INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT

PROGRAM ORIENTUES PR MATURN SHTETRORE

(Provim me zgjedhje)

LNDA:
EKONOMI E BRTHAM

Koordinator: Astrit Dautaj

Viti shkollor 2014-2015

TIRAN, JANAR, 2015

1. UDHZIME PR ZBATIMIN E PROGRAMIT

Programi orientues i Maturs Shtetrore pr lndn Ekonomi-Brtham, prfshin
konceptet m t rndsishme t ekonomis, njohurit dhe aftsit themelore q i duhen
nxnsit n kt lnd. Programi orientues i Maturs Shtetrore pr provimin me zgjedhje t
lnds s ekonomis-brtham, bazuar n udhzimin Nr. 1, dat 12.01.2015 t MAS-it pr
Zhvillimin e Provimeve t Maturs Shtetrore 2015, prbn nj dokument t vlefshm pr
msuesit e gjimnazit, nxnsit e interesuar dhe specialistt e prfshir n procesin e hartimit
dhe vlersimit t testit t maturs shtetrore.
x

Programi prmban dhe siguron informacionin e nevojshm pr msuesit e

ekonomis s gjimnazit q do t prgatisin maturantt pr provimin e ekonomisbrtham si lnd me zgjedhje n maturn shtetrore.

Programi orienton nxnsit pr njohurit, konceptet dhe aftsit kryesore q duhet

t zotrojn pr t prballuar me sukses provimin e ekonomis-brtham si lnd
me zgjedhje n maturn shtetrore.

Programi prbn nj dokument zyrtar q duhet zbatuar me korrektes nga

specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t
ekonomis-brtham si lnd me zgjedhje pr maturn shtetrore.

Ky program duhet shqyrtuar me kujdes nga secili prej grupeve t interesit. Specialistt e
prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t ekonomis-brtham si
lnd me zgjedhje pr maturn shtetrore, duhet t mbajn n vmendje q nuk duhet t
prfshijn pr vlersim objektiva msimore q nuk jan parashikuar n kt program. Banka
e pyetjeve dhe teza e provimit duhet t prmbajn vetm ato koncepte, njohuri dhe aftsi t
parashikuara n kt program.
Msuesit q do t prgatitin nxnsit pr provimin e lnds Ekonomi-Brtham ti
aftsojn nxnsit jo vetm pr shtjet msimore, njohurit, konceptet dhe shprehit e
prcaktuara n kt program, por t trajtojn me ta edhe shtje q nuk trajtohen n tekstin e
przgjedhur, por q prmbajn informacion t rndsishm dhe ndihmojn nxnsit pr t
prvetsuar m mir materialin e zgjedhur pr provim.
Prgatitja e nxnsve pr provimin e lnds Ekonomi-Brtham t bhet n mnyr t
vazhdueshme, q nxnsit t sigurojn cilsin e nxnies s shtjeve msimore, t
koncepteve kye dhe t aftsive intelektuale t prcaktuara n program.
Kujdes!
N rastet kur njri prej teksteve alternative nuk trajton nj objektiv t caktuar t programit,
ather msuesi i lnds, q ka przgjedhur kt tekst, ka detyrn t plotsoj
informacionin e domosdoshm pr realizimin e objektivit t parealizuar.
Nuk sht detyr e nxnsit t siguroj tekste t tjera pr t realizuar objektivat e
munguar!

1.1 UDHZIM I VEANT

Testi n provimin me zgjedhje t maturs shtetrore n lndn Ekonomi-Brtham, do t
ndrtohet n baz t krkesave dhe objektivave t programit t lnds EkonomiBrtham.
Testi synon t vlersoj at far di dhe sht i aft t bj nxnsi n fund t shkolls s
mesme n lndn e ekonomis brtham, duke u bazuar n krkesat e programit dhe n
mundsit q ofrojn tekstet.
Kjo do t thot se:
a. Maturanti testohet pr t vlersuar shkalln e prvetsimit prej tij t njohurive, t
ideve dhe t koncepteve baz t lnds. Programi n vijim prmban pikrisht fushat,
temat, shtjet dhe konceptet kryesore t przgjedhura pr tu testuar n kt provim.
b. Maturanti testohet pr aftsit intelektuale t vzhgueshme dhe t matshme, t
synuara nga programi dhe t zhvilluara gjat n lndn e qytetaris n shkoll, t tilla
si :
1. Aftsia pr t identifikuar dhe pr t prshkruar (nivel i ult i aftsive
intelektuale).
2. Aftsia pr t shpjeguar dhe pr t analizuar (nivel mesatar i aftsive
intelektuale).
3. Aftsia pr t vlersuar, pr t marr dhe pr t mbrojtur qndrime t caktuara
(nivel i lart i aftsive intelektuale).
1. Aftsia pr t identifikuar dhe pr t prshkruar
x

