte, A3 ve A4nkiler ise grdkleri rabetle orantl bir srede sona erdirilmek zeredir.
Fakat bunlarn tketimi hl devam etmektedir. Bu modellerden A1 hari hemen hepsinin
tketiminin devam ettii, A3, A4 ve A6 modellerinin artk retilmedii fakat A2 ve A5in
retiminin hl srdrld bir noktaya gelindiinde fabrika, deien artlar ve ihtiyalar
muvacehesinde A7nin (memoratlarn) retimine balar. Gnmzde fabrika, en ok A7
modelini retmektedir ve bunu A2 ve A6 modelleri izlemektedir. Tabi ki tketim de bu
retimle doru orantl olarak srmektedir. ok nceleri retimine son verilen A1 (mitler),
hliyle artk hi tketilmezken ok tketilen A7 (memorat), A2 (efsane) ve A5 (menkabe)
modellerinin yannda ender olarak A3 (masal) ve A6 (halk hikyesi) modelleri de
tketilmektedir.
Bu modelden hareketle yedi szl anlatm trnn ortaya k ve retim-tketim
srelerini, durumlarn u ekildeki bir emada gstermek mmkndr:
Mit
Efsane
Masal
Destan
Menkabe
Halk Hikayesi
Memorat

2H
2H
2H
2H
2H

emann btnnn bir zaman dorusu zerinde yer ald dnlecek olursa tr
adlarndan sonra gelen izgiler, onlarn bu doru zerindeki ilk rneklerinin ortaya kt yani
ilk retildikleri noktay gstermektedir. Kesintisiz devam eden izgiler, trlerin hem retildii
hem de tketildii sreyi iaret etmektedir. Kesik kesik devam eden izgilerse, retim ve
tketimin yava yava sonuna yaklald, izgilerin arasndaki boluun artmas ise artk
retimin durup sadece var olann tketildii anlamna gelmektedir. 2H ile ifade edilmek
istenen bizim bulunduumuz nokta, yani hl-i hazrdr. 2Hdan sonraki izgilerin devaml
veya kesik kesik oluu ve bunlarn uzunluu da yine trlerin retilip tketilme veya sadece
tketilme srelerini gstermektedir. Buna gre efsane ve memoratlarn hl retilip

tketilmeye devam ettiini, Masal, halk hikyesi ve menkabenin ise az da olsa tketilmeyi,
hatta menkabenin bir para retilmeyi srdrdn syleyebiliriz.
Son olarak burada bu emann ve modelin daha ok Anadolu Trklnn anlatlarna
gre yapldn belirtmek isteriz. Dier Trk topluluklaryla bir noktadan sonra ayn geliim
srecini yaamadmz iin anlatm trlerinin retim-tketim durumu, bizimkilerden biraz
farkl olabilir. Ayrca yukardaki emadan anlatm trlerinin, ilk ortaya klarnn eit
aralklarla olduu sonucu da karlmamaldr. Yani mesela masallar, efsanelerden faraza bin
yl sonra ortaya kmsa destanlar da masallardan bin yl sonra ortaya kmtr gibi bir
hkm verilemez. Bunlardan bazlarnn ilk ortaya k aralklar eit de olabilir birbirinden
ok farkl da olabilir. Zira trlerin tam olarak hangi tarihlerde ortaya ktna ilikin elimizde
kesin bilgiler bulunmamaktadr. Yalnzca elimizde, bunlardan hangisinin daha nce,
hangisinin daha sonra ortaya km olabileceine dair fikir yrtmemizi salayan baz veriler,
miller bulunmaktadr.
Szl anlatlarn ortaya k srasnn yukarda verdiimiz ekilde olduunu bize
dndrten millerden birisi, insan zihninin geirmi olduu tekaml srecidir. Bilindii
zere insan zihni olay, olgu ve varlklar alglayp anlamada genelden zele, basitten
karmaa, daha byk ve ok olandan kk ve az olana doru bir geliim sreci
izlemektedir. Ayn sreci insanln ortak zihninin yaad da aikrdr. Ortak zihnin retip
tkettii szl anlatm trlerini, onlarda konu edinilen olay, durum ve varlklar alglay ve
kavray biimine gre bir sralamaya tbi tutmak istesek sanrz yukardaki sralamay elde
ederiz. Zira szl anlatlarn konularna, onlardaki baz varlk ve olgularn alglan tarzna
bakldnda genelden zele, basitten karmaa, byk ve ok olandan kk ve az olana
doru bir sra takip ettii grlecektir. rnein ilk ortaya ktn sylediimiz mitlerde daha
byk olay ve varlklardan yani evrenin yaratlp dzene konulmasndan veya bunun, gnn
birinde nasl yok olacandan ayrntya inilmeden bahsedilirken bundan sonra ortaya kan
trlerde gnmze yaklaldka tedric olarak daha kk olay, olgu ve varlklardan her
seferinde biraz daha ayrntya inilerek sz edilmektedir. Yine rnein destanlarda anlatlan
olaylar, destanlardan sonra ortaya kan halk hikyelerindekine gre daha ok, byk ve
ayrntszdr. Menkabelerde veya memoratlarda anlatlan olaylar ise halk hikyelerindekine
gre daha az, kk ve ayrntldr. nk insan, gnmze yaklatka ayrnty fark
edebilme ve zerinde durma yeteneini yazl kltrn yaygnlamas sayesinde gelitirmitir.
Bu yetenein gnmzden uzaklaldka azald ve giderek kaybolduu dikkate alnacak
olursa ve szl anlatlar da bu dikkatle yani ayrntya inebilme katsays bakmndan
deerlendirilirse trlerin yukarda verilen srayla birbirini takip ettii grlecektir.
Anlatlarda olaylarn getii yer ve zamann durumu incelenecek olursa yukarda
verdiimiz trler sralamasna uygun olarak geniten dara doru bir gidiin bulunduu fark
edilecektir. Bu meyanda ne zaman balad ve ne zaman bittii belli olmayan bir yaratl
srecini anlatan mitlerin en geni zamana ve mekna sahip olduunu syleyebilir ve buna
gnmze yaklaldka anlatm trlerindeki zaman ve meknn giderek daralm olduu
bilgisini ekleyebiliriz. rnein mekn, masallarda mitlerdekine gre biraz daralm, yerst ve
yeralt dnyasna dnmtr. Destanlarda yeralt dnyasn grmek artk pek mmkn
deildir. Destanlardaki, milletin yaad daha gereki ve geni corafyalar, halk
hikyelerinde klarn yaadklar ve gidebildikleri yerlerle snrlandrlmtr. Menkabe ve
memoratlarda ise meknlar, bir beldeye, mahalleye, sokaa, yola, baheye, binaya, eve hatta
kimi zaman bir odaya kadar klm, daralmtr. Zaman ve meknn genilii ya da darl
kukusuz anlatlan vaka veya durumlarn byklyle, okluuyla balantldr. Bir metinde

