Ciencias Terra

Direccin Xeral de Educacin, Formacin Profesional
e Innovacin Educativa
Gua didctica do alumnado de bacharelato

semipresencial
Ciencias da Terra e ambientais

Ensinanza
Bacharelato a distancia semipresencial
Tipo de documento
Gua do alumnado
Curso
Materias
Propia de modalidade
Nome da materia
Ciencias da Terra e ambientais
Autor/a ou autores:
Armesto Rodrguez, Jos Antonio

Blanco Fernndez, M Luz
Pxina 1 de 72
ndice
1.
Introducin.................................................................................................................6
A materia: lias xerais ........................................................................................................................6
Libro de texto ......................................................................................................................................6
Distribucin temporal das unidades....................................................................................................6
Apartados do traballo en cada unha das unidades ............................................................................7
As titoras lectivas e de orientacin ....................................................................................................8
Lecturas recomendadas .....................................................................................................................8
2.
Unidade 1. O medio ambiente ..................................................................................9

2.1
2.2
2.3
2.4
3.
Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental..........................................10

3.1
3.2
3.3
3.4
4.
Criterios de avaliacin................................................................................................. 17
Suxestins para o estudo ........................................................................................... 17
Actividades de autoavaliacin..................................................................................... 17
Actividades de titora .................................................................................................. 18
Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade. .............................................................18

7.1
7.2
7.3
7.4
8.
Unidade 5. A hidrosfera ..........................................................................................17

6.1
6.2
6.3
6.4
7.
Unidade 4. A atmosfera e a humanidade...............................................................14

5.1
5.2
5.3
5.4
6.
Unidade 3. A atmosfera...........................................................................................12
4.1
4.2
4.3
4.4
5.
Criterios de avaliacin................................................................................................... 9
Suxestins para o estudo ............................................................................................. 9
Unidade 7. A xeosfera .............................................................................................21

8.1
8.2
8.3
8.4
9.
Unidade 8. A xeosfera e a humanidade .................................................................23

9.1
9.2
9.3
9.4
10. Unidade 9. A biosfera..............................................................................................27

10.1
10.2
10.3
10.4
11. Unidade 10. A biosfera e a humanidade................................................................29

11.1
11.2
11.3
11.4
12. Unidade 11. O solo como interfase........................................................................30

12.1
12.2
12.3
12.4
13. Unidade 12. O medio litoral como interfase..........................................................32

13.1
13.2
13.3
13.4
14. Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade ecolxica ...............................34

14.1
14.2
14.3
14.4
15. Unidade 14. Xestin sustentable do medio ambiente ..........................................35

15.1
15.2
15.3
15.4
Actividades de autoavalacin...................................................................................... 36
16. Solucins s actividades de autoavaliacin........................................................38

16.1 Unidade 1. O medio ambiente .................................................................................... 38
Respostas seccin Prepara o acceso universidade.................................................................40
16.2 Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental.................................................. 40

16.3 Unidade 3. A atmosfera .............................................................................................. 43

16.4 Unidade 4. A atmosfera e a humanidade.................................................................... 46
16.5 Unidade 5. A hidrosfera .............................................................................................. 49
16.6 Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade.................................................................... 51

16.7 Unidade 7. A xeosfera ................................................................................................ 53
16.8 Unidade 8. A xeosfera e a humanidade ...................................................................... 56

A Respostas seccin Prepara o acceso universidade .............................................................59
16.9 Unidade 9. A biosfera ................................................................................................. 60

16.10 Unidade 10. A biosfera e a humanidade. .................................................................... 62
16.11 Unidade 11. O solo como interfase ............................................................................. 64
16.12 . Unidade 12. O medio litoral como interfase .............................................................. 66

16.13 Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade ecolxica........................................ 68

16.14 Unidade 14. Xestin sustentable do medio ambiente ................................................. 69

1.
Introducin
A materia: lias xerais
Os contidos da materia configranse ao redor de dous grandes aspectos: o estudo dos sistemas terrestres e as sas interaccins co sistema humano.
A materia de Ciencias da Terra proporciona os coecementos necesarios para entender a
dinmica do noso planeta, interpretar o seu pasado, predicir o seu futuro e ofrecer propostas de solucin a diversos problemas que a sociedade ten formulados, como a investigacin sobre fontes alternativas de enerxa, o abastecemento de materias primas para satisfacer as necesidades dunha sociedade en continuo crecemento e desenvolvemento, os impactos ambientais e o quecemento global do planeta, as como os factores que inciden neles.
Os seres vivos e os ecosistemas son sistemas complexos nos cales se establecen infinidade
de relacins entre os seus compoentes Cando introducimos unha modificacin nalgn
destes sistemas non fcil predicir cales van ser as consecuencias sobre os seus elementos
e os seus posibles desequilibrios.
As Ciencias da Terra abordan cuestins ambientais de alcance mundial, rexional e local,
como a emisin de gases causantes da choiva cida e do incremento do efecto invernadoiro, o tratamento do lixo, a sobreexplotacin dos caladoiros, as mareas negras, etc. Dotar
ao alumnado, ao futuro cidadn, dos coecementos e da capacidade de extraer conclusins
respecto ao uso eficaz e sustentable das fontes de enerxa, da auga e, en xeral, dos recursos
terrestres e respecto deterioracin do ambiente. En definitiva, facilitaralles a informacin
necesaria para tomar decisins importantes para as sas vidas, como persoas e como
membros da sociedade.
Libro de texto
Autor/es: Medina Martnez, Manuel; Quevedo Snchez, Manuel; Ramos Martnez, Sergio.
Ciencias da Terra e do Medio Ambiente. EDICINS XERAIS DE GALICIA S.A.
I.S.B.N.: 978-84-9782-997-7
Distribucin temporal das unidades
Os contidos de Ciencias da Terra e ambientais, segundo o Decreto 126/2008 (DOG do 23

de xuo de 2008), organzanse en tres bloques de contidos:
Bloque I. Inciase cunha introducin sobre o concepto de medio natural e o enfoque que se
lle dar a materia.
Bloque II. Constite o ncleo central da materia. Nel estdanse os diferentes subsistemas
naturais: a xeosfera, a hidrosfera e a atmosfera, facendo especial referencia ao clima e
biosfera.
Bloque III. unha recapitulacin na que se estudan os indicadores do estado do planeta,
as repercusins dos problemas ambientais e as sas posibles solucins, propoendo alternativas desde o punto de vista global como o desenvolvemento sustentable e outros instrumentos, como a educacin ambiental e medidas lexislativas.
Abrdanse nela contidos comns de carcter procedemental, como a busca e seleccin
de informacin, o emprego das TIC, a lectura e anlise de textos cientficos, a elaboracin
de informes sobre problemas ambientais ou o recoecemento da necesidade dun desenvolvemento sustentable. Estes contidos non tern asignado un bloque concreto, senn que se
traballaran de modo transversal en cada un dos tres bloques de contidos.
6
Estes bloques de contidos distribense en tres avaliacins e organzanse para o seu estudo
en unidades didcticas (u.d.) coincidentes coas do libro de texto.
Avaliacin
Unidades
temporalizacin
1 avaliacin
u.d 1. O medio ambiente

u.d. 2. As tecnoloxas da informacin ambiental
u.d. 3. A atmosfera
u.d. 4. A atmosfera e a humanidade
u.d. 5. A hidrosfera
u.d. 6 A hidrosfera e a humanidade
1 semana
1 semana
2 semanas
2-3 semanas
2 semanas
2 Semanas
2 avaliacin
u.d. 7 A xeosfera
u.d 8. A xeosfera e a humanidade
u.d. 9. A biosfera
u.d. 10 A biosfera e a humanidade
1 semana
2 semanas
2 semanas
2 semanas
3 avaliacin
u.d. 11. O solo como interfase

u.d. 12. 0 medio litoral como interfase
u.d. 13 A paisaxe como indicador da sade ecolxica
u.d. 14. Xestin sustentable do medio ambiente
2 semanas
2 semanas
1 semana
1 semana
Nesta modalidade de ensino, o semipresencial, vostede debe asumir o papel principal na

aprendizaxe. Debe organizar os seus tempos de estudo tentando levar a materia ao da,
aproveitando as clases de titora de orientacin para resolver as dbidas que lle vaian xurdindo no estudo dos contidos e asistindo con regularidade s clases lectivas.
Debe de ter en conta que esta unha materia multidisciplinar e de sntese, de aplicacin
doutras ciencias. Isto fai necesario pr en xogo os coecementos adquiridos nos cursos anteriores relativos ao medio natural, impartidos nas materias de bioloxa e xeoloxa, fsica
e qumica e xeografa, ademais dos que se obteen de maneira informal e que estn presentes nos medios de comunicacin.
Anda que nesta materia o coecemento dos contidos importante, o fundamental a
aplicacin dos mesmos en casos prcticos, reais ou ficticios. Debe prestar especial atencin s actividades de interpretacin de informacin a partir dun texto, dunha grfica, dunha tboa ou dunha figura.
Apartados do traballo en cada unha das unidades
En cada unidade didctica atopar os seguintes apartados:

Os criterios de avaliacin, que lle indican o que debe de saber ao remate de cada unidade.
As suxestins para o estudo, nas que se lle indicarn aqueles puntos nos que debe facer
especial fincap, as como coecementos previos que precisa para o estudo da unidade.
As actividades de autoavaliacin coas que vostede poder avaliar o grao de coecemento acadado, contrastando as sas respostas coas do solucionario recollido ao final da
unidade
As actividades de titora, que debe resolver para comentalas despois co profesor/a titor/a nas titoras correspondentes.
As titoras lectivas e de orientacin
Esta materia, ao igual que o resto de materias do bacharelato semipresencial, conta con titoras nas que un/unha profesor/a titor/a guiar a aprendizaxe. Estas titoras son de dous tipos: lectivas e de orientacin.
As titoras lectivas son de asistencia obrigatoria (ags en circunstancias acreditadas,
previa peticin do interesado/a). Nelas abordaranse aqueles aspectos fundamentais de
cada unidade, as como aqueles que presentan maior dificultade. Tratarase de relacionar, se posible, os contidos con outros temas xa estudados. Por ltimo, planificarase o
traballo a levar a cabo nesa semana e as actividades a realizar.
Nas titoras de orientacin, solucionaranse as dbidas que se susciten no estudo dos
contidos e actividades programadas as como os problemas atopados no desenvolvemento do traballo autnomo. Tamn pode solicitar orientacins e consellos para o mellor aproveitamento do seu estudo.
Lecturas recomendadas
Recomendmoslle a lectura de La Tierra herida. Que mundo heredarn nuestros hijos?

Miguel Delibes y Miguel Delibes de Castro, editorial Destino.
2.
Unidade 1. O medio ambiente

Criterios de avaliacin
Nesta unidade os criterios de avaliacin son os seguintes:

Recoecer o concepto de medio ambiente.
Interpretar a Terra e o medio ambiente como sistemas.
Comprender a necesidade da interdisciplinariedade no estudo cientfico da Terra e do
medio ambiente.
Describir as transformacins sufridas polo sistema Terra.
Describir as interaccins da sociedade humana co medio ambiente e valorar as repercusins producidas.
Suxestins para o estudo
Nesta unidade debe facer especial fincap:

Na comprensin dos conceptos medio ambiente, sistemas e dinmica de sistemas, que
axudar no estudo da materia.
No coecemento da historia da vida na Terra, que permitir comprender a relacin entre a xeosfera, a atmosfera, a hidrosfera e a biosfera, e como cada unha delas infle nas
outras.
Na regulacin da temperatura na Terra e todos os factores que inflen nesa regulacin.
As definicins de recurso, residuo e impacto.
Na diferenza entre as tres fases da relacin do ser humano co medio ambiente, os recursos e enerxas utilizados e os impactos producidos en cada unha desas fases.
Hai varias pxinas web que poden facilitar o estudo desta unidade:
Libro en formato PDF que desenvolve as ideas bsicas sobre a teora xeral de sistemas, en casteln:
http://www.isdefe.es/webisdefe.nsf/web/la+teoria+general+de+sistemas/$file/teoria.pdf
Informacin da wikipedia sobre a teora de sistemas, en casteln (mis extensa) e en
galego (mis resumida):
http://es.wikipedia.org/wiki/Teoria_de_sistemas;
http://gl.wikipedia.org/wiki/Teoria_de_sistemas
Texto sobre a dinmica de sistemas onde se comentan os principios bsicos, en casteln:
http://www.isdefe.es/ Seguir a seguinte ruta: Centro de documentacin Monografas
Serie Azul Dinmica de sistemas
Informacin da Wikipedia sobre a hiptese de Gaia de Lovelock (mis extensa en
casteln):
http://gl.wikipedia.org/wiki/Hipotese_Gaia
;
http://es.wikipedia.org/wiki/Hipotesis_de_Gaia
Actividades de autoavaliacin
Concepto de medio ambiente
Actividade 2 da pxina 34.

As ciencias ambientais

A teora de sistemas

O sistema Terra
Actividades 14 e 16 da pxina 27.

O sistema Terra e a humanidade

Relacin da humanidade co medio ambiente ao longo da historia

Actividades de titora

Actividades 1, 2, 4, 9, 12 e 13 da pxina 34.
3.
Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental


Recoecer as tcnicas actuais para o estudo ambiental e a prevencin de riscos e coecer os principios que rexen a teledeteccin, o uso de satlites, o GPS, os SIX e os programas de simulacin ambiental, e de interpretacin de imaxes sinxelas tomadas por satlites.
Enumerar as diferentes aplicacins das tecnoloxas actuais no estudo ambiental e a prevencin de riscos, e explicar a importancia dos modelos de simulacin na planificacin
de riscos e no estudo do medio ambiente.
10
Definir risco, vulnerabilidade, perigo e exposicin; relacionar os factores de risco entre

si e valorar un risco determinado, recoecer os factores de risco en situacins expostas
mediante textos, fotografas ou debuxos.
Clasificar os diferentes tipos de riscos e recoecer os riscos da sa localidade ou de zonas determinadas do pas.
Describir os mtodos de prevencin de riscos que estn ao dispor das persoas e as accins que se poden emprender para minimizar os danos causados por un evento catastrfico.
Nesta unidade debe prestar especial atencin:

importancia e necesidade dos sistemas de teledeteccin nas ciencias ambientais e s
tcnicas que utilizan para iso.
Os conceptos de risco e os seus factores.
Imaxes de satlite da Terra obtidas pola ESA. En ingls:
http://earth.esa.int/satelliteimages/
Imaxes de satlite da NASA; marcando sobre Natural Hazards poden verse imaxes
de riscos naturais. En ingls: http://earthobservatory.nasa.gov/
Pxina da ESA sobre teledeteccin, monitorizacin de desastres, o cambio global, en
casteln. Tamn sobre procesamento de imaxes en ingls:
http://www.eduspace.esa.int/eduspace/main.asp?ulang=es
Pxina web con contidos alcanzables sobre teledeteccin, funcionamento dun GPS e
do SIX. En casteln: http://www.fcagr.unr.edu.ar/mdt/GTS/Zonaedu/pagintrod.htm
Fontes de informacin ambiental. Teledeteccin. Sistemas de informacin xeogrfica.
Simulacin ambiental e programas ambientais internacionais

Os riscos ambientais
Actividades 11, 12 e 13 da pxina 54.


11
4.
Unidade 3. A atmosfera

Describir o proceso histrico de formacin da atmosfera e a sa composicin actual.
Describir a estrutura en capas da atmosfera, a composicin, propiedades de cada unha
delas e a distribucin dos gases que as compoen.
Explicar o papel de regulador climtico e de filtro protector que exerce a atmosfera
Describir os fenmenos que se producen por mor da dinmica vertical e horizontal da
atmosfera.
Recoecer os principais fenmenos meteorolxicos, as sas causas e as sas consecuencias.
Explicar os factores que condicionan o clima. Identificar as principais zonas climticas
a nivel mundial e analizar o clima de Galicia no contexto ibrico.
Nesta unidade debe facer especial fincap na estrutura e composicin atmosfrica. Ser
moi til elaborar esquemas cos compoentes da atmosfera e a sa distribucin nas distintas capas. Debe relacionar esas distintas capas coa sa funcin a nivel atmosfrico. Deber
prestar especial atencin ao estudo dos gradientes trmicos (GTV, GAS, GAH). A elaboracin de esquemas sobre as clulas convectivas, situndoas sobre o globo terrqueo, axudaralle a entender a distribucin das diferentes zonas climticas.
Hai varias pxinas web que lle poden facilitar o estudo desta unidade:
Pxina na que aparece informacin meteorolxica, informacin de satlites, modelos, artigos relacionado co clima. http://www.meteored.com/
Pxina da axencia estatal de meteoroloxa. Contn informacin sobre o clima do noso pas e sobre a situacin meteorolxica a tempo real.
http://www.aemet.es/es/portada
Vdeos relacionados coa unidade:
Los fenmenos atmosfricos. DIDAVISIN. Near TV. Incle informacin sobre a
composicin e estrutura da atmosfera, as como os procesos climatolxicos e os seus
mtodos de estudo.
La aparicin del oxgeno. El planeta milagroso. RTVE. Describe a evolucin da Terra nos seus primeiros momentos, a sa colonizacin polos seres vivos e o desenvolvemento da capacidade fotosinttica e o posterior enriquecemento da atmosfera nese
gas.
La atmosfera, nuestra capa protectora. El planeta milagro. RTVE. Descricin detallada da estrutura e funcins da atmosfera.
Bibliografa xeral:
Mingorance, A. Climatologa bsica. Ediciones Akal (1989)
12
Orixe e evolucin da atmosfera
Realice a actividade 1 da pxina 61.