T identifikosh do t thot t zbulosh kuptimin e gjrave t prekshme (p. sh.,

toka, vegla pune etj.) ose jo t prekshme (p.sh., krkesa, oferta.). T identifikosh
dika, do t thot ta dallosh at nga dika tjetr, ta klasifikosh ose ta gruposh
sipas ngjashmris etj. Pr shembull, nxnsi t identifikoj faktort e prodhimit
pr nj t mir ose shrbim

T prshkruash do t thot t dallosh, me shkrim ose me goj, karakteristikat

kryesore t nj sendi ose dukurie. Kto mund t jen sende t prekshme,
konkrete, por mund t jen edhe procese, institucione, qllime etj. Pr shembull,
nxnsi t prshkruaj rndsin ekonomike t konsumatorit n ekonomin e
tregut si dhe burimet e t ardhurave t individve dhe format e tyre

2. Aftsia pr t shpjeguar dhe pr t analizuar

T shpjegosh do t thot t identifikosh, t prshkruash, t qartsosh ose t

interpretosh dika, p.sh.: shkaqet e ngjarjeve, kuptimin e ngjarjeve ose ideve t
caktuara, arsyet pr ndrmarrjen e veprimeve ose qndrimeve t caktuara. Pr
shembull, nxnsi t shpjegoj konceptet pamjaftueshmri, sistem ekonomik,
kosto oportune dhe lidhjen shkaksore ndrmjet pamjaftueshmris dhe nevojs
pr t zgjedhur...

T analizosh do t thot t ndash dika n pjest e saj prbrse pr t qartsuar

kuptimin ose rndsin e saj, pr shembull, pr t kuptuar shkaqet e ngjarjeve,
pjest prbrse dhe pasojat e ideve, e proceseve t caktuara shoqrore, politike
3

ose ekonomike. P shembull, nxnsi t analizoj ndrveprimin e ligjit t

krkess dhe oferts n mimin ekuilibr
3. Aftsia pr t vlersuar, pr t marr dhe pr t mbrojtur qndrime t caktuara
x

T vlersosh do t thot t prdorsh kritere ose standarde pr t gjykuar, p.sh.,

pr ant e forta ose t dobta t qndrimeve q lidhen me shtje t caktuara,
synime, mjete etj. Pr shembull, nxnsi t vlersoj ndikimin e ndryshimeve t
elasticitetit t krkess n sasin e krkuar.

T marrsh nj qndrim t caktuar do t thot t prdorsh kritere ose

standarde pr t arritur n nj qndrim q individi e zgjedh nga nj numr i
caktuar qndrimesh ose n nj qndrim t ri. Pr shembull, nxnsi t mbaj
qndrimin e tij pr shkalln e ndrhyrjes s shtetit n ekonomin e tregut.

T mbrosh nj qndrim t caktuar do t thot t prdorsh argumente dhe

fakte q mbshtetin at qndrim, ose t kundrshtosh nj qndrim t caktuar,
duke marr parasysh edhe argumentet q i kundrvihen qndrimit tnd. Pr
shembull, nxnsi t mbroj me argumente qndrimin e tij pr politikn e rritjes
ose t uljes s taksave, duke mbajtur parasysh t gjitha argumentet e kundrta
me t tijat.

Model i shprndarjes s pikve q rrjedhin nga pyetje t niveleve t ndryshme n test

Nivelet e aftsive intelektuale
Niveli i ult
Aftsia pr t identifikuar
dhe pr t prshkruar...

40%

Niveli mesatar
Aftsia pr t shpjeguar dhe
pr t analizuar...