anlatlan vaka veya durumlar ne kadar byk ya da oksa zaman ve mekn da o oranda
genitir. Anlatlan vaka veya durumlarn bykl ya da okluu da szl kltr
ortamlarnda yaayan zihnin geliimine baldr. Zira ayrnty ve onlarn nemini fark
edemeyen zihinler, anlatlarda daha ziyade, ok sayda ve byk olan vaka veya durumlar
konu edinecektir. Aksi durumda yani az ve kk vakalar konu edindiinde zihin, ayrntya
da inemediinden olaylarn nedenini ve niinini tam olarak izah edemeyecek ve anlatda
boluklar doacaktr. Zihin ayrntya inmeyi rendike daha kk konulardan bir anlat
btnl ierisinde bahsetmeyi de becerebilecektir. Szl anlatm trleri iin yapm
olduumuz sralama, ite bu gerekle de rtmektedir.
nsann evresini saran tabiata ve evrene ilikin, pozitif bilimlerin szgecinden
geirilmi bilgisi artka zihnin, realiteyle olan balar giderek glenmi, irreel olanla ise
zayflamtr. Bu glenme ve zayflama elbette ki pozitif bilimlerin sunduu bilgilerle doru
orantl bir ekilde gereklemitir. Bu durum hem insann, ierisinde birtakm irreel unsurlar
yani olaanstlkleri barndranlara kar ilgisini azaltm, realiteye daha yakn olanlara daha
fazla mteveccih olmasn salam hem de artk daha reel eyler retme abasna girmesi
sonucunu dourmutur. Szn ettiimiz bu gerein yansmalarn, szl anlatm trlerinin
sralamasnda grmek de sralamann isabetli oluu konusunda bizleri bir baka adan ikna
etmeye almaktadr. Dikkat edilecek olursa anlat trlerinin daha eskilerinde
olaanstlkler daha fazladr fakat gnmze daha yakn olanlarnda tedric olarak
azalmtr. Baka bir adan syleyecek olursak pozitif bilimlerin sunduu verilerle doru
orantl olarak realist unsurlar, gnmze daha yakn zamanlarda ortaya km anlatlarda
daha fazla, dierlerinde ise giderek azalan bir seyir halindedir.
Szl anlatlarn ilk ortaya k noktasnda bu tarz bir sralamay akla getiren bir dier
etken ise zihinsel geliime paralel olarak kendini gsteren hayat tarz ve sosyal artlardr. Her
hayat tarz ve sosyal artn kendi anlatsn ortaya kard ve dolaysyla da bunlarn,
ierisinden ktklar ortam, hayat tarzn yansttklar, yanstacaklar malumdur. Szl
anlatm trlerini bu adan inceleyip yansttklar hayat tarznn tarih srecine paralel bir
diziye sokmak istesek sanrz yine yukarda vermi olduumuz sralamay elde ederiz. Zira
mitler, yeryz serveni henz balayan insann, evresinde grd da, deniz, rmak, ova,
gk, gne, ay, yldzlar ve zerinde yaad dnya gibi varlklarn nasl ve niin olutuunu
anlama ve anlamlandrma abasnn bir neticesi olarak ortaya kmlardr. Bu ise kendini
idrak edip evresindekileri sorgulamaya balayan insann ilk yapabilecei eylerden birisidir.
Btnn nasl ve niin olutuu konusuna akl yoran insan, daha sonra dikkatini evresindeki
tepe, dere, aa, kayalk, hayvan, bitki gibi paralara yneltmi ve bylece tek bir vakadan
oluan ve fakat mantalite itibariyle mitlere benzeyen baz efsaneleri ortaya koymutur.
Giderek daha kalabalk gruplarda yaamaya balayan insan bu sefer kendi oluturduu sosyal
yap ve bu yapnn dinamikleri, yap ierisindeki insann mutlu olabilmesi iin sahip olmas
gerektii zellikleri zerine dnmeye balam ve bunun sonucunda da masal denilen tr
retmitir. Bu tr retirken doal olarak mitlerden ok etkilenmi ve onlardan istifade
etmitir. Hatta bu istifade etme kimi masal rneklerinde o kadar belirgindir ki baz
aratrmaclarn, masallarn mitlerin paralanm ekillerinden olutuu eklinde bir teori9
ortaya atmalarna neden olmutur ki bu da masallarn mitlerden sonra ortaya ktn
gstermektedir.
oalma ve baka sebepler nedeniyle birbirinden ayrlp millet olma bilincini kazanan
insan, artk bu bilin zerinde nemle duracaktr. nk yaanan hayat tarz ve oluturulan
orman kanunlar, insanlarn ancak milletler halinde var olabilecei, aksi takdirde top yekn