Composicin e estrutura da atmosfera
Sinale os lmites das diferentes capas da atmosfera indicando o seu nome sobre a figura
adxunta , vez que indica a variacin da temperatura coa altura.

Realice as actividades 5 e 6 da pxina 64.
Funcins da atmosfera
Realice as actividades 4, 5 e 6 da pxina 82.

Dinmica atmosfrica
Realice as actividades 1 , 4, 7, 8, 12 e 13 da pxina 84.

Clima e tempo atmosfrico

Defina gota fra.

Responda ao razoa da pxina 67.
13
A seguinte pxina web contn informacin sobre o clima en Galicia:

http://www.meteogalicia.es/galego/observacion/informesclima/informesclima.asp. Cos
datos do informe climatolxico de 2008 que figuran nela, trate de elaborar un climograma da sa zona.
Lea o seguinte texto e responda s cuestins que se formulan a continuacin:
A Baixa California comezou a sentir o impacto de Jimena, que se achega zona coa
forza dun furacn categora catro, dicir ventos de ata 250 quilmetros por hora con refachos de case 300 quilmetros por hora, choivas torrenciais e marusas que ameazan,
como primeiro punto, a zona turstica dos Cabos, na punta desta pennsula do noroeste
mexicano. Tras acadar a categora mxima de cinco durante a noite, Jimena achgase
costa con menos potencia, pero non por iso menos perigoso.
O furacn Jimena, con refachos de 305 km hora, atravesa o Pacfico mexicano rumbo pennsula de Baixa California. Cualificado con categora 5 de extrema perigosidade, este o furacn mis perigoso dos ltimos anos. Jimena, cun dimetro de ollo de
18 quilmetros, con aneis concntricos e ventos sostidos de 250 quilmetros por hora
movase cara ao norte noroeste, en paralelo costa, a 19 quilmetros por hora, con ventos furacanados que se estendan a uns 75 quilmetros do seu centro.
O Servizo Meteorolxico Nacional de Mxico (SMN) pediu poboacin de Baixa
California que atenda as medidas aconselladas polo Sistema Nacional de Proteccin Civil e rogou aos habitantes dos Estados do occidente e noroeste do pas manterse alerta
pola presenza de chuvias de fortes a intensas, inundacins en partes baixas e corrementos de terra en zonas de montaa, as como navegacin martima que est nas inmediacins do furacn por risco de choiva e ondas elevadas. ELPAS.com 01/09/2009
Coa axuda da informacin que aparece na seguinte pxina web:
http://www.elmundo.es/elmundo/2003/graficos/jun/s2/huracan.html. trate de explicar como puido orixinarse este furacn e o significado da clasificacin dos furacns
en categoras.
Sera normal a formacin dun furacn na costa oriental da Pennsula Ibrica? Razoe
a sa resposta.
Que outras denominacins son aplicables aos furacns?
5.
Unidade 4. A atmosfera e a humanidade


Identificar cales son os contaminantes atmosfricos de orixe natural e cales son de orixe
antrpica. Diferenciar entre contaminantes primarios e secundarios.
Identificar as principais fontes de contaminacin e describir os efectos que producen.
Describir o modo en que as condicins atmosfricas, topogrficas e climatolxicas inflen na contaminacin atmosfrica. Brisa maria, brisa de montaa e illa trmica.
Describir os fenmenos que producen: a deterioracin da capa de ozono, o incremento
do efecto invernadoiro, a formacin da choiva cida, a formacin dos distintos tipos de
smog.
Identificar as medidas de control que se poden exercer sobre a contaminacin atmosfrica de orixe antrpica.
14
Recoecer os recursos atmosfricos, o modo no que poden ser aproveitados polo ser
humano e os seus beneficios a nivel global.
Analizar os cambios climticos da historia da Terra e a influencia do ser humano no
cambio climtico actual.
Nesta unidade debe facer especial fincap en comprender a definicin de substancia

contaminante e diferenciar entre contaminantes primarios e secundarios. Retome os coecementos adquiridos na unidade anterior sobre os compoentes e a dinmica atmosfrica.
Anda que non se tratan dun xeito especfico, debe ter en conta que algunhas formas de
enerxa, como o rudo e a iluminacin, tamn son fontes de contaminacin.
Preste especial atencin s actividades de autoavaliacin, nelas poder ver a aplicacin
dos contidos conceptuais a situacins reais.
Como comprobar nas actividades, non se aborda o apartado correspondente aos riscos
asociados a atmosfera, xa que se mencionaron na unidade anterior no apartado tempo
e clima.
Documental do poltico norteamericano Al Gore, no que describe os cambios e causas do cambio climtico (quecemento global da Terra).
http://www.youtube.com/watch?v=BeX6w4SwzpY
Pxina que contn informacin diversa sobre os efectos a tempo real que o cambio
climtico est a producir sobre os ecosistemas naturais. http://www.cambioclimtico.com/
Pxina web pertencente ao Goberno de Navarra que incle informacin sobre o incremento do efecto invernadoiro, diminucin da capa de ozono, ozono troposfrico,
smog fotoqumico e contaminacin transfronteiriza.
http://calidaddelaire.navarra.es/calidadaire/efectosglobales_efectoinvernadero.cfm
Contaminacin atmosfrica

Realice as actividades 1, 8, 12, 14, 16 e 19 da pxina 108.
Realice as actividades 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 e 12 da pxina 110.
Recursos atmosfricos

Os cambios climticos na historia da Terra. O cambio climtico actual

15
PAAU 2007. Conteste s cuestins que se formulan despois do texto.

O Goberno opta por almacenar parte do CO 2 baixo terra. Esta medida moi criticada polos ecoloxistas - consideran que non vai raz do problema - pero avalada polos
cientficos de Nacins Unidas - todo o que reduza a concentracin de CO2 na atmosfera
bo, din. A estratexia aposta por localizar fontes e localizacins e detallar o potencial de almacenamento do subsolo. O plan pretende aumentar a superficie forestal
mediante accins de reforestacin de terras agrcolas abandonadas ou degradadas tendo
en conta o cambio climtico previsto. O obxectivo que o nmero de rbores aumente
a pesar dos incendios e aumente polo menos o 2% a absorcin das emisins de Espaa.
Esta a folla de ruta para alcanzar o Protocolo de Kioto. Ou, polo menos, intentalo. Pero fai falta cumprila. (El Pas, 11 febreiro 2007).
Por que os pases desenvolvidos tratan de reducir o nivel de emisins de CO2? Por
que a reforestacin importante para combater o cambio climtico?
Explique brevemente a que se refire o Protocolo de Kioto.
Cite e comenta brevemente das actividades humanas que aumenten e outras das
que diminan a concentracin de CO2 na atmosfera.
Que o efecto invernadoiro e que relacin ten co aumento de CO2 na atmosfera?
Cales son os dous gases principais do efecto invernadoiro e as sas fontes de emisin?
Como influu o home na suba das temperaturas?
Que consecuencias pode traer consigo o aumento da temperatura no planeta?
PAAU 2002. Conteste s cuestins que se formulan a continuacin do texto.
A temperatura incrementouse en Europa 0,8C desde 1890 e prevese que siga aumentando nas prximas dcadas; a cantidade de ozono atmosfrico sobre Europa diminuu un 5% entre 1975 e 1995, permitindo que chegue superficie terrestre unha maior
cantidade de radiacin ultravioleta. Incrementouse a incidencia de acontecementos meteorolxicos extremos que provocaron inundacins en diversos pases europeos. Os
principais efectos sobre a sade non estn relacionados directamente coas causas climticas, pero si poden relacionarse con cambios ecolxicos complexos, tales como cambios nos usos do solo, migracin forzada (debido ao incremento do nivel do mar, por
exemplo), etc. Cambios na distribucin de axentes infecciosos e os seus vectores de distribucin poden ser os primeiros sinais destes cambios ecolxicos e sinerxa
(Revista Naturopa, n 90)
Explique a dependencia entre o clima e os efectos aos que alude o texto. Deber indicar as consecuencias directas sobre a superficie terrestre e as sas posibles influencias sobre o benestar humano.
Mencione os principais gases responsables do cambio climtico indicando os focos
emisores de cada un deles
Explique brevemente o mecanismo de destrucin da capa de ozono.
No cumio de Kioto, sobre cambio climtico, a porcentaxe de reducin de gases con
efecto invernadoiro aprobado non igual para todos os pases que participaron nela.
Cales cre que poden ser as razns desta decisin adoptada?
Explique en que consisten outros dous efectos, non mencionados directamente no
texto, provocados pola presenza de substancias contaminantes na atmosfera e cuxas
consecuencias se manifesten a escala rexional e global.
Investigue e realice un breve informe sobre os distintos procedementos para a avaliacin da calidade do aire: redes de vixilancia, mtodos de anlise, indicadores biolxicos
e emprego de sensores LIDAR.
16

6.
Unidade 5. A hidrosfera

Clasificar e describir as principais caractersticas dos tipos de augas da hidrosfera indicando a porcentaxe que ocupa cada unha delas sobre o total.
Describir o ciclo da auga e analizar o balance hdrico deste ciclo.
Explicar a dinmica da hidrosfera identificando as causas que a producen.
Describir a dinmica da hidrosfera a nivel ocenico (as ondas, as correntes marias e as
mareas) e a nivel continental.
Describir os procesos que provocan a situacin especial coecida como El Nio e os
efectos que produce tal situacin.
Nesta unidade debe facer especial fincap en elaborar esquemas sobre a clasificacin
das augas da hidrosfera coas sas caracterstica e sobre o ciclo da auga, diferenciando
entre o seu ciclo interno e o ciclo externo.
Debe esforzarse en comprender as correntes marias e a sa relacin coa dinmica atmosfrica.
Sera conveniente que repasase conceptos sobre as caractersticas da auga vistas en cursos anteriores ou na materia de Bioloxa. Tamn aparecen nas pxinas 114 e 115 do libro de texto.
Os contidos en relacin as augas superficiais e subterrneas seranlle de utilidade para a
unidade 8.
Anda que nas actividades non se trate a orixe e evolucin da hidrosfera, recomendable a lectura deste apartado para comprender a evolucin conxunta da hidrosfera, atmosfera, xeosfera e biosfera, e os procesos que deron lugar Terra tal e como hoxe.
Pxina na que se recolle un resumo da dinmica da hidrosfera prestando especial
atencin s correntes ocenicas:
http//cremc.ponce.inter.edu/2daedicin/artculo2.htm.
Pxina que describe a distribucin e a dinmica xeral dos mares e ocanos do noso
planeta. http//www.astromia.com/tierraluna/mares.htm.
A auga na Terra

Realice a actividade 3 da pxina 134
17
O ciclo da auga

Realice a actividades 16 da pxina 132
Dinmica da hidrosfera

Realice as actividades 5, 6, 7, 8 e 9 da pxina 134.
Defina afloramento ocenico.

Realice as actividades 18 e 20 da pxina 126
Realice as actividades 17, 22, 24 e 31 da pxina 132
7.
Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade


Citar os principais usos, como recurso, da auga na actividade humana.
Identificar o modo no que o ser humano pode influr no ciclo da auga e describir o tipo
de alteracins que pode provocar esa influencia.
Describir o modo de realizar un uso eficiente da auga a travs de: mellora de instalacins, educacin e concienciacin social, a poltica e a lexislacin.
Explicar o concepto de contaminacin e as alteracins que pode producir na auga. Diferenciar entre os tipos de contaminantes da auga e as sas orixes.
Desenvolver o concepto de calidade da auga e describir os parmetros que se empregan
para describila.
Identificar en que consiste o problema da distribucin da auga en Espaa e cal a sa
posible solucin.
Nesta unidade debe facer especial fincap en relacionar os distintos contaminantes da

auga coa sa accin; as como os distintos indicadores que se usan para determinar os
distintos tipos de contaminacin.
18
conveniente que tea presente os coecementos da unidade anterior sobre o ciclo da

auga.
Elabore esquemas nos que represente o ciclo urbano da auga, os procesos de depuracin e potabilizacin. Axudaranlle hora de comprender estes procesos.
Pxina que trata da problemtica da auga a escala global.
http://www.solociencia.com/ecologia/problematica-global-agua-contaminacion.htm
Pxina da UNESCO na que se recollen as bases do Programa Mundial de Avaliacin
dos Recursos Hdricos. http://www.unesco.org/water/wwap/index_es.shtml
Presentacin multimedia do funcionamento dunha estacin depuradora de augas residuais (EDAR) http://www.emasagra.es/edar/prop_edar.swf
Presentacin multimedia do funcionamento dunha estacin de tratamento de auga
para a sa potabilizacin (ETAP).
http://www.consorcioaa.com/cmscaa/opencms/CAA/abastecimiento/sistemagenerico-de-abastecimiento/tratamiento-etap.htm
A auga como recurso

Realice as actividades1, 2, 3, 4 e 5 da pxina 162.
Contaminacin da auga

Calidade da auga

Distribucin urbana da auga

Realice as actividade 9 da pxina 162.
PAAU 2001. Lea o seguinte texto e responda s cuestins que se lle propoen.
Durante as ltimas dcadas, a xestin da auga en Espaa tivo que superar graves
problemas derivados da forte seca, da aplicacin de polticas moi dispares a mido
equivocadas - e da omisin dos factores ambientais. Non obstante, ningn destes problemas tivo a complexidade tcnica que encerra a elaboracin do Plan Hidrolxico Nacional. A sa misin ordenar os recursos hdricos en Espaa, a travs dunha adecuada
19
racionalizacin do consumo e do abastecemento. Na prctica, isto pasa por responder s

demandas de auga da poboacin, dentro e fra das reas urbanas, e dos regados, o gran
consumidor da auga espaola. Para isto, o Goberno debe determinar, xunto cos sectores
afectados, as actuacins que permitan dar de beber s cuncas deficitarias
(Diario Expansin, 16 de setembro de 2000).
Explique brevemente a significacin dun plan hidrolxico nacional. Cales cre que
son as principais actuacins s que alude o texto e que debe inclur un plan hidrolxico?
Elixa e comente, desde o punto de vista ambiental, un dos puntos de debate do Plan
Hidrolxico Nacional
Indique unha medida en cada un dos sectores (agrcola, industrial e domstico) que
poidan contribur a unha reducin do consumo de auga
O programa das Nacins Unidas para o Medio Ambiente (PNUMA) establece en 50
litros por persoa e da a necesidade bsica de auga. Os datos achegados pola Conferencia sobre Auga Doce, celebrada en Bonn (Alemaa) do 3 ao 7 de decembro do 2001,
subverten este reparto: mentres os pases pobres consumen 10 litros por persoa e da, os
ricos superamos os 250. Ademais, 1.200 millns de persoas non dispoen de auga potable, e a escaseza e a contaminacin deste recurso para a alimentacin e a hixiene provocan a morte de 12 millns de persoas ao ano. A reunin incidiu unha vez mis na necesidade de desenvolver estratexias que limiten esta desigualdade, includo o financiamento do acceso auga que evite o seu mercadeo nos pases en desenvolvemento.
BIOLGICA xaneiro 2002
Analice o texto anterior e comente as causas que orixinan a problemtica que se contempla.
Que vantaxes obtn o home ao intervir sobre o ciclo hidrolxico? Indique das medidas de carcter tcnico encamiadas a paliar a crecente demanda de auga.
Cal a actividade que mis auga demanda actualmente en Espaa? Explique cl ser
a tendencia da demanda de auga por sectores no futuro en Espaa.
Diferencie o uso consuntivo e non consuntivo da auga e poa un exemplo de cada
un.
PAAU 2007. Na seguinte tboa figuran datos sobre a composicin da auga residual
domstica. vista deles conteste s actividades que se propoen a continuacin:
Nunha planta depuradora de augas residuais urbanas indique en que fase se produce
o proceso de eliminacin de slidos de gran tamao, areas e outros slidos flotantes
lixeiros e cales son os sistemas utilizados.
Explique que elementos das augas residuais se depuran no chamado tratamento secundario ou biolxico.
Describa dous procedementos biolxicos utilizados nesta fase de depuracin.
Suxira algunha alternativa de uso das augas residuais e sinale todas as alternativas
que coezas para aumentar os recursos hdricos dunha rexin.
20
A contaminacin qumica das augas continentais debuxa hoxe en da en Espaa un
vasto panorama de degradacin. A medida que o proceso industrializador e a cultura
consumista avanzan, a contaminacin agrcola e os vertidos residuais van superando por
todas partes a capacidade autodepuradora dos ros, que se ven as sumidos nun proceso
de imparable degradacin, que podera desembocar na destrucin total das sas funcins e o conseguinte despoxo dos seus valores e simbolismo F.J. Martnez Gil, en El
desgobierno del agua. Revista Ecosistemas, n 25.
Comente das causas que poden orixinar os problemas que se formulan e tamn comente dous parmetros que permitan determinar a cantidade de materia orgnica na
auga.
Que dous grandes grupos de contaminantes qumicos da auga se poden diferenciar?
Indique dous contaminantes de cada grupo e especifique a sa procedencia e os
efectos que producen.
Por que se caracteriza un medio acutico contaminado? Que se entende por autodepuracin da auga?
Nun ro, que tipo de indicadores permiten obter informacin continuada da calidade
da auga? Razoe a resposta.
En que consiste o proceso de eutrofizacin das augas? Sinale das medidas que poden minimizar ou corrixir este proceso.
PAAU 2009. Observe a seguinte grfica e conteste s cuestins que se presentan:
Explique o efecto que provoca a vertedura das augas residuais domsticas no receptor.
Que proceso ten lugar augas abaixo e cal a sa influencia sobre a cantidade de osxeno disolvido?
Cales sern os principais contaminantes que se incorporan auga como consecuencia desta vertedura?
Nun ro contaminado, que tipo de indicador sinalar o grao de calidade da auga despois dun tempo de producirse a contaminacin. Razoe a sa resposta.
8.
Unidade 7. A xeosfera