40%

Niveli lart
Aftsia pr t vlersuar, pr
t marr dhe pr t mbrojtur
nj qndrim t caktuar...
20%

Shembuj rezultatesh komplekse t nxni, q mund t maten/vlersohen:

1. me an t testeve q varen nga nj kontekst i caktuar, t cilt nxnsi, pasi i lexon
ose i analizon n nj material t caktuar informativ, i plotson me nj ose me m
shum detyra;
2. me an t testeve me prgjigje t kufizuara;
3. me an t testeve me prgjigje t zgjeruara.
1. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t testeve q varen nga nj
kontekst i caktuar, jan, pr shembull, aftsit:
x pr t dalluar lidhjet shkak-pasoj;
x pr t dalluar zbatimin e parimeve;
x pr t dalluar argumentet q kan lidhje me shtjen;
x pr t dalluar hipoteza t arsyeshme;
x pr t dalluar prfundime t vlefshme etj.

2. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t eseve me prgjigje t

kufizuara, jan, pr shembull, aftsit:
x pr t shpjeguar lidhjet shkak-pasoj;
x pr t prshkruar zbatimin e parimeve;
x pr t paraqitur argumente t vlefshme;
x pr t formuluar hipoteza t arsyeshme;
x pr t formuluar prfundime t vlefshme.
3. Rezultate t nxni, q mund t vlersohen me an t eseve me prgjigje t
zgjeruara, jan, pr shembull, aftsit:
x pr t prodhuar, pr t organizuar dhe pr t shprehur ide;
x pr t lidhur t nxnit n fusha t ndryshme t dijes;
x pr t krijuar modele origjinale;
x pr t vlersuar ide t vlefshme.

2. LINJAT DHE NNLINJAT

LINJA 1: EKONOMIA E TREGUT

Nnlinja

Objektivat

1.1 far studion

ekonomia?

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

1.2. Krkesa oferta

dhe mimi i tregut

x t shpjegoj konceptet pamjaftueshmri, sistem ekonomik, kosto

oportune dhe lidhjen shkaksore ndrmjet pamjaftueshmris dhe
nevojs pr t zgjedhur, duke pranuar koston oportune.
x t jap shembuj personal lidhur me marrjen e vendimeve dhe koston
oportune t saj;
x t identifikoj faktort e prodhimit pr nj t mir ose shrbim;
x t interpretoj nj lakore t mundsive t prodhimit si dhe nprmjet saj
t ilustroj koston oportune;
x t vlersoj mnyrn se si sisteme t ndryshme ekonomike e zgjidhin
problemin ekonomik themelor;
x t prshkruaj veorit e shtyllave t sistemit ekonomik t iniciativs s
lir;
x t prshkruaj rolin e fitimit n sistemin e siprmarrjes s lir;
x t analizoj se si ndrmarrja e iniciativave ekonomike nxit prdorimin e
burimeve natyrore, t kapitalit fizik dhe njerzor;
x t prshkruaj fluksin e qarkullimit t aktivitetit ekonomik q lidh
familjet, firmat e biznesit dhe qeverit n ekonomin e tregut.
N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x

t interpretoj konceptet: treg, mim, krkes, ofert;

t formuloj ligjin e krkess dhe oferts;
t interpretoj lakoren e krkess dhe oferts;
t shpjegoj faktort q shkaktojn zhvendosjen e krkess dhe oferts;
t prcaktoj mimin ekuilibr t nj produkti t dhn kur jan dhn
krkesa dhe oferta pr kt produkt nprmjet grafikut;
t bj dallimin midis nj ndryshimi n sasin e krkuar, apo ofruar
dhe nj ndryshimi n krkes, apo ofert;
t vlersoj ndikimin e ndryshimeve t elasticitetit t krkess n
sasin e krkuar dhe t ndryshimeve t elasticitetit t oferts n sasin e
ofruar.
t shpjegoj se si ndikojn n mimin e tregut ndryshimet n krkes
dhe ofert;
t analizoj ndrveprimin e ligjit t krkess dhe oferts n mimin
ekuilibr;
t shpjegoj se si mimet e tregut bjn racionimin e mallrave dhe
shrbimeve dhe motivojn njerzit pr prodhimin e tyre;
t vlersoj se si sistemi i tregut siguron plotsimin e nevojave t
konsumatorve;
t dalloj mimin tavan nga mimi dysheme;
t shpjegoj se si ndrhyrja e qeveris mund t ndikoj tek tregu dhe
6

sesi mimet e tregut ofrojn informacion dhe nxitje pr konsumatort

dhe prodhuesit.
x t analizoj raportin kosto-prfitim lidhur me ndrhyrjen e qeveris n
prcaktimin e mimit t disa produkteve
1.3. Konsumatori
n ekonomin e
tregut

