BEKTLKTE DRT KAPI KIRK MAKAM*

Yrd. Do. Dr. Hseyin ZCAN**

Bekt inancnda Drt Kap Krk Makam tarkt mensubunun geecei madd ve manevi
aamalardr. Hac Bekta Vel, Maklt adl eserinde tarktinin retisini bu ekilde
dzenlemitir. Ona gre kul, alap Tanrya Krk Makamda erer. Drt Kap ile kastedilen
drt esas: erat, Tarkt, Mrifet ve Hakkttir. Bunlarn her biri de onar blmden olumaktadr. Toplam Krk Makamdr.
Ahmet Yesev, tarktnn erknn Krk Makam esasna gre tanzim etmi ilk Trk
sfsidir. Kendisini tkp eden pek ok Trk sfsinde de Drt Kap sisteminin var olduunu
grmekteyiz. Ahmet Yesev Drt Kap Krk Makam anlaynn kaynan Hz. Aliye
dayandrmaktadr: Hazreti Ali raziyallah anhu rivayet klrlar kim dervilik makam krk
turur. Eer bilib amel klsa derviliki pak turur; ve eer bilmese ve rgenmese, dervilik
makam anga haram turur ve cahil turur. Ol krk makamn on makam- eratda turur ve on
makam- tarktte turur ve onu makam- marifette turur ve on makam- hakiktte turur. Trk
slm sfilerinin slk sistemini Drt Kap Krk Makam anlay oluturmaktadr.1
Ahmet Yesevnin Fakrnmesindeki Drt Kap Krk Makam anlay ile Hac Bekta
Velnin Makltndaki Drt Kap Krk Makam anlay bir ok benzerlikler gsterir. Drt
Kapda zikredilen Krk Makamdan otuzu birbiriyle ayniyet derecesinde benzerlik
arzetmektedir. Dier on tanesi birbirini nakzedecek kadar olmayp sadece ifade farkndan
ibarettir.2
Bu durum Trkistan kaynakl olan Hac Bekta Vel ile Ahmed Yesevnin arasndaki
ilgiyi ve ba gstermesi bakmndan nemlidir. Ahmet Yesev ile muasr olmayan Hac
Bekta Vel, bir ok menakpnmede Ahmet Yesev ile muasrm gibi gsterilmi onun
mridi olarak anlatlmtr. Bu benzerlikler ile Bektliin kaynann Orta Asyadaki ilk
*

Bu alma Journal of Turkish Studieste yaynlanmtr. Say. 28, No. 28/1, Harvard University, USA,

Austos 2004.
**

1
2

Fatih niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

Hamiye DURAN: Yunusta Slk Sistemi, Hac Bekta Vel Dergisi, 2, (Austos 1997), s. 12-13.
Abdurrahman GZEL: Hac Bekta Veli ve Maklt, Ankara 2002, s. 51.