yok olaca gereini ortaya karmtr. Bu sebeple ferdin deil, milletin bandan geenler, o
milleti ilgilendiren konular ok daha nemlidir ve haliyle anlatlara da bunlar konu edilecektir
ki bu da destanlarn filizlenmesi demektir.
Destanlarn ardndan yaanlan hayat tarznn deimesiyle, yerleik hayatn ve onun
beraberinde getirdii kamu dzenini, insan hayatn koruyucu yasalarn iselletirilmesiyle ve
bunlarn tetikledii dnce yapsnn, nceliklerin, dnya grnn deimesiyle yeni
anlatm trlerinin douuna kap aralanmtr. Bu erevede nce menkabeler daha sonra da
halk hikyeleri yava yava kendilerini gstermeye balamtr. Trk kltr X. yzyldan
sonra, nce yabanc meneli slam menkabelerle tanm ki bu tanklk onun iin pek de
zor olmamtr zira benzerleri kendinde amanlarla ilgili olarak zaten anlatlmaktayd- sonra
bu menkabelerin benzerlerini ve daha fazlasn Ahmed Yesev, Hakim Sleyman Ata,
Mevlana, Hac Bekta Vel, Yunus Emre gibi kendi iinden kan kahramanlar etrafnda
retmitir. Bu retim sonralar daha da artarak devam etmitir. Menkabelerin kltrmze
girmesi ilk zamanlar, bir anda terk edemediimiz destanclk geleneimizi de etkilemi ve
Satuk Bura Han, Daniment Gazi, Battal Gazi, Saltuk Gazi, Hz. Ali, Hz. Hamza anlatlarnda
olduu gibi yar destan, yar menkabev zellikler barndran rnlerin ortaya kmasn
salamtr.
Menkabelerin ortaya knn zerinden ok gemeden, belki komu kltrlerdeki
Leyla ile Mecnun, Ferhad ile irin gibi rneklerin de etkisiyle XIV. yzyldan sonra halk
hikyeleri varln gsterir olmutur. Yine halk hikyeleri de tpk menkabeler gibi
destanlardan sonra ve destanlarn gl etkisi henz azalmadan ortaya ktklar iin olsa
gerek ki ilk halk hikyesi rneklerinde birok destan unsuru, hatta Dede Korkut ve Krolu
(ki burada kasdedilen Krolunun Bolu Beyi ile olan mcadelesinin anlatld koldur.)
anlatlarnda olduu gibi destans-halk hikyemsi rnleri grmek mmkndr. Destan
zellikler barndran bu ilk rneklerden sonra Tahir ile Zhre, Kerem ile Asl, Arzu ile
Kamber, Emrah ile Selvihan gibi halk hikyeleri kendi mecralarnda retilip tketilmeye
balanmtr.
Menkabe ve halk hikyelerinde dikkati eken en nemli ortak hususlardan birisi bu
ikisinde, kendilerinden nceki hibir anlatm trnde olmad / grlmedii kadar
ferdiyetilie yer verilmi olmasdr. Gerektende bu iki trde daha ok ferdi duygu, dnce
ve kayglar anlatlmaktadr. ncekilerde daha ok toplumu ilgilendiren konular zerinde
durulurdu. Kahraman cesareti, akl ve fizik gcyle toplumun refah iin mcadele ederdi.
Kahramanlar da dnk tiplerdi. Oysa sz konusu bu iki trde durumun hi de byle olmad
grlmektedir. Birinde kahraman kendi dnyev ve daha ok da uhrev saadeti iin uramakta
ve insanlara da aynsn yapmalarn rtl olarak tavsiye etmekte, dierinde ise kendi gnl
macerasnn peine dmektedir. Mcadelenin amac deiince doal olarak mcadele aralar
da deimektedir. Yeni mcadele aralar artk, saz ve sz ustal ve gnl zenginlii,
kanaatkrlk, cmertlik, drstlk gibi hasletlerdir. Bu anlat trlerinin kahramanlar ie
dnktr, daha ok kendi ruh ve gnl dnyalaryla ilgilenmektedirler. Hsl deien hayat
artlar insan toplumsallktan bireysellie tamtr ve szl anlatm trlerimizde bunun
izdmlerini grmek hi de zor deildir. Menkabe ve halk hikyelerindeki ferdiyetilik,
gnmze en yakn dnemlerde karmza kan memoratlarda had safhaya ulamtr. nk
yaanlan hayat tarz insan her alanda ferdiyeti olmaya itmektedir. Byle olunca haliyle
memoratlar da olaanst kk kiisel hikyelerden oluacaktr.
Btn bunlardan da anlalaca zere anlatma ve dinleme ihtiyac, her devirde kendi
anlatsn ortaya karm ve yeni kan anlatlar da eskinin temelleri, motifleri, yaplar veya

