RENACEMENTO E CLASICISMO

CONTEXTO XERAL. OS CAMBIOS DO MUNDO E A NOVA VISIN

DOS SER HUMANO

1. O RENACEMENTO EUROPEO
O Renacemento un amplo movemento cultural -non s artstico
ou literario- que transformou a vida europea a partir do sculo XV e,
especialmente, no XVI.
Este proceso supn a expansin do ideario humanista xurdido en
Italia desde o sculo XIV.
Co termo Renacemento (de renacer, 'volver nacer') faise
referencia caracterstica fundamental deste movemento: a
recuperacin, o rexurdimiento da cultura clsica grega e latina.
O renacer da cultura clsica, xunto coa valoracin do home e do
mundo, supn o paso da cultura teolxica medieval a unha nova
cultura humanista. Esta nova cultura humanista, difundida grazas
invencin da imprenta por Gutenberg no sculo XV, os descubrimentos
xeogrficos (en especial o de Amrica) e o desenvolvemento
econmico, marca o inicio do mundo moderno.
Durante o Renacemento formronse os grandes Estados
modernos, como Francia, Inglaterra e Espaa. Por outra banda, a crise
definitiva do feudalismo permitiu o afianzamento do poder do rei apoiado pola burguesa e o pobo chan- fronte nobreza, que perde
case todo o seu poder. Xorde as o Estado unitario, formado por
sbditos rexidos baixo a frmula da monarqua absoluta, que, como a
de Carlos I en Espaa, foise impondo como forma de goberno.
O crecemento das cidades favorece a aparicin dunha nova
clase social, a burguesa (a palabra burgus significaba
orixinariamente 'habitante do burgo ou cidade'), dedicada
fundamentalmente a actividades comerciais e industriais, que, fronte
aos ideais guerreiros da nobreza, impn os seus propios: o traballo, o
dieiro, a ganancia, o benestar material...
1.1. O HUMANISMO
Os humanistas, homes dedicados aos studia humanitatis
('estudo das humanidades': gramtica, retrica, potica, historia e
filosofa moral), propuxronse como meta a restauracin dos ideais
clsicos. Os dous puntos esenciais do humanismo son:
Estudo das linguas clsicas grega e latina, especialmente desta
ltima. Xunto con iso, o interese e valoracin das linguas
vulgares ou romances.
A valoracin entusiasta do mundo e do home, a orientacin da

cultura cara ao coecemento do humano e o terreo.

O estudo das linguas clsicas trouxo consigo a difusin e a
imitacin dos escritores antigos. O recoecemento da dignidade do
home supuxo unha nova forma de entender a vida e o mundo, cuxas
notas mis distintivas seran as seguintes:
O mundo xa non un simple lugar de paso para a outra vida,
senn un lugar belo e digno de ser gozado.
O home o centro e a medida do mundo (antropocentrismo,
fronte ao teocentrismo medieval).
O ser humano sente harmonicamente integrado na natureza,
que constite fonte de beleza e de pracer para os sentidos.
A perfeccin do ser humano non radica no exercicio da virtude,
senn no desenvolvemento equilibrado de todas as sas
facultades fsicas e intelectuais. Por iso, o tipo ideal da poca o
cortesn, que, segundo Baltasar de Castiglione, debe cultivar
vez as armas e as letras (harmonizacin do clrigo e o cabaleiro
medievais) e exercitar e dominar actividades diversas, desde os
xogos fsicos s belas artes.
Humanistas famosos foron, ademais de Petrarca e Dante, Erasmo
de Rterdam nos Pases Baixos; Thomas More en Inglaterra, e Lus
Vives e Antonio de Nebrija en Espaa.
1.2. A ESTTICA RENACENTISTA
A idea central a imitacin do clsico, considerado como o
modelo de perfeccin. Resctanse as ideas platnicas sobre a beleza
(a arte como un ideal en relacin coa forma e unha utopa para a
humanidade), e a Potica de Aristteles impn no teatro a distincin
entre o estilo elevado (traxedia) e estilo baixo (comedia), as como as
tres unidades de lugar, tempo e accin.
Dentro da ampla variedade da literatura renacentista, os temas
mis frecuentes son:
Amor. Por influencia de Petrarca, non se canta un amor feliz e
compartido, senn a melancola, a dor ou a nostalxia,
sentimentos ocasionados pola falta de correspondencia da
amada ou a sa ausencia. As perfeccins fsicas da amada,
idealizada mediante un selecto vocabulario, permiten ao poeta
participar do belo como reflexo da divindade (concepto platnico
da beleza).
A natureza. A accin potica ou novelesca sitase normalmente
en paisaxes idealizados e eternamente primaverais, con fontes
de auga cristalina, suaves brisas e prados verdes (tpico do
locus amoenus). Esta natureza buclica, partcipe en ocasins
dos sentimentos do poeta, o marco adecuado para o queixume
amoroso e os refinados dilogos duns pastores convencionais.
A mitoloxa. Os mitos clsicos gregos e latinos, desposudos de
significacin relixiosa, convrtense en belas fantasas ou son
utilizados como smbolos das forzas da natureza.
Outros temas clsicos, como o carpe diem ou incitacin ao goce