21
Relacionar a orixe da Terra coa estrutura e dinmica da xeosfera e comprender a relacin da enerxa xeotrmica coa orixe da Terra.
Identificar o Sol como o principal subministrador de enerxa Terra e relacionalo cos
procesos xeodinmicos externos.
Relacionar o vulcanismo coa dinmica xeolxica asociada aos bordos de placa e describir os tipos de volcns e de erupcins, relacionndoos co seu risco.
Explicar os terremotos como consecuencia da dinmica xeolxica asociada aos bordos
de placa e localizar nun mapa as zonas de especial risco ssmico e volcnico.
Relacionar os axentes da erosin e da meteorizacin cos ambientes xeolxicos e as
formas de modelado superficial que xeran e describir as sas caractersticas mis relevantes.
Describir os fenmenos de ladeira e os procesos que os xeran.
Esta unidade fundamentalmente unha unidade de repaso dos conceptos de xeoloxa da

materia de Bioloxa e xeoloxa de 1 de bacharelato, e importante para unha mellor comprensin dalgunha das unidades seguintes.
importante a comprensin da relacin dos fenmenos xeolxicos internos e externos
coa enerxa que os produce e cos riscos xeolxicos.
Animacins curtas e sinxelas para repasar os conceptos de tectnica de placas. En
casteln:
http://www.librosvivos.net/smtc/homeTC.asp?TemaClave=1190
Imaxes sobre xeomorfoloxa, en casteln:
http://www.ambiental-hitos.com/geologia/index.html
Ciclo de Wilson ou do supercontinente:
http://www.kalipedia.com/ciencias-tierra-universo/tema/planeta-tierra/graficos-ciclowilson.html?x1=20070417klpcnatun_43.Ees&x=20070417klpcnatun_29.Kes
Biografa de John Tuzo Wilson e mapa con exemplos do ciclo:
http://gl.wikipedia.org/wiki/Tuzo_Wilson
Mapas e animacins sobre o movemento das placas no pasado e no futuro. En ingls: http://www.scotese.com/
Unidade didctica con algunhas animacins e actividades:
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/1bachillerato/estrucinternatierra/contenido
s.htm
Composicin e estrutura da xeosfera

O balance enerxtico terrestre

Xeodinmica interna
Actividades 4 e 6 (excepto o c) da pxina 190.

22

Xeodinmica externa


Actividades 1, 8, 9 da pxina 190.
9.
Unidade 8. A xeosfera e a humanidade


Relacionar os procesos xeolxicos coa orixe dos diferentes tipos de xacementos minerais, de rochas ou de combustibles fsiles. Describir os mtodos e procedementos que
se utilizan na obtencin dos recursos da xeosfera.
Identificar os recursos da xeosfera susceptibles de seren explotados polas persoas e
enumerar os mis destacados e a utilidade que teen, explicar por que os recursos minerais, as rochas ou os combustibles fsiles son non renovables e valorar a rendibilidade
das explotacins dos recursos da xeosfera.
Describir os riscos e os impactos que xeran as actividades mineiras e as medidas que se
poden adoptar para evitalos ou minimizalos.
Describir a estrutura e o funcionamento dunha central trmica de combustin e dunha
central nuclear, e os riscos e impactos asociados a estas actividades; as como as medidas que hai que adoptar para evitalos ou minimizalos.
Describir o funcionamento das centrais solares trmicas e fotovoltaicas, as como das
medidas de arquitectura bioclimtica.
Valorar como debe ser o consumo da enerxa para que sexa o mis eficiente posible.
Clasificar os riscos xeolxicos, recoecer os riscos xeolxicos que afectan a un territorio a partir de textos, fotografas ou debuxos. Describir os riscos asociados aos axentes
e procesos xeolxicos externos e internos.
Identificar e describir situacins ou actividades humanas que xeran riscos ou intensifican os riscos xeolxicos.
23
Enumerar e describir as medidas de predicin e prevencin dos diferentes riscos xeolxicos e explicar o papel dos mapas de risco na planificacin dos riscos xeolxicos, interpretando mapas de risco e propondo medidas de actuacin fronte a situacins concretas.
Nesta unidade debe prestar especial atencin:

relacin existente entre os procesos xeolxicos e os riscos asociados a eles e tamn
entre os procesos xeolxicos e os recursos da xeosfera.
Aos impactos que se producen pola obtencin e utilizacin dos recursos e como minimizalos.
importancia da prevencin no tocante aos riscos naturais.
Informacin actualizada sobre os sismos en Espaa e norte de frica:
http://www.ign.es/ign/es/IGN/Sismologia10Espana.jsp No men da esquerda, en Mapas de sismicidad poden atoparse mapas de risco ssmico da pennsula Ibrica e Canarias.
Informacin sobre vulcanoloxa en Espaa:
http://www.fomento.es/MFOM/LANG_CASTELLANO/DIRECCIONES_GENERAL
ES/INSTITUTO_GEOGRAFICO/Geofisica/volcanologia/
Pxina web que trata sobre os xacementos minerais, en casteln:
http://www.uclm.es/users/higueras/yymm/IndiceYM.html#origen
Documento da administracin estadounidense que mostra o estado enerxtico mundial, en ingls: http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/
Pxina do instituto andaluz de xeofsica con informacin sobre terremotos:
http://www.ugr.es/~iag/div.html
Pxina web onde se describe o risco volcnica e as medidas de proteccin, en casteln: http://www.volcanesdecanarias.com/interna/Educacion/edu_riesgo.htm
Pxina web do goberno espaol na que se describen os riscos que padece Espaa, en
casteln: http://www.inforiesgos.es/es/riesgos/info_general/index.html
Recursos minerais

Recursos enerxticos

Actividades 5b e 7 da pxina 218.
24
Riscos xeolxicos

Actividade 9 e 15 da pxina 218.

Actividades 1, 3, 6, 11, 13 e 14 da pxina 218.
PAAU 2006: Conteste s cuestins que se formulan a continuacin do texto.
As chuvias torrenciais cadas na humilde aldea filipina de Giunsaugon, a 650 km de
Manila, provocaron un colosal alude de lama que sepultou todo o que atopou ao seu paso: casas, escolas, persoas e animais. Equipos de rescate das vilas vecias, ONG e o
Goberno de Filipinas traballan sen descanso tentando atopar superviventes, sobre todo
baixo a zona na que podera permanecer sepultada unha escola na que haba 247 nenos e
varios profesores, pero nin sequera atoparon o edificio, que podera estar enterrado baixo 35 metros de barro. A traxedia indignou ao mundo porque se debeu freita ou esvaramento dunha montaa. Durante anos, varias construtoras deforestaron a parte baixa
desa montaa para levantar edificios, deixando a vila sen ningunha contencin ou barreira natural ante as chuvias torrenciais, habituais na zona.
Ante o texto anterior, comente das causas que poden provocar os problemas que se
indican. Cales seran as medidas que se deben adoptar para reducir a exposicin aos
riscos mencionados no texto?
Os bosques desempean un grande papel ecolxico na natureza. Explique catro aspectos que apoien tal afirmacin.
A que se refiren os termos de erosin e desertizacin? Explique dous procesos
que poden dar lugar a situacins de tipo desrtico.
Concepto de risco e tipos. Diferencie perigo e risco. A que se refiren os termos
vulnerabilidade e exposicin?
PAAU 2003. Observe a tboa e conteste s actividades que se propoen a continuacin:
Cales son os riscos que
supoen un maior nmero de perdas econmicas?
Coinciden co de vtimas
rexistradas? A que cre
que se debe?
Cite catro riscos provocados polos movementos
ssmicos.
Defina os tres factores que hai que ter en conta hora de estudar un risco.
Cite das medidas estruturais e das non estruturais empregadas na prevencin de
riadas e inundacins.
PAAU. Conteste s cuestins que se formulan
Que un hidrograma e cal a sa utilidade? Que se entende por caudal punta e por
tempo de resposta?
25
Indique as causas que poden desencadear inundacins ou enchentes. Cales son as

medidas que se poden adoptar para a sa prevencin?
Indique as principais medidas correctoras para previr os movementos de ladeira.
Nomear brevemente os procesos naturais susceptibles de ser considerados como riscos; para cada un deles, se procede, sinale a zona ou zonas de maior perigosidade en
Espaa.
Indique os riscos xeolxicos que existen en Espaa, especificando as reas de maior
perigosidade e as sas causas.
Explique o significado do termo enerxas renovables alternativas aplicado a tres fontes de enerxa.
PAAU. Defina os conceptos que se indican a continuacin:
Movementos gravitacionais de ladeira - Solos expansivos - Corrente de deriva Hidrograma
PAAU 2002. Conteste s cuestins que se formulan a continuacin do texto.
A sociedade Siglo XXI Solar S. A. creouse para acometer a construcin dunha grande central solar que producir enerxa elctrica. O proxecto Sol de La Mancha construir a maior central solar fotovoltaica do mundo e situarase no municipio de Villarrubia
de los Ojos (Cidade Real). Nesta sociedade, na que participan Greenpace, empresas dedicadas s enerxas renovables e particulares, usarase unha tecnoloxa de vangarda, pero
fiable e contrastada. Con este proxecto pretndese que esta enerxa limpa se desenvolva
a gran escala. NATURA, xaneiro 2002.
Realice unha clasificacin das fontes de enerxa atendendo a sa capacidade de renovacin
Que diferenza existe entre os termos recurso e reserva?
Sinale das vantaxes e dous inconvenientes de tres tipos de enerxas convencionais.
Defina sistema enerxtico. Cales son as fases dun sistema enerxtico?
Sinale das vantaxes e dous inconvenientes de tres tipos de enerxas alternativas.
PAAU 2007. Conteste s cuestins que se formulan a continuacin do texto:
Eu tamn apaguei a luz o 1 de febreiro. Que bonito xesto! Despois puxen a secadora,
acendn a placa, o ordenador, puxen a cargar o mbil e, que calor mis boa desprenda a
estufa! Tomei tal conciencia social sobre o problema do quentamento global que ma
mesmo vou comparecer na mia compaa elctrica para obrigalos, non pedirlles, a que
instalen paneis solares e muos de vento por todos os lados. O planeta quixase, pois
nada, de xestos tamn vive o home, desenchfome uns minutos e que ben senta, ata o
punto de que vin traballar en bicicleta. O coche est aparcado porta da casa. Vou poerlle un panel solar no teito e uns pedais. mis, estou seguro de que correr a voz da
mia conciencia e as xentes do mundo me imitarn. (Semanal, n 1009).
vista do texto anterior, faga un breve comentario sobre os problemas que se formulan.
Enumere das vantaxes das enerxas renovables. Que aspectos destacara das das
comentadas no texto con respecto ao resto delas?
Faga un esquema coas fontes de enerxa que actualmente se usan na sa comunidade
autnoma. Separe as renovables das que non o son.
Comente dous focos de contaminacin atmosfrica urbana e enumere dous dos principais contaminantes responsables do efecto invernadoiro.
Explique das razns tanto de tipo ambiental como econmicas- polas que temos
que ir substitundo progresivamente os combustibles fsiles, como fonte primaria
dominante, por outras enerxas alternativas.
26
PAAU 2005. Observe os datos da tboa adxunta e conteste s actividades que se propoen a continuacin:
Describa a evolucin seguida polos tipos de enerxa representados.

Calcule as porcentaxes aproximadas de contribucin de cada fonte de enerxa con
referencia ao ano 2000. Indique, ademais, a tendencia futura de cada unha.
Realice unha clasificacin das fontes de enerxa que figuran na grfica atendendo
sa taxa de renovacin.
Indique outras das posibles fontes de enerxa non indicadas no grfico e as sas posibilidades de utilizacin.
10. Unidade 9. A biosfera


Identificar os compoentes dun ecosistema e describir a sa estrutura.
Elaborar e interpretar diagramas, consistentes en cadeas, redes e pirmides trficas, que
mostran as relacins trficas do ecosistema.
Explicar como se produce o fluxo de enerxa e a reciclaxe da materia a travs das cadeas trficas, identificando factores que limitan o seu rendemento.
Avaliar a eficiencia trfica dos ecosistemas mediante a estimacin ou o clculo dos parmetros trficos: biomasa, producin bruta e neta, produtividade, tempo de renovacin
e eficiencia ecolxica.
Entender os ciclos bioxeoqumicos do carbono, osxeno, nitrxeno, fsforo e xofre.
Describilos mediante grficos e diagramas que os representen.
Elaborar e interpretar debuxos, grficos, diagramas causais e grficas que representen
modelos da dinmica da poboacin.
Explicar o concepto de sucesin ecolxica e aplicalo descricin de situacins concretas.
Nesta unidade debe facer especial fincap en elaborar esquemas sobre os ciclos bioxeoqumicos, memorizar as frmulas de producin, produtividade e tempo de renovacin.
A interpretacin de datos a partir de conceptos tericos ser unha ferramenta bsica
hora de abordar este tema.
Para comprender a relacin depredador presa pdelle ser de utilidade a actividade do
apartado investiga da pxina 247.
27
Unha pxina web que lle poden facilitar o estudo desta unidade:
Pxina do departamento de Ecoloxa da Universidade de Mlaga que enlaza con programas de simulacin ecolxica, entre outros, de relacins interespecficas e crecemento da poboacin. http://www.uma.es/aula/ecologa/Material.htm

Concepto de biosfera e ecosfera

Estrutura do ecosistema

O fluxo de enerxa no ecosistema

A reciclaxe de materia no ecosistema
Realice a actividade 19 e 20 da pxina 23

Realice a actividade 6 e 10 da pxina 246.
Realice as actividades 5, 6, 7 da pxina 248.
A dinmica e a autorregulacin do ecosistema

PAAU 2008. Observa os datos da seguinte tboa e contesta s actividades que se propoen a continuacin.
Esta tboa contn os datos de biomasa e producin de catro niveis trficos de plancto mario. Calcule a produtividade de cada un deles. Que conclusin se deduce do
comportamento deste parmetro trfico?
Que ocorre co tempo de renovacin ao longo da cadea trfica? Como explica a diferenza na producin entre o primeiro nivel e o ltimo?
Nas cadeas trficas o nmero de elos limitado. Por que?
28
Explique brevemente por que falamos de fluxo para describir a circulacin de enerxa dun ecosistema, mentres que usamos ciclo cando nos referimos materia que
circula por el.
Realice a actividade 14 e 15 da pxina 233.
11. Unidade 10. A biosfera e a humanidade


Definir biodiversidade e describir os seus tipos.
Explicar as razns para preservar a biodiversidade e medidas para a sa conservacin
coa aplicacin a casos concretos.
Enumerar e describir os diferentes biomas que se consideran na biosfera.
Explicar os principais impactos sobre a biosfera: deforestacin e perda de biodiversidade.
Nesta unidade debe facer especial fincap en lembrar contidos da unidade anterior para
tratar de comprender como a alteracin nun punto da cadea trfica altera o ecosistema.
Debe elaborar unha tboa de contidos na que figuren os distintos tipos de biomas, coa
sa localizacin e caractersticas mis importantes. Tamn no apartado dos biomas sera
de axuda localizalos sobre un mapa.
Pxina da rede ecolxica europea de reas de conservacin da biodiversidade.
www.mma.es/secciones/biodiversidad/rednatura2000/
Pxina web da organizacin ecoloxista Greenpeace Espaa.
http://www.greenpeace.org/espana/
Biodiversidade
Realice as actividades 1, 2, 6 e 8 da pxina 270.