baz argmanlar zerine kurularak yoluna devam etmitir. Bu ise szl anlatm trlerinde
greceli bir srekliliin olumasn salamtr. kincil szl kltr ortam (Ong 1995: 15)
denilen, ierisinde yaadmz elektronik kltr ortamna gelindiinde sreklilik, bir yandan
kendini, giderek azalarak da olsa, eski usullerle devam ettirmi bir yandan da kendine yeni
aralar bularak varln srdrmtr. Tpk gelenein Korkut Atay k / ozana, onu da
Bar Manoya, zay Gnlme, pop/rock sanatlarna dntrp varln srdrmesi
(Eker 2004: 319-320)10 gibi.
Szl anlatlarn srekliliini salama adna ikincil szl kltr ortamnda bulunan en
nemli aralardan birisi kameradr. Kameralar nce sinemalar iin kayda balam, sonra
televizyon iin. Yeilam filmleri st balnda toplanan ve fakir olanla gen kzn akn11
anlatan sinema filmleri, bir anlamda halk hikyesi dinlemeye alkn zihinlerin ihtiyacn
gidermeye almtr. Cneyt Arkn (Fahrettin Creklibatur)n Battal Gazi, Krolu,
Malkoolu, Dnyay Kurtaran Adam gibi filmleri, sanki kah otantik, kah modern zamanlara
uygun destans sahneleriyle destanlara in dimalarn zevkini tatmin etmek iin; Kemal
Sunal filmleri12 de Kelolan ya da Nasrettin Hoca hayranlarnn beenisini kazanmak iin
ekilmi gibidirler. Buradan hareketle szl anlatlarn artk, kamera dili kullanlarak ve
dolaysyla buna bal olarak gelien baz zellikler de bnyesine katlarak zamana ayak
uydurmu bir ekilde anlatldn ve mterisine, hem de daha geni bir mteri kitlesine
ulatrldn syleyebiliriz.
Televizyon, yava yava sinemann yerini almaya balaynca kamera bu kez televizyon
dizileri iin objektif am ve geleneksel olandan kolay kolay kopamayan izleyici iin ya
tamamen geleneksel olan ya da bir yan geleneksele dayanan yeni anlatlar anlatmaya
koyulmu, pardon, gsterime koymutur. Zira says artan ulusal kanallarmzn izlenme oran
len cihazlar, izleyicinin geleneksel olana ve onunla bir ekilde balants bulunana daha
fazla rabet ettiini gstermitir. Bu balamda Akn Dalarda Gezer, Deliboran Destan,
Karaolan, Azad, Zeybek Atei, Berivan, Krk Ayna, Knal Kar, Zerda,
Glbeyaz, Mihrali, Beik Kertmesi, Asmal Konak, Ekmek Teknesi, Gurbet
Kadn gibi ierisinde geleneksel unsurlar barndran ya da geleneksel anlatm trlerimizle u
ya da bu derecede benzerlii veya organik ba13 bulunan destanms veya halk hikayesi
benzeri diziler, ekranlarda bol bol arz- endam etmitir. zellikle TGRT, Bir-i Hf, ftde,
Cneyd-i Badad, Mehmed Emin Tokad14, Aziz Mahmud Hday gibi baz velilere ait kimi
menkabeleri bir hayat hikayesi btnl ierisinde arka arkaya getirerek ekranlarnda
menkabe dinleme ihtiyacna cevap vermektedir. Bunlar da tabi ki szl anlatm trlerimizin
artk kamera diliyle anlatldn ve onlarn srekliliini saladn gstermektedir.
Gnmzde szl anlatm trlerinin en ok ikisi rabet grmektedir. Dier bir deyile
en ok iki szl anlatm tr hala retilip tketilmektedir. Bu anlat trlerinden birisi fkra,
dieri ise memorattr. ok daha fazla kii tarafndan retilip tketilmesi bakmndan
memoratlarn fkraya oranla daha fazla revata olduu sylenebilir. Ksaca olaanst, kk,
kiisel hikyeler biiminde tanmlanabilecek memoratlar, birok kiinin bandan gemi
olarak hafzalarda yer etmekte ve uygun ortam bulunduunda da anlatlmaktadr.
Memoratlarn ierisinde, kendinden nce var olan szl anlatm trlerinde daha ayrntl bir
ekilde anlatlan kimi olay, olgu, inan ve varlklar daha komprime bir ekilde yer almaktadr.
Bu ynyle memoratlar, nceki anlat trlerinin devam niteliindedir. Memoratlar masal,
destan, halk hikyesi, menkabe ve zellikle efsane gibi trler vastasyla halkn zihninde yer
etmi kimi inan, durum ve objelere yasland iin bir baka deyile yap ve muhtevas
itibariyle gelenei devam ettirdii iin bugn ok fazla rabet grmektedir. Bu rabeti fark

