1) mam- Azam Ebu Hanife 699(H.80)/767(H.

150)
Tbinden. slm leminde Eshb- kirmdan sonra yetien evliynn ve
limlerin en byklerinden. Ehl-i snnetin reisi ve Hanef mezhebinin
kurucusudur. smi, Nmn bin Sbit bin Zt'dr. Eb Hanfe knyesiyle ve mm-
A'zam lakabyla mehr olmutur. Kfe'de doduu iin Kf nisbesiyle bilinir. 699
(H.80) senesinde Kfe'de dodu, 767 (H.150) senesinde Badt'ta veft etti.
KabriBadt'ta olup, ziyret yeridir.
Aslen ran'n ileri gelenlerinden bir ztn neslinden olan mm- A'zam Eb
Hanfe'nin dedesi Zt mslman olup, hazret-i Ali'ye ikrmlarda bulundu. Onun
sohbetinde bulundu. Babas Sbit de hazret-iAli ile grp sohbetinde
bulundu.Hazret-i Ali Sbit'e ve onun neslinden gelecek kimselere hayr duda
bulundu.
Asl, ilim shibi, slih ve kymetli bir ztn olu olan mm- A'zam'n ocukluu
doum yeri olan Kfe'de geti. ilesinden stn bir terbiye alarak kk yata
Kur'n- kermi ezberledi. Arab lisannn sarf, nahiv, iir ve edebiytn renmeye
balad. Eshb- kirmdan Enes bin Mlik, Abdullah bin Eb Evf, Vsle bin Esk,
Sehl bin Side ve Eb't-Tufeyl mir bin Vsile'yi (radyallah anhm) grerek
onlarn sohbetlerinde bulundu. Bu ztlardan hads-i erf dinledi.
Enes bin Mlik hazretlerinin sohbetinde bulunmasn yle anlatt: "Kk
yalarda babamla berber bir limin meclisinde bulundum. Meclisin orta yerinde
oturan lim zt yle diyordu: "Reslullah'tan sallallah aleyhi ve sellem iittim,
buyurdu ki: "Kardeinin bana gelen bir musbetten dolay sevinme! Allah
telnn ona fiyet verip, seni o musbete mbtel klmas mmkndr." Ben; "Bu
zt kimdir?" diye sordum. "Reslullah'n hizmetiyle ereflenen Enes bin Mlik'tir."
diye cevap verdiler."
mm- A'zam Eb Hanfe'nin doup byd Kfe ehri o devrin nemli ilim
merkezlerindendi. Kfe'de pekok Eshb- kirm yaad. Ayrca eitli dinlere ve
sapk inanlara mensb insanlar da Kfe'yi kendilerine merkez semilerdi.
tikd bozuk olan i, Mtezil ve Hricler de Kfe'de yayorlard. Eshb-
kirmla grp, onlardan Ehl-i snnet tikdn ve din bilgilerini renip nakleden
Tbin'in bykleri de Kfe'de bulunuyorlard. ocukluu ve ilk genlik yllar byle
bir muhitte geen mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri, nce babas gibi ticretle
megl olmaya balad. Bir taraftan da sk sk limlerin meclislerine giderek onlar
dinledi, ilimlerinden istifde etmeye alt. Ehl-i snnet tikdnn yaylmas iin
gayret eden limlerin sapk ve bozuk frka mensuplaryla olan mcdele ve
mnzaralarn dinledi. Daha henz ilim tahsline balamad halde sapk frka
mensuplaryla mnzaralarda bulundu. Katld mnzaralardaki ikn kbiliyeti
ve stn baarlar zamnnn byk limlerinin dikkatini ekti. Bir cevher
olduunu anlayan limler, onu ilim renmeye tevik ettiler.
mm- A'zam Eb Hanfe bir gn zamann limlerinden a' b'nin yanndan
geiyordu.a'b hazretleri onu yanna arp; "Nereye devm ediyorsun?" diye
sordu. O da; "arya, pazara devm ediyorum." dedi. a'b hazretleri; "Hayr,
maksadm o deil, limlerden kimin dersine devm ediyorsun?" buyurdu. mm-
A'zam; "Hibirinin dersinde devaml bulunmuyorum." dedi. a'b hazretleri
szlerine devm ederek; "lim ile uramay ve limlerle grmeyi sakn ihml
etme. Ben senin zek, akll ve kbiliyetli bir gen olduunu gryorum." buyurdu.

a'b hazretlerinin szlerinin tesirinde kalan mm- A'zam, ary pazar brakp
ilim yoluna yneldi. Kfe'deki limlerin ders halkalarna devm etmeye balad.
a'b'nin ilim meclisine devm edip kelm ilmi (mn ve tikd ilmi) ile mnzara
ilmini tahsil etti. Ksa zamanda bu ilimlerde ilerleyip parmakla gsterilecek bir
dereceye ulat.
Kelm ilmini renip yksek dereceye ulatktan sonra Hammd bin Eb
Sleymn'n ders halkasna katlarak fkh ilmini tahsle balad.
Fkh ilmine nasl baladn talebesi Eb Ysuf ve dier talebelerinin bir
sorusu zerine yle anlatmtr: "Bu, Allah telnn tevfik ve inyeti iledir. O'na
dim hamdolsun. Ben ilim renmeye baladm zaman btn ilimleri gz
nne aldm. Her birini ksm ksm okudum. Neticesini ve faydalarn dndm.
Sonra fkh ilmine baktm. Onda limler ve fakihler ile bir arada bulunmak, onlar
gibi ahlkl olmak var. Ayn zamanda farzlar ilemek, dnin emirlerini yerine
getirmek, ibdet etmek de fkh bilmekle oluyor. Dny ve hiret onunla kim...
bdet etmek isteyen onsuz yapamaz. Fkh, ilimle ameldir." mm- A'zam, fkh
ilmini Hammd bin Eb Sleymn'dan rendi. Onun derslerini tkib ederken
huzrunda gyet edepli oturur, syledii her eyi ezberlerdi. Hocas talebelerini
mzkere yoluyla yoklama yapnca, onun dersleri ezberlediini grrd ve benim
yanmda ders halkasnn bana Nu'mn'dan baka kimse oturmayacak
buyururdu.
mm- A'zam, kelm, mnzara ve dier ilimleri renip fkh ilmini tahsile
baladktan sonra, tikd meselelerde insanlar doru yoldan ayran sapk
frkalarla mcdele etti. Hatt, bu maksatla Hint, ran ve Arap yarmadasnn
ticret yollarnn birletii Basra'ya da deflarca gidip, dehr denilen inkrclarla,
a, Kaderiye ve dier bozuk frkalara mensup kimselerle uzun mnzaralar
yaparak Ehl-i snnet tikdn yayd.
mm- A'zam'n Hammd bin Eb Sleymn'dan ilim tahsl ettii sralardayd.
O zamanki Bizans'n hkim olduu Anadolu tarafndan bir dehr yni dnynn
kadm olduunu ve bu dnynn bir yaratcs olmadn iddi eden bir kimse,
slm diyrna geldi. Anlatt birok akl delillerle dnynn bir yaratcs
olmadn syleyip Allah telnn varln inkr etti. slmiyeti tam olarak
bilmeyen bz mslmanlar onun hlelerine aldanp slmiyetten ayrlmaya
balad. Dehr, slm limleriyle mnzara etmek istediini bildirerek meydan
okudu. mm- A'zam hazretlerinin hocas, dehr ile mnzara edip onun bozuk
fikirlerini rtmek iin karar verdi. Ancak eer yenilirsem slm dnine byk
zarar hsl olup fesd btn dnyya yaylacak diye de endie ediyordu.
Hammd bin Eb Sleymn bu dncelerle yatana uzanp uyuduu zaman
rysnda bir hnzrn (domuzun) gelip, bir aacn btn dallarn yediini ve o
aacn yalnz gvdesinin kaldn, o anda aacn iinden bir arslan yavrusunun
kp o hnzr para para ettiini grd.
Sabah olunca gen talebesi Nmn bin Sbit, hocas Hammd'n rahmetullahi
aleyh huzruna girdi. Hammd bin Eb Sleymn mslmanlar mndan
uzaklatrmaya alan dehrden ve grd rydan bahsetti. Nmn bin Sbit
hocasnn gerek dehr sebebiyle, gerekse grd ry sebebiyle zntl ve
endieli olduunu grd. Hocasna zntsnn sebebini sordu. Hocas her eyi
anlatt. Gen yata olan Eb Hanfe hocasna; "Elhamdlillhi tel. Ryda
grdnz domuz, o pis ruhlu dehrdir. Aa da ilim aacdr. Dallar o dehrnin

hile ve tuzaklarna kaplan mslmanlardr. Aacn gvdesi sizsiniz. O arslan

yavrusu da benim. Allah telnn yardm ile ben onu yenerim." dedi.
Hammd bin Eb Sleymn ve mm- A'zam Eb Hanfe mnzara iin
insanlarn toplandklar meydana gittiler. Dehr her zamanki gibi krsye kp
karsna birisinin kmasn istedi. Daha ocuk denecek kadar gen olan mm-
A'zam Eb Hanfe onun karsna kt. Dehr mm- A'zam' grnce hakret
etmeye balad. mm- A'zam; "Hakreti brak syleyeceini syle de grelim."
dedi. Dehr, mm'n cesret ve aceleciliini grnce hayret ederek, ona yle
dedi: "Var olan eyin balangc ve sonu olmamak mmkn mdr?" mm-
A'zam yle cevap verdi:
"Saylar bilir misin?" Dehr; "Evet." deyince, mm- A'zam; "Birden nce hangi
say vardr?" dedi. Dehr; "Birden nce bir ey yoktur." dedi. Bunun zerine mm A'zam buyurdu ki: "Mecz olan bir yni bir says sznden nce bir ey
olmaynca, hakk bir olandan nce nasl bir ey olabilir?" Bu sz zerine dehr
baka sorular sormaya balad. Aralarnda u konumalar geti: Dehr dedi ki:
"Hakk bir olann yz hangi taraftadr? nk her ey ynlerden yni sa, sol,
n, arka, st, alt ynlerinden bir yerde bulunur?" Eb Hanfe; "Mumu yaknca,
hangi taraftadr?" diye sordu. Dehr; "Mumun her tarafta ayndr." dedi.
Bunun zerine mm- A'zam; "Mecz olan bir nrun, n hli byle olursa,
dim ve ebed olup, eni boyu olmayan, gklerin ve yerlerin nru olann hli nasl
olur?" buyurdu. Dehr cevap veremedi.
Dehr yine dedi ki: "Her var olann muhakkak bir yeri vardr. O'nun yeri
neresidir?" mm- A'zam Eb Hanfe biraz st getirtip; "Bu stte ya var mdr?"
buyurdu. Dehr; "Evet vardr." dedi. Eb Hanfe; "Ya bu stn neresindedir?" diye
sorunca, dehr; "Hibir yerine mahss deildir?" dedi. mm- A'zamEb Hanfe
hazretleri; "Yok olann bir hli byle olursa, gklerin ve yerlerin yaratcs dim ve
ebed olann hli niin byle olmasn?" buyurdu. Dehr yine cevap veremedi.
Dehr son olarak; "imdi O ne i yapmakla megldr?" diye sordu. mm-
A'zam Eb Hanfe hazretleri buyurdu ki: "Sen bana btn sulleri krsden
sordun. Ben hepsine cevap verdim. imdi sen oradan bir kerecik inip benim
yerime gel, ben krsye kaym ve oradan cevap vereyim." dedi. Dehr krsden
inip Eb Hanfe krsye kt ve; "Allah tel senin gibi bir mebbihi yni Allah
tely dier varlklara benzeten kimseyi krsden indirir, benim gibi bir
muvahhid yni Allah tely her bakmdan tek ve bir bilen bir kimseyi krsye
ykseltir. imdi O'nun ii budur." buyurdu ve Rahmn sresinin yirmi sekizinci
yet-i kermesinin sonunu okudu. Kendi sorduu sorulara verilen cevaplar
karsnda susan ve ciz kalan dehr, mm- A'zam'a kendine soraca sorularn
sorulmasna tahamml edemeyerek, syleyecek sz bulamad.
mm- A'zamEb Hanfe hazretleri,Hammd bin Eb Sleymn'n derslerine
yirmi sekiz yl devm edip emsalsiz bir dereceye ulat, daha ders ald sralarda
fkhta tannp mehr oldu. Bu hususta yle demitir: "Ben ilim ve fkh ocanda
yetitim. lim erbbyla berber bulundum. Fkhta en deerli bir hocaya devm

ettim." Hocas Hammd'n dersine devm ettii srada sk sk Hicaz'a gidip Mekke
ve Medne'de ouTbinden olan limler ile grr, onlardan hads rivyeti
dinler ve fkh mzkereleri yapard. mm- A'zam'n hocalarndan en mehru,
fkh ilminde hocas olan Hammd bin Eb Sleymn'dr.
mm- A'zam Eb Hanfe hazretlerinin Kfe'de tahsl ettii hocalarndan
bzlar unlardr:
mir bin erhil e-a'b, Sleymn bin Mihrn el-A'me, Eb shak es-Seb,
Hkim bin Uteybe, Mansr bin Mu'temir et-Teym
Kfe dnda dier ilim merkezlerine de giden mm- A'zamEb Hanfe
hazretleri bzan bir sene sren seyhatlerinde Mekke ve Medne'ye gitti. Bu
beldelerin mehr limleriyle grp onlardan ilim rendi. Elli be def hac
yapt.
mm- A'zam Eb Hanfe hazretlerinin Kfe dndaki dier ehirlerde ilim
rendii hocalarndan bzlar da u ztlardr:
Tbin byklerindenAmr bin Dnr el-Cmah, Eb Zbeyr Muhammed, bn-i
ihb ez-Zhr, hazret-i Eb Bekr'in torunu Ksm bin Muhammed, Medne'nin
mehr limlerinden Him bin Urve ve Yahy bin Sad el-Ensr, Basra'daki en
mehr limlerden Eyyb bin Keysn es-Sahtiyn, Katde bin Dime, Bekr bin
Abdullah Mzen.
Ayrca Peygamber efendimizin sallallah aleyhi ve sellem torunlarndan Zeyd
bin Ali'den ve Muhammed Bkr'dan da ilim ve mrifet renen mm- A'zam'a,
Muhammed Bkr hazretleri buyurdu ki: "Ceddimin eratini bozanlar oald
zaman sen onu canlandracaksn, sen korkanlarn kurtarcs, aranlarn sna
olacaksn. aranlar doru yola evireceksin.Allah tel yardmcn olacak."
Eshb- kirmdan bn-i Abbs'n ilmini Mekke fakhi At bin Eb Rebh ve
krime'den, hazret-i mer ve onun olu Abdullah'tan nakledilen ilimleri Abdullah
bin mer'in zdls Nf'den rendi. Bylece, Eshb- kirmdan bn-i Mes'd ve
hazret-i Ali'den nakledilen ilimleri de buluup grt Tbinden rendi. limde
hi kimseye nasb olmayan yksek bir dereceye ulat.
Tasavvuf ilmini de Silsile-i aliyye denilen evliynn byklerinden olan Cfer-i
Sdk'tan rendi. Onunla sohbet edip feyiz alarak tasavvufta yksek makma
ulat.
Zhir ve mnev ilimlerde zamnnn en byk limi olanmm- A'zam bir
gn Halfe Mansr'un yanna girdi. Orada bulunan s bin Ms, Mansr'a; "Bugn
dnynn en byk limi bu zttr." dedi. Halfe Mansr; "Ey Nmn, bu ilmi
kimden aldn?" diye sorunca; "Hazret-i mer'den ilim alanlar vstasyla hazret-i
mer'den, hazret-i Ali'den ilim alanlar vstasyla hazret-i Ali'den, Abdullah bin
Mes'd'dan ilim alanlar vstasyla da Abdullah bin Mes'd'dan aldm." cevbn

verdi. Bunun zerine Halfe Mansr; "Sen iini gyet salam tutmusun, ilmi asl
menbandan almsn." dedi. mm- A'zam bata Eshb- kirmn byklerinin
ilim silsilesinden olmak zere, drt bin kiiden ilim renip, btn ilimlerde ve
stnlklerde en yksek dereceye ulamtr. hreti her yere yaylp, zamnnda
bulunan ve sonra gelen btn mctehidler, limler, stn kimseler hatt
hristiyanlar bile onu hep medhetmi, vmtr.
mm- A'zam'n hocasHammd bin Eb Sleymn veft edince, hocasnn
talebeleri, arkadalar ve halkn ileri gelenleri, onun yerini dolduracak limin,
ancak mm- A'zam'n olduunu grerek, srrla hocasnn yerine gemesini
istediler. "lmin lmesini istemem." buyurup, ilim krssne oturdu. Hocas
Hammd bin Eb Sleymn'n yerine mft oldu ve talebe yetitirmee balad.
mm- A'zam, hocas Hammd'n yerine geince, ilmi, vakar, stn tevzuu,
takvs, tatl szleri ve gler yzyle herkes tarafndan sevilen ve dn
meselelerde insanlarn karlatklar zorluklara are bulan tek mrcaat kayna
oldu. Irak, Horasan, Harezm, Trkistan, Tuharistan, ran, Hind, Yemen ve
Arabistan'n her tarafndan gruplar hlinde gelen talebeler, fetv isteyenler ve
dinleyicilerle etraf dolup tayordu.
mm- A'zamn meclisinde halk tarafndan sorulan sullerin cevaplandrlmas
ve talebeler iin verilen muntazam dersler olmak zere iki trl mzkere
yaplrd. Her gn sabah namazn, cmide klp leye kadar sorulan sulleri
cevaplandrr, fetv verirdi. leden nce kaylle yapp, bir miktr uyuyup, le
namazndan sonra, yatsya kadar, talebelere ders verirdi. Yatsdan sonra evine
gidip biraz dinlenir, sonra tekrar cmiye gelip sabaha kadar ibdet ederdi.
Sorulan sullere cevap vermeden nce, mesele ak olarak mzkere edilir,
talebeleri suli cevaplandrmaya alrd. Meselenin mzkeresi bittikten sonra,
kendisi yeniden ele alp gerekli dzeltmeleri yapar ve konuyu iyice izah ve tasvir
ettikten sonra cevaplandrrd. Cevaplar verildikten sonra da fetvy bizzat
sylemek sretiyle ve anlalr ifdelerle talebelerine yazdrrd. Bu yazlar daha
sonra fkh kideleri hline gelmitir.
mm- A'zam Eb Hanfe'nin bata gelen talebeleri; mm- Eb Ysuf
ismiyle mehr olanYkb binbrhim, Muhammed eybn, Zfer bin Huzeyl,
Hasan bin Ziyd, olu Hammd, Abdullah bin Mbrek, Veki' bin Cerrh, Eb Amr
Hafs bin Gys, Yahy bin Zekeriyy, Dvd-i T, Esad bin Amr, fiyet bin Yezid elAdv, Ksm bin Ma'an, Ali bin Mshir, Hibban bin Ali gibi yzlerce limlerdir.
mm- A'zam ticretle de urard. Talebelerinin ihtiyalarn kendi
kazancndan karlard. Talebelerine son derece efkatli davranr, onlarn ilimde iyi
yetimeleri iin byk titizlik gsterirdi. Talebelerini o kadar mkemmel
yetitirmiti ki, bakalarnn uzun zamanda bulduklar hkmleri onlar ksa
zamanda bulurdu.Bir defsnda onun ders usln ve talebelerini grmek iin bir
ilim heyeti Kfe'ye gelmiti. Aralarnda Tbinin byklerinin de bulunduu bu
heyet, onlarn bu stnln, baarsn grerek byk bir memnuniyetle