29
Biomas

PAAU 2009. Lea atentamente o texto e conteste s cuestins que se formulan a continuacin:
A perda de diversidade biolxica conduce extincin das especies (Wilson 1996).
No tempo xeolxico, todas as especies tian un perodo finito de existencia. A extincin
de especies , polo tanto, un proceso natural que ocorre sen a intervencin humana. Non
obstante, as extincins ocasionadas directamente polos humanos ocorren cun coeficiente que excede calquera estimacin razoable das extincins anteriores. Segundo informes
da Unin Mundial para a Conservacin da Natureza (UICN), 15.500 especies de animais e vexetais estn en perigo de extincin no mundo, tendo en conta que se describiron aproximadamente 1.75 millns de especies e que hai varios millns mis anda por
descubrir. As ameazas contra a diversidade biolxica son causadas principalmente polo
crecemento da poboacin humana, a sobreexplotacin de recursos naturais, a introducin de especies exticas, a contaminacin, a deforestacin, etc. (Cuadernos de Biodiversidad n 17).
vista do texto anterior comenta das causas que poden levar extincin de especies. Os ecosistemas cambiaran se non actuase o home sobre eles? Razoe a sa resposta.
Razoe por que importante a conservacin da biodiversidade. Como infle a desaparicin de especies no resto do ecosistema?
Que tipo de ecosistema ser mis rendible, un con gran diversidade ou un con pouca
diversidade? Razoe a sa resposta.
Sinale catro causas responsables da perda de biodiversidade e as medidas respectivas que atallaran dita perda.
Tras a conferencia do Ro de Xaneiro en 1992, que tres conceptos engloba o termo
biodiversidade?
12. Unidade 11. O solo como interfase


Definir o solo e explicar o seu papel como interfase.
Describir a edafoxnese dun solo tipo e coecer a composicin dos solos e determinar a
estrutura xeral dun solo e os seus horizontes.
Identificar os distintos recursos humanos procedentes dos solos.
30
Coecer os procesos naturais e antrpicos que producen a degradacin do solo, os mtodos de conservacin dos solos degradados e os mtodos de recuperacin dos solos
degradados.
Nesta unidade debe facer especial fincap en:

O concepto de interfase, no solo conflen atmosfera, hidrosfera, xeosfera e biosfera.
A composicin e formacin do solo e a sa importancia para a vida, as como os impactos e modos de conservalo e reparalo. Debe entenderse o concepto de solo como un ente natural e vivo que acta en relacin co seu entorno, dicir, que non algo inerte e
esttico.
Un universo invisible bajo nuestros pies, interesante blog do doutor en bioloxa da
Universidade de Valencia Juan Jos Ibez, con multitude de artigos de moi diversos niveis sobre os solos. Buscar no men da dereita en Categoras:
http://weblogs.madrimasd.org/universo/
Curso en lia de edafoloxa da Universidade de Estremadura:
http://www.unex.es/edafo/CAEdProgTeor.html
Concepto de solo
Actividades 1, 2, 8, 10 e 11 da pxina 290.

A formacin do solo

Tipos de solo. O solo como recurso

A degradacin do solo


Actividades 12, 15, 16, 19, 25, 28 e 29 da pxina 290.
31
PAAU 2004. Os datos que figuran na tboa reflicten as superficies do estado espaol
que se atopan afectadas, en graos diferentes, pola erosin. Conteste s actividades que
se propoen a continuacin:
EROSIN
Moi baixa Baixa
MILES DE HECTREAS 11.151
Media
Alta
Moi alta Extrema
17.309 12.923 5.488 2.561
1.112
Para lograr a recuperacin de zonas erosionadas intntase frear os procesos erosivos

mediante proxectos de recuperacin. Comente brevemente catro deles.
Desde o punto de vista de desenvolvemento sustentable comente ata catro medidas adecuadas para paliar o problema que se presenta.
Explique catro procesos que poden conducir a situacins de tipo desrtico en Espaa.
Os bosques reportan humanidade unha grande cantidade de beneficios, comente
catro deles.
PAAU. Conteste s cuestins que se formulan.
Concepto de desertizacin. Sinale dous procesos que dean lugar a situacins de tipo
desrtico.
Explique os factores que interveen na formacin dun solo.
PAAU. Defina os conceptos que se indican a continuacin: desertizacin - horizonte
dun solo - erosin.
13. Unidade 12. O medio litoral como interfase


Definir litoral, as sas zonas e explicar o seu papel como interfase.
Describir os mecanismos da dinmica litoral e relacionalos coa xeomorfoloxa.
Identificar os principais tipos de ecosistemas e comunidades litorais e explicar as sas
caractersticas.
Coecer os distintos recursos procedentes do litoral.
Comprender os impactos ambientais sobre as costas e ser capaz de explicalos.
Coecer o litoral espaol e as particularidades de cada zona.
Nesta unidade debe prestar especial atencin a:

O concepto de litoral como interfase, ao igual que o solo, no que interveen atmosfera,
hidrosfera, xeosfera e biosfera.
Os procesos de dinmica litoral, a importancia dos distintos ecosistemas litorais, os recursos e os impactos.
importante coecer a zonacin litoral (supralitoral, mesolitoral e infralitoral) xa que
son termos que aparecen frecuentemente no texto e facilitan a comprensin do mesmo.
32
Pxina do Ministerio de Medio Ambiente, Medio Rural y Marino sobre o litoral, en
casteln:
http://www.mma.es/portal/secciones/aguas_marinas_litoral/
Informe de Greenpeace Destruccin a toda costa 2009, en casteln:
http://colabora2.greenpeace.es/costas/
Observatorio do litoral da Universidade da Corua no que se fala da ordenacin costeira, o medio mario e os recursos pesqueiros:
http://www.observatoriodellitoral.es/
Pxina web do grupo de investigacin de recursos marios da Universidade da Corua, en casteln, galego e ingls: http://www.recursosmarinos.net/
Pxina web con informacin sobre a bioloxa, ecoloxa e explotacin de diferentes
recursos pesqueiros e marisqueiros galegos:
http://www.bueuinforma.org/bueuinforma/node/144
Pxina web da xunta sobre a pesca en Galicia:
http://xunta.es/galicia2004/gl/07_01.htm
Pxina web da Consellera de Pesca con informacin sobre especies, litoral, caladoiros, etc.:
http://webpesca.xunta.es/pescacms/opencms/WebPesca/Medio/LitoralGalego/
O medio litoral

Actividades 1, 7, 9, 10 da pxina 314.
Ecosistemas litorais

Recursos costeiros

Impactos nas zonas litorais

O litoral espaol


33

Actividades 2, 4, 20, 23, 26 da pxina 314.
14. Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade ecolxica


Recoecer a diferenza que se establece entre impacto paisaxstico e ambiental e a relacin que gardan ambos tipos de impacto e describir os pasos a seguir nun estudo de impacto paisaxstico.
Describir as medidas que se poden levar a cabo para evitar ou corrixir impactos paisaxsticos e describir os impactos paisaxsticos de orixe natural e antrpica.
Identificar as principais normas lexislativas que rexen a conservacin dos espazos paisaxsticos a nivel europeo e espaol.
Describir en que consiste a ordenacin do territorio.
Identificar as diferentes medidas e figuras de proteccin de espazos naturais que existen.

A importancia da paisaxe por si mesma e como indicador da sade ecolxica dunha
rea, o concepto de impacto paisaxstico, as leis que rexen a conservacin da natureza e
as zonas protexidas mis importantes de Espaa e Galicia.
O concepto de ordenacin do territorio.
Pxina que recolle as principais iniciativas, lexislacin, planificacin e xestin dos
espazos protexidos do noso pas, en casteln: http://www.europarc-es.org/
Rede galega de espazos protexidos:
http://medioambiente.xunta.es/espazosNaturais/espazos.jsp
Concepto de paisaxe. A percepcin da paisaxe. Compoentes da paisaxe. Clasificacin
da paisaxe. Impactos paisaxsticos

34
Ecoloxa da paisaxe. Conservacin da paisaxe


15. Unidade 14. Xestin sustentable do

medio ambiente

Definir xestin ambiental e analizar a importancia que ten para a preservacin do medio ambiente.
Relacionar desenvolvemento e crecemento econmico e establecer cales son as diferenzas entre ambos conceptos a nivel ambiental.
Definir desenvolvemento incontrolado e realizar unha relacin entre este e o crecemento econmico.
Definir desenvolvemento sustentable e establecer as diferenzas que existen co conservacionismo.
Describir en que consiste a sustentabilidade e explicar por que podemos considerar un
ecosistema exemplo de sustentabilidade.
Analizar a importancia que ten a educacin ambiental para cambiar a conciencia social.
Definir impacto ambiental e analizar as consecuencias que pode ter un impacto a nivel
global e identificar os diferentes tipos de impacto que se poden producir.
Analizar o concepto de magnitude de impacto ambiental e describir os factores que se
deben ter en conta para o estudo deste. Identificar os pasos a seguir hora de realizar
un estudo de impacto ambiental. Describir os tipos de impacto ambiental que se poden
producir en funcin dos diversos criterios establecidos.
Definir o concepto de pegada ecolxica e a relacin coa capacidade de carga.
Coecer os principais acordos internacionais sobre o medio ambiente e o desenvolvemento sustentable.
Describir as medidas de proteccin ambiental que se poden levar a cabo a nivel lexislativo e a nivel poltico.
Describir as principais medidas de eficiencia ecolxica que se estn levando a cabo a
nivel mundial.
Reflexionar sobre o futuro do noso planeta e a responsabilidade individual e social que
cada un debemos asumir.
35

O concepto de xestin ambiental, a diferenza entre os diferentes modelos de desenvolvemento, o concepto de sustentabilidade, a definicin e os tipos de impactos e a importancia da medicin dos impactos ambientais.
Os diversos cumios internacionais sobre o medio ambiente e os acordos chegados neles.
As medidas de eficiencia ecolxica.
Pxina do Centro Nacional de Educacin Ambiental con multitude de recursos dispoibles e unha ampla informacin sobre educacin ambiental, en casteln:
http://www.mma.es/portal/secciones/formacion_educacion/
Pxina do Ministerio de Medio Ambiente, Rural y Marino con multitude de informacin sobre lexislacin e outros recursos: http://www.marm.es/index_gl.htm
Pxinas web para calcular a pegada ecolxica persoal, en casteln:
http://www.miliarium.com/formularios/HuellaEcologicaA.asp ;
http://platea.pntic.mec.es/~iali/personal/scoresp.htm ;
http://www.vidasostenible.org/ciudadanos/a1.asp (moito mis completa).
Actividades de autoavalacin
Concepto de xestin ambiental

Modelos de desenvolvemento. Sustentabilidade

Impactos ambientais

Instrumentos de xestin ambiental


36

Actividades 2, 4, 7 e 25 da pxina 364.
37
16. Solucins s actividades de

autoavaliacin
16.1 Unidade 1. O medio ambiente
Actividade 2 da pxina 34
Sistema formado polo conxunto de compoentes fsicos, qumicos, biolxicos e sociais

capaces de causar efectos directos ou indirectos, nun prazo curto ou longo, sobre os seres
vivos e as actividades humanas.
As diferenzas bsicas son o carcter holstico das primeiras respecto do enfoque reducionista que adoitan utilizar as segundas, as como o carcter multidisciplinario das ciencias
da Terra.
O holismo pretende unha comprensin global da situacin estudada, pois considera que o
conxunto se comporta dun modo diferente ao que se deduce das propiedades de cada un
dos seus compoentes. O reducionismo, pola contra, pretende comprender a situacin deducindo o seu comportamento das propiedades de cada un dos seus compoentes.
A Terra proporcionou o substrato para que a vida se desenvolva tal e como a coecemos.
A vida, pola sa parte, determinou a evolucin das condicins dos subsistemas que conforman a Terra, ata o punto de que as condicins que se foron sucedendo e o curso que seguiron eses cambios dependeron e seguen a facelo, dos seres vivos. Todo indica que a actividade biolxica logra manter as condicins ambientais para a sa propia supervivencia.
38
Resposta aberta:
Impactos locais: acumulacin de lixo nun vertedoiro incontrolado, a contaminacin
dunha charca por verteduras, a rotura dun oleoduto, a construcin dunha ponte, o
arrasamento dunha zona de bosque para transformala en zona de cultivo.
Impactos globais: cambio climtico, aumento do efecto invernadoiro, ascenso do nivel dos ocanos, destrucin da capa de ozono.
Sociedade cazadora-recolectora:
Fontes de enerxa: lea. Impactos: refugallos e restos de comida, acumulacin de excrementos, presin de caza sobre determinadas especies.
Sociedade agrcola-gandeira tradicional:
Fontes de enerxa: lea. Impactos: refugallos e restos de comida, acumulacin de excrementos, deforestacin.
Sociedade agrcola-gandeira moderna:
Fontes de enerxa: combustibles fsiles, vento, auga corrente. Impactos: refugallos e restos
de comida, acumulacin de excrementos, deforestacin, contaminacin por pesticidas e
exceso de fertilizantes, diminucin da biodiversidade.
Sociedade postindustrial:
39
Fontes de enerxa: combustibles fsiles. Impactos: refugallos e restos de comida, acumulacin de excrementos, deforestacin, contaminacin por refugallos industriais
Respostas seccin Prepara o acceso universidade
1 c,d.
2 c.
3 c,d.
4 a,d.
5 d.
6 b,c.
7 a,b,c,d.
8 c,d.
9 a,c.
10 a,c,d.
11 b,c.
12 Ningunha.
13 a,d.
14 b,d.
15 c.
16 b,c.
17 a,d.
18 b,c,d.
16.2 Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental

Satlite xeoestacionario: satlite que describe unha rbita ao nivel do ecuador mesma velocidade que rota a Terra.
Teledeteccin: observacin da Terra desde sensores situados a certa altura con respecto sa superficie.
Sensor multiespectral: aparello capaz de captar simultaneamente luz de diferentes
lonxitudes de onda.
Resolucin radiomtrica: capacidade dun sensor para discriminar entre os cambios
na intensidade da radiacin electromagntica que emiten os obxectos.
SIX: un sistema informtico deseado para xestionar un conxunto de datos dun territorio organizados xeograficamente.
Programa de simulacin ambiental: programa informtico deseado para modelizar
procesos ambientais, para estudar como mudan ante diversas condicins.
Risco: calquera condicin, proceso ou evento que pode causar danos integridade
fsica das persoas, perdas econmicas ou danos ao medio ambiente.
40
Perigo: proceso ou fenmeno que pode orixinar danos s persoas, aos seus bens ou
actividades, ou ao medio natural. Pode ser de carcter natural ou tecnolxico.
Vulnerabilidade: cantidade de persoas e bens que se espera que se perdan se ocorre
un evento concreto de certa magnitude, expresado en porcentaxe ou tanto por un do
total exposto.
Prevencin: adopcin das medidas axeitadas para prepararse anticipadamente ante a
ocorrencia dunha catstrofe, de modo que se eliminen ou se atenen os efectos e danos que previsiblemente ocorrern.
A simulacin ambiental pdese utilizar para predicir cales sern as caractersticas dunha
rea determinada, que pode ser toda a Terra, nun momento determinado, en funcin de
certos comportamentos probables ou esperados. Cada vez cobra mis importancia este tipo
de formulacins para facer fronte aos problemas que as actividades humanas estn a orixinar.
Outra utilidade importante da simulacin ambiental a xestin dos riscos, tanto na sa
predicin, ao mellorar as causas que provocan as catstrofes, como na sa prevencin,
planeando e desenvolvendo as medidas axeitadas para evitar aumentar os danos por culpa
das decisins humanas, como aquelas destinadas reparacin ou minimizacin dos danos
cando acontece a catstrofe.
Os SIX poden proporcionar mapas moi detallados dos riscos aos que estn sometidas as
poboacins humanas. Tamn permiten simular diferentes situacins e, coa informacin
obtida, preparar as medidas de actuacin axeitadas.
A diferenza radica na orixe do perigo. Nos riscos antrpicos, o perigo provn unicamente
dalgunha actividade humana; nos riscos naturais, o perigo orixinado por algn feito natural que non pode ser controlado polas persoas; nos riscos inducidos, a actividade humana aumenta a gravidade do risco derivado dalgn perigo de orixe natural.
Os riscos tecnolxicos derivan de artefactos ou actividades produtivas ou de transformacin, mentres que os socioculturais estn relacionados con modos de vida ou comportamento.
41
Isto dbese vulnerabilidade, xa que no Xapn se toman medidas que preparan a poboacin e as sas propiedades fronte aos perigos que supoen os terremotos.
Os outros dous factores dos que depende un risco son a exposicin e o perigo. A exposicin o nmero de persoas e a cantidade de bens expostos a un perigo. O perigo mide a
probabilidade coa que acontecer un determinado fenmeno dunha certa intensidade.
A ordenacin territorial o conxunto de medidas orientadas a delimitar o uso do espazo.