eden baz ulusal televizyon kanallar memoratlar, kendi deyimleriyle yaanm, esrarengiz
hayat hikyelerini kamera diliyle ekranlara tamtr. Takip edebildiimiz kadaryla ilk
olarak STVde Sr Kaps ve bundan bir mddet sonra da Kanal 7de Kalp Gz st
balyla izleyici kitlesinin karsna karlan memoratlar, yksek izlenme oranlarna sahip
olunca dier kanallar tarafndan da kamera diliyle anlatlmaya balanmtr. Denilebilir ki
bugn ulusal televizyon kanallarnn birou, memoratlarn anlatld programlardan yapma
ve yaynlama yarna girmitir. Bu meyanda ATV, Gerein tesi; Flash TV, Gnl
Kaps; Kanal 7, Kalp Gz; Show TV, Gizli Dnyalar; Star, Srlara Yolculuk; STV,
Srlar Dnyas ve TGRT 6. His st balyla birok memorat izleyicisine sunmaya
almaktadr. Bu durum da szl anlatlarn kendine bir baka anlatm biim ve alan
bulduunu ve bu biim ve alann imknlar sayesinde de daha geni kitlelere ulatn
gstermektedir.
Szl anlatlar, bu rneklerde vermeye altmz zere televizyonlarda sadece
kamera diliyle yani grntl, sesli ve teatral tarzda anlatlmamaktadr. Eski tarz anlatm
biimlerine de rastlanmaktadr. rnein Erol Gnaydn, Erhan Yazcolu ve zellikle de
Tekin Akmansoy gibi ada meddahlarmzn zaman zaman, bilhassa ramazan aylarnda
ekranlarda icra-y sanat eyledikleri, realist halk hikayelerinden rnekler anlattklar
grlmektedir. Yine televizyonda grlen buna benzer baka bir uygulamadan daha
bahsetmek gerekir ki bu, dierlerine gre biraz farkllk arz etmektedir. nceleri ATVde
imdilerde ise Show TV ekranlarnda izleyici karsna kan Ekmek Teknesi dizisinde
Hasan Kaan, Heredot Cevdet lakabyla (ki bu lakabn da geleneksel bir tarafnn olduu
unutulmamaldr.) dizinin her blmnde det bir meddah edasyla eskiden olduu gibi bir
kahvehanede szl anlatlarmza muhtelif rnekler vermektedir. rnein dizinin bu
yaknlarda yaynlanan bir blmnde Ouz Kaan destann anlatmtr. Anlatlarn icras
srasnda Kaan, kimi modern unsurlar, deyimleri, modernitenin hayatmza kazandrd baz
kelime ve argmanlar anlatma usta bir biimde eklemleyerek onlar daha ilgi ekici bir hale
sokmakta ve bu da izleyicinin dikkatini ekip diziye daha fazla rabet gstermesini
salamaktadr.
te btn bunlar da gstermektedir ki szl anlatm trleri; 1) ya ierisinde
bulunduklar artlara ve aralara adapte edilerek 2) ya da eskilerden ald baz nemli
unsurlar yardmyla yaanlan dneme uygun bir tarzda yeniden retilerek yaamaya,
yaatlmaya devam etmektedir.
Btn bu anlatlanlar, szl anlatlarn kendi doal seyri ierisinde nasl bir sreklilie
sahip olduu konusunda aa yukar bir fikir verir sanrz. erisinde bizim karakterimizi
belirleyen, dnyaya bak amz tayin eden ve kim olduumuzu anlatan kltrel deerleri
barndran szl anlatlarn sreklilik katsaysn, hzla kreselleen dnyada artrma ihtiyac
domutur. Bu ihtiyac karlamak, hkim kltrler karsnda eriyip kaybolmamak, renksiz
bir grntye sahip olmamak iin elzemdir. Bu durumun farkna varan, nemini kavrayan pek
ok lke UNESCO ats altnda bal, Trkeye Somut Olmayan Kltrel Mirasn
Korunmas eklinde evrilen bir szlemeyi kabul etmi ve imzalamtr (Ouz 2003: 247253). Bu balamda szl anlatlarn korunmas yani onlarn srekliliinin artrlmas
noktasnda bize de grev dmektedir. Bu grevin nasl yerine getirilebilecei konusunda ise
unlar syleyebiliriz:
1-Her eyden nce btn szl anlatm trlerine ait olabildiince ok rnek, aslna
sadk kalnarak derlenmeli ve bunlar deerlendirmek ve gerektiinde kullanmak iin bir

merkezde toplanmaldr. Bu noktada en byk grev ise kanaatimizce niversitelere ve Kltr