ayrlmtr. mm- A'zam talebelerine; "Sizler benim kalbimin sevinci, hznmn

tesellisisiniz." buyururdu.
Gerek ilim meclisine gerek sohbetlerine uzaktan yakndan gelen pekok
kimse ondan ilim ve mrifet tahsl ettiler. Sohbetleri srasnda insanlarn
mkllerini cevaplandrd gibi gnllerini ferahlatan nashatlerde bulundu. Bir
sohbeti srasnda, mminleri sevmekle ilgili olarak buyurdu ki:
Allah bize, insanlarn mmin olanlarn sevmemizi, onlara kar sayg
beslememizi ve asl krc olmamamz, kalplerinde ne sakladklarn
bilemeyeceimizi, hareketlerimizi buna gre ayarlamamz emretmitir.
Talebesi Ysuf bin Hlid es-Semt bir vazifeye tyin edilip, Basra'ya giderken,
Eb Hanfe ona u tavsiyelerde bulunmutur: "Basra'ya vardnda halk seni
karlayacak, ziyret ve tebrik edecek. Herkesin deer ve yerini tan, ileri
gelenlere ikrmda bulun, ilim shiplerine hrmet et, yallara sayg, genlere
sevgi gster, halka yakla, fsklardan uzakla, iyilerle dp kalk, Sultan
kmseme, hi bir kimseyi hafife alma. nsanlnda kusur etme, srrn hi
kimseye ama, iyice yaknlk peyd etmedike kimsenin arkadalna gvenme,
cimri ve alak insanlarla ahbablk kurma, kt olduunu bildiin hi bir eye lfet
etme!..
Seninle bakalar arasnda bir toplant akdedilir veya insanlar mescidde
etrafn sarp aranzda bz meseleler grlrse, yahut onlar bu meselelerde
senin bildiinin aksini iddi ederlerse onlara hemen muhlefet etme. Sana bir ey
sorulursa ona herkesin bildii ekilde cevap ver! Sonra bu meselede u veya bu
ekilde gr ve delillerin de bulunduunu syle. Senin bu trl aklamalarn
dinleyen halk, hem senin, hem de baka trl dnenlerin deerini tanm olur.
Sana, bu gr kimindir? diye sorarlarsa, fakihlerin bir ksmnndr, de. Onlar,
verdiin cevb benimserler ve onu srekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha
iyi bilir ve mevkiine daha ok hrmet ederler...
Seni ziyrete gelenlere ilimden bir ey ret. Bundan faydalansnlar ve herkes
rettiin eyi belleyip tatbik etsin. Onlara ummi eyleri ret, ince meseleleri
ama. Onlara gven ver, bzan onlarla akala ve ahbablk kur. Zr dostluk, ilme
devam salar. Bzan da onlara yemek ikrm et. htiyalarn temine al, deer
ve itibarlarn iyi tan, kusurlarn grme. Halka yumuak mumele et, msmaha
gster, hi bir kimseye kar bkknlk gsterme; onlardan biri gibi davran."
Haram ve phelilerden iddetle saknan mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri
helal lokma hussunda buyurdu ki:
"Dnin al-veri ksmn bilmeyen, haram lokmadan kurtulamaz ve ibdetlerin
sevbn bulamaz. Zahmetleri boa gider, azba yakalanr ve ok piman olur."
mm- A'zam'n yaad devir, Emevler ve Abbsler zamnna isbet
etmektedir. mrnn elli iki yln Emevler, on sekiz yln da Abbsler devrinde

geirdi.Emev Devletinin son bulup, Abbs Devletinin kuruluuna ve bu arada

vuk bulan eitli hdiselere hid oldu. Btn hdiseler ierisinde mm- A'zam,
bir taraftan dni rendi ve retti, dier taraftan da, Ehl-i snnet tikdnda olan
insanlar, mndan ayrmaya alan sapk ve bozuk frkalarda olanlarla mcdele
etti. Bu frkalarn herbiri ile yapt mnzaralarda onlar kesin delillerle
susturuyordu.
Emevlerin son zamanlarnda Emev vlisi, mm- A'zam'a devlet idresinde
bir vazife vermek istedi ve bu hususta zorlad. Fakat mm- A'zam bz
sebeplerden dolay kabl edemeyeceini bildirdi. Bunun zerine hapsedilerek
ikence yapld. Daha sonra serbest braklnca, 747 (H.130) ylnda Mekke'ye
gidip orada alt yl kadar kald. Mekke'de de talebelere ders ve fetv vererek ilm
mtlaalar yapt. Abbslerin bir devlet hline gelip kuvvetlenmesinden sonra
Kfe'ye dnd. Buradaki derslerine mrnn son yllarna kadar devam etti. Otuz
yllk mddet iinde verdii derslerinde yetien talebelerinin herbiri, o zaman ok
genilemi olan slm dnysnn her tarafna yayldlar. Mftlik, mderrislik,
kdlk gibi eitli vazifelerle byk hizmetler yaptlar. Bylece Peygamber
efendimizin bildirdii yol olan Ehl-i snnet tikdn ve fkh ilmini her tarafa
yaydlar ve bu hususta kymetli kitaplar yazdlar. nsanlara doru yolu gsterip
sadete kavuturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asrlara da aksettirdiler.
Emevler devrinde bz bask ve ikenceler gren mm- A'zam Eb Hanfe
hazretleri, Abbsler devrinin ilk zamanlarnda ilim retmeye ve talebe
yetitirmeye devm etti. Abbs Devleti iinde de karklklar ve ayaklanmalar
ba gsterdi. mm- A'zam hazretleri bu karklklara ramen ders verme iini
devm ettirdi. 762 (H.145) senesinde meydana gelen hdiselerden sonra Abbs
halfesi Eb Cfer Mansr onuKfe'den Badt'a getirtti. "Mansr hakl olarak
halfedir, diye herkese bildir." dedi. Buna karlk temyiz mahkemesi reisliini
verdi. ok zorlad. mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri ok takv shibi olup,
dny makamlarna kymet vermediinden kabl buyurmad. Mansr onu
habsettirdi. Her gn otuz denek vurdurdu. mm- A'zam'n mbrek
ayaklarndan kan akt. Halfe Mansr bir ara piman olup otuz bin ake gnderdi
ise de kabl buyurmad. Tekrar hapsedip her gn on denek fazla vurdurdu. On
birinci gn halkn hcmundan korkulup zorla srt st yatrld. Azna zehirli
erbet dkld. 767 (H.150) senesinde ehd edildi. Veft ettii anda secdeye
kapand. Veft haberi duyulduu her yerde byk znt ve gz yayla
karland. Cenzesini Badt kds Hasan bin Ammre ykad. Ykamay bitirince
yle dedi: "Allah tel sana rahmet eylesin!Otuz senedir gndzleri oru
tuttun. Krk sene gece srtn yataa koyup uyumadn. En fakihimiz sendin!
imizde en ok ibdet edenimiz sendin! En iyi sfatlar kendinde toplayan
sendin!" Cenzesinin kaldrlaca srada Badt halk oraya toplanp o kadar
byk kalabalk olmutu ki, cenze namazn klanlar elli bin kiiden fazla idi.
Gelenler ok kalabalk olduundan cenze namaz ikindiye kadar klnd. Alt def
cenze namaz klnd. Sonuncusunu olu Hammd kldrd. Badt'ta, Hayzeran
kabristnnn dousunda defnedildi. nsanlar gnlerce kabrinin banda toplanp
ona du ettiler. Veftna ok zldler. mm- fi'nin hocasnn hocas bn-i
Cerhe veft ettiini duyunca istirca yetini (nn lillah...) okuyup, "Yni ilim gitti

deseniz ya!" buyurdu. Byk limlerden u'be'ye veft haberi ulanca, o da;
"lim snd, ebediyyen onun gibisini bulamazlar." dedi. Veftndan sonra ok
kimseler onu rysnda grerek ve kabrini ziyret ederek, nnn yceliini dile
getiren eyler anlatmlardr. mm- fi buyurdu ki: "Eb Hanfe ile teberrk
ediyorum. Onun kabrini ziyret edip faydalara kavuuyorum. Bir ihtiycm olunca
iki rekt namaz klp, Eb Hanfe'nin kabrine gelerek onun yanndaAllah telya
du ediyorum ve dum hemen kabl olup isteklerime kavuuyorum."
"Yz elli senesinde dnynn zneti gider." hads-i erfinin de, mm- A'zam
iin olduunu slm limleri bildirmitir. nk o trihte mm- A'zam gibi bir
byk veft etmemiti. Mezhebi, slm leminin byk bir ksmna yayld.
Seluklu Sultan Melikah'n vezirlerinden Eb Sa'd-i Harezm, mm- A'zam'n
kabri zerine mkemmel bir trbe ve evresinde bir medrese yaptrd. Sonra
Osmanl pdihlar bu trbeyi deflarca tmir ettirdi.
mm- A'zam Eb Hanfe hazretleri ulm- liyye denilen yksek din
ilimlerinde en stn derecede lim idi. Kelm ilminde ve tikd bilgilerinde Ehl-i
snnetin reisidir. Tefsr ilminde mfessirlerin ba, std derecesindeydi. Hads
ilminde ise byk bir muhaddis ve derin ilim shibiydi.
mm- fi hazretleri; "Fkh ilminde mtehasss olmak isteyen, Eb
Hanfe'nin kitaplarn okusun." buyururdu. Abdullah bin Mbrek de; "Fkh ilminde
Eb Hanfe gibi mtehasss birini grmedim." buyurdu.
Byk lim Mis'ar, Eb Hanfe'nin karsnda diz kerek, bilmediklerini sorar
renirdi. "Bin limden ders aldm. Fakat, Eb Hanfe'yi grmeseydim, Yunan
felsefesinin bataklna kayacaktm." demitir. Eb Ysuf buyuruyor ki: "Hads
ilminde Eb Hanfe gibi derin bilgi shibi birini grmedim. Hads-i erfleri
aklamakta onun gibi bir lim yoktur." Byk lim ve mctehid Sfyn- Sevr
buyuruyor ki: "Bizler, Eb Hanfe'nin yannda, doan kuu yanndaki sereler
gibiydik, Eb Hanfe, limlerin nderidir."
li bin sm diyor ki: "Eb Hanfe'nin ilmi, zamnndaki limlerin ilimlerinin
toplam ile llse, Eb Hanfe'nin ilmi fazla gelir."
Byk hads limi A'me, mm- A'zam Eb Hanfe'den birok mesele sordu.
mm- A'zam, sullerinin herbiri iin hads-i erfler okuyarak cevap verdi. A'me,
mm- A'zam'n hads ilmindeki derin bilgisini grnce, "Ey fkh limleri! Sizler
mtehasss tabb, biz hads limleri ise, eczc gibiyiz! Hadsleri ve bunlar rivyet
edenleri biz syleriz. Bizim sylediklerimizin mnlarn siz anlarsnz!" dedi.
"Ubeydullah bin Amr, byk hads limi A'me'in yanndayd. Birisi gelip, birey
sordu. A'me bunun cevbn dnmee balad. O esnda, mm- A'zam Eb
Hanfe geldi. A'me, bu suli mm'a sorup cevbn istedi. mm-A'zam hemen
geni cevap verdi. A'me, bu cevba hayran olup, y mm! Bunu hangi hadsden
kardn dedi. mm- A'zam, bir hads-i erf okuyup, bundan kardm. Bunu
senden iitmitim dedi. mm- Buhr, yz bin hads ezberlemiti. Bunlardan
yalnz on iki bin kadarn kitaplarna yazd. nk; "Benim sylemediimi hads

olarak bildiren, Cehennem'de

dehetinden ok korkard.

ok

ac

azap

grecektir."

hads-i

erfinin

mm- A'zam Eb Hanfe'nin ver ve takvs daha ok olduundan, hads

nakledebilmesi iin ok ar artlar koymutu. Ancak bu artlarn bulunduu
hads-i erfi naklederdi."
mm- A'zam, slmiyeti; mn, amel ve ahlk esaslar olarak bir btn
hlinde insanlara yeniden duyurmu, phesi ve bozuk bir dncesi olanlara
cevaplar vermi, mslmanlar eitli fitne ve propagandalarla zaafa drmek,
paralamak ve bylece slm dnini ykabilmek midine kaplanlar hsrna
uratm, nce tikdda birlik ve berberlii salam; ibdetlerde, gnlk
ilerdeAllah telnn rzsna uygun bir hareket tarznn esaslarn ve eklini
tesbit etmitir. Bylece, ikinci hicr asrn mceddidi (dnin yeniden yaycs)
nvann almtr.
Hads-i erfte; "mn Sreyya yldzna ksa, Frisoullarndan biri elbette
alp getirir." buyruldu. slm limleri, bu hads-i erfin mm- A'zam hakknda
olduunu bildirmitir. Yine Buhr ve Mslim'de bildirilen bir hads-i erfte;
"nsanlarn en hayrls, benim asrmda bulunan mslmanlardr (Yni Eshb-
kirmdr). Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir (yni Tbindir).
Onlardan sonra da onlardan sonra gelenlerdir... (yni Tebe-i tbindir)" buyruldu.
mm- A'zam da, bu hads-i erfle mjdelenen tbinden ve onlarn da en
stnlerinden biridir. Hayrt-l-Hisan, Mevd't-l Ulm ve Drrl-Muhtr'da
yazl hads-i erflerde buyruldu ki: "dem (aleyhisselm) benimle nd gibi
ben de mmetimden bir kimse ile nrm. smi Nu'mn, knyesi Eb
Hanfe'dir. O, mmetimin dr."
"Peygamberler benimle ndkleri gibi ben de Eb Hanfe ile nrm.
Onu seven beni sevmi olur. Onu sevmeyen beni sevmemi olur."
"mmetimden biri, eratimi canlandrr. Bid'atleri ldrr. Ad Nu'mn bin
Sbit'tir."
"Her asrda mmetimden ykselenler olacaktr. Eb Hanfe zamnnn en
ykseidir."
Hazret-i Ali de; "Size bu Kfe ehrinde bulunan, Eb Hanfe adnda birini
haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktr. hir zamanda, bir ok
kimse, onun kymetini bilmeyerek helk olacaktr. Nitekim, rfizler de, Eb Bekir
ve mer iin helk olacaklardr." buyurdu.
mm- A'zam'n zamnnda ve sonraki asrlarda yaayan slm limleri hep
onu medhetmiler, bykln bildirmilerdir. Abdullah ibni Mbrek anlatr:
"Eb Hanfe, mm- Mlik'in yanna geldiinde mm- Mlik ayaa kalkp hrmet
gsterdi. O gittikten sonra yanndakilere; "Bu zt tanyor musunuz? Bu zt, Eb
Hanfe Nu'mn bin Sbit'tir. Eer u aa direk altndr dese isbt eder." dedi.

Sonra Sfyn- Sevr yanna geldi. Onu, Eb Hanfe'nin oturduu yerden biraz
daha aaya oturttu, ktktan sonra onun fkh limi olduunu anlatt."Yine
Abdullah ibni Mbrek der ki: Hasan bin Ammre'yi Eb Hanfe ile birlikte
grdm. Eb Hanfe'ye yle diyordu: "Allah telya yemn ederim ki fkhta
senden iyi konuan, senden sabrlsn ve senden hazr cevab birini grmedim.
Elbette sen fkhta sz syleyenlerin efendisi ve reisisin. Senin hakknda kt
syleyenler sana hased edenler, seni ekemeyenlerdir."
shk bin Eb Fed'dan nakl olunur: "mm- Mlik'i grdm. mm- A'zam'la
el ele tutup berber yrrlerdi. Cmiye gelince kendisi durup nce mm-
A'zam'n girmesini beklerdi." demitir. Hakkate varm evliynn byklerinden
Sehl bin Abdullah Tster; "Eer Ms ve s aleyhimesselmn kavimlerinde Eb
Hanfe gibi limler bulunsayd bunlar doru yoldan ayrlp, dinlerini bozmazlard."
buyurmutur.
mm- fi: "Ben Eb Hanfe'den daha byk fkh limi bilmem, fkh
renmek isteyen onun talebesinin ilim meclisinde otursun, onlara hizmet etsin."
buyurmutur. Ahmed ibni Hanbel: "mm- A'zam ver, zhd ve sr (cmertlik)
shibi idi. hiret isteinin okluunu kimse anlayacak derecede deildi."
buyurmutur. mm- Mlik'e, mm- A'zam' dan bahsederken onu dierlerinden
daha ok medh ediyorsunuz?" dediklerinde: "Evet yledir. nk, insanlara ilmi
ile faydal olmakta, onun derecesi dierleri ile mukyese edilemez. Bunun iin
ismi geince, insanlar ona du etsinler diye hep methederim." buyurmutur.
mm- Gazl: "Eb Hanfe ok ibdet ederdi. Kuvvetli zhd shibiydi. Mrifeti
tam bir rifdi. Takv shibi olup, Allah teldan ok korkard. Dim Allah
telnn rzsnda bulunmay isterdi" buyurmutur. Yahy Muz- Rzi anlatr:
"Peygamber efendimizi ryda grdm ve y Reslallah, seni nerede arayaym
dedim. Cevbnda: Beni,Eb Hanfe'nin ilminde ara, buyurdu." mm- Rabbn
hazretleri buyurur ki: "mm- A'zam abdestin edeplerinden bir edebi terkettii
iin krk senelik namazn kaz etmitir. Eb Hanfe takv shibi, snnete umakta
ictihd ve istinbatta, er' delillerden hkm karmakta yle bir dereceye
kavumutur ki, dierleri bunu anlamaktan cizdirler. mm- A'zam, hads-i
erfleri ve Eshb- kirmn szn kendi reyine takdim ederdi." mm- Rabbn
hazretleri Mebde' ve Med rislesinde de yle buyurur: "Byk mm Eb
Hanfe'nin yksek derecesinden takdir edilemeyen nndan ne yazaym.
Mctehidlerin en ver shibiydi. En mtteksi o idi. fi'den de, Mlik'den de, bni Hanbel'den de her bakmdan stn idi."
Yine mm- Rabbn (rahmetullahi aleyh) ve Muhammed Pris (rahmetullahi
aleyh) buyurdular ki: "s aleyhisselm gibi ullazm bir peygamber gkten inip
slm dni ile amel edince ve ictihd buyurunca, ictihd mm- A'zam'n
(rahmetullahi aleyh) ictihdna uygun olacaktr. Bu da mm- A'zam'n
bykln, ictihdnn doruluunu gsteren en byk hittir."
Son asrn, zhir ve btn ilimlerinde kmil, drt mezhebin fkh bilgilerinde
mhir, byk lim Seyyid Abdlhakm Arvs hazretleri buyurdu ki: "mm-
A'zam, mm- Ysuf ve mm- Muhammed de, Abdlkdir Geyln gibi byk

evliy idiler. Fakat limler kendi aralarnda taksim-i a'mel eylemilerdir. Yni
herbiri zamannda neyi bildirmek icb ettiyse onu bildirmilerdir. mm- A'zam
zamnnda fkh bilgisi unutuluyordu. Bunun iin hep fkh zerinde durdu.
Tasavvuf hususunda pek konumad. Yoksa Eb Hanfe nbvvet ve vilyet
yollarnn kendisinde topland, Cfer-i Sdk hazretlerinin huzrunda iki sene
bulunup yle feyiz, nur ve vridt- ilhiyyeye kavumutur ki, bu byk
istifdesini; "O iki sene olmasayd Nu'mn helk olurdu." sz ile anlatabildiler.
Silsile-i zehebin en byk halkasndan olan Cfer-i Sdk'dan tasavvufu alp,
vilyetin (evliyln) en son makmna kavumutur. nk Eb Hanfe,
Peygamber efendimizin vrisidir. Hads-i erfte: "limler peygamberlerin
vrisleridir" buyruldu. Vris, her hususta verset shibi olduundan zhir ve
btn ilimlerde Peygamber efendimizin vrisi olmu olur. O halde her iki ilimde de
kemlde idi."
slm limleri, mm- A'zam' bir aacn gvdesine, dier lim ve velleri de
bu aacn dallarna benzetmiler, o'nun her bakmdan byk ve stn olduunu,
dierlerinin ise bir veya birka bakmdan byk kemlta (olgunluklara,
stnlklere) erdiklerini belirtmilerdir.
slm dnysnda ilimleri ilk def tedvin ve tasnif eden odur. Din bilgilerini
(Kelm, fkh, tefsr, hads vs.) isimleri altnda ayrarak bu ilimlere it kideleri o
tesbit etmitir. Bylece onun asrnda zuhur eden eski Yunan felsefesine it
kitaplarn tercme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazl bozuk szlerin,
fikirlerin din bilgileri arasna kartrlmasn ve slm dnine bid'atlerin sokulmas
tehlikesini bertaraf etti.
yi dnldnde btn insanln dny ve hiret sadetini dorudan
doruya ilgilendirdii aka grlen bu ok mhim hizmet, mm- A'zam'n
zamnnda ve daha sonra yetien mezheb immlar, slm limleri, evliynn
bykleri tarafndan da tzim ve kranla ydedilmitir, "Ehl-i snnetin reisi",
"mm- A'zam= En byk imm" adyla anlmtr.
mm- A'zam, Allah telnn rzsndan baka bir dncesi olmayan byk
bir limdi. Dinden soranlara slmiyeti dosdoru ekliyle bildirir, tviz vermez, bu
yolda hibir eyden ekinmezdi. Onun kitaplarna, ders halkasna ve fetvlarna
herhangi bir siysi dnce ve g, nefsn arzu ve menfaat, ahs dostluk ve
dmanlk gibi unsurlar asl girmemitir.
mm- A'zam Eb Hanfe nefsine tam hkimdi. Lzumsuz eylerle asl
uramazd. Ancak kendisi gibi byk slm limlerinde grlen heybet, vakar ve
ahlk- hamde (yksek slm ahlk) ile her hlkrda insanlarn kurtuluu iin
rpnrd. Murzlarna bile sabr, gler yz, tatllk ve sknetle davranr, asl
heyecan ve tela kaplmazd. Keskin ve derin bir firset shibiydi. Bu hliyle
insanlarn ilerinde gizledikleri eylere nfuz eder ve olaylarn sonularn sezerdi.
Ayrca kuvvetli ahsiyeti, keskin zeks, stn akl, engin ilmi, heybeti, geni
muhkemesi, muhabbeti ve czibesi ile, karlat herkese tesir eder, gnllerini