Estas medidas consisten en normas que permiten usar certos espazos para fins determinados, e poden prohibir o uso de certos lugares. A sa importancia radica en que diminen
os riscos aos que estn sometidas as actividades e os asentamentos humanos.
1 b,d
2 a,c
3c
4 a,c
5 c,d
6b
7 a,c,d
8 a,b,c
9 c,d
10 d
11 a,b,c
12 a,b
13 c
14 b,d
15 b,c
42
16.3 Unidade 3. A atmosfera

Significa que a intervencin dos seres vivos foi fundamental para mudar a composicin
atmosfrica desde a sa aparicin, xa que a actividade dos organismos fotosintticos foi
provocando un cambio paulatino na composicin da atmosfera primitiva, substitundo o
CO 2 por O 2 e facendo que pasase de ser unha atmosfera lixeiramente redutora a ser unha
atmosfera oxidante, moi semellante actual.
Sinale os lmites das diferentes capas da atmosfera indicando o seu nome sobre a figura
adxunta, vez que indica a variacin da temperatura coa altura.
Resposta b)
Porque na troposfera se produce unha dinmica vertical das masas de aire como consecuencia de diferentes gradientes de temperatura, presin, humidade, etc. e os gases distribense dun modo homoxneo nesta capa. Na estratosfera, con todo, non se producen eses
gradientes e os gases distribense formando estratos, de xeito que os nicos movementos
posibles son na horizontal.
Na estratosfera sitase a capa de ozono. Esta capa ten unha grande importancia para a vida, pois exerce de filtro esencial fronte aos raios ultravioleta que, anda que xa foran previamente filtrados en capas superiores, de non ser polo ozono chegaran con tanta intensidade superficie terrestre que provocaran danos irreparables nos seres vivos. Con todo, a
cantidade de radiacin que se lle permite o paso xera mutacins sobre as que pode actuar
a seleccin natural, favorecendo as a evolucin.
43
As radiacins solares fltranse ao ficar retidas nunhas ou noutras capas da atmosfera, en

funcin dos gases que as compoan.
As radiacins de lonxitude de onda curta, raios X, raios , e raios UV de onda curta,
atravesan sen problema a exosfera e termosfera, mais ao chegaren ionosfera, interaccionan coas molculas de osxeno e nitrxeno presentes nela e no poden seguir avanzando,
producindo o aumento da temperatura e a ionizacin destas molculas.
No referente radiacin UV de onda mis longa, o seu poder de penetracin maior,
alcanzando a estratosfera, onde, grazas capa de ozono, se filtran e reteen gran parte destas radiacins, anda que outra boa parte chegue superficie terrestre o que, como xa explicamos, pode ter efectos beneficiosos para a vida.
As radiacins do espectro visible, situadas na zona intermedia do espectro e, por tanto,
de lonxitudes de onda intermedias, penetran todas as capas atmosfricas e alcanzan a superficie terrestre, onde xogan un importante papel na fotosntese e, por tanto, no mantemento da vida.
A radiacin infravermella penetra toda a atmosfera ata a troposfera, onde os gases de
efecto invernadoiro (CO 2 , vapor de auga, metano) a absorben, do mesmo xeito que absorben a radiacin infravermella emitida polo planeta, mantendo unha temperatura media
axeitada para a vida.
Unha gran parte das radiacins solares do espectro visible reflctense e son devoltas ao espazo exterior, de maneira que as temperaturas non aumentan por riba do admisible para os
seres vivos, as masas forestais presentan unha grande evapotranspiracin e inflen na formacin de nubes que incrementan o albedo terrestre.
un fenmeno que mantn a superficie da Terra a unha temperatura media duns 15C,
ideal para a vida. Este efecto dbese a que algns dos gases presentes nesta capa (principalmente o CO 2 e o vapor de auga) son capaces de absorber a radiacin infravermella, tanto a procedente do Sol coma a da Terra, mantendo a temperatura que mencionamos.
evidente que se trata dun efecto beneficioso para a vida, anda que o seu incremento pode
chegar a ser prexudicial.
Actividades 1 , 4, 7, 8, 12 e 13 da pxina 84
Respostas: 1 d), 4 c), 7 c), 8 d), 12 a) e 13 c)

As imaxes representan:
Inversin trmica: as masas de aire inferiores estn a unha menor temperatura que as
superiores (situacin frecuente no inverno, cando a superficie terrestre est mis fra), de
maneira que se forman bancos de nboa. Esta situacin perigosa en zonas onde a atmosfera presenta unha alta concentracin de contaminantes, xa que estes fican atrapados nas
capas inferiores mentres o anticicln permanece activo.
Borrasca ao oeste de Portugal: as borrascas xranse cando unha masa de aire clido e
hmido en ascenso xera unha zona de baixas presins, o aire que a rodea tende a ocupar o
seu lugar polo que se xeran ventos cara ao ollo da borrasca. Son situacins de inestabilidade nas que, ademais dos ventos, se poden producir precipitacins.
44
Anticicln sobre Escandinavia. Un anticicln xrase cando unha masa de aire fro est
en descenso, xera unha zona de altas presins no punto da superficie no que incide e xera
ventos desde ese punto cara ao exterior.
Cando unha masa de aire fro se despraza ata encontrarse cunha de aire clido, a primeira,
en movemento e mis densa, introdcese por baixo da segunda que, como consecuencia
deste empurre, ascende; este tipo de fronte chmase fronte fra. Falamos se fronte clida
cando unha masa de aire clido se despraza ata atoparse cunha de aire fro. A primeira, en
movemento e menos densa, ascende por riba da segunda dunha maneira menos brusca que
no caso anterior, de modo que a condensacin do vapor de auga se produce dun modo
paulatino.
Nubes de ascenso orogrfico. Cando unha masa de aire hmido que se despraza en horizontal pola superficie da Terra se atopa cunha elevacin montaosa, verase obrigada a ascender. Deste xeito, pode alcanzar o seu punto de saturacin ao encontrarse con menores
temperaturas a maior altura, e formar nubes que ao estar en contacto coa ladeira descargan
a sa auga dando lugar a un fenmeno coecido como precipitacin horizontal. Estas nubes, con forma horizontal e formadas a pouca altura, denomnanse estratos. Como as precipitacins se producen no lado da montaa pola que se produce o ascenso da masa de aire, ao chegar cima perdera a prctica totalidade da humidade que transportaba e descender polo outro lado como un vento clido e seco, producindo o efecto contrario: secando o terreo. Por iso, as montaas infludas por este tipo de precipitacin adoitan presentar un lado verde e rico en vexetacin e outro lixeiramente desertizado, efecto que se
coece como efecto Foehn ou sombra de choivas. o efecto que se produce na illa de
Gran Canaria, que se encontra baixo a influencia dos ventos alisios que veen cargados de
humidade ocenica.
Localizado entre os 55 e os 60 de latitude, un clima que se d nas zonas continentais

que estn en contacto co mar. As borrascas subpolares inflen neste clima de grandes precipitacins, especialmente no vern; os verns son suaves e, anda que os invernos poden
ser fros, en xeral estn matizados pola influencia martima, que reduce os contraste trmicos.
a oscilacin do Atlntico Norte e trtase do gradiente de presin que existe entre a borrasca subpolar de Islandia e o anticicln subtropical das Azores. Se a presin atmosfrica
do anticicln das Azores mis alto do normal e a da borrasca de Islandia inferior ao
habitual, dise que se d unha oscilacin positiva e o anticicln situarase a maiores latitudes, xerando unha seca que afectar tanto a Pennsula Ibrica como a Canad e Grenlandia. Ademais, prodcese un incremento na forza dos ventos alisios, que provocarn calimas sobre Canarias. No caso contrario, cun gradiente de presin baixo entre o anticicln
das Azores e a borrasca islandesa, o anticicln colocarase en latitudes mis baixas e permitir que a borrasca exerza a sa influencia sobre a Pennsula Ibrica, orixinando abundantes choivas.
Gota fra Fenmeno meteorolxico local que pode causar precipitacins excepcionalmente intensas durante unhas horas ou das. A sa formacin precisa dunha masa de
aire fro polar en altura (Depresin Illada en Niveis Altos, DINA, un estrangulamento
45
da corrente de chorro), unha inestabilidade (baixas presins) en superficie e unha elevada temperatura, especialmente na superficie maria. O vapor de auga de orixe maria
ascende e condnsase formando unha masa nubrada de tipo tormentoso (cmulonimbo) que desencadea a precipitacin. Esta situacin comn na Pennsula, na rea
mediterrnea, especialmente en outono.
Trtase dun clima no que as precipitacins son constantes e baixas durante todo o ano, sen
observarse ningn perodo de seca. No referente s temperaturas, son relativamente baixas
e non existe apenas oscilacin, anda que se observa unha baixada nos meses de marzo e
agosto. Isto pode indicar que se trata dun clima de altas latitudes no hemisferio sur.
Na Pennsula Ibrica distinguimos varias zonas climticas, segundo a circulacin da atmosfera e as precipitacins:
O clima ocenico dse principalmente en Galicia e a cornixa cantbrica. As precipitacins superan os 800 mm anuais e as temperaturas son suaves.
O clima mediterrneo abarca a maior parte da Pennsula Ibrica. As precipitacins son
irregulares e inferiores a 800 mm anuais e as temperaturas son variables. O clima mediterrneo tpico, con verns clidos e invernos suaves, abarca a costa mediterrnea, a costa
sur do Ocano Atlntico, as illas Baleares e as cidades autnomas de Ceuta e Melilla. Nas
zonas interiores, afastadas da influencia maria, trtase dun clima mediterrneo continentalizado, con contrastes trmicos mis acusados. No sueste peninsular e na zona media do
val do Ebro dse un clima mediterrneo subdesrtico.
O clima de montaa dse nas zonas con altitudes superiores ao 1000 metros.
16.4 Unidade 4. A atmosfera e a humanidade

A escala local podemos pr como exemplo os vertedoiros de lixo; a escala rexional, as

emisin industriais en lugares entre montaas e, a escala global, a contaminacin por
CFC. A curto prazo podemos citar as verteduras industriais a un ro e a longo prazo as
emisins de CFC.
Trtase de nboas formadas pola conxuncin de varios tipos de substancias contaminantes

propias dos ncleos urbanos. Os compoentes principais do smog fotoqumico son o ozono troposfrico, os xidos de nitrxeno, os aldehidos, o nitrato de peroxiacetilo (PAN) e
os radicais libres, que xorden da reaccin de xidos de nitrxeno, osxeno e hidrocarburos
con radiacins ultravioleta. Aditase formar ao final do vern, cando as temperatura roldan os 25-30C, a humidade relativa inferior ao 50% e a situacin atmosfrica debe ser
estable, sen nboas e cun alto grao de insolacin, o que favorece as reaccins fotolticas.
O smog sulfuroso frmase como consecuencia da queima dos derivados do petrleo e
est formado por unha combinacin de dixido de xofre, auga e feluxe. Aditase formar
no inverno, cando as temperaturas roldan os -1-4C e a humidade relativa supera o 80% en
situacin de estabilidade atmosfrica.
46
Deberase facer mencin a medidas lexislativas e polticas de diversa ndole, desde punitivas ata preventivas. Ademais, deberase facer fincap na importancia da educacin neste
sentido.
Actividades 1 da pxina 108
As principais fontes naturais son:

Erupcins volcnicas: compostos de xofre e partculas slidas.
Seres vivos: CO 2 , partculas slidas (pole e esporas), metano ao descompoerse a
materia orgnica.
Tormenta: xidos de nitrxeno.
Cando o ozono est presente na troposfera, e non na estratosfera formando parte da capa
que leva o seu mesmo nome, constite un contaminante moi reactivo e que forma parte do
smog fotoqumico.
As cidades, como consecuencia do uso da calefaccin, aire acondicionado, autombiles,

etc. estn a maior temperatura que o seu contorno, o aire sobre a cidade quece e ascende,
deixando un espazo que tende a ser ocupado polo aire das zonas rurais circundantes. Desta
maneira, xranse clulas convectivas que sopran brisas urbanas desde o exterior cara ao
interior da cidade, o problema que non s non se facilita a dispersin de contaminantes,
senn que ademais as cidades adoitan estar rodeadas dun cinto industrial e as brisas urbanas que sopran en direccin cidade arrastran os contaminantes emitidos nestas zonas industriais circundantes cara cidade, incrementando o nmero de contaminantes e agravando o problema.
Deposicin seca aquela que se produce como consecuencia da accin da gravidade sobre
as partculas ou gases contaminantes, que se acaban por depositar na superficie terrestre;
deposicin hmida aquela que se produce cando os contaminantes son arrastrados ata a
superficie por algn tipo de precipitacin, xa sexa choiva, sarabia ou neve.
O ozono troposfrico.O O 3 un grande oxidante. En presenza de luz solar e con

humidade relativa baixa, mediante un proceso de fotooxidacin, o O 3 provoca a
formacin doutros oxidantes fotoqumicos, especialmente o PAN (nitrato de peroxiacetilo). A partir dos xidos de nitrxeno e xofre, a accin do O 3 provoca a formacin de cido ntrico e cido sulfrico. A presenza de todos estes gases orixina o
smog fotoqumico, unha nboa oxidante e cida, tpica de grandes ncleos urbanos
moi iluminado. O O 3 e o PAN producen irritacin aguda das mucosas, falta de coordinacin e sensacin de esgotamento. Nos vexetais habitual a necrose das follas
e a diminucin do crecemento e a reproducin. Nos materiais, os danos mis habituais prodcense no caucho (pneumticos dos vehculos) e nos metais, por corrosin.
47
Os metais pesados. O chumbo e o mercurio producen alteracins graves no sistema

nervioso e no excretor. O cadmio d lugar a problemas respiratorios e no sistema
circulatorio. A bioacumulacin o maior dos problemas producidos polos metais
pesados, xa que nos animais dos niveis trficos superiores pode chegar a producir a
morte por intoxicacin.
Os fenmenos de choiva cida. Acidificacin de ros, lagos e encoros. Incremento
de ins metlicos txicos nas augas ao facilitarse a sa disolucin. Bioacumulacin
destes metais. Morte por intoxicacin dos seres vivos. O aumento da acidez empeora
a calidade do solo e trnao improdutivo. A lixiviacin de ins txicos faciltase coa
acidificacin do terreo. Estes ins son absorbidos polos vexetais e prodcense problemas de bioacumulacin. A deposicin de choiva cida sobre os vexetais provoca
perda de nutrientes, perda de cor nas follas, cada prematura destas e morte das rbores. Corrosin dos metais. Mal da pedra, un proceso que afecta as rochas calcarias
transformando a calcaria en xeso, que se disolve rapidamente; pdese observar en
edificios das grandes cidades.
O incremento do efecto invernadoiro. O aumento da temperatura provocar a fusin
das grandes masas de xeo continentais, o que provocar un aumento da nivel do mar
de 15-90 cm. Esta subida ser drstica para aquelas zonas que se encontran ao nivel
do mar ou por baixo del, e supor a perda baixo as augas de grandes superficies de
terreo; este desxeo continental supor unha diminucin do albedo, co consecuente
aumento das temperaturas. O ocano rtico podera chegar a desconxelarse por
completo, o que supora unha diminucin da salinidade da auga (habera igual cantidade de sal e moita mis auga). Ao ter menos sal, a auga sera menos densa e isto
provocara alteracins nas correntes ocenicas. As zonas climticas desprazaranse
cara aos polos e desaparecera a tundra rtica, que actualmente acta como sumidoiro dos gases de efecto invernadoiro impedindo o seu incremento. Redistribucin dos
fenmenos climticos. Os anticiclns subtropicais, a ZCIT, as borrascas subpolares,
etc. Distribuiranse de maneira diferente afectando o rxime de precipitacins tpico
de cada zona.
Os compostos haloxenados. Son os principais responsables da desaparicin da capa
de ozono.
Actividades 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 e 12 da pxina 110
1 b), 2 ningunha, 3 b) e d), 4 c), 5 a), 6a) e b), 7 b) e d), 8 b) e c), 10 b) e d), 11a) e c), 12
b) e c)
Os recursos atmosfricos son enerxa elica e enerxa solar.