Bakanlnn ilgili birimlerine dmektedir.
2-yi bilinmelidir ki bir tre ilikin metinleri sadece derlemek onlar korumak anlamna
gelmemektedir. ou zaman derlenip bir keye braklan metinler varsa meraklsnn insafna
terk edilmektedir. Bu ise korumak deildir. Onlar korumak esas olarak yaatmakla,
fonksiyonel hale getirmekle mmkndr.
3-Szl anlatlar yaatmak adna yaplabilecek ilerin en banda, onlar milleti
oluturan bireylere okutmak gelmektedir. Anlatlar okutabilmek iin ilkretimden lise son
snfa kadar btn snflarn ilgili ders kitaplarna rencilerin seviyesine uygun bir ekilde
anlatlar hakknda bilgi ve rnekler verilebilir. Yine bu balamda Milli Eitim Bakanlnn
ilk ve ortaretim rencilerine tavsiye niteliinde belirledii 100 Temel Eserin istisnasz
btn rencilere okutulmasnn formlleri bulunmaldr. Zira bunlar ierisinde Dede Korkut
Hikyeleri, Kerem ile Asl, Naki Tezelin Trk Masallar ve Nasrettin Hoca
Fkralarndan Semeler gibi szl anlatm trlerinden rnekler de yer almaktadr. Yine bu
meyanda gazetelerin kltr-sanat kelerine anlat rneklerinden konulabilir. Gazeteler
promosyon olarak ierisinde szl anlatlarn yer ald kitaplardan verebilir.
4-Szn ettiimiz anlatlar kendi doal sreci ierisinde szel yolla retilip
tketildiine gre bunlar yaatmann en kolay, en beenilir ekli de szel yolla olmaldr. Zira
yukarda anlatlarn doal srekliliini szel olarak yaattn grmtk. Bu erevede baz
szl anlatlar bir zamanlar Adile Naitin TRT 1de yi Uykular ocuklar programnda
yapt gibi ehil kiilere anlattrlp bunlar kaset, cd, radyo, televizyon ve internet araclyla
kamuya ulatrlabilir. Hem ehil kiilerin saysnn artrlmas hem de eski anlat gelenei ve
dolaysyla da anlatlar cazip hale getirmek, canlandrmak iin eitli platformlarda en gzel
masal, hikye, destan, ... vs. anlatma yarmalar dzenlenebilir.
5-Sinema, televizyon ve internet dolaysyla grselliin byk nem kazand
gnmzde istenen amaca daha ok hizmet etmesi iin eitli szl anlatlarn orijinaline bal
kalnarak filmleri ekilip muhtelif zamanlarda izlettirilebilir. Ayn ekilde baz anlatlarn
rnein Kelolan masallarnn, Nasrettin Hoca fkralarnn ocuklara ynelik izgi filmleri
yaplabilir. Bylece ocuklar Amerikan, Japon, in, Alman, Fransz mahreli izgi filmlerden
ve dolaysyla kozmopolitletirme / kltrszletirme bombardmanndan bir nebze de olsun
kurtarlm olur. Eer filme ekmek veya izgi filmini yapmak mmkn olmuyorsa anlatlar,
resim ve kolay sahnelerin canlandrlmas gibi grsel materyallerle desteklenerek iinin
uzman tarafndan anlatlabilir.
6-ster uzman bir kii tarafndan anlatlsn, ister izgi filmi yaplsn veya isterse filmi
ekilsin baz anlatlar aslna uygun olarak sunulduunda ok fazla dikkat ekmeyebilir. O
nedenle yukarda doal sreklilik srecinde grld gibi kimi anlatlar an artlarna
uyarlanarak, kimi modern kelime, tabir ve deyimlere yaslanarak sunulmaldr. Bu sunumlar
Ekmek Teknesi dizisinde Hasan Kaann yapt tarzda gerekletirilebilir.
7-Anlatlardaki tipik kahramanlar, Hacivat ve Karagz rneinde olduu gibi
reklmlarda kullanlabilir. Kimi kahramanlarn veya anlatlardaki baz dikkat ekici unsurlarn
ismi, halkn, zellikle de ocuklarn ok kulland ya da tkettii eya veya yiyeceklere
marka olarak verilebilir. Bylece anlatlarmz ve onlarn ierisinde barndrdklar kltrel
unsurlarmz daima gndemde tutulmu olur.
8-Tirtlerin, defter kapaklarnn, kitap cilt ve etiketlerinin, okul antalarnn zerlerine
ne olduu belirsiz ngilizce ibareler, baka kltrlere ait kahraman isim veya resimleri
yaz(p)lacana bizim anlatlarmz ve onlarn kahramanlarn artracak biimde ifade,

ibare ve isimler yazlabilir, resimler yaplabilir. Hatta anlatlardaki baz arpc sahneleri
canlandran daha byk resimler kamu binalarna, okul bahesi duvarlarna, elektrik trafosu
binalarna, parklara, baz sokak ve caddelere de anlatlarmz bize hatrlatacak tarzda
yaplabilir. Baz park ve meydanlara sz konusu sahnelerin rlyefleri yaplp konulabilir.
Bylece szl anlatlarmzn srekliliini salama adna daha geni kitlelere kalc bir
biimde ulalm olur.
Notlar ve Kaynaka
1