cezbederdi. Karsna kan ve uzun tetkiki gerektiren bz meseleleri, derin bir

mtlaadan sonra, byle olmayanlar ise nnda ve olayn ak mislleriyle
cevaplandrrd. En inat ve pein hkml murzlarn bile, en kolay bir yoldan
cevaplandrarak ikn ederdi. Bu hususta hayret verici saysz menkbeleri
mehurdur.
Hsl mm- A'zam Eb Hanfe, slmiyetin mslmanlardan doru bir tikd
(Ehl-i snnet tikd), doru bir amel ve gzel bir ahlk istediini bildirmi, mr
boyunca bu kurtulu yolunu anlatmtr. Veftndan sonra da yetitirdii talebeleri
ve kitaplar asrlar boyunca gelen btn mslmanlara k tutmu ve rehber
olmutur.
mm- A'zam ayrca ticret yapard. Onun kanatkrl, cmertlii, emnete
riyeti ve takvs ticret mumelelerinde de dim kendini gstermitir. Tcirler
ona hayret ederler ve ticrette onu Eb Bekir'e benzetirlerdi. Ticreti, ortaklar ile
beraber yapar, her yl kazancnn drt bin dirhemden fazlasn fakirlere datr,
limlerin, muhaddislerin, talebelerinin btn ihtiyalarn karlar, ayrca onlara
para datarak, tevzu ile; "Bunlar ihtiycnz olan yere sarf edin ve Allah'a
hamdedin. nk verdiim bu mal hakkatte benim deildir, sizin nasbiniz olarak
Allah telnn ihsn ve kereminden benim elimden size gnderdiidir."
buyururdu. Bylece ilim ehlini, madd bakmdan bakalarna minnettr brakmaz,
rahat almalarn temin ederdi. Kendi evine de bol harcar, evine harcettii kadar
da fakirlere sadaka verirdi. Zenginlere de hediyeler verirdi. Her Cum gn
anasnn, babasnn rhu iin fakirlere ayrca yirmi altn datrd. Meclisine devam
edenlerden birinin elbisesini ok eski grd. nsanlar dalncaya kadar oturmasn
syledi.Kalabalk dalnca; "u seccdenin altndakileri al, kendine gzel bir
elbise yaptr." buyurdu. Orada bin ake vard.
Bir defsnda ihtiyar bir kadn gelip, ben fakirim, bana u elbiseyi mliyeti
fiyatna sat dedi. Drt dirhem ver, onu al deyince, bu elbisenin maliyetinin daha
fazla olduunu tahmin eden kadn; "Ben, ihtiyar bir kadncazm. Yoksa benimle
byle alay m ediyorsun?" dedi. "Hayr, bunda alay yok." deyip elbiseyi ihtiyar
kadna drt dirheme verdi. Bir mal satn alrken de, satarken de insanlarn
hakkna riyet ederdi. Birisi ona satmak zere bir elbise getirdi. Fiyatn sordu. O
da yz ake istediini syleyince, mm- A'zam bunun deeri yz akeden daha
fazladr dedi. Satan kii yzer yzer arttrarak drt yze kt. Hayr daha fazla
eder deyip, bu iten anlayan bir tccar ararak, fiyat takdir ettirdi ve o elbiseyi
be yz akeye satn ald.
mm- A'zam, krk sene yats namaznn abdesti ile sabah namazn kld. Elli
be defa hac yapt, son haccnda Kbe-i muazzama iine girip burada iki rekat
namaz kld. Namazda btn Kur'n- kermi okudu. Sonra alayarak; "Y Rabb!
Sana lyk ibdet yapamadm. Fakat senin akl ile anlalmayacan iyi anladm.
Hizmetimdeki kusurumu bu anlayma bala!" diyerek du etti. O anda; "Ey
Eb Hanfe, sen beni iyi tandn ve bana gzel hizmet ettin! Seni ve kymete
kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mafiret ettim." diye bir

ses iitildi. Her gn ve her gece Kur'n- kermi bir kere sonuna kadar okur,
hatmederdi.
Komusu bir gen vard, her gece iki ier, eve sarho gelir, barr arrd.
Bir gn devletin grevlileri onu yakalayp hapse attlar. Ertesi gn mm- A'zam,
"Komumuzun sesi kulamza gelmez oldu." deyince, bir talebesi onun hapse
atldn syledi. Bunun zerine mm- A'zam vliye gitti. Vli, onu grnce
ayaa kalkp hrmetle karlad. Terifinizin sebebi nedir? dedi. O da hdiseyi
anlatnca, vli: "Byle ehemmiyetsiz bir i iin zt- liniz buraya kadar niin
zahmet ettiniz, bir haber gnderseydiniz kfi idi." dedi ve o genci serbest brakt.
mm- A'zam o gence; "Bak biz seni unutmuyoruz." diyerek, bir kese de ake
(para) verdi. Bunun zerine o gen, yapt kt ilerden tvbe edip, mm-
A'zam'n derslerine devam etmeye balad ve fkh ilminde lim olarak yetiti.
Vst ehrinde fazletli bir zt vard, ismi (Nu'mn'n klesi) idi. sminin niin
byle olduu sorulduunda, yle cevap vermitir: "Annem ld zaman ben
karnnda canl olup henz domamm. Annemin cenzesi ykanrken, benim
anne karnnda canl olduumu anlamlar ve durumu mm- A'zam'a, yni
Nu'mn bin Sbit'e bildirmiler, o da hemen kadnn karnnn sol tarafn yarn,
ocuk oradadr, karn demitir. Doktor dedii gibi yapp beni len anemin
karnndan karm, ben bunun iin kendimi onun ztl klesi kabl eder, ona
dim du ederim."
mm- A'zam' ekemiyen biri, o'nu ve talebelerini nehir kenarnda bulunan
bahesinde bir ziyfete dvet etti. mm- A'zam bu dveti kabl edip talebelerine
ben ne yaparsam siz de onu yapn, diye tenbih etti. Oraya vardklarnda dvet
eden adam buyurun yemee deyince, mm- A'zam ellerini ykamak iin nehire
gitti, talebeleri de onu takib ettiler ve hocalarnn bir mddet orada kalmasnn
sebebini merak etmeye baladlar. Sonra dndklerinde, bir kedinin tabaklardaki
yemeklerden yiyip zehirlendiini grerek, yemein zehirli olduunu ve hocalarnn
kermetini anladlar ve bylece bir snnete, yni yemekten nce el ykamaya
uymann bereketine kavutular. Bunu gren dvet shibi, yaptna piman oldu.
zr dileyip, onu sevenler arasna katld.
mm- A'zam, bir gece rysnda Peygamberimizin kabrini am, mbrek
bedenine skca sarlmt. Uyannca bu fevkalde rysn Tbinin byklerinden
bn-i Srn'e anlatt. bn-i Srn; "Bu rynn shibi sen deilsin, bunun shibi Eb
Hanfe olsa gerek." dedi. (Eb Hanfe benim!) deyince, bn-i Srn, srtn a
greyim dedi. Srtn anca iki omuzu arasnda bir "ben" grd ve (Sen o kimsesin
ki, Peygamberimiz senin hakknda; "Benim mmetim iinde, iki omuzu arasnda
bir ben bulunan biri gelir. Allah tel dnini onunla kuvvetlendirir, ihy eder."
buyurdu) dedi.
Bir gece yats namazn cematle klp karken, bir aya kapnn dnda, bir
aya daha mescidde iken bir konu zerinde talebesi Zfer ile sabah eznna
kadar konuup, dier ayan karmadan sabah namazn klmak iin tekrar
mescide girmitir.

mm- A'zam'n bykln ekemeyenler, onun Peygamber efendimizin

snnet-i seniyyesini brakp sdece kendi aklyla ve kyas yoluyla hareket ettii
dedikodusunu yayyorlard. Sylenenler Peygamber efendimizin torunlarndan
Muhammed Bkr hazretlerinin kulana ulat. Seyyid Muhammed Bkr hazretleri
mm- A'zam'la grt zaman ona buyurdu ki: Sen, ceddim Reslullah'n
(sallallah aleyhi ve sellem) dnini kyasla deitiriyormusun? deyince, mm-
A'zam: Allah korusun, byle ey nasl olur? Lyk olduunuz makma oturunuz
benim size hrmetim var dedi. Bunun zerine, Muhammed Bkr oturunca, mm A'zam da onun nne diz kt ve aralarnda u konuma geti. mm- A'zam
yle dedi: "Size sulim var, cevap ltfediniz?" Kadn m daha zayftr, erkek
mi? diye sordu. O da, kadn daha zayf dedi. Kadnn mirsda hissesi ka? Erkek iki
hisse, kadn ise bir hisse alr, deyince; Bu, ceddin Reslullah'n (sallallah aleyhi
ve sellem) kavli deil mi? Eer ben bozmu olsaydm, erkein hissesini bir,
kadnnkini iki yapardm. Fakat ben kyas yapmyorum, nassla (yet ve hads ile)
amel ediyorum.
kincisi: Namaz m daha fazletli, yoksa oru mu? Namaz daha fazletli, diye
cevap verdi. Eer ben ceddinin dnini kyasla deitirseydim, kadn hayzdan
temizlendikten sonra, namazn kaz etmesini sylerdim. Orucu kaz
ettirmezdim.Fakat ben kyasla byle bir ey yapmyorum.
ncs: Bevil mi daha pis, yoksa meni mi? Bevil daha pisdir diye cevap
verdi. Eer ben ceddinin dnini kyasla deitirseydim bevilden sonra gusl,
meniden sonra abdest alnmasn bildirirdim. Fakat ben hadse aykr rey
kullanarak, kyas yaparak Reslullah efendimizin dnini deitirmekten Allah
telya snrm. Byle eyden beniAllah korusun dedi. Nass (Kitapdan ve
snnetden delil) olan yerde kyas yapmadn, delili bulunmayan meseleleri, delili
bulunan meselelere benzeterek kyas yaptn syleyince, Muhammed Bkr onu
kucaklayp alnndan pt.
mm- A'zam'n eserleri ok olup zamnmza kadar gelenleri on tnedir.
Aslnda akid ve fkh ilimlerinde rivyet edilen btn meseleler onun eseridir.
Bunlardan fkh bilgileri, Eb Ysuf'un rivyeti ile ve bilhassa mm- Muhammed
eybn'nin toplayp yazd Zhirr-rivye denilen kitaplarla nakledilmitir.
1) Risle-i Reddi Havri ve ReddiKaderiyye, 2) El-Fkh-ul-Ekber, 3) El-Fkh-lEbst, 4) Er-Risle Osman- Bust, 5) Kitb-l-lim vel-Mteallim, 6) VasiyyetNkirr,7) Kasde-i Nu'mniyye, 8) Ma'rifet-l-Mezhib, 9) El-Asl, 10) El-Msnedl-mm- A'zam li Eb Hanfe.
BUNU SENN VE BTN MSLMANLARIN YL N YAPIYORUM
Talebelerinin nde gelenlerinden mm- Eb Ysuf'a u vasiyette bulundu:

"Ey Ykb (Eb Ysuf)! Sultana sayg gster. Makam ve mevkine hrmet et.
lm bir mesele iin seni armad zaman yanna gitmekten kan. nk ona
gidip gelmeyi oaltrsan, tibr etmez olur.
Sultann dostlar ve taraflar ile buluma. Etrfndakilerden uzaklarsan,
erefin ve merteben yerinde kalr. Halk nnde konuma, yalnz sorduklarna
cevap ver. Halk ve tccar arasnda da dn ve zarur bilgiye id olmayan szlerden
kan. Zr onlar, kt zanda bulunabilirler ve yaklaman kendilerinden rvet
almana atfederler.
Hanmnn yannda yabanc kadnlardan konuma. Sen baka kadnlardan
bahsedince, o da kendinde yabanc erkeklerden sz etmek hakkn bulur.
Her halde Allah teldan kork, ktlklerden korun. Emnetlere riyet et.
Kk-byk, zengin-fakir herkese iyilik ve nashatta bulun. Hi kimseyi kk
grme. Vakarl ol ve herkese deer ver. Ziyretine gelenleri iyi
karla.Meselelerine cevap ver. Eer o, meselenin ehli ise ilim ile megl olur,
deilse sana muhabbet ve sevgi besler.
Hoca ve stdlarna hrmet et, onlara dil uzatma. nsanlardan dim ekin.
Allah iin gizli hlinde ne isen, ak durumda da yle ol.
ok glme. Zr ok glmek kalbini ldrr. Vakarl bir ekilde yr. Acele
acele ve salna salna yrme, ilerinde aceleci olma. Konuurken yksek
konuma, barp arma. Dim kendin iin skn ve sktu tercih et.
Nefsini her zaman murkabe edip gzet ve kontrol et. lm hatrndan
karma. Hocalarn ve kendisinden ilim aldn ztlar iin Allah teldan af ve
mafiret dile. Kur'n- kerm okumaya devm et. Kabirleri, byk ztlar ve
mbrek yerleri oka ziyret et.
Hayvn zevklerine ve nefsinin arzlarna dkn kimselerle dp kalkma.
Yalnz dne dvet yolunda byleleriyle birlikte bulunmakta bir mahzur yoktur.
Oyun ve elence yerleri ile slp saylan yerlere gitme. Ezan okununca cmiye
gitmeye hazrlan.
Seninle bir hususta istire etmek, danmak isteyen kimseyi dinle. Seni
Allah telya yaklatracan bildiin eyleri ona syle. Bu tavsiyemi de kabl
eyle. nk bundan dny ve hirette istifde edeceksin.
Cimrilikten sakn. Zr herkes cimrilere buzeder. Onlar sevmez. A gzllk
ve yalanclktan sakn. Gzel huylu ol. nsanlar incitmekten kan. Her zaman her
yerde temiz elbise giy. Dnyya rabeti ve hrsn azaltarak nefsini temizle. Dny
sevgisini iinden at. Kalbin temiz olsun.
Yolda giderken saa sola bakma. Dim nne bakarak yr. Mnzara
dbn bilmeyen ve iddilarn delilleriyle isbt edemeyen kimselerle sze

girimekten kan. Mevki ve makam peinde koan, halk arasndaki meselelere

dalan ve bu sretle kendilerine hret ve menfaat salamak isteyenlerin szlerine
ve aralarna karma. nk onlar bu hususta seni hakl bilseler de, szlerine
nem vermezler. arlatanlklar ile seni susturmak ve utandrmak isterler. Bir
cemat iinde bulunduun zaman seni sayg ile ne geirmedike kendiliinden
ileri safa geme. Ayn ekilde mumele grmeden de mihrba geip imm olma.
Zlim sultan ve mirlerin yannda bulunma. Belki onlar yannda, doru ve
hell olmayan bir i yaparlar da onlar men edemezsin. Senin sustuunu gren
insanlar onlarn sz ve hareketlerinden o iin hak ve doru olduunu sanrlar.
lim meclislerinde hiddet ve iddet gstermekten sakn. Beni de hayrl
dudan unutma. Bu nashatm kabl et. Onu ancak sana, senin ve btn
mslmanlarn iyilii iin yapyorum."
SAIR, KR, DLSZ VE TOPAL HANIM!
mm- A'zam'n babas Sbit, daha bekar iken temiz ahlkl, takv ve ver
shibiydi. Zhd, salah ve ilmi pekoktu. Yznde bir nur vard. Bir gn bir dere
kenarnda abdest alyordu. Suda bir elma grd. Elmay alp, abdestten sonra
elinde olmayarak diledi. Fakat tkrnde kan grd. Kendi kendine; "imdiye
kadar bana byle bir hal olmamt. Buna sebep srdm elma olmal." dedi ve
buna piman oldu. Elma shibini bulup helallamak iin dere boyunca gitti.
Nihyet srd elmann aacn buldu. Aacn shibini arad. Onun cmerd ve
ihsn shibi biri olduunu rendi. Oradakiler; "ok cmert ve ihsn shibidir.
Elma aacndaki btn elmalar alsan, alma demez. Bir tane elmadan ne kar."
dediler. Sbit aramalardan sonra, bahenin shibini buldu ve; "Ya elmann
parasn al, yahut hell et." dedi. Bahe shibi onun haramlardan ve phelilerden
saknma hussundaki gayretini grp, hareketinin doru olup olmadn kontrol
etmek istedi. Sbit'e; "Hell etmem iin ne vereceksin?" diye sordu. Sbit; "Altn
istersen altn, gm istersen gm." dedi. Bahe shibi; "Ben altn, gm
istemem. Kymet gnnde senden dvc olmamam istiyorsan, bir teklifim var.
Onu kabl edersen hakkm hell ederim." dedi. Sbit; "Teklifin nedir?" diye sordu.
Bahe shibi; "Benim bir kzm var; gzleri grmez, kulaklar duymaz, dili
sylemez, ayaklar yrmez. Bunu sana nikh etmek istiyorum. Kabl edersen
elmay sana hell ederim. Yoksa, yarn kymet gn Allah telnn huzrunda
seni mahcb ederim." dedi. Sbit kendi kendine; "Ey dninde sbit olan Sbit!
Kymette tehlike ve skntlara mruz kalmaktansa buna dnyda katlanmak
daha iyidir." deyip kabl etti. Bahe shibi, teklifinin kabl edildiini grnce,
byle bir kimseye kzn verecei iin ok sevindi. Nikh yapld. Gece olunca
Sbit znt ile nikhlsnn bulunduu odaya girdi. Orada, gyet ssl, gzel,
salam, grr, iitir, konuur, yrr bir hanmla karlat. Hanm efendi kalkp
Sbit'i karlad. Sayg dolu ifdelerle konutu. Sbit kendi kendine; "Y Rabb! Bu
ne itir. Hayal mi yoksa ry m?" dedi. Hanmn kendi nikhls olduundan
phelenip odadan geri kmak istedi. Hanm; "Niye kyorsun ey Allah telnn
sevgili kulu? Senin hellin benim!" dedi. Sbit ona; "Baban seni bana ktledi.
Krdr, sardr, dilsizdir, ktrmdr." diye trif etti. Sen ise ne gzel yryorsun

ve ne iyi konuuyorsun. Niin byle syledi. atm dorusu. Muhakkak bunda bir
hikmet vardr." dedi. Nikhls kz; "Bu bir srdr, izin ver aklayaym. Babamn
sznde yalan yoktur. Dnini kayran ve seven bir insandr. Seneler oluyor bu
evden dar km deilim. imdiye kadar hibir yabanc, yzm grmedi. Ben
de bir yabanc yz grmedim. Bu sebeple gzlerim harama krdr. Kulam bir
yabanc sz duymam ve gnh ilememitir. Bunun iin gnha kar sardr.
Ayaklarm gnah yerlerine gitmez, bunun iin ktrmm. Dilimden hi kt sz,
gnha sebeb olan bir kelime kmad. Onun iin dilsizim. Babamn szlerindeki
hikmet budur." dedi.
Bu szleri duyan Sbit bin Zt Allah telya kretti ve; "Y Rabb! Sen her
eye gc yetensin." dedi. Haramlardan ve phelilerden saknma ve iffet
esaslar zerine kurulan bu evlilikten; ilim, irfn ve takv shibi olacak olan
Nmn isminde bir ocuk dnyya geldi.
ALLAH'A KRETMEK
mm- A'zam hazretleri, Allah teldan ok korkard. Bu hususta yle
buyurmutur:
"Mmin, Allah teldan korktuu kadar hi bir eyden korkmaz. iddetli bir
hastala yakalanr veya fec bir kaz veya belya urarsa, gizli veya ikr; "Y
Rabb, bana bu bely neden verdin?" diye ikyeti olmaz. Bilkis hastala,
belya ve kazya ramen, Allah tely zikir ve kreder.
Mmin, Allah telnn kendisini devaml murkabe ettiini bilir. Kimsenin
bulunmad bir yerde veya herkesin yannda olsun, mutlaka Allah telnn onu
kontrol ettiine inanr.
KAPTANSIZ GEM OLUR MU?
Bir defsnda dnyya kadm, yni dnynn bir yaratcs yoktur diyen
dehrlerden bir grup, mm- A'zamEb Hanfe'yi ldrmek zere geldiler. Bu
topluluk, mm- A'zam'la bir konuda mnkaa edelim ve onu yenip yle
ldrelim dediler. Eb Hanfe'nin yanna gelince onlara; "erisinde ar ve ok
kymetli yk ykletilmi, engin dalgal bir denizde kaptansz bir geminin
bulunmasna ne dersiniz?" diye sordu. O topluluk; "Byle ey olur mu?" dediler.
Eb Hanfe; "Her mevsim, hatt her gn, ekli, hli, ileri deien, her gn bir
baka ekilde grnen intizm akllara hayret veren bu dnynn hkim bir
yaratcs ve ok tedbirli bir shibi olmadna nasl hkmedersiniz?" buyurdu.
Gelenler, aldklar ikn edici cevap karsnda dndklerine ve yaptklarna
piman olup, tvbe ettiler. Dnyy Allah telnn yarattna inandlar ve
kllarn knlarna sokup oradan ayrldlar.
O PARAYI SANA HEDYE ETMTM