Falsa, transfrmana en enerxa elctrica.
Verdadeira.
Verdadeira.
9 a)
Os anteriores cambios climticos foron debidos a causas naturais, mentres que no caso do
actual, o ser humano ten un papel determinante, debido fundamentalmente ao uso irresponsable dos combustibles fsiles e deforestacin masiva do planeta.
48
16.5 Unidade 5. A hidrosfera

As diferenzas son as seguintes:

Salinidade: os sales dos ocanos proveen da disolucin dos materiais que forman o
fondo mario, ademais dos sales procedentes dos continentes, que se acaban por verter ao mar a travs dos ros. O sal mis abundante nesta auga o cloruro sdico ou
sal de mesa. No caso das augas continentais, os sales en disolucin varan en funcin
do terreo polo que transcorren. Adoitan presentar nitratos e fosfatos; se atravesan un
terreo silceo sern augas ricas en cido carbnico e nos seus ins; se o terreo rico
en algn metal, presentar maiores concentracins deste. En casos especiais, como
as augas hidrotermais, poden presentar maiores concentracins de sulfuros metlicos.
Acidez: As augas, tanto ocenicas como continentais, reciben dixido de carbono da
atmosfera disolto nas pingas de choiva. Esta achega de CO 2 provoca unha lixeira
diminucin do pH, polo que as augas teen un carcter lixeiramente cido.
Gases disoltos: o contacto coa atmosfera provoca que parte dos gases contidos nela
se disolvan na auga. Os principais gases en disolucin son o CO 2 , o O 2 e o N 2 ,
por orde de abundancia. O osxeno, ademais, produto da actividade fotosinttica
dos organismos acuticos auttrofos, e o CO 2 tamn producido na respiracin de
toda a comunidade bitica. As augas fras teen unha maior capacidade para conter
osxeno en disolucin e presentan, polo xeral maior riqueza de vida. As augas continentais mis osixenadas son as dos ros de montaa: as sas baixas temperaturas e a
axitacin da auga contriben disolucin do osxeno atmosfrico.
A temperatura das augas ocenicas vara coa profundidade. Existe unha parte superficial
coecida como epilimnion, na que as temperaturas se aproximan s atmosfricas, e sofren
variacins segundo a situacin climtica. Por baixo encntrase o metalimnion, onde a
temperatura baixa bruscamente debido formacin dun forte gradiente de densidade e, por
tanto, de temperatura, e exerce de barreira entre as augas superficiais e as profundas pola
diferenza de densidade. Por ltimo, encontramos a zona mis ampla, coecida como hipolimnion, cuxas temperaturas son fras e se manteen constantes. Esta estratificacin trmica estacional en latitudes medias e altas e mis permanente en latitudes medias e baixas.
49
Ningunha.
a) Falsa, consecuencia da transpiracin de todos os seres vivos, anda que principalmente dos vexetais.
b) Verdadeira, as nicas achegas recbense nas dorsais ocenicas, e as nicas perdas
nas zonas de subducin.
c) Falsa, son os procesos de cambio de estado da auga producidos principalmente
pola calor proporcionada pola radiacin solar.
d) Verdadeira, o tempo que permanece nun lugar concreto chmase tempo de residencia.
A dinmica atmosfrica causa movemento das masas de aire terrestres e os fenmenos

climticos. O vapor de auga contido nunha masa de aire pode condensarse formando nubes e dar lugar a precipitacins; deste xeito a auga pasa atmosfera, e transportada, condnsase e regresa Terra en forma de auga ou neve. Esta parte do ciclo da auga cocese
como ciclo externo xa que, anda que existen augas subterrneas, todo o proceso se d entre a hidrosfera, a atmosfera, a biosfera e a parte superior da xeosfera. A parte do ciclo no
que se emite auga de orixe magmtica formada no manto e se devolve a este na subducin
das placas litosfrica constite o ciclo interno da auga.
Fundamentalmente, establcese unha relacin a travs do vapor de auga que se produce na

hidrosfera e pasa a formar parte da atmosfera, onde se pode volver condensar formando
nubes e precipitar sobre a Terra volvendo formar parte da hidrosfera. Tecnicamente, non
podemos considerar o vapor de auga atmosfrico como parte integrante da atmosfera ou
da hidrosfera unicamente, senn de ambas.
As correntes marias producen un efecto de homoxeneizacin da salinidade dos mares e

dos ocanos polos que discorren. En calquera caso, a propia corrente ten unha temperatura
e salinidade diferentes as da auga que a rodea, e por iso se comporta como un ro no seo
da auga. Cando unha corrente maria profunda se eleva cara a superficie, adoita producir
unha achega de sales minerais no lugar, o que se coece como afloramento mario.
Nun lago tamn se da unha estratificacin das augas e podemos distinguir epilimnion, mesolimnion ou termoclina e hipolimnion. Esta estratificacin sufrir variacins estacionais,
dependendo da temperatura ambiental que se rexistre, producndose inversins trmicas
son seu seo.
No vern, a estratificacin das augas evidente, o epilimnion, ben iluminado e con
temperaturas altas, vai perdendo nutrientes e gaando osxeno pola actividade do fitoplacton, e no hipolimnion prodcese o efecto contrario, debido descomposicin bacteriana
de organismos mortos.
No outono, a diminucin das temperaturas provoca o arrefriado do epilimnion ate alcanzar a temperatura do hipolimnion (inversin trmica), a termoclina desaparece e as au50
gas dun estrato e do outro se mesturan, producndose unha reparticin homoxnea de nutrientes e osxeno.
No inverno, se as temperaturas son baixas dabondo, o epilimnion alcanzar menores
temperaturas que a capa inferior, chegando mesmo a conxelarse a superficie do lago. Volve aparecer a estratificacin e a termoclina. O proceso de descomposicin de organismos
segue a producirse, aumentando a cantidade de nutrientes na auga.
Na primavera vlvese producir un fenmeno de inversin trmica e mestura de augas
ao igualarse novamente a temperatura das augas superficiais e profundas.
Actividades 5, 6, 7, 8 e 9 da pxina 134.
5 a) e d); 6 c); 7 a) e b); 8 b); 9 b), c) e d)
16.6 Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade

Dependen principalmente do grao de desenvolvemento da zona e da dispoibilidade da

auga como recurso. En pases desenvolvidos, o consumo de auga que se realiza desmesurado en comparacin co consumo dos pases en vas de desenvolvemento, xa que as necesidades creadas son infinitamente superiores nos primeiros, desde o coidado de xardns
ata fontes para paxaros, mentres que nos segundos, a auga escasea para consumo humano.
Presas e encoros: interrompen o flur natural dos cursos de auga continentais, de maneira
que a auga se retn en lugares nos que o seu tempo de residencia maior, atrasando, en
certa medida o ciclo da auga. Os ecosistemas que se atopan nun curso posterior construcin veranse afectados.
51
Explotacin de acuferos: cando a taxa de explotacin supera a taxa de recarga dos acuferos, prodcese unha sobreexplotacin que pode dar lugar ao secado do acufero.
Transvasamentos: o traslado de auga dunha baca a outra altera o ciclo da auga no referente distribucin xeogrfica das augas continentais. Ademais os transvasamentos implican unha serie de estratexias polticas e gobernamentais que deben ser estudadas coidadosamente para non xerar conflitos.
Vertedura contaminantes: as verteduras non inflen no normal desenvolvemento do ciclo da auga, porn, o propio movemento da auga debido ao ciclo provoca a distribucin da
contaminacin a rexins diferentes a aquelas nas que se produce a vertedura.
Centrais hidroelctricas, maremotrices, refrixeracin de diversos tipos de industria.

Actividades1, 2, 3, 4 e 5 da pxina 162
1 a); 2 b); 3 a), b) e c); 4 d); 5 b)

Prodcense alteracins na cor, xa que as augas se adoitan tornar verdosas; no cheiro, xa

que se producen descomposicins dos organismos que morren debido eutrofizacin,
producindo un cheiro moi intenso, e no sabor, xa que a auga deixa de ser inspida.
Auga con baixa condutividade unha auga con baixa concentracin de ins en disolucin.
Auga con pH moi cido unha auga con presenza de contaminantes cidos.
Presenza de escumas permanentes na auga, un bo indicador de contaminacin por deterxentes.
Sulfuros en disolucin indica contaminacin qumica.
Presenza de bacterias coliformes indica contaminacin con augas fecais.
A agricultura, produce, principalmente, contaminacin por substancias qumicas, nitratos e

fosfatos.
O transporte martimo, produce, principalmente, contaminacin con biocarburantes debido limpeza das cmaras interiores dos petroleiros en auga internacionais, parte das
perdas en caso de accidente.
A actividade industrial, produce todo tipo de verteduras industriais e contaminacin
trmica en caso da refrixeracin de circutos abertos.
A bioacumulacin un tipo de contaminacin que se produce porque os metais pesados

non son metabolizados polos seres vivos e se van acumulando nos distintos niveis trficos,
de maneira que o maior grao de acumulacin se produce nos niveis mis altos da cadea
trfica, alcanzando graos intolerables ou txicos ata producir a morte dos seres vivos.
Actividades 12 e 13 da pxina 162
12 a); 13 a) e d);
52
Probablemente malas prcticas agrcolas con exceso de fertilizantes e pesticidas que poden
dar lugar eutrofizacin das augas.
Actividades 7, 8, 10 da pxina 162
7 b); 8 b); 10 a);

Recollida: a auga obtense directamente do seu curso natural ou almacnase en encoros para asegurar o abastecemento en pocas de seca.
Potabilizacin: a auga natural non adoita ser apta para o consumo domstico. Antes de
ser distribuda pasa por unha planta potabilizadora onde se trata para tal fin.
Distribucin. A auga distribuda a cada fogar, fonte ou punto de abastecemento da
zona urbana en cuestin.
Refugallo: antes de devolver a auga sa canle natural, debe pasar por unha planta depuradora para eliminar os elemento contaminantes.
Devolucin: as augas devlvense natureza libres de elementos contaminantes, de modo que o impacto producido sexa mnimo.
No pretratamento procdese a eliminar da auga residuos de gran tamao mediante o cribado e, nunha segunda fase, elimnanse as graxas e as areas. Unha vez limpa destes residuos,
a auga pasa propia fase de depuracin. En primeiro lugar procdese ao tratamento primario, que se realiza por decantacin dos slidos en suspensin e dos elementos coloidais.
Igual que na potabilizacin, engdense floculantes para facilitar a decantacin destes ltimos. Tamn se elimina nesta fase a materia orgnica e os aceites que permanecen na superficie recollndose directamente. A auga pasa entn a unhas cmaras coecidas como
depsitos de dixestin, nos que se procede ao tratamento secundario mediante o uso de
microorganismos descompoedores, que eliminarn unha porcentaxe moi alta de materia
orgnica presente. Tras a ltima decantacin, a auga devolta ao seu curso natural.
9 c)
16.7 Unidade 7. A xeosfera

A orixe por acrecin de planetsimos implica que a Terra estivo totalmente fundida nalgn
momento do seu pasado. Isto trae como consecuencia que os materiais se poidan distribur
segundo a sa densidade, de modo que os mis densos tenden a acumularse cara ao centro
da masa. Esta a orixe da estrutura en capas da Terra que observamos na actualidade.
A resposta a figura da pxina 167.
53
Son lugares situados sobre correntes ascendentes de magma que tenden a sar do manto. A
sada deste magma orixina nova litosfera ocenica, e contribese as renovacin da capa
mis superficial da xeosfera.
A sada da calor interna da xeosfera orixina correntes de conveccin no seu interior.

Cando estes movementos se producen no manto, acaban por mover as placas litosfricas
que se encontran en contacto con el. Estes movementos provocan rozamentos, separacins
ou choques entre as placas que xeran tensins. Cando estas tensins se liberan de forma
repentina, as placas litosfricas distndense bruscamente e vibran, orixinando os terremotos. Tamn se orixinan fracturas das placas polas que pode sar o magma quente do manto,
formndose as os volcns.
Islandia unha illa volcnica que se orixinou sobre unha dorsal como consecuencia
do magma depositado ao sar polos volcns. Ademais est sobre un punto quente.
As Illas Filipinas constiten un arco-illa que se formou na zona de subducin da placa filipina baixo a placa eurasitica. Este afundimento orixina tensins que son a
fonte dos terremotos. Ademais, fractranse as placas e as rochas fndense debido ao
aumento da presin e da temperatura. Este material fundido ascende polas fendas
xeradas e forma volcns, cuxas erupcins depositan o magma que se acumula formando as illas.
O Himalaia orixinouse polo pregamento dos materiais que formaban os bordos continentais da placa indoaustraliana e a eurasitica. Como consecuencia deste movemento, os materiais vronse comprimidos, pregados e elevados.
Os Andes orixinronse polo pregamento do bordo continental da placa Sudamericana baixo a cal subduce a placa de Nazca. As enormes presins xeradas provocan o
pregamento dos materiais, vez que os fracturan. Polas fracturas xeradas pode ascender o magma que forma os volcns.
A hawaiana pouco perigosa porque a sa explosividade baixa. Emite lavas moi

fludas de traxectoria facilmente previsible. As medidas para evitar danos consisten
en manterse afastados das zonas inundables ou construr diques para desviar a lava.
A erupcin estromboliana algo mis perigosa porque mis explosiva e os piroclastos emitidos poden caer en zonas mis imprevisibles.
A erupcin vulcaniana mis perigosa porque aumenta a explosividade, especialmente se o magma entra en contactos con auga fretica.
As erupcins plinianas e ultraplinianas son as mis perigosas, xa que son as mis
explosivas.
O metamorfismo rexional debe a sa orixe presin xerada pola colisin de das placas
litosfricas; pola contra, o dinamometamorfismo est orixinado pola presin exercida polas rochas que forman os bordes dunha falla. No primeiro caso, a cantidade de masa implicada e as forzas son moito maiores que no segundo.
54
A meteorizacin qumica implica unha alteracin da composicin dos materiais que forman as rochas, mentres que a fsica s supn unha alteracin do seu estado de agregacin,
sen alterar a natureza das substancias que compoen as rochas.
A erosin implica transporte polo mesmo axente que desgasta, mentres que a meteorizacin s implica desgaste da rocha, sen que o axente causante deba transportar os restos.
O vento erosiona mediante o choque continuo das partculas que mobiliza, ou ben mediante o arrastre das partculas pouco consolidadas que haxa nalgunha superficie, mentres que
o glaciar desgasta polo arranque de materiais que realiza o xeo ao facer presin sobre as
rochas, ou pola accin exercida polos bloques que empurra na base da masa xeada contra
o substrato. O ro, pola contra, erosiona arrincando os materiais que atopa na superficie
das rochas e polo choque das partculas que transporte no seu seo.
No desprendemento, a cada prodcese de modo individual, mentres que nos outros dous
casos, a cada ten lugar en masa. A escorregada manifstase como a cada dunha masa slida coherente, mentres que o fluxo se manifesta como a cada dun fludo viscoso.
No ambiente desrtico, a accin da meteorizacin mis importante a fragmentacin por

dilatacin trmica diferencial, debido gran diferenza de temperaturas entre o da e a noite.
Ser mis importante no ambiente periglaciario, pois a xelivacin require ciclos de conxelacin-desconxelacin e no ambiente glaciario a auga permanece conxelada de modo continuo.
1 b,d
11 c
2c
12 d
3 a,d
4 a,b,c
5 Ningunha
6d
7b
8c
9 Ningunha
10 b,d
55
16.8 Unidade 8. A xeosfera e a humanidade