8
9

10

11

Szl anlatlardaki kahramanlarn benzer zelliklere sahip olmas, J. G. von Hahn, Otto Rank, Lord Raglan ve Eric
Hobsbawm gibi aratrmaclara geleneksel kahraman kalplar karma dncesini vermitir. Ad geen aratrmaclarn
karm olduu kahraman kalplar ve bunlardan bazlarnn kimler tarafndan Trk szl anlatlarna uyguland
konusunda bilgi iin bkz. (obanolu 2002: 189-195).
Axel Olrikin (1994a: 2-5; 1994b: 4-6) Halk Anlatlarnn Epik Kurallar balyla ortaya koyduu epik kanunlar
teorisi, birok szl anlatm trne uygulanabilir mahiyettedir. Hatta yle ki bu teori erken dnem Osmanl tarih
metinlerinden birisine de uygulanm ve baarl sonular vermitir (obanolu 1999: 65-82). Bu durum da szl
anlatlarn birok bakmdan ortak zelliklere sahip olduunu ve sreklilik arz ettiini gstermektedir.
Szl anlatm trlerinin ifade tarz, slup ve baz klieler noktasnda birbirlerinden yapt dnlemeler, bir kitap
hacminde ayr bir almann konusu olabilecek kadar kapsaml olduu iin imdilik burada bu konuya deinemiyoruz.
Burada szl anlatm tr olarak belirttiimiz isimlerin ounun tr olduu konusunda uzmanlarnn ittifak
bulunmaktadr. Ancak bunlardan menkabenin bal bana bir tr olup olmad hl netlik kazanmamtr. Baz
kaynaklarda efsane ierisinde mtala edilen menkabe, bize gre ayr bir tr olarak deerlendirilmeyi hak edecek
zelliklere sahiptir. Ahmet Yaar Ocak (1997)n, menkabeleri mstakil bir almaya konu edinmesi, Saim Sakaolu
(1997: 241-246)nun efsane-menkbe arasndaki ba irdeledii yazsnda syledii sonu cmleleri, kimi kaynaklarda
(Yldz 2002: 117-130) aka tr olduu belirtilmese bile menkabelere ayr bir blm ayrlmas ve nihayet Arif Ayn
makalesi menkabelerin ayr bir szl anlatm tr olduunu gstermektedir.
Szl anlatm tr olarak belirttiimiz memorat da efsaneye ok benzemektedir. Ancak zkul obanolu (2003)nun
da belirttii gibi o da farkl bir anlatm trdr.
Fkrann dier szl anlatm trleriyle zellikle de masal ve efsanelerle olan ilikisi ve onlardan ayrlan yanlar hakknda
ayrntl bilgi iin Dursun Yldrm (1999: 11-15)n almasna baklabilir.
Gncel fkra rnekleri iin internet, en yenilerini mebzul miktarda ve hzl bir biimde sunmas dolaysyla esiz bir
kaynak niteliindedir. Ayrca kimi gncel fkra rnekleri iin Aye Ycel (2002: 731-740)in almasna baklabilir.
Efsaneler hakknda detayl bilgi iin Bilge Seyidolu (2002: 1-7) ve Metin Ergun (1997; 2002: 7-116)un almalarna
baklabilir.
Memorat efsane ilikisi hakknda bkz. (obanolu 2003: 11-19).
W. Grimmin ban ektii aratrmaclarn paralanm mitler teorisi ya da mitolojik gr adn verdikleri bu
teoriye gre masallar, eski mitlerin paralanm ekillerinden olumaktadr (Gnay 1975: 17-18).
Geleneksel unsurlarmzn zaman ierisinde ne tr deiim ve dnmler geirerek varln srdrdne ilikin daha
fazla bilgi ve rnek iin bkz. (Eker 2004: 315-327).
Fakir olanla gen kzn ak hikyesini anlatan filmler, birok bakmdan halk hikyelerine benzemektedir. yle ki
bunlarn bazlarnda, halk hikyelerindeki kimi motifler det modernize edilmi bir biimde arz- endam etmektedir.
rnein sevgilisine kavumak iin yollara den ve eitli kahvehanelerde saznn, sznn gcyle hret ve para
kazanp sevdiini elde etmeye alan mz, sinema filmlerinde hemen hemen ayn ii gazinolarda yapmaya alan
arkc/trkc olarak karmza kmaktadr. Halk hikyeleri ile kimi sinema filmlerimiz arasnda buna benzer o kadar
ok paralellikler vardr ki olduka hacimli bir baka almann konusu olabilecek mahiyettedir.