mm- A'zam bir gn yolda giderken onu gren bir adam, yzn ondan
saklayp baka bir yola sapt. Hemen o adam arp, neden yolunu deitirdiini
sordu. Adam cevbnda, size on bin ake borcum var. Uzun zaman oldu
deyemedim ve ok skldm, utandm dedi. mm- A'zam; "Sbhnallah, ben o
paray sana hediye etmitim. Beni grp skldn ve utandn iin hakkn hell
et!" dedi. Bir defsnda ortana, satt mallar iinde kusurlu bir elbise olduunu
syleyip, bunu satarken zrn gstermesini tenbih etti. Fakat orta bu elbiseyi
satarken elbisenin kusurunu sylemeyi unuttu. Satn alan kimseyi de tanmyordu.
mm- A'zam durumu renince o mallardan alnan doksan bin akeyi sadaka
olarak datt. nk o elbisenin paras da btn elbiselerin parasna karmt.
Mteri fakir veya ahbabndan olursa onlardan kr almaz, mal ald fiyata
verirdi.
LMLERN KANI ZEHRDR
mm- A'zam talebeleri arasnda bulunduu bir srada vcdunu bir akrep
soktu ve yere dt. Talebeleri akrebi ldrmek isteyince; "Onu ldrmeyiniz,
kendimi onunla tecrbe etmek istiyorum, bakalm haklarnda hads-i erfte;
"limlerin kan zehirdir." buyrulan limlere dhil miyim?" dedi. Talebeleri akrebe
baktlar, kvrand, bzld ve hemen ld.
1) Menkblar (Kerderi, Mekk, Zehebi, bn-i Abdilber)
2) Hayrt'l-Hisn
3) Tabakt-us-Seniyye (Temm)
4) Vefeyt'l-A'yn
5) El-Cevhir'l-Mudiyye; s.26
6) Mifthu's-Sede; c.2, s.63
7) Tezkiret'l-Evliy; s.129
8) bn-i bidn; c.1, s.48-53
9) Brockelman; Gal.1, s.169,171, Sup.1, s.284-287
10) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; (49. Bask) s.1069
11) Eshb- Kirm; (6. Bask) s.325
12) FideliBilgiler; (3. Bask) s.42,156
13) Rehber Ansiklopedisi; c.8, s.127-136
14) slm limleri Ansiklopedisi; c.2, s.236

2) mam Rabbani

1563 (H.971) /1624 (H.1034)

Hindistan'da yetien en byk vel ve lim. riflerin , vellerin nderi, slmn
bekisi, mslmanlarn batc, mceddid, mctehid ve slm limlerinin
gzbebeidir. nsanlarn tikd, ibdet ve ahlk hussunda doruyu
renmelerini, rendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini salayan, insanlar
Allah telnn rzsna kavuturmak iin rehberlik eden ve kendilerine "Silsile-i
aliyye" denilen slm limlerinin yirmi ncsdr. smi, Ahmed bin Abdlehad
bin Zeynel'bidn'dir. Lakab Bedreddn, knyesi Eb'l-Berekt'dr. 1563 (H.971)
senesinde Hindistan'n Serhend (Sihrind) ehrinde dodu. mm- Rabbn ismiyle
tannmtr. mm- Rabbn, Rabbn lim demek olup, kendisine ilim ve hikmet
verilmi, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakmndan eksiksiz ve kmil, olgun lim

demektir. Hicr ikinci bin ylnn mceddidi (yenileyicisi) olmasndan

dolay"Mceddd-i elf-i sn", ahkm- slmiye ile tasavvufu birletirmesi
sebebiyle, "Sla" ismi verilmitir. Hazret-i mer'in soyundan olduu iin ,"Frk"
nesebiyle anlm, Serhend ehrinden olduu iin de oraya nisbetle, "Serhend"
denilmitir. Btn bu vasflaryla birlikte ismi, mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn
eyh Ahmed-i Frk Serhend'dir.
Babas ve dedelerinin hepsi, zamanlarnn byk limleri, slih ve fazletli
kimseleri idiler. Babas Abdlehad Efendi din ve fen ilimlerinde yetimi,
tasavvufta da en son mertebeye ulamt. Genliinde ilmi yaymak, insanlara
hizmet etmek, doru yolu gstermek iin seyahat ettii sralarda, Hindistan'n
mehr kasabalarndan Skendere'ye gitmiti. O memleketten asl bir ileye
mensb sliha bir hanm, firsetiyle Abdlehad Efendinin mbrek bir zt
olduunu anlayp, ona; "Kendi kucamda terbiye edip byttm, iffet ve ismet
cevheri bir kz kardeim vardr. Byle sliha bir kzn sizinle nikhlanmasn arz
ediyorum. Bu ricm kabl edeceinizi umarm." diye haber gnderdi. Abdlehad
Efendi bir mddet dndkten sonra teklifi kabl edip, o kzla nikhland. Bu
evliliklerinden mm- Rabbn hazretleri dodu. (Bkz. Abdlehad)
mm- Rabbn hazretleri ocukluunda iddetli bir hastala tutulmutu.
Evlerinde byk bir znt hsl olup, veft edeceini zannetmilerdi. O zamnn
mehr vellerinden ve Abdlkadir-i Geyln'nin yolunun byklerinden h Keml
Kihtel Kdir'ye gtrp dusn istediler. h Keml Kdir, mm-Rabbn'yi
grnce byk bir hayranlkla bakarak babasna; "Hi zlmeyiniz. Bu ocuk ok
yaayacak, ilmiyle mil, byk bir lim ve esiz bir vel olacak." demi ve
ocuun elinden tutup, pmt. Muhabbetle sarlmalarndan dolay, Abdlkdir-i
Geyln hazretlerinin feyzi ve nru, mbrek vcdunu kaplad.
h Keml Kdir, mm-Rabbn hazretleri hakknda ok gzel ve byk
mjdeler verdi. mm-Rabbn yedi-sekiz yalarnda iken h Keml Kdir veft
etti.
mm- Rabbn hazretleri ilk tahsline, babasndan ders alarak balad.
Babasndan okuyup Arapay rendi. Kk yata Kur'n- kermi ezberledi. Sesi
gzel olduundan, Kur'n- kermi blbl gibi okurdu. lminin ounu babasndan,
bir ksmn da zamnnn mehr limlerinden rendi. Babasndan ders ald
srada, eitli ilimlere it kk kitaplar ezberledi. Babasndan ald dersleri
tamamlaynca, Siyalkut ehrine gidip orada, Mevln Kemleddn Kemr'den ilim
rendi. Mevln Kemleddn mehr lim Abdlhakm-i Siyalkt'nin de hocas
olup, zamnnn en yksek limi idi. Bz hads kitaplarn da eyh Ykb-
Kemr'den okudu. Kd Behll-i Bedahn'den; hads, tefsr ve bz usl
ilimlerinde iczet, diploma ald. On yedi yanda iken tahslini tamamlayp, btn
ilimlerden iczet ald. Tahsli srasnda, Kdr ve et byklerinin kalblerindeki
feyz ve lezzeti babasndan ald. Babas hayatta iken, talebelere ilim retmeye
balad.

Bu srada; Rislet-t-Tehlliyye, Redd-i Revfid, sbt-n-Nbvve adl eserlerini

yazd. Edebiyta ok merakl olup, feshat ve belgat, sr'at-i intikli, zeksnn
iddeti herkesi hayrette brakyordu.
Bu kadar ilmi ve herkesin stnde olgunluu, tevzsu ile birlikte kalbi,
Ahrriyye, Nakibendiyye byklerinin ak ile yanyor, bu yolda yazlm kitaplar
okuyordu. Babasnn veftndan bir sene sonra, hacca gitmek zere Serhend'den
yola kt. Bu yolculuunda Delhi'ye varnca, orada tandklarndan ve Muhammed
Bk-billah'n talebelerinden olan Mevln Hasan Kemr ile grt. Mevln
Hasan Kemr, onu hocasnn huzruna gtrp, tantrmak istedi ve; "Bugn
Ahrriyye yolunda bu lkede baka byle byk bir zt yoktur. Tliblerin onun bir
nazaryla bakyla kavutuklar mnev derecelere gnlerce ekilen ileler ve
eitli riyzetlerle nefsin istediklerini yapmamakla kavumak mmkn deildir."
dedi.
mm- Rabbn hazretleri, daha nce babas Abdlehad'dan da Ahrriyye
yolunun ve bu yolda bulunanlarn stnlklerini ve kymetini duymutu. Bu yolun
byklerinin kitaplarn okuyup onlarn gzel hllerini bildii iin; "Bu Hicz
yolunda, byle byk bir limden, bu bykler yolunun zikr ve usullerini almaktan
daha iyi ne olur?" diyerek Muhammed Bk-billah'n huzruna gitti. Huzruna
girince kalbinde bir nr parlad. Mknats ineyi eker gibi ekildi. Kalbi imdiye
kadar hi duymad, bilmedii eylerle doldu. Hacdan sonra urayp istifde
etmei niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini brakmad. Ertesi gn
huzruna gelip, Ahrriyye feyzine kavumak evkini arzusunu bildirdi ve
hizmetinde kald. Edeble ve can kula ile szlerine ve hllerine baland. Bylece
Kbe'ye gitmekten vazgeip, Kbe shibini istedi. stdnn da ltuf ve himmeti
ile iki ay iinde kimsede grlmeyen hllere kavutu.
mm- Rabbn hazretleri, Muhammed Bk-billah' tandktan sonra, edeple ve
can kula ile bu hocasnn szlerine ve hllerine baland. Birka ay sonra, hocas
Muhammed Bk-billah ona iczet verdi. Bylece tasavvuf ilminde ve hllerinde
de yksek dereceye kavutuktan sonra, memleketi olan Serhend'e dnmesi
emrolundu. Hocas, talebesinden ounun yetitirilmesini de ona brakp, onlar
da arkasndan Serhend'e gnderdi. Hocas onun iin yle buyurdu: "Kalblere
dev, rhlara if olan bu tohumu, Semerkand ve Buhr'dan getirip Hindistan'n
bereketli toprana ektim. Tliblerin yetiip kemle gelmesi iin uratm. O
(mm- Rabbn), her dereceyi ap, stnlklerin sonuna varnca, kendimi
aradan ekip, talebeyi ona braktm."
mm- Rabbn hazretleri, memleketine gelince ilim ve edep retmeye isteklileri
yetitirmee ve ykseltmee balad. hreti her yere yaylp, her taraftan
klar, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine
Beydv Tefsr, Shh-i Buhr, Mikt-i Mesbh, Avrif-l-Me'rif, sl-i Pezdev,
Hidye ve erh-i Mevkf gibi bz din kitaplarn ders olarak mkemmel bir
ekilde okuturdu. mrnn son zamanlarnda dah talebelerine ilim tahslini sk
sk emreder, buna ok nem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nr ile dolduruyor,
Muhammed aleyhisselmn dnini canlandryor ve kuvvetlendiriyordu. Zamannn

pdihlarn, vli, kumandan, lim ve hkimlerini, ok tesirli mektuplar ile, dne,

snnet-i seniyyeye tevik ediyor, ok lim ve vel yetitiriyordu. Allah tel ona
yle mnevi ilimler ihsn etmiti ki hocas Bk-billah da bu yeni ilimlere
kavumak iin huzruna gelir, hrmetle otururdu. Hatt bir gn geldii zaman,
mm- Rabbn'yi kalbi ile megl grp, odaya girmedi, hizmetiye de haber
verip; "Rahatsz etme!" dedi ve sessizce kapda bekledi. Bir mddet sonra mm-
Rabbn hazretleri kalkp; "Kapda kim var?" deyince std; "Fakr Muhammed
Bki." dedi. Bu ismi duyunca kapya koup, edep ve tevzu ile karlad.
mm- Rabbn hazretleri bir mddet Serhend'de talebe yetitirmekle megl
olup, insanlara doru yolu anlattktan sonra, hocas Muhammed Bk-billah'
ziyret iin Delhi'ye gitti. Bir mddet hizmetinde kald ve hocas ile ok ho
sohbetleri oldu. Hllerini bulunduklarndan daha yukarya gtrdler. Btn bu
ltuflar ile ok yksek hllere, fazletlere kavumasna ramen, hocas
Muhammed Bk-billah'a yaplmas mmkn olmayan bir edeble davranyordu.
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Hce Hsmeddn Ahmed'den
iittim. Hocam mm- Rabbn'yi medhedip vdkten sonra; "Mertebesi yksek,
fazleti ok olmakla berber, edebe riyette, hocamz Muhammed Bk-billah'n
talebelerinden hibiri, mm- Rabbn hazretleri gibi deildi. Bunun iin
bereketler herkesten nce ona nasb oldu." buyurdu.
mm- Rabbn hazretleri yle buyurmutur. "Biz drt kii, hocamz Muhammed
Bk-billah'a hizmette dierlerinden ilerdeydik. Hepimizin ayr bir ball, ayr bir
dncesi vard.Bu fakr yaknen biliyorum ki, byle bir sohbet ve cem'iyyet,
terbiye ve ird kayna, Peygamber efendimizin zamnndan sonra dnyda ok
az grlmtr. Geri insanlarn en hayrls olan Reslullah efendimiz zamnnda
bulunamadk, sohbetine kavuamadk ama, Muhammed Bk-billah hazretlerinin
sadetli sohbetinden de mahrm kalmadk. Bunun iin bu byk nmetin krn
yerine getirmek lzmdr. Onun huzrunda herkes kendi ballna, muhabbetine
gre bir eylere kavutu."
mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billah hazretlerinin ikinci def
huzruna gidip bir mddet kaldktan sonra, tekrar memleketine dnd. Bir
mddet daha tliblere, isteklilere feyz vermekle megl oldu. Bu srada pek
yksek derecelere kavutu. Bu hllerini hocasna mektuplar yazarak bildirdi.
Bundan sonra nc def hocasn ziyrete gitti. Bu ziyretinden sonra Delhi'den
Serhend'e dnp birka gn kald ve Lhor'a gitti. Lhor ehrinde herkes, mm-
Rabbn hazretlerinin terfini byk bir ganmet bildi. Talebelerinin en
mehrlarndan olan; Mevln MuhammedThir, Hce Muhammed, Mevln
Esgar Ahmed ve Mevln Ravh Hseyin gibi ztlar bu srada talebesi olup,
sohbetinde piip yksek derecelere kavutular. mm- Rabbn hazretleri
Lhor'da bulunduu srada, orann mehr limleri kendisine ok hrmet ve edep
gsterdiler. Nice bilinmeyen ve zlmesi zor meseleleri ondan sorup doyurucu
cevaplar aldlar.
mm- Rabbn hazretlerinin Lhor'daki sohbetleri devm ederken, hocas
Muhammed Bk-billah'n veft haberi geldi. Kalblerdeki huzr ve ferahln yerini,

elem ve keder ald. Bu haber zerine, hemen Delhi'ye gidip mbrek mezarlarn
ziyret etti. Oullarna ve talebelerinin byklerine tziyede bulundu. Muhammed
Bk-billah hazretlerinin talebeleri, zntlerini ve kalblerindeki elemi, onun
terbiyelerinin ve sohbetlerinin bereketleriyle gidermek iin, huzrlarna gelip,
Muhammed Bk-billah'a gsterdikleri gibi, mm- Rabbn hazretlerine de;
muhabbet, hrmet ve teslimiyet gsterdiler. Kk byk hepsi onu kabl edip
balandlar.
mm- Rabbn hazretleri, hocas Muhammed Bk-billah'n her sene, veft ettii
ay olan Cemzil-hir aynda Serhend'den hocasnn nrlu kabrini ziyrete gider ve
tekrar Serhend'e dnerdi. ki def da Akra'y terif etti. Bundan baka
Serhend'den ayrlp baka bir yere gitmedi. Ancak, haytnn sonuna doru,
zamnn sultnnn srr zerine, iki- sene kadar bz beldelerde askerlerin
arasnda bulundu. Bunda da birok hikmetler vard. O yerlerin halk bu vesle ile
onun sohbetlerinde bulundular. Bereketli nazar ve tevecchlerine kavuup,
nasblerini aldlar.
mm- Rabbn hazretleri, Serhend'e dndkten sonra, Kdir tarkatnn
byklerinden olan h Keml Kdir'nin rhniyetinden de iczet almakla
ereflendi. Bu iczeti yle olmutur: Bir sabah mm- Rabbn hazretleri
talebeleri ile murkabe hlinde iken, h Keml'in torunu ve onun btn
kemltnn vekli olan h skender, Kehtel'den gelip, h Keml'in bereketli
hrkasn mm- Rabbn hazretlerinin mbrek omuzuna koydu. mm- Rabbn
gzlerini anca, h skender'i grd. Tam bir tevzu ile boyunlarna sarld. h
yle dedi: "Birka zamandr, hl ve rymda dedem h Keml'i gryorum.
Bana, hrkasn size vermemi emrediyordu. Fakat, onlarn bu bereketli hrkasn
evden karp, bir bakasna vermek bana ok ar geliyordu. Ama tekrar tekrar
emredince, emirlerine uymak lzm oldu." mm- Rabbn, o hrkay giyip huss
odasna gitti. Bir mddet sonra odasndan knca, en yakn srdalarna,
mahremlerine yle syledi: "Hazret-i h Keml'in hrkasn giydikten sonra,
alacak ok garip hl zhir oldu. yle ki, hrkay giydiim zaman, insanlarn ve
cinlerin seyyidiAbdlkdir-i Geyln'yi, hazret-i h Keml'e kadar devm eden
btn halfeleriyle yanmda grdm. Hazret-i Gavs-i Rabbn Abdlkdir-i Geyln
kalbimi kendi tasarruflarna ald ve huss nisbetlerinin ve yollarnn nrlar ve
esrr beni kaplad. Bense, o hllerin ve nrlarn denizine gmlp o denizin
dalgc oldum. Bir mddet bu hlde kaldm. O hllerin beni kaplad zamanda
kalbime; "BeniAhrriyye bykleri terbiye ettiler ve iimin ess bu byklerin
yolunda olmaktr, imdi baka oluyor." diye geldi. Byle dnrken, Ahrriyye
yolunun byklerinin, hce-i cihan HceAbdlhlk- Goncdvan'den hocam
HceBk-billah'a kadar btn halfelerinin geldiini grdm. Benim iim ve
icratm hakknda konumaya baladlar. Ahrriyye bykleri; "Bunu biz terbiye
ettik. Bizim terbiyemizle zevke, hle ve kemle eriti. Siz ona ne hakla
karabilirsiniz?" dediler. Kdir bykleri (Rahimehmllah) da; "Daha
ocukluunda bizim ona tevecchmz vardr. Bizim nmet soframzdan tad
almtr. imdi de bizim hrkamz giymektedir." dediler.

Onlar byle konuurken Kbreviyye, etiyye yollarndan da birer cemat geldi.