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

x t prshkruaj rndsin ekonomike t konsumatorit n ekonomin e

x
x
x
x
x

tregut si dhe burimet e t ardhurave t individve dhe format e tyre;

t shpjegoj arsyet pse njerzit kursejn;
t krahasoj metodat e ndryshme t kursimit;
t analizoj faktort q ndikojn n masn e kursimit;
t prgatis nj buxhet personal;
t shpjegoj avantazhet dhe disavantazhet e blerjes me kredi.

1.4. Fillimi i nj
biznesi dhe
financimi i tij

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

1.5. Prodhimi,
kostoja dhe t
ardhurat e firms

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

1.6. Struktura e
tregut

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

x t shpjegoj se si tregu i lir inkurajon siprmarrjen;

x t listoj format kryesore t organizimit t biznesit.
x t gjykoj mbi avantazhet dhe disavantazhet e secils prej tri formave
kryesore t biznesit;
x t shpjegoj organizimin e korporats
x t gjykoj mbi disa nga prgjegjsit, krkesat dhe prfitimet q lidhen
me siprmarrjen;
x t dalloj burimet e brendshme nga burimet e jashtme t financimit t
biznesit;
x t shpjegoj qllimet dhe format e burimeve financiare t biznesit;
x t dalloj ndryshimin midis aksionit dhe obligacionit;
x t analizoj nj bilanc dhe nj pasqyr t rezultateve financiare t
firms.

x t bj dallimin midis kostove fikse dhe atyre variabl;

x t llogaris koston e prgjithshme t prodhimit, koston mesatare dhe
at marxhinale;
x t interpretoj grafikun e kostos fikse, variabl, t prgjithshme,
mesatare, marxhinale;
x t llogarits t ardhurat e prgjithshme, t ardhurat marxhinale dhe t
ardhurat mesatare;
x t llogaris produktin e prgjithshm fizik, marxhinal, mesatar;
x t zbuloj veprimin e ligjit t t ardhurave zbritse n gjendjen e
biznesit.
x t shpjegoj funksionin e prodhimit pr periudhn afat shkurtr

x t interpretoj konceptet e konkurrencs dhe strukturs s tregut;

x t identifikoj nivelin e konkurrencs s tregjeve n ekonomi;
x t shpjegoj karakteristikat e secils nga strukturat kryesore t tregjeve:
konkurrenc e plot, konkurrenc monopoliste, oligopol, monopol.
7

1.7 Tregjet e
faktorve t
prodhimit

x t diskutoj raportet dhe format e shkrirjes s bizneseve;

x t krahasoj strukturat e ndryshme t tregjeve;
x t analizoj efektet ekonomike t strukturave t tregut mbi ekonomin
dhe konsumatorin;
x t argumentoj se zhvillimi i konkurrencs s lir sht n favor t t
gjith subjekteve n ekonomin e tregut.
N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:
t interpretoj ofertn dhe krkesn pr faktort e prodhimit;
t interpretoj ofertn pr pun dhe krkesn pr pun;
t shpjegoj se si krkesa dhe oferta pr pun prcaktojn mimin e
puns, mimin e kapitalit, mimin e toks;
t vlersoj shkalln n t ciln forcat e tregut dhe forcat jo t tregut
ndikojn n pagat.

LINJA 2: EKONOMIA KOMBTARE

Nnlinja

Objektivat

2.1. Qeveria dhe

ekonomia

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

2.2. Paraja dhe

institucionet
financiare

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

x t shpjegoj funksionin e qeveris si arbitr dhe si subjekt n

ekonomin e tregut;
x t shpjegoj pse pjesmarrja e qeveris n ekonomi sht
rritur gjat viteve;
x t prshkruaj disa nga t ardhurat kryesore dhe shpenzimet
n buxhetin pr qeverin shqiptare;
x t shpjegoj arsyet q qeveria vendos taksa dhe pse taksimi
nga qeveria sht i nevojshm;
x t vlersoj taksat, bazuar n parimet e vendosjes s tyre.
x t krahasoj tipat e ndryshme t taksave, duke prfshir
taksat progresive, regresive dhe proporcionale;
x t interpretoj konceptet e deficitit buxhetor, e borxhit publik
dhe lidhjen midis tyre;
x t analizoj prparsit dhe mangsit e deficitit buxhetor
dhe borxhit publik;
x t prshkruaj nj ose disa propozime pr t ulur deficitin
buxhetor.