A principal diferenza a sa orixe. Os xacementos esxenos estn orixinados ou asociados a procesos xeolxicos externos, mentres que os internos estn asociados a procesos
que requiren presin e/ou temperaturas elevadas, dicir, magmatismo ou metamorfismo.
As augas superficiais e subterrneas poden resultar contaminadas polo lavado do material

que se extrae. Ademais, as perdas de lubricantes e disolventes da maquinaria tamn producen contaminacin. Por outro lado, en moitas explotacins mineiras utilzase auga como
medio de separacin do mineral, ou para lavalo, o que dimine as canles e aumenta a carga de sedimentos do ro. A actividade mineira tamn pode modificar as correntes de augas
subterrneas cando os pozos e as galeras das minas cortan un acufero. Nas canteiras e
minas a ceo aberto, a escavacin pode alcanzar o nivel fretico e orixinar lagoas de cascalleira. As balsas de decantacin poden favorecer a infiltracin no acufero e nos solos de
metais pesados e outros contaminantes.
O risco consiste na rotura dos muros de contencin e a vertedura dun lquido, moi
contaminante, que contn a balsa.
As substancias que conteen son txicas para os seres vivos, polo que provocarn
unha gran mortaldade no caso de vertedura. Do mesmo xeito, se esta auga contaminada invade ros e encoros de onde se toma auga para consumo humano, ou se infiltra nos acuferos, inutilzanse estas fontes de auga. As terras de cultivo que se poden
ver afectadas quedan inutilizadas.
O carbn mis axeitado sera a antracita, pois libera a maior cantidade de enerxa
por unidade de masa.
Os demais tipos de carbn utilzanse porque hai outras variables que condicionan o
seu uso, como son a facilidade de extraccin ou a dispoibilidade nas zonas de uso.
As de ceo aberto causan un grande impacto paisaxstico. As subterrneas teen risco de

colapsos e subsidencias, e nelas tamn se producen explosins por gas gris. En ambos
casos, a extraccin de mineral xera unha gran cantidade de po. Este depostase en cascalleiras, as cales, aparte do impacto paisaxstico, son lixiviadas pola auga e contaminan as
augas superficiais e os acuferos. Nas persoas, a inhalacin de po de carbn causa silicose.
A de fisin non renovable, pois o material radioactivo que se precisa est nunha cantidade determinada que un da se acabar. A de fusin, dadas as cantidades de enerxa que se
liberan, pode considerarse que practicamente inesgotable, anda que realmente non sexa
as, pois a auga da que se obtn o hidrxeno limitada; acabarase nunha data tan afastada
que para o caso como se fose renovable.
As vantaxes estn asociadas diminucin da liberacin de dixido de carbono (anda que

hai investigacins que parecen demostrar que non as) e seguridade na achega de electricidade. As desvantaxes estn asociadas ao perigo intrnseco ao seu funcionamento, ao
seu elevado custe de construcin e dificultade de eliminar os residuos radioactivos que
producen.
A xeotrmica e a fotovoltaica son fontes de enerxa que se esgotarn nun tempo moi afastado, por ese motivo se poden considerar renovables.
As vantaxes derivan da optimizacin do uso da enerxa que provn do Sol ou da xeosfera,

as como dun uso eficiente desta. Por outra banda, dimine a dependencia de fontes externas de enerxa. En calquera dos casos, supn un aforro importante en factura enerxtica.
Actividade 5b da pxina 218
Na extraccin de carbn, os riscos son os de calquera mina: impacto paisaxstico, eliminacin da capa superficial da xeosfera, contaminacin polos residuos dos vertedoiros ou polos seus lixiviados, que van parar s augas superficiais ou aos acuferos. No petrleo, ademais do impacto visual orixinado polas instalacins de extraccin, os riscos ambientais
mis importantes asociados sa extraccin dbense sa fuga nas torres petrolferas e
contaminacin do solo e da auga. No gas natural, pola contra, mantense o impacto visual,
mais non hai risco de contaminacin do solo e da auga, e si da atmosfera debido aos escapes de gas.
No referente ao transporte, o carbn contamina ao liberar partculas e po que queda en
suspensin na atmosfera e ensucia os lugares onde se deposita. No caso do petrleo, os
riscos asociados sa distribucin implican fugas dos oleodutos ou rotura dos petroleiros
coa consecuente marea negra; tamn se ten en conta o risco de incendio e explosin do
oleoduto por manipulacin inadecuada. O gas natural o mis limpo dos tres, anda que
comparte co petrleo os riscos de incendio e explosin dos gasodutos, non obstante en caso de fuga, s se ve afectada a atmosfera.
Asemllanse en que todas utilizan o vapor a presin producido para mover unha turbina e
xerar electricidade. Todas elas necesitan de instalacins de refrixeracin para transformar
o vapor en lquido.
Nas convencionais e as de coxeracin, a calor provn dun combustible que se queima,
nas nucleares a calor provn da desintegracin dun elemento radioactivo, normalmente
uranio, nas termosolares, a calor provn da enerxa solar. Isto condiciona o tipo de instalacin.
Na coxeracin, a diferenza das restantes, aprovitanse os gases da combustin para
mover unha primeira turbina.
A magnitude mide a enerxa liberada por un sismo mentres que a intensidade mide o dano
causado por esa enerxa liberada.
As zonas de maior risco ssmico estn asociadas ao bordo entre as placas africana e eurasitica, como o caso de toda a zona do sueste e zona de Huelva. O risco na zona pirenaica est asociado aos restos do movemento basculante da pennsula con respecto a Europa,
que orixinou os Pireneos. Nas illas Canarias o risco ssmico est asociado ao volcnico.
O mis seguro sera cambiar as poboacins de lugar, mais probablemente non sexa viable,
de modo que o axeitado sera unha combinacin das outras das medidas. Se os recursos
da poboacin non son suficientes para a edificacin sismorresistente, deberase insistir
moito na informacin e na educacin, as como en establecer un bo sistema de alerta temper e un sistema de evacuacin rpido e eficaz.
Resposta aberta:
A deforestacin favorece o arrastre das partculas pola chuvia, ao carecer de suxeicin.
Construcin de estradas que retiren a parte baixa da ladeira, a que soporta o empurre do
resto. Perforacins ou derrubes que deixen soltos bloques no alto das pendentes. Cambios
no curso das redes de drenaxe que socaven a base dunha ladeira e eliminan o elemento de
suxeicin. Construcin sobre unha capa de arxilas sen suxeitar os cimentos ao substrato
rochoso mis duro e resistente, de modo que o aumento de masa empurre cara abaixo a
capa de arxila.
Os solos arxilosos tenden a expandirse cando se humedecen e a contraerse cando secan.

Estes movementos de ascenso e descenso xeran tensins sobre as estruturas que as poden
fender. Algo semellante acontece se se constre sobre material expansivo situado sobre un
acufero pois o nivel da auga sobe e baixa, e con el a capa de rocha branda.
a) Risco tecnolxico, pois froito da actividade humana.

b) un caso de risco por movementos de ladeira.
c) Risco tecnolxico por actividade humana.
d) Risco por colapso.
e) Risco volcnico.
Medidas estruturais:
Drenaxe para evitar a acumulacin de auga e o efecto lubrificante.
Modificacin da morfoloxa dos taludes diminundo a pendente ou enchendo as partes
baixas.
Contencin de ladeiras mediante muros, diques ou contraforte ou mediante mallas para
rochas soltas.
Ancoraxe de rochas de gran tamao.
Revexetacin de ladeiras que retean auga e partculas soltas.
Construcin de gabias que retean rochas que se desprendan.
Medidas non estruturais:
Elaboracin de mapas de riscos que permitan a ordenacin territorial.
1b
2d
3b,d
4c,d
5b,c,d
6 Ningunha
7a,b,c
8a,c,d
9a,c
10a
11c
12a,b,d
13a,b,c
14d
16.9 Unidade 9. A biosfera

Hbitat: ambiente no que pode vivir unha especie determinada.

Bitopo: conxunto de caractersticas fisicoqumicas do ecosistema.
Poboacin: conxunto de individuos da mesma especie que viven nun lugar e tempo determinado.
Nivel trfico: cada un dos elos que se identifican nunha cadea alimentaria.
Fotoauttrofo: organismo capaz de sintetizar a sa propia materia orgnica a partir de
inorgnica e utilizando como fonte de enerxa a luz solar.
Consumidor primario: organismo que consegue a sa materia e enerxa alimentndose
dos produtores.
Produtividade: cantidade de materia que pasa ao seguinte nivel trfico en relacin coa
biomasa do nivel que a produce.
Predacin: relacin entre especies na que unha especie, a predadora, se alimenta doutra,
a presa, nun proceso que leva asociado a morte desta ltima ou da sas partes.
Ciclo bioxeoqumico: conxunto de procesos que reciclan a materia transferndoa duns a
outros dos diferentes subsistemas terrestres.
Sucesin: serie unidireccional de cambios que experimenta un ecosistema de modo natural, como consecuencia da sa propia dinmica interna, que o leva a un estado de mxima estabilidade e equilibrio en funcin das condicins do medio no que se desenvolve.
2 a) e d).
3 b) e c ).
Ningunha.
Podemos considerar gasosos os ciclos do carbono e do nitrxeno, e sedimentarios os do

xofre e o fsforo.
A: se desaparecen os descompoedores, acumlanse os refugallos e cadveres e non se

orixina materia inorgnica que poidan usar de novo os produtores, co cal o ecosistema colapsa.
B: se desaparecen os produtores non haber unha entrada de materia no ecosistema,
pois son os nicos capaces de producir materia orgnica, que pode ser utilizada polos demais seres vivos, a partir da materia inorgnica.
C: se desaparecen os consumidores, o nmero de produtores aumentara, ao non ser reguladas as sas poboacins pola predacin. O ecosistema simplificarase e a poboacin de
produtores vera limitado o seu crecemento unicamente pola dispoibilidade de recursos.
B: produtores 4954 . 106 u. Consumidores primarios 5170 u. Consumidores secundarios

130
C producin neta herbas 5089.10 12 u; producin neta ratos 5340. 10 3 u; producin neta donias 7584201. Para o clculo da produtividade, pdense propor os seguintes valores
de biomasa: herbas 20000 kcal/m 2 .ano; ratos 3000 kcal/m 2 .ano; donias 400
kcal/m 2 .ano
D A regra do 10 % a manifestacin de que cada nivel trfico s pode usar parte da
enerxa que lle chega do chanzo anterior. Calclase que, de media, dun chanzo ao seguinte
s queda dispoible o 10% da enerxa que chegou, posto que parte de ela se emprega nos
procesos metablicos polos seres vivos dese nivel trfico.
A unha pirmide de nmeros. O seu aspecto invertido reflicte que o nmero de produtores pequeno, anda que cuns tamaos moi grandes. Non parece ser unha pirmide de
enerxa ou biomasa, porque nos ecosistemas terrestres non se observa unha taxa de renovacin tan elevado do nivel de produtores.
B Podera ser de biomasa ou de enerxa, dado que o fitoplancto capaz de reproducirse
a unha taxa tan elevada que mantea o resto da cadea trfica.
C A gran capacidade de reproducin do fitoplancto relacinase cunha gran capacidade
fotosinttica, capaz de fixar a gran cantidade de enerxa solar en forma de substancias orgnicas que necesaria para manter os demais niveis trficos.
Actividades 5, 6, 7 da pxina 248
5 a) e d); 6 c) e d); 7 c).

A) Ao principio aumenta de xeito exponencial, porque hai recursos mis que suficientes.
Chega un momento no que alcanza o mximo, debido a que as condicins do ecosistema
non permiten que poidan vivir mis. A partir de a prodcese unha diminucin da poboacin, tendencia que, se non se modera, como parece ao final que est a acontecer, levar
extincin da poboacin. A diminucin pode ser debida falta de recursos ou a outros
axentes.
B) a capacidade de carga do ecosistema, dicir, a cantidade de individuos dunha especie que pode manter no seu seo.
C) Se non muda a tendencia, a poboacin ser cada vez menor e extinguirase. Se muda
a tendencia, como parece acontecer ao final, o mais probable que volva crecer ata alcanzar a capacidade de carga.
D) Deben realizar o debuxo dunha grfica exponencial posto que, en principio, non hai
restricins ao crecemento e a especie debe ser un estratego do r.
E)
Actividades 8, 9, 10, 11 e 12 da pxina 248
8 b) e d); 9 a),c) e d); 10 c) e d); 11 a); 12 b) e c)
16.10Unidade 10. A biosfera e a humanidade

Actividades 1, 2, 6 e 8 da pxina 270
1 ningunha; 2 a); 6a); 8 c) e d).

Si que o , pois cando se desencadea acaba cos organismos aos que alcanza e que non desenvolvan as adaptacins precisas. Isto provoca que moitas especies non sobrevivan, ou
ben que se produza unha alternancia na composicin de especies do ecosistema ente incendios sucesivos. Por exemplo, as especies arbreas, que necesitan mis tempo para medrar, son escasas, mentres que dominan as herbas capaces de rexenerarse con rapidez.
O ser humano acta como un superdepredador extremadamente eficaz que pode incidir
sobre calquera nivel da cadea trfica. Isto vlvenos capaces de extinguir poboacins enteiras de organismos, mesmo toda unha especie. Manifestamos este carcter mediante a caza
abusiva, con actividades de lecer ou para coleccionismo, por exemplo. Ademais podemos
realizar actuacins que modifiquen drasticamente os hbitats, por alteracin fsica, incendio ou contaminacin, por exemplo, de modo que as novas condicins non permitan a supervivencia de certas especies. Por outra banda, somos capaces de introducir especies
adaptadas a vivir nun determinado ecosistema noutros nos que son mis eficaces que no
seu propio hbitat. Neste ltimo caso, ben por exclusin competitiva ben por depredacin,
poden extinguir poboacins autctonas. Noutra orde de cousas, os cultivos e a gandara
tenden a seleccionar determinadas especies e , dentro destas, determinadas razas ou variedades, en funcin das calidades que sexan interesantes polo seu aproveitamento. Todo isto
provoca que haxa unha diminucin na biodiversidade de organismos que se cultivan ou se
cran.
Tras a corta dun bosque xranse zonas despexadas, que sern ocupadas polas especies colonizadoras que hai no propio bosque. Co tempo, estas especies transformarn o ecosistema e sern substitudas por outras mis capaces de vivir no ambiente xerado, e as sucesivamente ata que se alcance de novo a situacin previa corta. Para que o bosque non desapareza temos das posibilidades: deixar suficiente tempo entre corta e corta para que o
bosque volva sa situacin orixinal, ou acelerar o proceso de sucesin plantando especies que poidan tolerar as condicins ambientais que haxa aps a talla, mais que supoan
unha etapa de sucesin mis prxima ao seu clmax.
b) A producin de carne aumenta a demanda de pastos, os cales xorden a partir da cava

de zonas de bosque. Cando os pastos deixan de ser produtivos, cvanse novas zonas e
abandnanse as anteriores; estas zonas abandonadas perderon a cuberta vexetal que protexa o zolo da erosin da auga, de modo que cando chove, as partculas de solo son arrastradas. Se as zonas cavadas estn situadas en zonas de forte pendente, este efecto vese aumentado, mesmo chegando a producirse escorregadas de ladeira que sepultan poboacins
enteiras. Todo isto trae como consecuencia a perda das zonas tiles para a localizacin de
pastos e, con iso, o fin da gandara. O prezo a destrucin do bosque, que se recuperar
moi dificultosamente e, se o fai, ao cabo de moito tempo.
c) Como se deduce da explicacin anterior, o proceso non sustentable.
d) No caso de optar pola gandara, debera realizarse en extensins que preserven o solo
e non precisen de continuas aperturas de novos espazos. Deberan manterse, por tanto, os
prados conta dunha inversin en fertilizante e man de obra que encarece a carne.
Nas zonas deforestadas deberanse empregar tarefas de recuperacin que salvasen o que
quede e que aceleren a sucesin ecolxica para alcanzar canto antes a etapa previa cava e
deforestacin.
Nas zonas de pendente, deberanse acometer obras que impedisen o escorregamenteo
dos materiais.
Taigas (abetais pirenaicos), bosque caducifolio temperado (carballeiras da cornixa cantbrica e Pireneos e faiais do terzo norte do pas), bosque esclerfilo (maquis e garriga).
Ese patrn dbese combinacin de dous factores: as precipitacins e as temperaturas. Estes actan a modo de factores limitantes e provocan unha seleccin nas especies que poden
tolerar esas condicins. Este o motivo de que adopten unha distribucin global en bandas
desde o ecuador cara aos polos, pois os factores citados estn relacionados coa latitude.
Ademais, dado que as caractersticas climticas mencionadas se reproducen conforme as-
cendemos por unha montaa, tamn se reproducen nelas. Por ltimo, a xeografa concreta
dunha rexin pode modificar as caractersticas das precipitacins e temperaturas, o que
explica que a zonacin non sexa perfecta.
Actividades 3, 4 e 5 da pxina 270
3 b) e d); 4 a); 5 b), c) e d).
16.11Unidade 11. O solo como interfase

Considrase unha interfase porque no solo conflen as catro capas que forman a Terra:
atmosfera, hidrosfera, xeosfera e biosfera, e ademais estn sometidas a un proceso de interaccin e axuste constante.
Os compoentes dun solo son a fase slida (en torno ao 50% do volume total, co 45% de
fraccin mineral e 5% de fraccin orgnica); a fase lquida (25% do volume) e fase gasosa
(25% restante).
relacin entre os tamaos de gran das partculas que forman ese solo.
organizacin e ao estado de agregacin das partculas que forman o solo.