da mocidade e da vida, e o beatus ille ou eloxio da vida sinxela e

retirada.
Temas filosficos e polticos. Exponse moitas veces en forma de
dilogo.

2. O Clasicismo europeo
Pero nin estes cambios nin a volta aos clsicos manifstanse do
mesmo xeito nos sculos XVI e XVII nin en todos os pases. En xeral,
considrase que durante o sculo XVI predomina o Renacemento e
durante o s. XVII o Barroco ou o Clasicismo. O BARROCO dse
fundamentalmente nos pases mediterrneos e caracterzase a nivel
formal, pola procura do efectismo e a expresin rebuscada, xogando
co enxeo e o recargamiento expresivo e a nivel temtico polo
pesimismo e o desengano. Mentres tanto, nos pases protestantes e en
Francia desenvlvese o CLASICISMO, que si mantn o ideal de
equilibrio renacentista, pero se lle engade a importancia da razn e
unha interpretacin moito mis estrita das normas de Aristteles na
sa Potica.
Desde o punto de vista poltico, a primeira metade do sculo XVII
vn marcada pola guerra dos Trinta Anos (1618-1648) e a substitucin
da hexemona continental de Espaa pola de Francia.
O mundo do pensamento e da ciencia coece un gran impulso,
grazas, por exemplo, a teoras filosficas como o racionalismo e o
empirismo. Destacan figuras como Descartes, Pascal, Bacon ou
Galileo.
O empirismo a doutrina filosfica que sostn, por unha banda,
que o coecemento ten a sa orixe na experiencia, especialmente a
que se obtn a travs dos sentidos. Defende que para demostrar a
verdade do coecemento preciso recorrer os feitos da experiencia.
Na sa primeira metade , tamn, un tempo de crises
econmicas e de tensins sociais, que irn remitindo na segunda parte
do sculo.
A LRICA DO AMOR: O PETRARQUISMO. ORIXES: A POESA
TROBADORESCA E O DOLCE STIL NUOVO

A POESA TROBADORESCA
Poesa refinada e cortes, orixe de toda a lrica en lingua
romance, cultivouse nas cortes seoriais de Provenza dende o sculo
xi ao xiv. Composta e cantada en lingua occitana ou provenzal polos
trobadores, desenvolve sobre todo o tema do amor corts: relacin
amorosa entre o poeta e unha dama idealizada que rende
homenaxe, pois sntese ante ela como unha especie de vasalo.
Adoita ser tamn un amor desinteresado, que ennobrece o poeta, o