x t interpretoj konceptin e paras dhe karakteristikat e saj dhe

funksionet e paras n nj ekonomi monetare;
x t prshkruaj procesin e lindjes dhe t zhvillimit t paras
duke evidentuar format e saj;
x t identifikoj tipat e paras n qarkullim, n vendin ton.
x t shpjegoj: ofertn monetare, rolin e veant t bankave si
pranuese depozitash dhe dhnse huash pr ekonomin si dhe
8

domosdoshmrin e rezervs s detyrueshme bankare;

x t prshkruaj organizimin dhe funksionet e Banks Qendrore
t Shqipris.
2.3 Treguesit
kryesor
makroekonomik

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

2.4. Stabiliteti
ekonomik dhe
politikat
makroekonomike

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

x t prcaktoj treguesit q prdoren pr t matur gjendjen e

ekonomis;
x t shpjegoj konceptin e GDP dhe se far prfshihet n
llogaritjen e GDP;
x t bj dallimin midis GDP reale dhe GDP nominale;
x t analizoj kuptimin e GDP pr frym e shprehur n mime
aktuale dhe mime konstante;
x t prshkruaj metodat e matjes s GBP;
x t jap kuptimin pr inflacionin, deflacionin;
x t dalloj inflacionin e shkaktuar nga kostoja nga inflacioni i
shkaktuar nga krkesa;
x t shpjegoj ndikimin ekonomik t inflacionit dhe format
kryesore t inflacionit;
x t shpjegoj fazat kryesore t ciklit t biznesit.
x t shpjegoj konceptin e forcs puntore;
x t dalloj format kryesore t papunsis.

x t prshkruaj mjetet e politiks fiskale.

x t shpjegoj pse politikat fiskale jan vendime pr t
ndryshuar shpenzimet dhe/ose taksat nga qeveria;
x t interpretoj efektet direkte dhe indirekte t politiks fiskale
n papunsin, prodhimin dhe normat e interesit;
x t prshkruaj instrumentet e politiks monetare;
x t dalloj instrumentet e politiks monetare nga ato t
politiks fiskale;
x t prshkruaj ndikimet dhe kufizimet e politiks fiskale si
dhe ndikimet dhe kufizimet e politiks monetare;
x t identifikoj rrugt n t cilat politika monetare ndikon n
papunsin, prodhimin, inflacionin dhe normat e interesit.

LINJA 3: MARRDHENIET EKONOMIKE NDRKOMBTARE

Nnlinja

Objektivat

3.1 Tregtia
ndrkombtare

N fund t ksaj njsie msimore nxns/i-ja:

x t shpjegoj konceptet e prparsis absolute dhe krahasuese;

x t argumentoj prfitimet q kan vendet e industrializuara
kur kmbejn midis tyre;
x t analizoj prmbajtjen e tregtis s lir dhe prfitimet
9

ekonomike t saj;
x t prshkruaj disa pengesa n tregtin ndrkombtare;
x t jap n mnyr t prmbledhur, argumentet q favorizojn
tregtin e lir;
x t prshkruaj pse luhaten kurset e kmbimit valutor;
x t bj dallimin midis bilancit t pagesave dhe bilancit
tregtar.

3. PESHAT E LINJAVE DHE NNLINJAVE

LINJA/NENLINJA

PESHA NE %

Linja 1

56 %

1.2. Krkesa oferta dhe mimi i tregut

1.3. Konsumatori n ekonomin e tregut
1.4. Fillimi i nj biznesi dhe financimi i tij

19%
3%
11%

1.5. Prodhimi, kostoja dhe t ardhurat e

firms
1.6. Struktura e tregut

7%

1.1 far studion ekonomia?

10%

6%

Linja 2

39 %

Linja 3

5%

2.1. Qeveria dhe ekonomia

2.2. Paraja dhe institucionet financiare
2.3 Treguesit kryesor makroekonomik
2.4. Stabiliteti ekonomik dhe politikat
makroekonomike
3.1 Tregtia ndrkombtare
Totali

11%
6%
16%
6%

5%
100%

10