12

13

14

Oynad rollerle kimi zaman Nasrettin Hocann veya Kelolann kimi zaman da Krolunun tavr ve tutumlarn
hatrlatan yani bir anlamda onlarn sevilen karakterinin devamn, srekliliini salayan Kemal Sunal filmlerinin ad geen
geleneksel kahramanlarmzla ve onlarn ahsnda ifadesini bulan geleneksel unsurlarmzla balants hakknda bilgi iin
H. Birkalan (2000:47-53)n makalesi okunabilir.
Bu dizilerin her birinin geleneksel unsurlar ne kadar yanstt, geleneksel szl anlat trlerimizden gerek kompozisyon
ve gerekse muhteva itibariyle ne kadar etkilendii, yani onlarn srekliliini ne lde salad apayr bir alma
konusudur ve bu da bizim burada yapabileceimiz bir ey deildir. Fakat unu da belirtmek gerekir ki takip edebildiimiz
kadaryla bunlarn bazlar, ya Deliboran Destan, Karaolan rneklerinde olduu gibi aslna sadk kalnarak anlatlm
yani filme alnm destanlardr ya da Beik Kertmesindeki gibi modernize edilmi veya modern unsurlar kartrlm
halk hikyeleridir. Hatta Zerda ve Beik Kertmesinde grld gibi bunlardan bazlarnn Dede Korkutu ya da hikayeci
klar artracak tarzda anlatclar da vardr.
Mehmed Emin Tokadnin menkabelerinin yazl, szl ve elektronik kltr (televizyon) ortamlarndaki durumu ve
deerlendirilmesi iin bkz. (Koak 2003).

AY, Arif, Efsane-Menkbe zerine Bir Karlatrma Denemesi, http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/medergi/20.htm

BRKALAN, Hande (2000), Gelenek, Halk Kahramanlar, Popler Medya ve nek aban, Folklor ve Edebiyat, 23: 47-53.
OBANOLU, zkul (1999), Szl Kltrden Yazl Kltre Gei Balamnda Erken Dnem Osmanl Tarihlerinden
Akpaazadenin Epik Karakteri zerine Tespitler, H. . Edebiyat Fakltesi Dergisi, (Osmanl Devletinin
Kuruluunun 700. Yl zel Says): 65-82.
OBANOLU, zkul (2002), Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara: Aka Yaynlar.
OBANOLU, zkul (2003), Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Ankara: Aka Yaynlar.
EKER, Glin t (2004), Gelenekten Gelecee Halk Edebiyat, Trk Halk Edebiyat El Kitab, (inde), Ankara:
Grafiker Yay.: 315-329.
ERGUN, Metin (1997), Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi I II, Ankara: TDK Yaynlar.
ERGUN, Metin (2002), Trk Dnyasnda Efsane, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Cilt 2, Ankara: AKM Yay.: 7-116.
GNAY, Umay (1975), Elaz Masallar nceleme, Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar.
KOAK, Aynur (2003), Yazl Szl ve Elektronik Kltr Ortamlarnda Mehmed Emin Tokad, stanbul: Filiz Kitabevi.
OCAK, Ahmet Yaar (1997), Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam), Ankara:
TTK Yaynlar.
OUZ, cal (2003), Halkbilimi almalarnn Yeni Dnemi: Somut Olmayan Kltrel Mirasn Korunmas Szlemesi,
Mill Folklor, 60: 247-253.
OLRK, Axel (1994a), Halk Anlatlarnn Epik Kurallar I. (ev. Yok), Mill Folklor, 23: 2-5.
OLRK, Axel (1994b), Halk Anlatlarnn Epik Kurallar II. (ev. Yok), Mill Folklor, 24: 4-6.
ONG, Walter J. (1995), Szl ve Yazl Kltr Szn Teknolojilemesi, (ev. Sema P. Banon), stanbul: Metis Yaynlar.
PROPP, Vladimir (1987), Masallarn Yaps ve ncelenmesi, (ev: H. Gm), Ankara: KTB Yaynlar.
SAKAOLU, Saim (1997), Efsane-Menkbe Ba, V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Edebiyat
Seksiyon Bildirileri II, Ankara: KB HAGEM Yay.: 241-246.
SEYDOLU, Bilge (2002), Efsaneler, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Cilt 2, Ankara: AKM Yay.: 1-7.
THOMPSON, Stith (1955-1958), Motif ndex of Folk Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales,
Ballads, Myths, Fables, Medieval Romances, Exampla, Fabliaux, Jest-Books and Local Legends, Bloomington,
ndiana: ndiana University Press.
YILDIRIM, Dursun (1999), Trk Edebiyatnda Bektai Fkralar, Ankara: Aka Yaynlar.
YILDIZ, Naciye (2002), Menkabeler, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, Cilt 2, Ankara: AKM Yay.: 117-130.
YCEL, Aye (2002), Fkralarn Toplumsal levi ve Basn rnekleri, Uluslar aras Trk Dnyas Halk
Edebiyat Kurultay Bildirileri, Ankara: KB Yay.: 731-740.