cal adquire un compromiso de fidelidade eterna, a pesar de que nunca

ser correspondida Como obstculo que se opn ao amor, aparece o
marido celoso.
Os xneros principais son: a can (ou cancin, de tema
amoroso), o sirvents (ou serventesio, de carcter satrico) e a ten (ou
disputa, discusin ou debate sobre temas variados). Cultvase tamn a
albada (separacin dos amantes ao amaecer despois de pasar a
noite xuntos), a pastorela (encontro no campo entre un cabaleiro e
unha pastora) e o pranto (lamento fnebre por un gran personaxe, con
frecuencia o protector do trobador.
Os poemas trobadorescos, que an acompaados de
anotacins musicais para o canto nas pequenas cortes feudais dos
nobres, conservronse grazas transcricin realizada nos
cancioneiros durante os sculos xiii, xiv e xv. Trtase sempre dunha
poesa de elaborada factura. En total, calclase que o corpus
trobadoresco est composto por unhas 2.500 poesas, algunhas de
autor annimo e as demais repartidas entre uns 350 poetas
coecidos.
Trobadores famosos son Bernart de Ventadorn, Marcabr e
Arnaut Daniel.
A poesa trobadoresca exerceu grande influencia en toda a Europa
medieval.
O DOLCE STIL NUOVO
Cocese con este nome (tomado do canto XXIV do Purgatorio,
de Dante) unha lrica de tipo amoroso desenvolvida en Italia no sculo
XIII.
Dente emprega o termo dolce para referirse a unha forma e un
lxico baseados na musicalidade, a suavidade, a eufona. Co vocbulo
nuovo destcase a idea dun cambio estilstico e temtico. Desde un
punto de vista formal, os metros mis usados por esta escola potica
foron o soneto, a cancin e a balada, compostos en hendecaslabos e
heptaslabos.
Segundo o dolce stil nuovo, a poesa ha de ser sincera, e os seus
temas principais, o amor e a natureza.
O amor concibido de forma metafsica: a beleza e a dama son
ideais que contriben a levar o amante cara a Deus e a felicidade da
alma. A muller, como os anxos, participa da natureza celestial, polo que
debe ser obxecto dun amor pursimo. De aqu xurdir o tpico da
donna angelicata, xa que a dama unha especie de mensaxeira do
ceo.
A natureza, pola sa banda, presntase case sempre idealizada
e primaveral.
Os poetas mis destacados do dolce stil nuovo son Dante, Guido
Guinizzelli e Guido Cavalcanti.
Guinizzelli compuxo a cancin programtica do movemento.
Considera que o amor e o corazn nobre, derivado da virtude persoal,
son unha e a mesma cousa. Segundo Guinizzelli, a amada estimula a

disposicin innata do amante para o ben absoluto e pono en

comunicacin co amor divino.
Co dolce stil nuovo, o toscano, falado na rexin de Florencia, e que
a orixe do italiano, adquiriu prestixio e consolidouse definitivamente no
sculo XIV coa achega de Boccaccio e Petrarca. De Petrarca ocuparmonos
mis adiante.
DANTE ALIGHIERI
Durante (Dante) Alighieri naceu en Florencia en 1265 e morreu en
Rvena en 1321. Interveu nas loitas polticas da sa cidade, alindose
co partido dos gelfos brancos. En 1301, ao triunfar o partido dos gelfos
negros, viuse obrigado a abandonar Florencia, polo que viviu exiliado en
diversas cidades italianas e baixo o amparo de diferentes nobres os
ltimos anos da sa vida.
Dante escribiu en latn varios tratados: De vulgari eloquentia,
defensa da lingua toscana como instrumento literario, e De monarchia,
sobre temas polticos.
En italiano escribiu Vita nuova (Vida nova), coleccin de sonetos e
cancins dedicados integramente a Beatrice (Beatriz), a quen coeceu
en 1274 e que se converteu en ideal espiritual e amoroso da sa poesa,
escrita baixo a influencia do dolce stil nuovo. Beatriz morreu en 1290, e a
sa morte sumi a Dante nunha crise relixiosa que intentou superar
dedicndose aos estudios.
Outras obras lricas en italiano son Canzoniere e Convivio. A sa
obra mis importante a Divina comedia e titulouna simplemente
Comedia, seguindo o sentido clsico do termo, por iniciarse cos horrores do
inferno e rematar felizmente no paraso; pero, a partir do sculo XVI engaduselle
o adxectivo divina, tanto pola relixiosa grandiosidade do tema coma pola sa
beleza literaria.
Foi escrita entre 1306 e 1320, en tercetos -estrofa inventada por Dante-,
e consta de tres partes: Inferno, Purgatorio e Paraso. Cada unha destas
tres partes est composta de 33 cantos e conta cunha introducin.
O tema central o destino das almas despois da morte.
Na primeira parte, Dante percorre os nove crculos concntricos do inferno
guiado por Virxilio, que lle vai mostrando os horrores que al sofren os
condenados, personaxes mitolxicos ou ben contemporneos do mesmo
poeta, a maiora inimigos seus.
Na segunda parte, tamn guiado por Virxilio, percorre as nove bancadas
concntricas do purgatorio.
Na terceira, guiado por Beatriz, percorre as nove esferas celestiais do
paraso.
A Divina comedia unha obra magna coa que Dante logrou un fito que
abrira novas vas expresin potica do pensamento humano.
Entre os seus valores formais merecen destacarse os seguintes:
Afianza o uso do hendecaslabo, que ser para sempre o verso por
excelencia da poesa culta.
Crea a distribucin dos versos en tercetos encadeados, os cales
permiten composicins de longo alento, solemnes e xiles vez.
Usa unha lingua literaria chea de viveza e expresividade, na que incle
tanto os vocbulos mis refinados do clasicismo de raz latina como os

termos do rexistro popular da variante toscana do italiano.