Bylece anlamaya vardlar, bundan sonra bu iki erefli nisbetten de kalbimde,
byk pay, tam bir evk buldum." mm-Rabbn hazretleri tasavvufda, bu
yollarn hepsinde talebe yetitirip feyz verdi.
mm- Rabbn hazretleri, benzeri az yetien, mstesn bir slm limi ve byk
bir mrid-i kmildir. Peygamber efendimizin veftndan bin sene sonra da slm
dmanlar dne, mna insafszca saldrmlard. Allah tel kullarna acyarak,
mm- Rabbn gibi bir mceddd yaratt. Ona derin ilimler ihsn eyledi. Onun
vstasyla din dmanlarnn korkun saldrsn durdurdu. Hakk btldan ayrp,
ok kalblerden btl kaldrd. Bu yce mm'n mektup ve kitaplar, insanlar
gafletten uyandrd. Dnyya k sald. Yni Allah tel onu, Peygamber
efendimizden bin sene sonra, dn-i slm yenilemek ve kuvvetlendirmek iin
gndermiti.
mm- Rabbn hazretlerinin dne yllarca yapt bu byk hizmetleri, salam,
ikn edici delllerle sapk fikirlerinin rtldklerini, Ehl-i snnet tikdnn ve
doru din bilgilerinin yayldn, bid'atlerin kalktn gren bz sapk kimseler,
ona cephe aldlar hased ve iftir etmeye baladlar.
Bunun iin bz kimselerin cef oklarna, eziyet ve iftirlarna hedef oldu. Nice
limlerin, fdllarn, kmillerin kendi yollarndan ayrlp, rehberlerini brakp,
etrfna ve hizmetine koumalar ise, hasedlerini daha da artrd. mm'
tehlikeye drmek iin, hlelere baladlar. Mesel, Cneyd-i Badd, Byezd-i
Bistm gibi byk meyihi aa gryor diyerek, chil tabakay aldattlar.
Yksek meyihin bildirdii vahdet-i vcdu inkr ediyor, diyerek, gr ksa
kimseleri mm'dan soutmaya baladlar. Onu sevenlere de; "Meyih-i izm
inkr ediyor, Allah telnn mrifetine vstasz olarak kavutum diyor." dediler.
eit eit iftirlarda bulundular.
O zamnn sultn Selim Cihangir Hnn devlet adamlar, hatt byk vezri, ba
mftsi ve etrfndakiler Ehl-i snnet dman idiler. Hlbuki mm- Rabbn
hazretlerinin birok mektuplar ve bilhassa ayrca yazd Redd-i Revfd Rislesi,
Eshb- kirm dmanlarn red etmekte, bylelerinin chil, ahmak ve alak
olduklarn anlatmaktayd. mm- Rabbn bu rislesini Buhr'da bulunan en
byk zbek hn Abdullah Hana yollamt. "Bunu ran'da, h Abbs- Safev'ye
gsterin! Kabl ederse ne iyi, etmezse onunla harb ciz olur." demiti. Kabl
etmedi. Harb oldu. Abdullah Han, Hert' ve Horasan'daki ehirleri ald. Buralarn
daha evvel Safevler almt. te bundan sonra, Hindistan'daki bozuk frkalar,
Eshb- kirm dmanlar elele verdiler. Sultna gidip mm- Rabbn hazretleri
hakknda eitli iftirlarda bulunarak ikyet ettiler. Sultan, olu h Cihn'
gnderip, mm- Rabbn hazretlerini, evldlarn ve yetitirdii talebelerini
arp, hepsini ldrmee karar verdi. Bunun zerine h Cihn, bir mft ile
yanna gitti. Sultna secde ciz olduunu gsteren bir fetvy da gtrd. mm-
Rabbn'nin stnln biliyordu. "Babama secde edersen seni kurtarabilirim."
deyince, mm- Rabbn hazretleri bu fetvnn zarret zamnnda izin olduunu,
azmet ve din btnlnn secde etmemek olduunu, ecel gelince, lmden

hibir eyin kurtaramayacan syledi ve secde etmei kabl etmedi. ocuklarn

ve talebelerini brakp sultna yalnz gitti. Kendisine yaplan iftirlara kar sultna
gzel ve doyurucu cevaplar verdi. Sultan yksek hakkatleri anlyabilecek birisi
olmad hlde, neelendi ve serbest brakp zr diledi. Hatt, sultna kendisine
yaplan iftirlarn aslsz olduunu ak delllerle anlatrken, orada bulunan atee
tapc Hindlarn byk bir kumandan, mm- Rabbn hazretlerinin dinde olan
kuvvetini, szlerini, lezzet ve kymetini grerek mslman oldu.
Sultnn ikn olduunu gren iftirc sapklar; "Bunun adamlar oktur. Szleri
btn memlekette yrrlktedir. Bunu serbest brakrsak bir karklk kabilir."
diyerek, uzun konumalardan sonra sultn aldattlar. Sultan, mm- Rabbn
hazretlerinin, memleketin en salam ve korkun kalesi olan Guwalyar Kalesi'ne
hapsedilmesini emretti ve hapsedildi. Bu hdiseye ok zlen talebeleri sultn
isyn etmek istediler. Bunu yapabilecek gte idiler. Fakat mm- Rabbn
hazretleri onlar rylarnda ve uyank iken bundan men etti. Sultna hayr du
etmelerini emredip; "Sultn incitmek btn insanlara zarar verir." buyurdu.
Kendisi de sultna hep hayr du ediyordu. Sultnn vezri, koyu bir muhlif
olduundan, zindanda, mm- Rabbn hazretlerinin bana kardeini tyin etmi
ve ok iddetli davranmasn emretmiti.Bu grevli ise ondan eitli kermetler,
zlmek yerine heybet, sabr ve hatt nee grerek tvbe etti. Bozuk tikdn
terkedip Ehl-i snneti seti ve hlis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan
binlerce kfir, onun bereketi ve sohbetleri ile mslman olmakla ereflendi. Birok
gnahkr tvbe etti. Hatt bzlar yksek lim oldu. mm- Rabbn hazretleri
hapiste sene kaldktan sonra, sultan yaptna pimn oldu. Hapisten karp
ikrm ve ihsn eyledi. Hatt hlis talebesinden ve sdk dostlarndan oldu. Bir
mddet, asker arasnda kalmasn istedi. Sonra serbest brakp, hrmetle vatanna
gnderdi. Hapisteki bu skntlardan ve urad dertlerden sonra, evvelce
bulunduklar hllerin ve makmlarn binlerce stnde derecelere ykselmi olarak
memleketine dnd. mm- Rabbn hazretleri nceleri; "Yetitiim derecelerin
stnde, daha ok makmlar vardr. Onlara ykselmek cell sfat ile, sert terbiye
edilmekle olabilir. imdiye kadar cemal sfat ile okanarak terbiye edildim."
buyurmutu. Talebesinden bir ksmna; "Elli ile altm arasnda zerime dertler,
bellar yaacak." buyurmutu. Buyurduu gibi oldu. O makmlara da ykselmek
nasb oldu.
mm- Rabbn hazretlerini hapsettiren SelimCihangr Hann olu h Cihn,
pdih olmak iin babasna kar geldi. Askeri ok ve babas tarafndaki
kumandanlarn ou kalbden kendisine bal olduu hlde zafer kazanamad. O
zamnn vellerinden birine hlini anlatp du istedi. O vel dedi ki: "Senin zafer
kazanman iin vaktin drt kutbunun sana du etmesi lzmdr. Bunlardan
seninle berber ise de, en bykleri olan drdncs bu ie rz deildir. O da
mm- Rabbn Mceddd-i elf-i sn hazretleridir. h Cihn, mm'n huzruna
gelip du etmesi iin yalvard. Fakat, mm- Rabbn onun babasna kar
gelmesine mni olup nashat etti. "Babana git, elini p, gnln al, yaknda veft
edecek, saltanat sana kalacaktr." diye mjde verdi. h Cihn emirlerini dinleyip
arzsundan vazgeti. Bir zaman sonra 1627 (H.1037) de babas veft edince
saltanata kavutu.

Mslmanlarn zayf dt, kfrn, sapkln, zulmetin, felsefecilerin ve sapk

kimselerin her taraf kaplad bir zamanda, binlerce kfir, ok sayda fsk ve
fcir onun gzel hllerini grp, sohbetini iitip tvbe ederek slih mslman
oldu. Uzaktan yakndan pek ok kimse, ryda ve uyank iken onu grerek yanna
komu, huzruna geldiklerinde grdklerini aynen bulmulardr. lim, slih,
gen, ihtiyr binlerce kimse onu grp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri
zikreder olmutur. Huzrundaki pek ok talebeyi hllere, yksek derecelere
kavuturmutur. Her an kermetleri grlr feyz ve bereket yayard.
Kermetlerinin alt binden fazla olduu bildirilmitir.
Zamnnn limleri, mm- Rabbn hazretlerine "Sla" ismi ile hitb ettiler. Sla,
birletirici demektir. nk, o, tasavvufun slmiyetten ayr bir ey olmadn
slmiyete uygun bir ey olduunu isbat ederek, ahkm- slmiye ile tasavvufu
vasl etmi, birletirmitir. Bir hads-i erfte; "mmetimden Sla isminde biri gelir.
Onun efati ile ok kimseler Cennet'e girer." buyrularak onun gelecei haber
verilmitir. Bu hads-i erf, mm- Syt'nin Cem'l-Cevmi kitabnda vardr.
mm- Rabbn hazretleri bir mektubunda; "Beni iki dery arasnda "Sla" yapan
Allah telya hamd olsun." diye du etmitir. Eshb, talebeleri ve sevenleri
arasnda "Sla" ismiyle mehr olmutur. Hads-i erfte mjdelenen "Sla" ismini
ondan evvel hi kimse almamtr.
mm- Rabbn hazretleri, Mceddd-i elf-i sndir. Yni hicr ikinci binin
mceddididir. Eski mmetler zamnnda, her bin senede yeni din getiren bir resl
gnderilirdi, yeni din ncekini deitirip, bz hkmleri kaldrrd. Her yz senede
de bir Neb gelir, din shibi peygamberin dnini deitirmez, kuvvetlendirirdi.
Hads-i erfde, bu mmete ise, her yz yl banda slm dnini kuvvetlendiren bir
lim gelecei haber verilmektedir. Peygamber efendimizden sonra peygamber
gelmeyeceine gre, kendisinden bin sene sonra, slm dnini her bakmdan ihy
edecek, dne sokulan bid'atleri temizleyip, asr- sedetteki temiz hline getirecek,
zhir ve btn ilimlerde tam vris, lim ve rif bir ztn olmas lzmd. Hads-i
erfler bunu bildirmektedir. Bu mhim hizmeti mm- Rabbn hazretleri
yapmtr.
Btn slm limleri, bu ztn mm- Rabbn hazretleri olduunda ittifk
etmilerdir. Peygamberimizden tam bin sene sonra ilim ve ird krssne mutlak
olarak oturup, cihn Reslullah'n nrlar ile aydnlatt. Bid'atleri temizleyip slm
dnini ihy etti. Onun zamnnda Hindistan'da ve hatt btn slm leminde ba
gsteren sapk fikirler, bozuk inanlar yaylmaya balayp, byk fitneler kmt.
Ayrca tasavvufta vahdet-i vcdu anlatan szler, mslmanlar arasnda eit
eit ekillere sokuldu.Bu yksek ve kymetli bilgi anlalamad. Birok chil,
byklerin szlerinin mnlarn anlamayarak zamanla dinden kt. slmiyete
kar olanlar da bunu frsat bilip, mslmanlar doru yoldan ayrmak iin
altlar. Bylece tasavvuf bilgileri ile slmiyetin hkmleri arasnda ayrlk ve
atma varm gibi, ikisi birbirinden ayrym gibi gsterilerek, mslmanlar
eitli isimler altnda birbirlerinden ayrlmaya ve birbirlerine dman edilmeye
alld. mm- Rabbn hazretleri bata vahdet-i vcd bilgileri olmak zere,

yanl anlalan daha birok meseleyi gyet ak bir ekilde zh ederek,

insanlarn zihinlerini ve kalblerini, yanl ve bozuk inanlardan, bid'atlerden
temizledi. Hakk batldan ayrp, Peygamberimizin hak ve doru yol olduunu
haber verdii Ehl-i snnet tikdn her yere yayd. Gen-ihtiyr herkes ve birok
lim onun etrfnda topland. Kendisine ilk def (Mceddd-i elf-i sn) ismini
veren, zamnnn en byk limlerinden Abdlhakm-i Siyalkt'dir. O zamnn
dier byk limleri de onu medhedip vmlerdir.
Hce Muhammed Bk-billah'n talebesinin en byklerinden ve en yksek
limlerden olan Seyyid Mr Muhammed Numn diyor ki: "mm- Rabbn'ye tbi
olma hocam bana syleyince, buna lzum olmadn anlatmak iin; "Kalbimin
aynas ancak sizin parlak kalbinizin nruna kar duruyor." dedim. Hocam sert bir
sesle; "Sen, Ahmed'i ne sanyorsun? Onun, gne olan nru, bizler gibi binlerce
yldz rtmektedir." buyurdu.
Belh ehrinde bulunan Mr Muhammed M'min Kbrev, talebesinden birini, mm Rabbn'nin huzruna gnderdi. mm- Rabbn'nin huzruna varnca;
stdndan, Seyyid Mrekh' dan, Hasan- Kubdn veKd'l-kudt Tulek'den
selm getirdi ve; "stdm Mr Muhammed M' min buyurdu ki: "htiyrlm mni
olmasayd ve yerim yakn olsayd, gidip dersinden istifde eder, lnceye kadar
hizmetilik ederdim. Kimseye nasb olmyan nrlar ile kalbimi aydnlatmaa
alrdm. Bedenim uzakta, gnlm ise, onunla oradadr. Bu fakri, huzrunda
bulunan temiz talebesi gibi kabl buyurmasn ve mukaddes nrlarndan rhuma
k salmasn yalvarrm ve benim iin de mbrek elini p!" dedi." deyip, mmn
bir daha elini pt. Ved edip ayrlrken de; "Belh ehrindeki azzler, kendilerine,
yksek hakkatleri bildiren mektuplarnzdan gndermenizi istirhm ettiler." dedi.
Bunun zerine mm- Rabbn bir mektup yazp, dier birka mektupla berber
verdi.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinin mehrlarndan olan Muhammed
Him-i Kem yle anlatmtr: "Bir gn Hazret-i mm'n huzrunda
oturuyordum. Onlar mrifetleri yazyordu. niden bevl sktrmas sebebiyle
kalkp helya gitti. Fakat hemen sratle dar kt. Byle sratle helya girip,
hemen aceleyle dar kmalarna hayret ettim. "Bunun sebebi nedir?" dedim.
Heldan kar kmaz su ibriini istedi ve sol elinin ba parmann trnan ykad
ve oalad. Sonra tekrar helya girdi. Bir mddet sonra knca buyurdu ki: "Bevl
sktrd, acele ile helya girdim ve oturdum. Gzm trnamn zerine gitti.
zerinde siyah bir nokta vard. Kalem yazyor mu diye kontrol etmek iin bunu
yapmtm. Hlbuki, o nokta Kur'n- kermin harflerini yazarken kullanlrd. Orada
oturma doru grmedim ve edeb d buldum. Bevl sktrmasndan dolay
sknt ektimse de, bu sknt bir edebi terketmenin verecei skntnn yannda
ok az geldi. Dar ktm. O siyah noktay ykadm ve tekrar ieri girdim."
mm- Rabbn hazretlerinin fkh meselelerinde ilmi oktu ve her meseleye
nnda cevap verebilecek bir derecedeydi. Usl-i fkhta da tam bir mahret
shibiydi. Fakat ihtiytnn okluundan, ou zaman kymetli fkh kitaplarna
bavururdu. Seferde ve hazarda bz kymetli fkh kitaplarn yannda

bulundururdu. Onlarn btn gayreti, mftbih yni fkh limlerinin zerinde

ittifak ettikleri fetvlara, dim uymakt. Bz fkh limlerinin ciz dedii,
bzlarnn mekrh dedii bir ite, o kerhet tarafn tercih eder ve o ii yapmazd.
"Bir meselenin yaplmasnda ve yaplmamasnda, hell ve haram olmasnda ihtilf
olursa, yaplmamas ve haram tarafn tercih etmei mmkn olduu kadar elden
karmamaldr." buyururdu.
mm- Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden seyyid bir zt yle anlatmtr:
"mm- Rabbn hazretlerinin birderi, Srn beldesindeydi. Ona bir mektup
yazp huzruna gelmesini istemiti. Mektubu gtrmek iin beni vazifelendirdi.
Yola karken selmetle gitmem iin du edip Ftiha okudu ve bana buyurdu ki:
"Yolda "Kurey sresini" ok oku ki tehlikelerden korunasn. yet yolda mkil bir
i ile karlarsan bizi hatrla!" Gitmek zere yola ktm. Yanmda iki kii daha
vard. Srn'a iki menzillik yol kalmt. Fakat nmzde dehetli bir l vard. Bu
lde iken bir ara, yanmdakilerden ayrlp biraz uzaa gittim. Abdest tzeledim
ve iki rekat namaz klmak zere namaza duracaktm. Bu srada karma birden
bire korkun bir arslan kverdi. Bana doru yaklayordu. Hemen hocam mm-
Rabbn hazretlerinin; "Bir mkil ile karlarsan beni hatrla!" emri hatrma
geldi. Kendi kendime; "Ey hocam! Allah telnn izniyle imddma yeti, beni bu
yrtc arslann penesinden kurtar!" dedim. Daha ben szm bitirmeden mm-
Rabbn hazretleri gzkverdi ve arslana, benden uzaklamas iin, eliyle iret
etti. Arslan kaarak uzaklap gitti. Bu hdiseyi yanmdaki arkadalar da grd.
Bana; "Byle bir anda imddna yetien bu byk zt kimdir?" dediklerinde;
"mm- Rabbn hazretleridir." dedim. Onlar da bu hdise zerine, mm-
Rabbn hazretlerini ok sevenlerden oldular."
eyh Muhammed'in sfehan'dan gelirken yolculukta atndan heybesi dmt.
Farkna varnca, atn kfiledekilere brakp heybeyi aramak iin kfileden ayrld.
uraya da, buraya da bakaym diyerek ararken aradan ok zaman geti. Kfile
gzden kayboldu. Kfileden uzak kald. l ve dadan baka hibir ey
gremiyordu. Yolu kaybedip akn, perin bir hlde, resizlik iinde alayarak
etrafta kouyordu. Fakat kfileden bir eser gremiyordu. "Buralarda lp
gideceim, yolumu ardm." diye dnyordu. Sonra bir suyun bana oturup
abdest ald. Tam bir yalvarla du edip, hocas mm- Rabbn hazretlerinin
imddna yetimesini istedi. O anda mm- Rabbn hazretleri bir at zerinde
karsna kverdi. Yanna yaklap durdu ve; "Elini ver!" buyurarak elinden tutup
onu atn terkisine bindirdi. Sonra at sratle srp, arad kfileye yaklat. O,
kfileyi uzaktan grnce attan indirip; "Hadi git!" buyurdu. Kfileye ulat. mm-
Rabbn hazretleri gzden kayboldu, bir daha gremedi.
Serhend kdlarndan birinin olu, mm- Rabbn hazretlerinin sohbetinde
bulunanlardan ve sevenlerindendi. Bu gen bir defsnda ok ar bir hastala
yakaland. Tabibler hastalna dev bulamadlar. Bunun zerine mm- Rabbn
hazretlerine bir mektup yazp, yalvararak, iinde bulunduu iddetli hastalktan
kurtulmas iin du istedi. mm- Rabbn hazretleri mektubuna cevap yazp; "Biz
seni himyemize aldk, bu hastalktan kurtulacaksn. Hatrn ho tut." buyurdu. O
gen mm- Rabbn hazretlerinin tevecch ve dus bereketiyle, hastalktan