Un horizonte cada unha das capas do solo cunhas propiedades e caractersticas concretas, resultado da edafoxnese. Son moitas as propiedades dun horizonte que serven para
definilo, mais normalmente dabondo coa textura, a estrutura e a cor.
A rocha nai a fonte principal de materia mineral para un solo. Canto mis inmaturo sexa
un solo, e por tanto, menos evolucionado, mis caractersticas en comn ter coa rocha,
sobre todo no que se refire mineraloxa.
Os seres vivos basicamente inflen na formacin dun solo por tres vas:
Achegan materia orgnica ao solo a travs de excrementos, partes do organismo ou o
propio organismo ao morrer.
Alteran os materiais que forman o solo, especialmente a travs da extraccin dos nutrientes que o solo ofrece.
Favorecen a mestura de materiais no solo a travs da sa actividade.
Sobre o factor biolxico, o clima determina en gran medida as condicins nas que van vivir os organismos que habitan no solo e polo tanto que organismos existirn nel.
O clima xoga un papel moi importante no modelado do relevo e por tanto na xeomorfoloxa. Os procesos de meteorizacin fsica e qumica dependen do clima e os seus factores
asociados como humidade e temperatura. Os mecanismos de erosin, transporte e sedimentacin tamn dependen do clima.
O factor tempo de formacin dun solo un factor que depende directamente de todos
os demais factores.
O recurso agrcola e o recurso mineral. Tamn serve de soporte de actividades.

A desertizacin un proceso de avance e formacin do deserto mis al dos lmites deste.

Comprende os seguintes procesos: desaparicin da vexetacin, incremento da erosin e
perda de produtividade.
A degradacin un proceso no que os solos perden progresivamente as sas propiedades

como elemento en equilibrio dinmico co ecosistema e deixan de ser frtiles.
Hai varios motivos que provocan a degradacin dun solo: contaminacin, sobreexplotacin e abandono, e desertizacin. Os dous primeiros casos conducen na maiora dos casos a solos desertizados.
O problema da sobreexplotacin dun solo agrcola reside no monocultivo que esgota determinados nutrientes seus (os que emprega maioritariamente a planta cultivada) o que
obriga ao emprego de fertilizantes que contaminan o solo. Ademais, este tipo de cultivos
non achega materia orgnica, xa que se recolle o sobrante (por exemplo, a palla nun campo de trigo) e requiren o uso de pesticidas pois son moi vulnerables s pragas e moitos organismos do solo morren polo uso destas substancias. Un solo sobreexplotado facilmente erosionable.
A sa recuperacin, se o proceso reversible, pasa por empregar tcnicas agrcolas sustentables, e a recuperacin total un proceso longo. Entre as medidas para a sa recuperacin estn o emprego de barbeitos e rotacins de cultivos, o uso de fertilizantes naturais e
evitar na medida do posible os fertilizantes qumicos e os pesticidas. Ademais, convn
manter no solo parte da materia orgnica producida na colleita e previr a erosin mediante
as tcnicas axeitadas.
1 c.
6 a.
11 Ningunha.
2 a.
7 d.
12 a, b, d.
3 d.
8 b.
13 d.
4 b.
9 b.
14 b.
5 c.
10 d.
15 b.
16.12. Unidade 12. O medio litoral como interfase

Son a ondada, as correntes de deriva litoral e as mareas.

Praias: as ondas, ao romper, arrastran sedimentos cara costa e depostanos na beira

ao detrense. Parte deles volven co retorno da onda, pero non todos, xa que a onda
perde forza e tamn parte da auga que se infiltra. As os sedimentos vanse acumulando nas praias. A corrente de deriva fai que as ondas incidan oblicuamente na costa e vaian transportando e sedimentando en forma de zigzag.
Frechas: frmanse cando sobre un saliente costeiros se comezan a acumular areas
formando unha pequena praia; a partir dela sguense depositando materiais formando un apndice areoso que crece na mesma direccin na que se desprazan as correntes dominantes, crendose un alongamento con caractersticas de praia en fronte da
costa.
Barras: son estruturas similares s frechas pero illadas da costa. As barras discorren
paralelas lia litoral a uns metros da beira, como pequenas illas areosas e alongadas que tenden a unirse a frechas.
Debido a diversas adaptacins: ausencia de talo leoso que favorece a resistencia fronte a
fortes ventos e que son boas colonizadoras. Tamn poden presentar adaptacins para reducir as perdas de auga mediante follas suculentas e carnosas.
Porque no litoral conflen e interaccionan todas as capas que forman a Terra: a atmosfera,
a hidrosfera, a xeosfera e a biosfera.
Trtase das correntes que circulan ao longo da costa, de forma aproximadamente paralela.
En realidade teen unha gran tendencia a combinarse coas ondas para chegaren beira. A
deriva litoral consecuencia dos ventos dominantes nunha determinada zona de costa.
A:tmbolo.
B: albufeira.
C: praia.
D: frecha.
E: barra costeira.
As dunas constiten unha reserva de area para a praia durante a estacin invernal, na que
as praias reducen a sa amplitude pola violenta ondada. Ademais serven de proteccin para as zonas costeiras.
Os tres son ecosistemas moi ricos desde o punto de vista ecolxico pola sa enorme diversidade e as sas caractersticas particulares. Ademais son fonte importante de recursos
humanos, sobre todo pesca local, e serven de proteccin s costas. Por outra banda, os tres
ecosistemas estn gravemente ameazados pola presin humana.
Basicamente, pesca de baixura ou pesca litoral, marisqueo e acuicultura.

Os principais son a pesca, os recursos minerais e enerxticos e o seu uso para consumo,
transporte e actividades de lecer.
Sal mario, fertilizantes (fosfatos, carbonatos e sales potsicos), ridos para construcin
(areas e gravas).
Contaminacin do litoral: augas residuais urbanas, augas residuais industriais e agrcolas, verteduras de hidrocarburos, residuos.
Impactos na dinmica litoral: cambios na deriva litoral por obras pblicas (espigns,
diques, portos, etc.), alteracins na sedimentacin por cambios nas bacas fluviais.
Impacto paisaxstico: desenvolvemento urbanstico descontrolado nas zonas tursticas do litoral, construcin de accesos, edificacins de gran volume, paseos martimos, zonas de lecer, etc.; transforman en zona urbana un contorno natural.
Sobreexplotacin pesqueira.
As costas mediterrneas: por esta orde, a costa levantina, o litoral mediterrneo andaluz, as
illas Baleares e a costa catal. Destacan tamn as illas Canarias.
1 c.
12 b.
2 Ningunha.
13 a.
3 b,c.
14 a,d.
4 a.
15 b,c.
5 a.
6 d.
7 c.
8 a.
9 c.
10 c.
11 d.
16.13Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade

ecolxica
Unha paisaxe o espazo que percibimos a travs dos sentidos e que est composto por
elementos de tres tipos: abiticos, biticos e antrpicos, as como polo conxunto de relacins que se establecen entre estes. O recordo est formado pola imaxe mental da paisaxe
e o resto de percepcins sensoriais. O estudo da composicin da paisaxe debe abordarse
estudando cada un dos elementos que a compoen. Os abiticos estn constitudos pola
xeoloxa, os biticos polos seres vivos e as sas actividades e os antrpicos por todos os
relacionados co ser humano.
Principalmente beneficios estticos. Unha paisaxe de gran beleza pode producir efectos
beneficiosos sobre o benestar das persoas e adoita tratarse de ecosistemas cun alto grao de
conservacin polo que trae consigo beneficios ambientais.
Para determinar as consecuencias que pode xerar a actividade humana sobre un determinado contorno natural. Os estudos de impacto ambiental adoitan inclur estudos de impacto paisaxstico.
Resposta aberta.
A ordenacin territorial unha disciplina cientfica que establece o mellor modo no que se
pode distribur a actividade humana sobre un determinado lugar. Os obxectivos son o desenvolvemento econmico equilibrado das rexins, a mellora da calidade de vida, a xestin responsable dos recursos naturais, a proteccin do medio ambiente e a utilizacin racional do territorio.
1 d.
10 c.
2 d.
11 a.
3 Ningunha.
12 d.
4 a,b.
5 a.
6 d.
7 d.
8 d.
9 a.
16.14Unidade 14. Xestin sustentable do medio ambiente

A xestin ambiental o conxunto de medidas lexislativas, econmicas e polticas dirixidas

a realizar un uso responsable dos recursos ambientais e a reducir na medida do posible os
impactos producidos polas actividades humanas, coa intencin de acadar un desenvolvemento sustentable. Pdense tomar medidas de fomento de boas prcticas ambientais de carcter poltico, sancionadoras, de carcter xurdico e medidas de carcter persoal de aforro
enerxtica e respecto ambiental.
Conservacionismo: modelo de desenvolvemento que defende que, para evitar que o modelo actual nos leve ao colapso econmico e ambiental, o ser humano debe conxelar o crecemento poboacional e industrial e repartir a riqueza equitativamente.
Desenvolvemento sustentable: o desenvolvemento baseado na utilizacin responsable
dos recursos a travs do respecto ao medio ambiente, sen impedirlle ao ser humano alcanzar a calidade de vida desexable desde os puntos de vista social e econmico.
Debemos adecuar a proteccin do medio ambiente s necesidades humanas, de maneira

que non se antepoan unha outra. Non se lles poden esixir aos pases en vas de desenvolvemento medidas de proteccin ambiental que lles impidan alcanzar o nivel dos pases
ricos, estarase a fomentar a desigualdade esgrimindo como argumento criterios ambientais.
O concepto de desenvolvemento sustentable difcil de alcanzar, dado o desequilibrio
da situacin social e ambiental actual, mais necesario tender a este tipo de desenvolvemento, pois atenuara as desigualdades e respectara o medio ambiente.
A importancia basase no feito de que o concepto de desenvolvemento sustentable ten en

conta as necesidades humanas e non se opn ao noso crecemento como suceda co conservacionismo. Pretndese unificar o respecto ao medio ambiente, o equilibrio das sociedades
e o desenvolvemento de todos os seres humanos.
Esta solucin non viable polas seguintes razns:

Non posible conxelar o crecemento da poboacin dun modo radical.
Conxelar o crecemento industrial supora asentar definitivamente as diferenzas entre
os pases ricos e pobres.
Repartir a riqueza xa conseguida dun modo equitativo un concepto utpico que
chocou coa realidade da sociedade econmica global establecida.
69
Si que o , sempre que o desenvolvemento econmico desa actividade sexa respectuoso co

medio ambiente.
Nos ecosistemas, a principal fonte de enerxa a luz solar. Prodcese un fluxo constante
de materia e enerxa, de modo que todo se recicla e nada se desaproveita. Os ciclos de retroalimentacin que se producen nos ecosistemas naturais provocan a propia autorregulacin dos ecosistemas, impedindo que unha especie creza por riba do que os recursos permiten. Os ecosistemas van evolucionando en madurez, canto maior sexa o nmero de especies presente, dicir, canto maior sexa a sa biodiversidade. Todo isto pode aplicarse ao
desenvolvemento das sociedades humanas en todos os sentidos: obtencin da enerxa, reciclaxe de materiais e autorregulacin dos procesos.
Os cuantitativos son mis fciles de valorar, posto que o resultado se obtn en forma de
datos obxectivos de fcil interpretacin. Os cualitativos constiten unha representacin
mis fiel do modo no que un determinado impacto afectar o lugar.
A pegada ecolxica inversamente proporcional capacidade de carga do terreo; canto

menor sexa a capacidade de carga, maior pegada ecolxica se obter por unha poboacin
de iguais caractersticas.
a) Falsa, pode ser reversible.

b) Verdadeira.
c) Falsa, trtase dun impacto local.
d) Falsa, un ecosistema raramente se mantn localizado nunha zona concreta, sera
mis ben rexional.
Consguese mellorar a resposta proteccin do medio ambiente sen prexudicar o nivel de

beneficio obtido ou mesmo incrementndoo.
Axenda 21 un programa elaborado no Cumio da Terra de Ro de Janeiro de 1992 para

promover o desenvolvemento sustentable e o respecto o medio ambiente.
A Axenda 21 Local a aplicacin das directrices que se establecan nese programa a
escala local en todas as rexins que formen parte dalgn dos pases asinantes do acordo.
1 Ningunha.
4 b.
7 a,b,d.
2 a,b,c,d.
5 b.
8 d.
3 a,b,c.
6 c.
9 Ningunha.
70
10 c,d.
11 b.
12 b.
13 b,c.
71
72

Ciencias Terra

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ciencias Terra

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Direccin Xeral de Educacin, Formacin Profesional

Gua didctica do alumnado de bacharelato

Ciencias da Terra e ambientais

Bacharelato a distancia semipresencial

Ciencias da Terra e ambientais

Armesto Rodrguez, Jos Antonio

Unidade 1. O medio ambiente ..................................................................................9

Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental..........................................10

Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade. .............................................................18

Unidade 5. A hidrosfera ..........................................................................................17

Unidade 4. A atmosfera e a humanidade...............................................................14

Unidade 7. A xeosfera .............................................................................................21

Actividades de titora .................................................................................................. 23

Unidade 8. A xeosfera e a humanidade .................................................................23

10. Unidade 9. A biosfera..............................................................................................27

11. Unidade 10. A biosfera e a humanidade................................................................29

12. Unidade 11. O solo como interfase........................................................................30

13. Unidade 12. O medio litoral como interfase..........................................................32

14. Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade ecolxica ...............................34

15. Unidade 14. Xestin sustentable do medio ambiente ..........................................35

16. Solucins s actividades de autoavaliacin........................................................38

16.2 Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental.................................................. 40

16.3 Unidade 3. A atmosfera .............................................................................................. 43

16.6 Unidade 6. A hidrosfera e a humanidade.................................................................... 51

16.8 Unidade 8. A xeosfera e a humanidade ...................................................................... 56

16.9 Unidade 9. A biosfera ................................................................................................. 60

16.12 . Unidade 12. O medio litoral como interfase .............................................................. 66

16.13 Unidade 13. A paisaxe como indicador de sade ecolxica........................................ 68

16.14 Unidade 14. Xestin sustentable do medio ambiente ................................................. 69

Os contidos de Ciencias da Terra e ambientais, segundo o Decreto 126/2008 (DOG do 23

u.d 1. O medio ambiente

u.d. 11. O solo como interfase

Nesta modalidade de ensino, o semipresencial, vostede debe asumir o papel principal na

En cada unidade didctica atopar os seguintes apartados:

As titoras lectivas e de orientacin

Recomendmoslle a lectura de La Tierra herida. Que mundo heredarn nuestros hijos?

Unidade 1. O medio ambiente

Nesta unidade os criterios de avaliacin son os seguintes:

Nesta unidade debe facer especial fincap:

Actividade 2 da pxina 34.

Actividade 5 da pxina 34.

Actividade 6 da pxina 34.

Actividades 14 e 16 da pxina 27.

Actividade 11 da pxina 34.

Actividade 25 da pxina 33.

Actividade 9 da pxina 23.

Unidade 2. As tecnoloxas de informacin ambiental

Nesta unidade os criterios de avaliacin son os seguintes:

Definir risco, vulnerabilidade, perigo e exposicin; relacionar os factores de risco entre

Nesta unidade debe prestar especial atencin:

Actividades 1 e 8 da pxina 54.

Actividades 11, 12 e 13 da pxina 54.

Actividade 4 da pxina 42.

Nesta unidade os criterios de avaliacin son os seguintes:

Realice a actividade 1 da pxina 61.

Realice a actividade 2 da pxina 84.

Realice as actividades 4, 5 e 6 da pxina 82.

Realice as actividades 1 , 4, 7, 8, 12 e 13 da pxina 84.

Realice a actividade 14 da pxina 75.

Realice a actividade 2 da pxina 61.

A seguinte pxina web contn informacin sobre o clima en Galicia:

Unidade 4. A atmosfera e a humanidade

Nesta unidade os criterios de avaliacin son os seguintes:

Nesta unidade debe facer especial fincap en comprender a definicin de substancia