A obra en conxunto un poema alegrico que resume
perfectamente os anhelos da vida de Dante e da sa poca, cunha singular
fusin de cristianismo e clasicismo.

A LRICA DO AMOR: O PETRARQUISMO

PETRARCA naceu en Arezzo, en 1304, de familia florentina, que fuxiu
como Dante ao triunfar os gelfos negros. Viviu un tempo en Avin, onde
coeceu a Laura, que inspirara toda a sa obra potica en italiano.
En 1340, en recoecemento sa obra en latn, foi coroado en Roma
como poeta.
A morte de Laura en 1348, a causa da peste que se estendeu por toda
Italia, provocou nel unha fonda crise espiritual. Viviu en varias cidades ata a
sa morte en Arqu en 1374.
Petrarca foi un grande estudoso e admirador dos autores clsicos
grecolatinos, polo que considerado como un dos primeiros humanistas e
precursor do Renacemento.
Por iso, non de estraar que escribise en latn algunhas das sas obras,
como, por exemplo, un extenso poema titulado frica.
Non obstante, a fama de Petrarca dbese sa poesa en italiano: Trionf
(Os triunfos), poema alegrico ao xeito de Dante, e Canzoniere
(Cancioneiro).
O Cancioneiro
Na sa forma definitiva, o Cancioneiro consta de 366 composicins,
con predominio absoluto dos sonetos (317). No Cancioneiro conflen
tres correntes:

A da tradicin provenzal, cuxo cdigo do amor corts segue

exercendo un importante influxo.
A da poesa da corte siciliana do sculo anterior, que impuxo as
sas innovacins formais (<soneto e hendecaslabo).
A influencia mis directa do dolce stil nuovo.
O primeiro soneto abarca en si mesmo o tempo ao representar a
perspectiva dun poeta maior e mis sabio que mira cara atrs e
contempla os erros de mocidade do home que foi, expresando
arrepentimento e vergoa polos vans sufrimentos e vas esperanzas.
Pero o tema dominante faise presente ao longo do Cancioneiro: o
amor or Laura in vita e in morte, o que dota obra dunha grande
unidade.
1 parte (in vita):
Dominada pola influencia stilnovista. Comeza a desenvolverse o
motivo das queixas amorosas
Mito de Laura : Cantada pola beleza e virtude / altiveza e
desprezo.
Tensin: razn/desexo; desesperacin e esperanza, atrevemento
e medo expresadas en metforas como o lume que xea (dolce
amaro).

Sonetos do presentimento: annciase a morte de Laura.

2 parte (in morte)

Levada ao ceo, convrtese nunha muller comprensiva, consolo e
camio de salvacin.
O poeta chama pola morte, confesa o erro por tela amado
demasiado.
Nas das ltimas cancins do ciclo, leva a cabo un acto de
contricin definitivo, depositando todas as sas esperanzas en Deus e
rezndolle o Virxe Mara, a quen ofrece unha peza de amor
pedndolle misericordia e bo consello, o fin dos seus sufrimentos e un
comezo de salvacin.
No estilo empregado para a expresin do amor son de notar os
seguintes
trazos:
o uso dunha linguaxe sinxela e vez exquisita, cunha depurada
seleccin lxica en busca do refinamento e a elegancia, e que
habera de marcar o camio da lingua potica de sculos
posteriores.
O emprego abundante de recursos retricos que contriben a
suxerir matices moi variados do sentimento. Destacan as figuras
baseadas nas oposicins (antteses, paradoxo, oxmoro) e,
especialmente, as metforas, algunhas de gran orixinalidade.
Habera de ser a vea lrica amorosa de Petrarca a que influse
decisivamente en toda a poesa renacentista europea, dando lugar
corrente denominada petrarquismo. A influencia do Petrarca incle
tanto aspectos formais como temticos. Nos temas destacar o culto
beleza, o protagonismo da natureza (bucolismo) e do amor, da man
do cal est a muller como eixo en torno ao que vira a filosofa do amor
petrarquista, ao xeito do amor corts.
En Italia o petrarquismo tivo bos continuadores como Pietro
Bembo e Jacopo Sannazaro; en Portugal foi poeta petrarquista Lus de
Camoens; en Espaa introduciron o petrarquismo Garcilaso de la Vega
e Juan Boscn.