kurtulup shhate kavutu. Sonra tekrar sohbetine devm etmeye balad. Bu

hastalktan kurtulduktan sonra hlini zevk ve evkle anlatp, balln dile
getirdi.
mm-Rabbn hazretlerinin eski talebelerinden biri yle anlatmtr:
"Kklmde Kur'n- kermi ezberleyip hfz olmutum. Sonra Serhend'den
lhbd'a gittim. Zamanla ie dalp ezberimi unuttum. Bende hfzlk kalmad ve
bu hal zere aradan birka yl geti. Sonra memleketim Serhend'e dndm. Bu
srada Ramazn- erf ay idi. Serhend'e geldiimde mm- Rabbn hazretleriyle
grnce bana; "Hfz! Tervih namazn, hatim ile kldr!" buyurdu. Kur'n-
kermin ezberimde kalmadn, hfzlm kaybettiimi syledim. Fakat;
"Okuyacaksn!" buyurdu. def hlimi arzedip; "Bende hfzlk kalmad."
dedimse de kabl etmediler. resiz emre uydum. Tervih namazn kldrmak
zere imm oldum. mm- Rabbn hazretlerinin himmeti ve emirlerinin bereketi
ile, unuttuum hlde ilk gn yirmi bir cz' ezberden okumak sretiyle tervih
kldrdm. mm- Rabbn hazretleri kyamda dinledi. Dier cemat uzun mddet
kyamda durmaya g yetiremedi. kinci gn tervihde hatmi tamamladm. Bende
hfzlk kalmad hlde byle okuyabilmem, mm- Rabbn hazretlerinin
bereketi ile idi."
mm- Rabbn hazretlerinin yakn talebelerinden, ehzde Veliahd'n hocas
Mrek eyh yle anlatmtr: "Ben nceleri mm- Rabbn hazretlerini
sevenlerden deildim. nk, "Kendini hazret-i Eb Bekr'den stn gryor." diye
bir iftir yaylmt. Bu sralarda Hindistan'a gitmitim. Serhend ehrine varnca
eski dostlarmdan biriyle karlatm. Bu arkadam nceden ok kt bir insand.
Fakat bu def onu ok iyi ve stn bir hlde, takv shibi grdm. Yznde bir
nr vard. "Sen byle deildin bu hl nedir?" dedim. Cevap olarak; "Ben mmRabbn hazretlerinin hizmetine ve sohbetine girdim, devaml huzrundaym.
Onun sohbetinin bereketi ile bu nmete kavutum." dedi. Bunun zerine ben ona;
"Senin bahsettiin zt kendinin hazret-i Eb Bekr'den stn olduunu yazm.
Onun sohbetinin tesir ve faydas olur mu?" dedim. Arkadam ben byle deyince;
"Asl! Binlerce asl! Bilmeden, anlamadan inkr etme! O yeryznn kutbudur.
Eer sen onu grp sohbetine kavusaydn, hakknda sylenilen bu iftirnn
aslsz olduunu anlardn." dedi. Fakat bendeki phenin okluu sebebiyle;
"Grmek istemiyorum." dedim. Arkadam bana mm- Rabbn hazretlerinin
huzruna gidip onu grmem iin ok srar etti. Mutlak grmemi ve bu yanl
dnceden kurtulmam istiyordu. Bu srar zerine mm- Rabbn hazretlerinin
huzruna gitmeye karar verip kendi kendime; "Eer u eyden bahsedip beni
ikn ederse onu sevenlerden olurum." dedim. Kendi kendime cevbn almak
zere hazrladm sulden birincisi, hakknda kendini hazret-i Eb Bekr'den
stn gryor diye sylenilen iftirya cevap vermesi, hemen bu mevzyu ap bu
hususta benim phelerimi giderip tam ikn etmesi idi. kincisi; benim babam ve
dedelerimden bahsetmesi, ncs de HceHvend Mahmd'dan anlatmas idi.
Bu karardan sonra arkadamla berber, mm- Rabbn hazretlerinin huzruna
gittik. Onu uzaktan grr grmez btn zlarm heybet ve dehete kapld.
Kalbim ona tutuluverdi. Korkarak ve titreyerek huzruna yaklatm. Oturmamza
izin verdi. Oturduktan sonra yastnn altndan bir mektup karp benim elime

verdi. Sonra verdii bu mektubu okuyup yle bir zh yapt ki, hakknda yaplan
ve kendini hazret-i Eb Bekr'den stn gryor diyenlerin iftirlarna cevap verip
aklad. Benim bu hususta artk hi phem kalmad. Bundan sonra zihnimde
tuttuum ikinci meseleye geip; "Mevln Mrek! Senin baban yle yle bir zt,
deden de yle yle bir zt ve senin ecddnn erefi yledir." diyerek medhetti.
Ayrlmak zere kalktmzda ved ederken, nc olarak tuttuum Hce
Hvend Mahmd'dan bahsetmedi diye geti. Tam bu srada yzn bana dnp;
"Hce Hvend bizim Przdemizdir ve cezbe shibidir." buyurdu. Bir sohbetinde
bu kermetini grdm."
Yine Cn Muhammed Celender, Acn'de grt o seyyid zta yle
anlatmtr: "mm- Rabbn hazretlerinin yannda talebe iken, bir gn akama
doru mm- Rabbn hazretleri bana; "Sana bir i sylesem yapar msn?"
buyurdu. "Canm fed olsun yapmaz olur muyum!" dedim. Bunun zerine benim
elime yazl bir kt verdi ve buyurdu ki: "HafzRahne'nin bahesine git, orada bir
grup dervi oturuyor. Onlarn yanna var. Aralarndan gzel yzl bir derviin
onlardan geride bulunduunu greceksin. Bu derviin yanna git, ona bizim du
ettiimizi syle. Bu kd ona ver ve buraya gelmesini bildir." Emri zerine derhl
syledii yere gittim. Trif ettii ekilde dervilerden bir cemat ve bu cematten
biraz geride oturan gzel yzl bir dervi grdm. O da beni grd ve grr
grmez bana; "Seni mm- Rabbn hazretleri mi gnderdi?" dedi. Evet deyip
elimdeki kd verdim. mm- Rabbn hazretlerinin du ettiini ve ardn
syledim. Ben byle deyince kalkp, benimle yola koyuldu.
mm- Rabbn hazretlerinin huzruna girdiimizde bir kede oturuyordu.
arp geldiim zt da baka yere oturdu. Bu srada mm- Rabbn hazretleri
kahve getirmemi syledi. Hemen koarak derghtaki kahve piirilen yere gittim.
Kahveyi alp getirdim. nce mm- Rabbn hazretlerine sundum. "Ona gtr."
buyurarak misfire vermemi istedi. Ona gtrmek zere yzm o tarafa
dndm. Onu da mm- Rabbn hazretlerinin sretinde grdm. Bu sefer o, nce
mm- Rabbn hazretlerine gtrmemi syledi. Dnp baktm, mm- Rabbn
hazretleri yerinde oturuyordu. Huzruna arp geldiim dervi, mm- Rabbn
hazretlerinden beni sordu. O da; "Bu Celender'dendir. smi, Cn Muhammed'dir"
dedi. Bunun zerine o dervi; "Babas bizim tandklarmzdandr. Bunu hangi
tarkatta yetitiriyorsunuz?" deyince; "Kdiriyye silsilesinden" buyurdu. Bunun
zerine o zt; "Allah telya hamd olsun. Onu Seyyid Abdlkdir-i Geyln'ye
kavutururuz." dedi. Bu srada mm- Rabbn hazretleri dar kmak zere
kalkt ve benden bir ibrik su istedi. Hemen hazrladm. Dar ktnda bana
kutup yldzn gstererek; "Cn Muhammed! Kutup yldzn biliyor musun?Bu
mudur deil midir? Dikkatli bak!" buyurdu. Dikkatli baktm kutup yldzndan,
zerinde siyah hrka bulunan bir zt kt ve ok gibi bir anda yanmza geldi.
mm- Rabbn hazretleri bana, "Huzruna yakla! O, Abdlkdir-i Geyln'dir!
Ona intisb et, balan." dedi. Bu emre uyarak hemen huzruna yaklatm, benim
kendisine intisbm (talebeliimi) kabl etti. Sonra tekrar kutup yldzna doru
gidip kayboldu. Bu srada mm- Rabbn hazretleri, abdest aldktan sonra
mescide girdi. mm- Rabbn hazretlerinin beni gndererek ard dervi de

yanmdayd. Bana; "Abdlkdir-i Geyln hazretlerini grdn m?" dedi. Ben de

"Evet" dedim."
Bu hdiseyi Cn Muhammed Celender'den naklen anlatan seyyid zt yle
anlatr: "Ben bunlar Cn Muhammed Celender'den dinledikten sonra ona dedim
ki: "Bu kadar kymetli eylere kavutuktan sonra neden ticrete dalp da
derghtan uzak kaldn?" O da bana; "Acib bir hikyedir. Ben, mm- Rabbn
hazretlerinin huzrunda talebe iken akrablarm gelip, beni gtrmek istediler.
"Buna msade et, biz bunu kethud (ticret reisi) yapacaz" diye srar ettiler.
mm- Rabbn hazretleri bana; "Git kethud ol" buyurdu. Ben ayrlp gidemedim.
Yaknlarm tekrar gelip, srarla beni istediler. "Git" buyurdu. Ben yine gidemedim.
Akrablarm kalabalk bir hlde tekrar geldiler, beni gtrmek iin srar ettiler.
mm- Rabbn hazretleri bu hlden rahatsz oldu. Bir gn bir ey yiyordu. Kendi
azndan yedii eyin bir parasn koparp benim azma verdi. Onu azma alr
almaz hlim deidi. Dny ilerini dnr hle dnmtm. Bu sefer resiz
beni gtrmek iin gelip srar eden akrablarmla gittim. Ticrete balayp,
kethud oldum. Bundan sonra ticretle uratm. Fakat hocam mm- Rabbn
hazretlerini unutmadm. Ona ballm kesmedim. Her ne zaman buraya gelsem,
ziyret edip grrm, sohbetinde bulunurum" dedi."
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerindenMevln Muhammed Emn, bir gn,
hocasna yle arzetti: "Nevbr Hce, asl ve erefli bir ileye mensubtur. Babas
ve dedeleri evliydand. Fakat Nevbr Hce ok iki iiyor ve haram ilerle
megl oluyor. Islh iin bir tevecch buyurunuz. Bu bir komutandr. Eer tvbe
etmek nasb olursa onun sebebiyle askerlerden pekok kimse de kurtulur, slih
kimselerden olurlar." Bunu arzedince mm- Rabbn hazretleri skt etti. Yine bir
def ayn ey arzedilince mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki: "Ey Mevln
Muhammed! Nevbr Hce'nin hline tevecch ettim. Onu haramlar ve gnahlar
iinde grdm. Onu bu kt hlden kurtarmak iin ok tevecch ettim, uratm.
Elim ona ulamad. Fakat sonunda onu kendimize ekeceiz." buyurdu. Aradan
uzun zaman geti. Hakknda byle buyurduu o kimse, iki imeyi ve haramlar
terkedip tvbe etti. Sonra ibdet ve tatla megl oldu.
Bu zt bir defsnda Serhend ehrinden baka bir ehre gitmiti. Serhend'e
dnnde hastalanp veft etti. Oullar onu mm- Rabbn hazretlerinin
trbesi yannda bir yere defnettiler. Bylece mm- Rabbn hazretlerinin;
"Sonunda biz onu yanmza ekeceiz." buyurmasnn hikmeti anlald."
Birgn mm- Rabbn hazretleri hastalanmt. Hastal srasnda yemek iin on
bir tne zm istedi. Hizmeti zmleri getirince, mm- Rabbn hazretleri
murkabeye dald.Bir mddet sonra ban kaldrp; "ok garib bir hl grdm. Bu
zmleri nme koyduklar zaman, hepsinin, Allah telya mncaat ettiklerini,
yalvardklarn iittim. Allah tel zmlerin mncaatn kabl etti ve
hastalktan kurtulma bunlar yemee bal kld." buyurdu. Bu zmlerden
birka tne yeyince hastalktan eser kalmad. Geri kalan zmleri de saklad. Bir
mddet sonra kk olu hastaland. Bu hastala dayanamayacak bir hl alnca
o zmleri yedirdiler. Onun da hastal geti."

Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Seyyidlerden bir gen, medresede

talebe idi. Onunla arkadalk ederdik. Bir gn alayarak yanma geldi ve bandan
geen bir hdiseyi anlatt. mm- Rabbn hazretlerinin byk bir kermetini
grmt. Dedi ki: "Hazret-i Ali'ye kar savaanlar, hele hazret-i Muviye'yi
sevmezdim. Bir gece senin stdn mm- Rabbn'nin Mektbt'n okuyordum.
Okuduum yerde; "mm- Enes bin Mlik buyurdu ki: "Hazret-i Muviye'yi,
sevmemek onu ktlemek, hazret-i Eb Bekr'i ve hazret-i mer'i sevmemek
bunlar ktlemek gibidir. Ona sene, bunlara sene verilen cezy vermek
lzmdr." yazl idi. Bunu okuyunca, canm skld ve yerinde olmayan bir yazy
buraya yazm dedim. Mektbt' yere attm. Yatama uzandm. Uyudum.
Rymda, senin o byk stdn fkeli ve kzgn bir hlde yanma geldi. ki
mbrek elleri ile kulaklarm ekti ve; "Ey chil ocuk! Sen bizim yazdmz
beenmiyorsun ve kitabmz frlatp, yere atyorsun. Benim yazm okuyunca
aaladn ve inanmadn. Ama gel, seni bir zta gtreyim de gr! Reslullah
efendimizin eshbn sevmediin iin, aldandn ondan iit." buyurdu. Beni
ekerek, bir baheye gtrd ve kapsnda brakp kendisi yalnzca ilerledi.
Uzak'ta grnen byk bir odaya doru yrd. Orada nr yzl, byk bir zt
oturuyordu. ekinerek ve sayg ile o zta selm verdi. nnde diz kp oturdu.
Ona bir eyler sylyor, beni gsteriyordu." Uzaktan bana baklarndan benden
bahsettii anlalyordu. Biraz sonra senin o yksek stdn mm- Rabbn,
kalkt. Beni ard. "Bu oturan zt, hazret-i Ali'dir. yi dinle! Bak ne buyuruyor."
dedi. Yanlarna gidip, selm verdim. "Sakn, sakn! Reslullah efendimizin
eshbna kar, kalbinde bir dargnlk bulundurma! O byklerden hibirini, asl
ktleme. Aramzda muhrebe eklinde grnen ilerimizin, hangi iyi niyetlerle
yapldn, biz ve o kardelerimiz biliriz!" dedi. Senin yksek hocann adn
syleyerek; "Bu ztn yazlarna da sakn kar gelme!" buyurdu. Bu nashat
dinledikten sonra, kalbimi yokladm. Bu hususdaki teredddn ve soukluun,
kalbimden kmadn grdm. Bu hlimi hemen anlad. fkelendi. Senin yksek
hocana bakarak; "Bunun gnl daha temizlenmedi. Suratna bir tokat indir!" dedi.
eyh hazretleri, yzme kuvvetli bir tokat indirdi. Tokad yiyince, kendi kendime;
"Bunu sevdiim iin onlara dmanlk etmitim. Hlbuki kendisi onlara
dmanlmdan bu kadar ok incinmektedir. Bu hlden vazgemeliyim!" dedim.
Kalbimi yokladm. Dmanlk, krgnlk kalmam, tertemiz buldum. O anda
uyandm. imdi de kalbim o kinden temizlenmitir. O rynn, o szlerin tad, beni
baka hle soktu. Kalbimde Allah'tan baka hibir eyin sevgisi kalmad. Senin
yksek hocan mm- Rabbn'ye ve onun yazdklarndaki mrifete inancm iyice
artt."
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "mm- Rabbn hazretlerinin
makbl talebelerinden olan, yksek yaradll bir azzden iittim, yle buyurdu:
"Mhim bir i iin Lhor ehrinden, Burhnpr'a gitmitim. Serhend'e gelip,
hazret-i mm'n ellerini pmekle ereflendiim zaman hastalandm. Gideyim mi,
kalaym m diye tereddd ediyorum. mm- Rabbn hazretleri; "ok mhim bir
iin var, muhakkak gitmelisin, inallah hayrls olur." buyurdu. Emirlerine uyarak
yola ktm. ki konak gidince hastalm artt. Bir gece byle devm etti. Bu
hastaln iddetli zamnnda kendi kendime; "Onlar bana; "Gidin bunda hayr

vardr" buyurdu dedim."Hlbuki hastalm ok artt. Bu dnceden sonra bu

hastaln atei ve sknts esnsnda, mm- Rabbn hazretlerini ryda
grdm. "Hi zlme, if bulacaksn yola devm et." buyurdu. Sabah olunca,
hastalk tammen geti. Delhi'ye gelince, orada bir dostum bana Hre (bir ehir)
helvas ikrm etti. Bunu yiyince, yeniden hastalandm. Yataa dtm ve mm-
Rabbn hazretlerinin kerem ve tevecchne kavumak iin yalvarmaa
baladm. ki gn gemeden, hazret-i mm'n huzrunda bulunan, eski ve sammi
dostlarmdan biri, niden kapdan ieri girdi. "Hayrdr inallah." dedim. Dedi ki:
"Beni mm- Rabbn hazretleri gnderdi. "Git, filn dostunun yannda bulun,
imdi ar hastadr, senin gibi iten, hlden anlayana ok ihtiyc olup, berber
bulunursunuz." buyurdu. "Senin yanna gelmek zere yola kacam srada bir
torba ifl ot isteyip sana getirmem iin bana verdi. te getirdim." Ben dedim ki:
"Bu otlar mm- Rabbn hazretleri benim hastalmn iyilemesi iin ilc olarak
gndermitir. Bu otlar ezip, suyunu imeliyim." Doktorlar; "Stmann iddetli
zamnnda, tatl ve souk yenmez, iilmez." deyip, beni bu iten men etmek
istediler. Ben onlara; "mm- Rabbn hazretleri bunlar benim iin gnderdi
ieceim." dedim. ster istemez o otlar ezip erbet yaptlar. er imez,
hastalmn hafiflediini anladm. Ertesi gn kalan otlarn da suyunu karp
iince bsbtn kurtuldum. Orada bulunanlar, bu hdise zerine hayretler
ierisinde kaldlar ve mm- Rabbn hazretlerinin bykln anladlar."
O zamnn sultnnn nc olu, dier kardelerinden ok daha olgun ve
aralarnda sekin bir durumdayd. Babasna isyn etmiti. Bir taraftan babas, bir
taraftan da bu olu, kuvvetli ordularla birbirlerine hcm ettiler. iddetli bir harb
balad. Babasnn tarafnda bulunup, en mhim ileri yrten byk bir
kumandan, bu harb srasnda sultnn olunun tarafna geti. Dier kumandanlar
da bu dncede idiler. Bu ehzde, vellerin ve limlerin sevgisini kazanmt.
slmiyetin yaylmasna gayret ve mslmanlar himye ediyordu. Zamnn
evliysnn byklerinden bir ksm, mm- Rabbn hazretlerine mektup yazp;
"Delhi'de bulunan veller ile bykler kef ve vkalarla glibiyetin ve nusretin
ehzde tarafnda olduunu gryorlar. Hazretiniz bu hususda ne buyururlar"
dediler: mm- Rabbn hazretleri cevbnda; "Harb meydanndaki vaziyetin
bunun aksi olduunu anlyorum, fakat sonunda ehzdenin kazanacan
tammen gryorum." buyurdu. Buyurduklar gibi oldu. Bir mddet kadar
dierleri devleti idre edip, sonra Allah tel kardeler arasnda sultanl ona
(h Cihn bin Cihngir'e) nasb etti. Babasnn vekli olarak onun makmna
geti. Allah tel, bu sultna Hindistan' adlet ve ihsnla dolduran bir
pdihlk nasb eyledi. Bu pdih syesinde memleket baka nizma girdi.
rifler ve limler bambaka hrmet grdler. Dne stn hizmetler yapld.
mm- Rabbn hazretleri 1615 (H.1024) senesinde, elli yalarnda iken,
talebelerinden ok sevdiklerine; "Benim mrm ve hayatm hakkndaki kaz-y
mbremin altm sene olduunu ilhm ile bana bildirdiler." buyurdu. Ve buna
ok sevindi. nk Peygamber efendimize tbi olmasnn okluu, ya
bakmndan da uymakla belli oluyordu. Ayn zamanda bu hususta hazret-i Eb
Bekr'e, hazret-i mer'e ve hazret-i Ali'ye de uymu oluyordu.

1623 (H.1032) senesinde Ecmr'de iken; "Veft etmemin yakn olduuna dir
iretler, almetler grlmee balad." buyurdu. Serhend'de bulunan kymetli
oullarna mektup yazp; "mrmzn sona ermesi yakndr." buyurdu.
Babalarnn hasreti ve ayrl ile yanan, evliynn gzlerinin nru kymetli oullar,
bu mektubu alnca, babalarnn bulunduu yere hareket ettiler. Huzruna
kavuunca, bir gn, bu yksek oullarn huss odaya ard. Buyurdu ki:
"Kymetli oullarm, bu dnyya hibir ekilde nazarm ve ballm kalmad.
br dnyya gitmek cb ediyor, gitme ve yolculuk almetleri grnmee
balad."
Muhammed Him-i Kem demitir ki: "Oullar odadan knca, kalblerindeki
sknty ve llemeyen znty, bu fakr grdm. Her birinin alamaktan
boaz tkanyordu. Byle olduklarn grnce, kendilerine ne iin bu kadar
aladklarn sordum. Babalar mm- Rabbn hazretlerinin veftnn yakn
olduunu aklamas zerine sebebini rendim. Fakat mm- Rabbn hazretleri,
bu haberden oullarnn ok zgn olduunu, kalblerindeki sknt ve darl
grnce, ayn zamanda kendisine daha bir yldan ok yaayacaklar bildirilince,
tekrar oullarn ardlar ve; "Bir takm ileri tamamlamak iin daha bir mddet
yaayacamz bildirdiler." buyurdu. Bunun zerine iki karde ok sevindi. Sonra
bu hdiseyi bana anlattlar. Bununla berber, bu fakrin gzyalarnn akt
rahneleri (ukurlar) am oldular. Fakat, bu mjdelerinden, kymetli oullar ve
bu kalbi yaral k, uzun yllar yaayacaklarn mid ettik."
mm- Rabbn hazretleri o gnlerde, Hce Munddn et hazretlerinin
mezrn ziyrete gitti. Bir mddet kalblerine murkabe ederek oturdu. Kalknca,
buyurdu ki: "Hazret-i Hce ok iltift edip, ok efkat gsterdiler. Kendi huss
bereketlerinden ziyfetler verdiler. Konutuk ve ok srlar akland.
Konuulanlardan biri udur: Buyurdu ki: "Bu asker arasnda bulunmaktan
kurtulmaa almaynz. Kendinizi Allah telnn rzsna braknz." Bu arada o
mezarda hizmet gren trbedrlar gelip, mm- Rabbn
hazretlerinin elini pmekle ereflendiler.
Munddn et hazretlerinin kabrinin rtsn her sene deitirip, eskisini
evliynn byklerinden birine gnderirlerdi. Yhud da zamnn pdihna
verirler, o da kymetli inci ve mcevhert gibi, bir sandkta, teberrken saklard. O
gn, o mezarn rtsn deitirdiler ve eskisini mm- Rabbn hazretlerinin
huzruna getirip, buna en ok lyk olan sizsiniz diyerek takdm ettiler. mm-
Rabbn hazretleri tam bir edeble kabl etti. rty hizmetilerine verip, kalbden
souk bir ah ekdi ve; "Hazret-i Hce'ye bundan daha yakn bir libs, bir rt
yoktur. Bunu saklayn, bana kefen olsun" buyurdu.
mm- Rabbn hazretleriEcmr seferinden Serhend'e dnnce, artk evinde
inzivya ekildi. Bir mddet, be vakit namaz ve Cum namaz hri, evden dar
kmad. Nr ve esrr menba olan huss odasna; Muhammed Him-i
Kem'den, yksek oullarndan, talebelerinden ve hizmetilerinden iki kii
hri, bakalarnn girmesi ok ndir oluyordu. Halveti setii gnlerden bir gn,

souk bir nefes ekip; "eyhlislm'n (Eb Ali Dekkk'n) merebi ok ykselince,
meclisinde insan kalmad." szn syledi. Burada olduu gibi, mrnn sonuna
doru, mm- Rabbn hazretlerinin merebi de o kadar yksek oldu ki,
talebelerinin en yksekleri bile onun yannda mektebe yeni balayan kk
ocuklar gibi kalyorlard.
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden biri yle anlatmtr: "mm-
Rabbn hazretlerinin mrnn son gnlerinde, hasta olduu srada huzruna
kp, birka gnlne memleketime gidip gelmek iin izin istedim. "Birka gn
dur!" buyurdu. Sonra tekrar arzedip; "Hemen gidip, dneceim." dedim. "Birka
gn sabret!" buyurdu. Fakat; "Gidip en ksa zamanda huzrunuza dneceim."
deyince, izin verdi ve: "Sen nerede, biz nerede, ilkbahar nerede?" msra'n okudu.
Bu sznden birka gn sonra veft etti.
Bunun gibi, huss mahremleri ve onlara ok yakn olanlar; bu gnlerde mm-
Rabbn hazretlerine inziv ve insanlardan uzak kalmalarna temasla; "olukocuunuzdan ve btn insanlardan ayrlmanzn, uzlete ekilmenizin sebebi
nedir?" diye sorunca, cevbnda; "Bu dnydan gmemi ok yakn gryorum.
byle olunca, tammen inziv ve ayrl tercih edip, dim istigfr ediyorum, af
diliyorum. Bunlar zarr gryorum. Btn vakitlerimi ve nefeslerimi, zhir ve
btn ibdetlerle geirmeyi elzem buluyorum. Bu da ancak, insanlardan ayrlmak
ve yalnz kalmakla ele geer. Bunun iin beni braknz, benden ayrlnz ve beni
Allah telya smarlaynz." buyurdu.
Yine bugnlerde, kendi evinin aralnda (holnde) istirahat ederken, niden; "ki
ay sonra biz bu evde olmayz" buyurdu. Orada bulunanlar; "Huss odanzda
m bulunacaksnz?" diye arzettiler. Buyurdu ki: "Orada da olmayacam." "Ya
nerede olacaksnz?" diye sordular. "Bu yerlerden hibirinde olmam. Bakalm ne
olur?" buyurup, yollarnn cb ak sylemedi.
Bu arada ok sadaka verdi ve byk hayrlar yapt. Esrar mahremlerinden,
yaknlarndan biri, bu sadaka ve hayratlarnn okluunu grnce; "Btn bu
hayratlar, bellarn giderilmesi iin midir?" diye sordu. Buyurdu ki: "Hayr, belki
de kavumak evki ile bunlar yapyorum. Ve u beyti okuyup gzlerinden sevin
gzyalar dkld:
"Vuslat gndr srdam leme kucak aaym,
Bu devletin, bu nmetin sevinlerini saaym."
Muharrem aynn on ikinci gn buyurdu ki: "Bana bu dnydan br dnyya
gitmeme krk veya elli gn kaldn bildirdiler. Mezrm da gsterdiler." Bu szleri
dinleyenler zldler ve aa kaldlar. Cierlerindeki yara yeniden tzelendi. O
gnlerde, olu Muhammed Sad birgn, mm- Rabbn hazretlerini alarken
grd. Sebebini sordu. Cevbnda; "Allah telya kavumann sevinci ile
alyorum." buyurdu. Yine olu; "Allah tel, bu ii, bu dnyda ok sevdiklerinin
isteine brakr. Mdem ki, siz bu kadar ok istiyorsunuz, elbette gidersiniz." diye
arz etti. Bu sz syleyen oullarnda bir deime grd ve buyurdu ki:

"Muhammed Sa'd! Allah telnn gayretine dokunuyorsun." Olu; "Kendi hlime

zlyorum." dedi ve gyet samm bir beynla, derd ve elem dolu kalbini dar
vururcasna; "Ey gnlmn srru babacm! Bize yaptnz bu efkatszlk ve
acmaszlk nedendir?" diye arz etti. Bunun zerine; "Allah tel sizden sevgilidir.
Ayrca bizim size efkat ve yardmlarmz, veft ettikten sonra, bu dnydakinden
daha ok olacaktr. nk bu dnyda, insanlk cb bzan ister istemez yardm
ve tevecch tam olmuyor. Hlbuki ldkten sonra, beer sfatlardan tammen
ayrlma vardr." buyurdu. Bunu syledii gnden tibren, o gnleri saymaa
baladlar. yle ki, Safer aynn yirmi ikinci gecesi kalbleri hasta eshbna;
"Bugn sylediim gnlerin krknc gn gemi oluyor. Bakalm bu yedi-sekiz
gnde ne zuhr eder" buyurdu. Yine oullarna buyurdu ki: "u arada hsl olan
birka gnlk shhatte, Allah tel, Habbine tbi olan bir insanda bulunabilecek
btn kemlt bana ihsn eyledi." Oullarnn bu szlerden kalbleri paraland.
nk, bu szlerde hazret-i Eb Bekr Sddk-i Ekber'in; "Bu gn dninizi tamam
eyledim." yet-i kermesi gelince kalblerine gelen, yni Peygamber efendimiz
veft edecektir, ilhmndan bir iret bulunduunu anladlar.
Msra:
"Senin misk zlfnden, ayrlk gecesinin kokusu geliyor."
Safer aynn yirmi Perembe gn, dervilere, kendi mbrek elleriyle
elbiselerini taksim etti. Kendi zerinde pamuklu, scak tutan bir elbise
bulunmad iin, havann soukluu tesir edip, tekrar stma hastalna tutuldu
ve tekrar yataa dt. Peygamber efendimiz hastalktan kurtulup, az bir zaman
sonra tekrar hasta olmular ve veft eylemilerdi. mm- Rabbn hazretleri, bu
hususta da ittib' (uymay) karmad. Bu hastalktan evvel hizmetilerinden
birine; "Mangal iin u kadar liralk kmr al!" buyurdu.Biraz sonra tekrar yanna
ararak; "Sylediimin yars tutarnda kmr al, nk bir ses kalbime, o
kmrleri yakacak kadar zaman kalmad diyor." buyurdu. Kmrn bir ksmn
kendisi iin ayrtp, dierini ocuklarna gnderdi. Kendisine ayrlm olan miktar,
veft ettii gn tammen bitmiti. Bu hastalk zamnnda, yksek ilimleri, ok
fazla olarak kendi yksek oullarna anlatt. Bir gn ince hakkatleri beynda o
kadar urayor ve bunun iin o kadar konuuyordu ki, kymetli oullar Hce
Muhammed Sad; "Hazretinizin hastal bu kadar konumanza elverili deildir,
bu mrifetlerin beynn bir baka zamna braksanz nasl olur babacm?" diye
arzetti. Bunun zerine: "Ey olum! Daha zaman ve frsat var m? Biliyorum ki, bir
baka vakit, bu kadarn sylemeye de kuvvet ve kudret bulamayacam."
buyurdular.
Bu gnlerde hastal iddetli olmasna ramen cematle namaz klma
terketmedi. Ancak son drt-be gn, yalnz bana namaz kld. Dular, tesbihleri,
salevtlar, zikri ve murkabeyi, hibir eksiklik olmadan yapyordu. Dnimizin ve
hocalarnn yollarnn inceliklerinden hibirini terketmiyordu. Bir gece, gecenin
nc yarsnda kalkp abdest ald. Teheccd namazn ayakta kld ve; "Bu bizim
son teheccdmzdr." buyurdu.

Veftndan biraz nce, kendinden geme hli grld. Byk olu, bu kendinden
geme hlinin okluu, hastaln iddetinden mi, yoksa istirk (nrlara
gmlme) sebebi ile midir, diye arzetti. Cevbnda; "stirak sebebi iledir. nk,
bz ok yksek hller grnyor. Bunun iin onlara tevecch ediyorum, t ki
hepsini olduklar gibi grebileyim ve bunlarla her eyim tamam ve kmil olsun."
buyurdu. Bu derin srlardan ksaca yksek oullarnn kulaklarna fsldad. Bu
kendinden geme hlinden kurtulunca, cieri yaral, kalbi yank talebelerine
elved szn hatrlatan, vasiyetlerini sylemeye balad. Bu vasiyetlerin ou;
mutbeata, Peygamberimize tbi olmaya tevik, snnete yapma, bid'atten
kanma, zikr ve murkabeye devm etme hakknda idi.
Nashatlerinden birinde; "Mezrm belli olmayan bir yere yapnz." buyurdu.
Yksek oullar arzettiler ki: "Bundan evvel, hazretinizin ireti ile aabeyimizin
defnedildii, erefli ve bereketli yer hakknda; "Benim mezrm orada olacaktr.
Ayn yerde defnedileceim." buyurmutunuz. Bu gn de byle buyuruyorsunuz."
"Evet yleydi. Fakat imdi ben byle istiyorum." dedi. Oullarnn, bunu kabl
etme hakknda durakladklarn grnce; "Eer byle yapmazsanz, ehrin dnda
yksek babamn yanna defnediniz. Bu da olmazsa, ehrin hricinde bir bahede
benim mezrm yapnz. Sslemeyiniz. Olduu gibi braknz ki, en ksa zamanda
nin kalmasn." buyurdu.
Hazret-i mm kendi kabirleri iin buyurduklar iki yer hakknda, oullarnda bir
duraklama, bir dikkat, hatt bir aknlk grnce, tebessm edip; "Serbestsiniz.
Nereyi mnsip grrseniz, oraya defnediniz." buyurdu. Veft ettii Safer aynn
yirmi dokuzuncu Sal gn, gece kendine hizmet eden hizmetilerine; "ok
zahmet ektiniz, bu sizin son zahmetinizdir." buyurdu. Gecenin sonunda: "Bu
gece de bitti, sabah oldu." buyurdu. O gnn irk zamnnda; "Bevl edeceim,
bir leen getirin." buyurdu. Getirdiler, fakat iinde kum yoktu. "inde kum
olmazsa srama ihtimli olabilir." buyurdu. O en nzik zamanda da, en ince
hususlara dikkat edip, bevl etmedi ve; "Bu leeni kaldrn, beni de yatama
yatrn." buyurdu. Dedii gibi yaptlar. Kendilerine biraz sonra, veft edeceksin,
abdest almaa vakit bulamayacaksn ilhm gelince, abdestini bozmak istemedi
ve abdestli olarak rhunu teslim etmek istedi. Sedirin zerine yatnca, snnet
zere sa elini sa yanann altna koyup, zikrle megl oldu. Byk olu
Muhammed Sad, babasnn sk sk nefes aldn grnce; "Hl-i erfiniz nasldr
babacm?" diye arzetti. "yiyim ve kldm o iki rekat namaz kfidir." buyurdu.
Bundan sonra bir daha konumad. Yalnz Allah telnn ismini syledi ve biraz
sonra da veft etti. Peygamberlerin byklerinin ounun son szleri namaz
olmutur. Bu hususta da peygamberlerin Serverine tbi oldu. Veft 1624
(H.1034) senesi, Safer aynn yirmi sekizi, gne hesb ile yirmi dokuzu, Sal
gn kuluk vakti vk oldu.
O ay yirmi dokuz gn idi. Peygamber efendimizin veft ay olan Reblevvel aynn
ilk gecesi, Peygamber efendimizin huzruna kavutu. Hastalk ve humm ektii
gnler, yann sene adedi kadar olup, altm gn idi. Hads-i erfde; "Bir
gnlk humm, bir senenin keffretidir" buyruldu. ektikleri hastalk, bu hads-i
erfin mnsna uygun oldu.

mm- Rabbn hazretlerinin nrlu bedeni ykama tahtasnn zerine konulup,

elbiseleri soyulunca, orada bulunanlar hazret-i mmn namazda olduu gibi
ellerini baladn grdler. Sa elinin ba parma ve kk parman, sol elin
bileinde halka yapt. Hlbuki, oullar veftndan sonra, kollarn dzeltip
uzatmlard. Ykama tahtasna yatrrken, tebessm etti ve bir mddet bu ekilde
kald.
Ykayc, mbrek ellerini ap dzeltti. Sol tarafa yatrd, sa tarafn ykad. Sa
tarafa yatrp sol tarafn ykayaca zaman, orada bulunanlar, vellik kuvvetinin
bir almeti olarak, zif bir hareketle ellerinin hareket ettiini, biraraya geldiini ve
eskisi gibi tekrar sa elinin ba ve kk parmaklarnn, sol elinin bileinde halka
yaptn grdler. Hlbuki sa tarafa yatnca, sa elin sol el zerine gelmemesi
cbederdi. Bununla berber yle bir kuvvetle sol elini tutmutu ki, ayrmak ve
zmek mmkn deildi. Kefene sardklar zaman, yine ellerinin baland
grld. Bu hal iki- def vki oldu. Nihyet oradakiler, bunda derin bir mn ve
gizli bir sr olduunu anlayp, bir daha ellerini amaya uramadlar ve oullar
Hce Muhammed Sad; "Mdem ki, muhterem babam byle istiyor, byle
brakalm" buyurdu. Peygamber efendimiz hads-i erfde; "Yaadklar gibi lrler"
buyurdu. Bu, Allah telnn byk bir ihsndr. Dilediine ihsn eyler. O'nun
ihsn boldur.
mm- Rabbn hazretlerinin cenze namazn, olu Hce Muhammed Sad
kldrd. Veftnda 63 yanda idi. Serhend'de evinin yannda defnedildi.Daha
sonra Afganistan pdih h-i Zamn, kabri zerine byk ve ok sanatl bir
trbe yaptrd. Veft haberi, talebelerini ve sevenlerini ok zp alatt.
Duyulduu her yerde gzyalar dkld. Veft zerine iirler yazlm ve pekok
trih drlmtr. Onun veftna dayanamayan talebelerinden Muhammed
Him-i Kem yle anlatr: "Veft ettii gnn akam ehrin kenarnda virne
bir mescidde, o pahasz haznenin hayliyle iim yanyor, kalbim paralanyordu.
Kalbimden souk hlar ekiyor, gzmden yakc gzyalar dkyordum. Ben bu
hlde iken birden hocamn rhniyeti gzkp; "Sabretmek lzm." buyurdu.
Binlerce krklk ve perianlk iinde; "Ey efendim, atee kim dayanabilir?" dedim.
"brhim aleyhisselma uymay yerine getirmek lzmdr." buyurdu. Bylece, bu
kendinden gemi n divnelii artt, zdrbm ve ona olan muhabbetimi dile
getiren iirler sylemee baladm."
Byk olu Muhammed Sad buyurdu ki: "Yksek babam, veftndan sonra
ryda grdm. Allah telnn kendisine verdii byk nmetlerden tam nee ve
sevinle anlatyordu ve bununla iftihr ediyordu. Kendisine; "Canm babacm,
kr makmndan hi kimseye bir nasb verdiler mi?" diye arzettim. "Evet, beni
de kredenlerden eylediler." buyurdu. Arzettim ki, Kur'n- kermde melen;
"kreden kullar azdr." (Sebe' sresi: 13) buyruluyor. Bu yet-i kermeden
anlalan, bu cematin, peygamberler olduudur. Yhud da Peygamberlerin en
byk eshblardr. Hazret-i Eb Bekr-i Sddk gibi deyince; "Evet, yledir. Fakat
beni huss bir ihsn ve inyetle, o cemate dhil eylediler." buyurdu.

Hce Muhammed Ma'sm hazretleri buyurdu ki: "Babam veftndan sonra ryda
grdm. Mnker ve Nekr'in suli nasl geti? diye sordum." Buyurdu ki: "Allah
tel merhamet ederek, bereket cihetiyle ilhm edip; "Eer sen izin verirsen bu
iki melek kabrine gelecek." buyurdu. Arzettim ki: "Ey Allah'm! Bu iki melek de,
senin huzrunda kalsnlar dedim. Nihyetsiz rahmet ve merhametinden bana
acd ve onlar benim yanma gndermedi." Tekrar; "Kabir skmas nasl geti?"
diye sordum. "Oldu, fakat ok az oldu." buyurdu.
Eserleri:
1) Mektbt: slm leminde mm- Rabbn'nin Mektbt' kadar kymetli bir
kitap daha yazlmamtr. Mektbt, cild olup, be yz yirmi alt mektubunun
toplanmasndan meydna gelmitir. Kelm ve fkh bilgilerini, tasavvufun
mrifetlerini aklayan usuz bir dery gibi esiz bir eserdir.
Mektbt'n birinci cildi 1616 (H.1025) senesinde talebelerinin mehrlarndan Yr
Muhammed Cedd-i Bedah Talkn tarafndan toplanmtr. Birinci cildde yz
on (313) mektup vardr. Bu cildin son mektubu, Muhammed Him-i Kem'ye
yazlmtr. mm- Rabbn hazretleri birinci cildin son mektubunu yaznca;
"Muhammed Him'e gnderilen bu mektupla resllerin, din shibi
peygamberlerin ve Eshb- Bedr'in saysna uygun olduundan, yz on
mektupla birinci cildi burada bitirelim" buyurmutur.
kinci cildi ise 1619 (H.1028) senesinde yine talebelerinden, Abdlhay Ptn
tarafndan toplanmtr. Bu cildde Esm-i hsn yni Allah telnn Kur'n-
kermde geen doksan dokuz ismi saysnca doksan dokuz (99) mektup vardr.
nc cild de mm- Rabbn hazretlerinin veftndan sonra 1630 (H.1040)
senesinde talebelerinden Muhammed Him-i Kem tarafndan toplanm olup,
bu cildde de Kur'n- kermdeki srelerin saysnca yz on drt (114) mektup
vardr. Her cildde toplam be yz yirmi alt (526) mektup vard. mm-
Rabbn hazretlerinin veftndan sonra on mektubu daha nc cilde ilve
edilmitir. Bylece toplam mektup adedi (536) olmutur.
Mektbt'daki mektuplarn birka Arab, geri kalanlarn hepsi Frisdir. eitli
zamanlarda baslmtr.
2) Redd-i Revfd: Fris olup, Rfzleri reddeden bu kitabn Trkesi, (Hak Szn
Veskalar) kitabnda, bir blm olarak, hls Holding A.. tarafndan
yaynlanmtr. Arapa'ya da tercme edilmitir.
3) sbtn-Nbvve: "Peygamberlik nedir?" ad ile Trkeye tercme edilmitir.
Hak szn Veskalar kitab iinde bir blm olarak yaynlanmtr. AyrcaArapas,
ngilizceye ve Franszcaya da tercme edilmitir.
4) Mebde' ve Me'd,
5) db-l-Mrdn,
6) Ta'lkt-l-Avrif,
7) Risle-i Tehlliyye,

8) erh-i Rub'yyt- Abd-il-Bk,

9) Merif-i Lednniye,
10) Mkeft- Gaybiyye,
11) Cezbe ve Slk Rislesi.
mm- Rabbn hazretleri buyurdu ki:
Edebi gzetmek, zikrden stndr. Edebi gzetmeyen Hakk'a kavuamaz.
Ehlin gnl iin (ilenin gnln almak iin) gnah ilemek ahmaklktr.
Farz brakp, nfile ibdetleri yapmak bouna vakit geirmektir.
Gn shiplerinin yni zenginlerin, alak gnll olmas gzeldir. Fakirlerin ise
onurlu olmas lzmdr.
nsana lzm olan nce Ehl-i snnete uygun inanmak, sonra Allah telnn emir
ve yasaklarna uymak, daha sonra tasavvuf yolunda ilerlemektir.
Kalbin tasviyesi (temizlenmesi); slmiyete uymakla, snnetlere yapmakla,
bid'atlerden kamakla ve nefse tatl gelen eylerden saknmakla olur. Zikr ve
rehberi, doru yolu gsteren limi sevmek bunu kolaylatrr.
Kalbin birok eyleri sevmesinin sebebi, hep o bir ey iindir. O da nefsdir.
Kfirlere kymet vermek, mslmanl aalamak olur.
Kelime-i tevhd; putlara ibdeti brakp, Hak telya ibdet etmek demektir.
Kfr, nefs-i emmrenin isteklerinden hsl olur.
Mal zarardan korumann ilc, zekt vermektir.
Mbahlar gelii gzel kullanan, pheli eyleri yapmaa balar. phelileri
yapmak da harama yol aar.
Bykleri sevmek, sadetin sermyesidir. Muhabbete mdhane, geveklik
smaz.
Nefs bir ktlk deposudur. Kendini iyi sanarak Cehl-i mrekkeb olmutur.
Nefse, gnahlardan kamak, ibdet yapmaktan daha g gelir. Onun iin
gnahtan kamak daha sevaptr.
Razzk olan Hak tel, rzklara kefil olmu, kullarn bu skntdan kurtarmtr.
Sedet, mr uzun ve ibdeti ok olanndr.

Sedet-i ebediyyeye kavumak, peygamberlere uymaa baldr.

Sohbeti ganmet bilmelidir. Sohbetin stnl, btn stnlklerin ve kemllerin
stdr.
Snnet ile bid'at birbirinin zdddr. Birini yapnca teki yok olur.
Zhid, dnyya gnl balamad iin, insanlarn en akllsdr.
Zekt niyeti ile bir kuru vermek, dalar kadar altn sadaka olarak vermekten kat
kat daha sevapdr.
Slih ameller slmn be artdr. Slih amelleri yapmadan kalb selmette olmaz.
Cennet ile Cehennem'den baka ebed bir yer yoktur. Cennet'e girmek iin mn
ve dnin emirlerine uymak lzmdr.
Dnyy maksad edinmemeli. Dny, nefsin arzularna yardmcdr. Dny ve
hiret bir arada olmaz. Dnyya dkn olmak, gnahlarn badr. Dnyya
dkn olanlar hirette zarar grr. Dnyya dkn olmamann ilc, slmiyete
uymaktr.
Bu zamanda dnyy terk etmek ok zordur. Dnyy terk lzmdr. Hakkaten terk
edemeyen, hkmen terk etmelidir ki, hirette kurtulabilsin. Hkmen terk etmek
de byk nmettir. Bu da, yemekte, imekte, giyinmekte, meskende, dnin
huddundan darya tamamakla olur.
Dnyy terk etmek iki trldr; birincisi, mbahlarn, zarret mikdrndan
fazlasn terktir. Bu ok iyidir. kincisi, haramlar ve phelileri terkedip yalnz
mbahlar kullanmaktr. Bu zamanda bu da iyidir.
Tesbih okumak (sbhnellah demek), tvbenin anahtar ve hatt zdr.
Vakit ok kymetlidir. Kymetli eyler iin kullanmak lzmdr. lerin en kymetlisi
shibine hizmet etmektir. Yni Allah telya ibdet ve tat etmektir.
Genlik zamnnda dnin emirlerine uymak, dny ve hiret nmetlerinin en
stndr.
Annenin yavrusuna faydas olmad (annenin yavrusundan kaaca) kymet
gn iin, hazrlk yapmayana yazklar olsun!
yet-i kermede melen; "Vallhu basrun= Allah onlarn ne yaptklarn
grmektedir" buyruldu. Allah tel her eyi grd hlde, (insanlar) irkin ileri
yaparlar. Aa bir kimsenin bile bu ileri grdn bilseler, vaz geerler

yapmazlar. Bunlar ya Hak telnn grmesine inanmyorlar, yhud onun

grmesine kymet vermiyorlar. mn olana her ikisi de yakmaz.
Vellerin hibiri, peygamber mertebesine varamaz.
Vellerin hibiri, Sahb mertebesine kamaz.
hls ile yaplan kk bir i, senelerce yaplan ibdetler gibi kazan (sevap) hsl
eder.
Her ibdeti seve seve yapmal. Kul hakkna dokunmamaa, hakk olanlara hakkn
demee titizlikle almaldr.
Dnynn vefszlkta ei yoktur, dnyy isteyenler de alaklkta ve bahillikte
(cimrilikte) mehrdur. Azz mrn, bu vefszn ve deersizin peinde
harcayanlara yazklar ve korkular olsun.
Genlik ann kymetini biliniz! Bu kymetli gnlerinizde, slmiyet bilgilerini
reniniz ve bu bilgilere uygun yaaynz! Kymetli mrnz faydasz, bo eyler
arkasnda, oyun ve elence ile geirmemek iin uyank olunuz.
nsanlar riyzet deyince, alk ekmei ve oru tutma anladlar. Hlbuki,
dnimizin emrettii kadar yimek iin dikkat etmek, binlerce sene nfile oru
tutmaktan daha faydaldr.
Bir kimsenin nne lezzetli, tatl yemekler konsa, itihs olduu hlde ve hepsini
yemek istedii hlde, dnimizin emrettii kadar yiyip, fazlasn brakmas, iddetli
bir riyzettir ve dier riyzetlerden ok stndr.
Bir farz vaktinde yapmak, bin sene nfile ibdet yapmaktan daha ok faydaldr.
lmek, felket deildir. ldkten sonra, bana gelecekleri bilmemek felkettir.
Sonsuz kurtulua kavumak iin, ey muhakkak lzmdr: lim, amel, ihls.
llere du ve istigfr etmekle ve onlar iin sadaka vermekle, imdtlarna
yetimek lzmdr.
Dnyy ele geirmek iin hireti vermek ve insanlara yaranmak iin Allah
tely brakmak ahmaklktr.
Nefse kolay ve tatl gelen eyi sadet zan etmemeli, nefse g ve ac gelenleri de
ekvet ve felket sanmamaldr.
Birka gnlk zamn byk nmet bilerek, Allah telnn beendii eyleri
yapmaa almaldr.

bdetlerin hepsini kendinde toplayan ve insan Allah telya en ok yaklatran

ey namazdr.
Chillerin, byklere dil uzatmalarna sebeb olmaynz! Her iinizin slmiyete
uygun olmas iin, Allah telya yalvarnz.
Geici lezzetlere, abuk biten, tkenen dnylklara aldanmamaldr.
hsn shibinin kaps alnnca alr.
Gnl dalgnlnn ilc; gnln Allah telya vermi olanlarn sohbetidir.
Dny hayt pek ksadr. Bunu en lzumlu eyde kullanmak gerekir. Bu en
lzmlu ey de, kalbini toparlam olanlarn yannda bulunmaktr. Hibir ey
sohbet gibi faydal olmaz.
EDEBE RYET
Bir gn, hfzlardan biri, kendi minderlerinden aa bir minder koyup zerine
oturarak, Kur'n- kerm okumaa balad. mm-Rabbn hazretleri bu durumun
farkna varp, hemen zerinde oturduu yksek minderi bir kenara ekip yere
oturdu. Hibir zaman Kur'n- kerm okumakta olan hfzdan yksekte oturmazd."
GECE OLANI GNDZ ANLATMA!
ok uzak memlekette bulunan bir azz, mm- Rabbn hazretlerinin medhini
duyup, Serhend ehrine geldi ve birinin evinde misfir kald. mm- Rabbn'den
istifde etmek iin geldiini, ona talebe olmak erefine kavumak istediini,
bunun iin ok neeli olduunu syleyince, ev shibi mm- Rabbn'yi
ktlemeye balad. Misfir ok zld.Mahcb oldu. mm- Rabbn'ye snp
kalbinden; "Ben yalnzAllah rzs iin, size hizmet niyeti ile gelmitim. u ahs,
beni bu sadetten mahrum etmek istiyor." dedi. Bu srada mm- Rabbn
birdenbire yaln kl gzkverdi. Hllerini inkr eden, o ahsa gereken cezay
verdi ve evden kt. O azz sabahleyin mbrek huzruna kavuunca, geceki
hdiseyi arz etmek istedi. Fakat mm- Rabbn hazretleri; "Gece olan, gndz
anlatma!" buyurup, kermetini gizledi.
N SIRRI BUDUR
mm- Rabbn hazretlerinin talebelerinden seyyid bir zt yle nakletmitir: "Bir
grup tcarla Acn'de idim. Bu tccarlar arasnda Cn Muhammed adnda
Celender'den bir zt da vard. Onunla aramzda bir dostluk kurmutuk. Bir gn biri
bana sultnn, mm- Rabbn hazretlerini hapsettiini sylediinden ok
zntlydm. Cn Muhammed beni byle kederli grnce, zntmn sebebini
sordu. Ben de, mm- Rabbn hazretlerinin hapsedildiini duyduum iin, byle
olduumu syledim. Cn Muhammed bana; "Ben de onun talebesiyim. Bugn iin
asln ondan reneceim." dedi. Sonra gidip kaylle yapt yni le vaktine yakn

biraz uyudu. Sonra bu uykusunda, rysnda mm- Rabbn hazretlerini

grdn ve kendisine; "ittiiniz haber dorudur. Fakat bz makamlar
gemek, Allah telnn cell sfat ile terbiye edilmeye baldr. Eer yle
olmasayd o makamlar gemek mmkn olmazd. Dostlarmza syle, gnllerini
ho tutsunlar, iin srr budur." buyurduunu syledi.
ABUK GEL, GE KALDIN!
mm- Rabbn hazretlerinin akrablarndan biri yle anlatmtr: "Ben, mm-
Rabbn hazretlerinin talebelerinden olmay arzu ediyordum. Fakat eitli mniler
sebebiyle, bir trl hizmetine girmek nasb olmamt. Bir gece karar verip; "Yarn
gidip hlimi arzedip, beni de talebeleri arasna kabl etmesini isteyeyim" diye
dndm. O gece rymda kendimi derin bir deniz kenarnda grdm. mm-
Rabbn hazretleri ise kar shildeydi. Huzruna kavumak istiyordum. Bana;
"abuk gel, abuk gel! Ge kaldn." buyurdu. Bu szlerini iitince kalbim
zikretmeye balad. Uykudan uyandm, kalbim artk zikrediyordu. "mm- Rabbn
hazretlerinin yolu byledir. Daha ben sohbette bulunmadan kalbim zikre balad.
Ya bir de sohbetinde bulunsam nasl olur?" dedim. Sabahleyin mm- Rabbn
hazretlerinin huzruna gidip, grdm ryy bana olan tevecch ve
tasarruflarn anlatarak hlimi arzettim. Kalbimin zikretmeye baladn syledim.
Bana; "Yolumuz tam budur. Buna devm et" buyurdular."
YIKILAN PUTHNE
Seyyid Rahmetullah yle anlatt: "Dekken melikinin emri zerine, iki
arkadala bir sahrya gittik. Orada bir puthne grdm. Bir gn mm- Rabbn
hazretlerinden; "Bir mslmann elinden bunu ykma ii gelirse, bunu muhakkak
yksn veya zarar versin. Bu ii yapmaktan kanmasn. nk bunu yapan Allah
yolunda, din iin cihd eden gziler sevbna kavuur." diye duymutum. Onlarn
bu szlerine gvenerek, arkadalarma; "Bu sahrda, bu puthneyi koruyan kimse
grnmyor, buray ykalm." dedim. Duvarlardan biraz yknca, civarda tarlalarda
alan Hindulardan biri, puthneyi yktmz grm. Koup, o puthnede
tapnan kyllere haber vermi. O sra bin kiiye yakn bir kalabaln talarla,
sopalarla, mzraklarla tam bir kzgnlkla zerimize geldiklerini grdk. Ben ve
arkadalarm hayret ve korkudan ne yapacamz arp, olduumuz yerde
kaldk. Kamaa bile cesret edemedik. Kalbimden Kelime-i ehdet getirmeye
baladm. Bu hlde iken, mm- Rabbn hazretlerinin kalbine mteveccih oldum
ve; "Ey din by! Sizin nashatinize gvenip bu ii yapmaa koyulduk. Allah
telnn izniyle bizi bu alak kfirlerin elinden kurtar" dedim. Bu yalvarma ve
iltic esnsnda mm- Rabbn'nin sesi kulama geldi. "Hi korkma! imdi senin
iin slm askeri gnderiyorum." diyordu. Arkadalarma; "Bana bir hl oldu.
Hazret-i mm'n sesini duydum. mm'n sz verdii askerler ne zaman gelecek,
bunlar yaklat." dedim. Hindular ok yaklamlard. O anda birden bire otuz krk
kadar svri grnd. Son srat geldiler, bir ksmn kamlayp bizi kurtardlar.
Sonra hepsini srp gtrdler. Bu i, mm- Rabbn hazretlerinin tasarrufu ve
kermeti ile oldu.

YANAN MALLAR
mm- Rabbn hazretleri talebeleriyle berber bir yolculua kmt. Bir
kervansarayda konakladklar srada, talebelerine niden yle buyurdu: "Bu gn
buraya bir bel geleceini ve herkese siryet edeceini gryorum.
Arkadalarmz birbirlerine sylesinler herkes; Bismillhillez l yedurru me'asmih
ey'n fil-ard vel fissemi ve hvessem'ul-alm, ve Ez bi-kelimtillhittmmti min erri m halak dularn tekrar tekrar okusunlar. nk, bu duy kim
okursa, Allah telnn inyeti ile kendisi ve mal korunur." Bunu syledikten iki
saat gemeden kervansarayn bz ksmlarnda yangn kt. Bir trl
sndremediler ve mallarn ou yanp telef oldu. Bu arada mm- Rabbn
hazretlerinin talebelerinden Mevln Abdlmmin Lhor'nin de mallar yand.
Ona; "Sana hi kimse okunmas cbeden dular sylemedi mi?" buyurdu.
Arkadalar ona bu dularn okunmas gerektiini sylemeyi unutmulard.
EDEPSZ NBET
mm- Rabbn hazretlerinin gvenilir bir talebesi ve oullar yle anlatmlardr:
Bir tccar, mm- Rabbn hazretlerinin komularndan birinin maln ald. Mal
shibi ise, mm- Rabbn hazretlerinin akrabsndan bir genci hrszlkla ithm
etti. O gen, hakret ve dayak korkusundan kap gitti. Serhend'de bu ilerle
grevli olan nbeti bunu duyunca hazret-i mm' ard. inde geveklik
gsterenin yanna gitmek cbetmediini bildikleri hlde, mm- Rabbn
hazretleri talebelerinden birisi ile, yaya olarak oraya gitti. O edepsiz nbeti
onlarn nna yakmayan szler syledi. Hazret-i mm ise gyet yumuak
cevaplar verdi. Bu esnda Mevln Thir Bedah geldi. O kzgn nbetiye; "Kimi
ayana ardn biliyor musun? Allah telnn dostlarna kt davrananlar
elbette ksa zamanda cezsn grr." dedi. Nbeti onlar brakt. Aradan bir gn
gemeden bu edepsiz nbeti, semtinde bulunan byk bir kalabalkla mnkaa
etti. kavgaya dkld. O nbeti, oullarndan ve akrabsndan yirmi kadar
insanla kalabala kar koymak istedi ve evin damna kt. O evde harb iin
saklanan patlayc maddeler vard. Oraya niden bir ate dt ve byk bir
patlama oldu. O nbeti, btn olu ve akrabs ile havaya utu. Cesedleri bile
grlmedi. Bylece Allah dostlarna kt sz sylemenin cezsn canyla dedi.
NN YIKILMADI
Muhammed Him-i Kem yle anlatmtr: "Ecmir'de iken, Tervih namaz
kldmz mescidin bir duvar salam yaplmamt ve bir tarafa doru eilmiti. O
kadar ki, mescide gelenlerin ou ve etrafnda bulunanlar oradan geerken,
bugn yarn bu duvar yklacak derlerdi. mm- Rabbn hazretleri bir gn bu
dncelerine temasla buyurdu ki: "Bu duvar, bu fakrler burada kald
mddete, bize riyet edip her hlde yklmayacak. Nitekim bykler; "Bizim
akamz cidddir." buyurmulardr. Buyurduklar gibi duvar, mm- Rabbn
hazretleri oradan ayrlncaya kadar yklmad. Oradan ayrldmz gn, ben,
herkes gittikten sonra bir bahne ile bir saat kadar o mescidin yannda kaldm.

Duvarn yklp yklmayacana bakyordum. mm- Rabbn hazretleri mescid

grnmez oluncaya kadar uzaklanca duvar birdenbire yklverdi."
KM LECEK, KM KALACAK?
mm- Rabbn hazretleri veft etmeden alt ay nce, ban aynn on beinci
gecesi olan "Bert kandili" gecesini, kendi huss odasnda ihy eyledi. O gece
yars, kymetli hanmnn bulunduu odaya geldi. Hanm dedi ki: "Bu gece
ecellerin ve amellerin takdir edildii gecedir. Kimbilir Allah tel kimin defterine
lecek ve kimin defterine yaayacak! diye kaydetti." mm- Rabbn hazretleri bu
sz duyunca; "Niin tereddt ve phe ile sylyorsun? Ya isminin, dnyda
yaayacaklar sahifesinden silindiini grenin hli nice olur?" buyurdu. Bunu
syleyince, esrr yata olan kalbinden bir h ekti. Bylece mm- Rabbn
hazretleri, o sene veft edeceine kermetiyle iret buyurmulard.
DN NASHATTIR
Buyurdu ki: "Snnete ok sk sarlmak lzmdr." Bu szleriyle de Peygamber
efendimize uymak istemilerdi. nk, Peygamber efendimiz veft edecekleri
zaman byle nashat eylemilerdi. Abbd bin Sriye'den, Tirmiz ve Eb Dvd
yle rivyet eder: "Reslullah efendimiz bize vz ediyordu. Bu vzdan kalbler
rperiyor. Gzler yaaryordu. Dedik ki: "Y Reslallah! Bu szleriniz ved vzna
benziyor, bize vasiyet ediniz." Reslullah aleyhisselm buyurdular ki: "Size
vasiyetim olsun: Allah'tan korkunuz, bir kle bile emr-i ilhyi bildirse dinleyiniz ve
yapnz. Yaayanlarnz ok eyler grecek. O zaman benim ve Hulef-i ridnin
snnetine gyet sk sarlnz, onu elden karmaynz. Dinde bid'atten ok
saknnz. nk btn bid'atler dallettir, sapklktr."
mm- Rabbn hazretleri vasiyetine devamla yle buyurdu: "Dnimizin shibi
Reslullah efendimiz, nashatlerin en incelerini bile; "Din nashattr" hads-i erfi
gereince ihml etmediler. Dnimizin kymetli kitaplarndan, tam tbi olmak
yolunu reniniz ve bununla amel ediniz. Benim techiz ve tekfn ilerimde
snnete uyunuz." Bundan evvel daha nce mbrek hanmna buyurmutu ki:
"Eer ben senden evvel, bu skntlarla dolu dnydan hirete gidersem, benim
kefenimi, senin mehr parandan aldrrsn."
1) Mektbt- mm- Rabbn
2) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; (49. Bask) s.1096
3) Zbdet-l-Makmt; s.126 vd.
4) Hadart-l-Kuds; s.30 vd.
5) Umdet-l-Makmt; s.98 vd.
6) Makmt- Ahmediyye (Ahmed Sad Frk)
7) Hak Szn Vesikalar (2.Bask); s.306
8) Eshb- Kirm (6.Bask); s.147
9) Kymet ve hiret (5.Bask); s.168,186
10) Cmiu Kermt-il-Evliy; c.1, s.334
11) Reeht Zeyli; s.19

12)
13)
14)
15)
16)
17)

Drer-l-Meknnt (kenar); s.52

Ahbr-l-Ahyr; s.330
Makmt- Ahyar; s.26
Hadik-l-Verdiyye; s.178
Rehber Ansiklopedisi; c.8, s.138
slm limleriAnsiklopedisi; c.15, s.318