Trk Mutasavvf Ahmet Yesevye uzandn ifade edebiliriz. Hac Bekta Velnin de
Trkistanl bir mutasavvf olduu dnlrse onun beslenme ve etkilenme kaynaklarnn
Ahmet Yesev olmas tabiidir.
Hac Bekta Vel, Makltnda Drt Kap Krk Makam u ekilde gsterir: eratin
birinci makam, iman getirmektir. kinci makam, ilim renmektir. nc makam; namaz
klmak, zekat vermek, oru tutmak, gc yetene hacca gitmek, seferberlik olunca kamayp
dmana kar gelmek ve cenabetten temizlenmektir. Drdnc makam, helal kazanmak ve
faizi haram bilmektir. Beinci makam, nikah kymaktr. Altnc makam, hayz ve lousalkta
cinsi mnasebeti haram bilmektir. Yedinci makam, snnet ve cemaat (ehl-i snnet velcemaat) ehlinden olmaktr. Sekizinci makam, efkttir. Dokuzuncu makam, temiz yemek,
temiz giyinmektir. Onuncu makam, emr-i bil-maruf nehyi anil-mnker, yani iyilii emredip
yaramaz ilerden sakndrmaktr.
Tarktin makamlar; tarktin ilk makam prden el alp tevbe etmektir. kinci makam,
mrid olmaktr. nc makam, sa kesmek (tra olmak) ve elbise deitirmektir. Drdnc
makam, nefis savanda mcahede etmek, olgunlamaktr, pimektir. Beinci makam, hizmet
etmektir. Altnc makam, havf yani korkudur. Yedinci makam, mit etmektir. Sekizinci
makam; hrka zenbil, makas, seccde, subha (yz taneli tesbih) ibrat (ine) ve asadr.
Dokuzuncu makam, sahib-makam (makam sahibi), sahib-cemiyet (cemaat sahibi-i btnl), sahib-nasihat (nasihat sahibi) ve sahip-mhabbet (muhabbet sahibi) olmaktr.
Onuncu makam; ak, evk, sef ve fakirliktir.
Marifetin makamlar; Birinci makam, ilim, ikinci makam, cmertlik, nc makam,
haya, drdnc makam, sabr, beinci makam, perhizkrlk, altnc makam, korku, yedinci
makam, edep, sekizinci makam, miskinlik, dokuzuncu makam, mrifet, onuncu makam,
kendini bilmektir.
Hakiktin birinci makam, toprak olmaktr. kinci makam, yetmiiki milleti
ayplamamaktr. nc makam, elinden geleni esirgememektir. Drdnc makam,
dnyada yaratlm btn nesnelerin kendisinden emin olmasdr. Beinci makam, mlk
sahibine yzn srp yz suyunu (yaratl sebebi olan Muhammed nurunu) bulmaktr.
Altnc makam, sohbette hakikt srlarn sylemektir. Yedinci makam, srdr. Dokuzuncu
makam mnacaattr. Onuncu makam, alap Tanrya ulamaktr.3

Esad COAN: Maklt (sdl. HseyinZBAY),Ankara 1996, s. 11, 18.

Drt Kap Krk Makam bilinmesi gerekli nceliklerdendir. Post sahibinin bu makamn
srlarna vakf olmas gerekir. Bekt iirinde bu durum u ekilde dile getirilir:
Muhammed Ali postunda oturan
Drt kapy krk makam bilmeli
Muhammed Aliye talibim deyen
Evvel farz mridini bulmal
Ball Baba4
Hac Bekt Vel, Maklt adl eserinde Drt Kap Krk Makam deta Kuran ayetleri
ve hadislerle tasnif ve erh etmitir.5
Drt Kap ayn zamanda evrenin yaratlndaki drt unsur olan ate, hava, su, toprak ile
de simgelenmitir. lk kap erat kaps, simgesi yel (hareket eden hava)dir. Bu gurupta yer
alan kiilere abidler denilmitir. kinci kap, tarkt kaps, simgesi od (ate). Bu grupta yer
alan kiilere zahidler denilmitir. nc kap, mrifet kaps, simgesi sudur. Bu grupta yer
alan kiilere arifler denilmitir. Drdnc kap, hakikt kaps, simgesi topraktr. Bu grupta
yer alan kiilere muhibler denilmitir. Hac Bekta Vel, muhibler grubunu "teslim u rza olan
grup" olarak tanmlamakta ve her eyin aslna dneceini vurgulamaktadr.6
Drt Kap eitli ekillerde tarif edilir. erat Dnyaya gelmek ve bilgi sahibi olmak ve
kendini kurtarmaktr. Tarkt: Drst olarak yaamak "ettii baz hatalara tevbe ederek"
Mrifet bilgisinin meyvesini almak, evresine memleketine ve insanla yararl hale
gelmektir. Hakikt: Ebedi hayata domak, insanln gnlnde yaamaktr.7
Tasavvufta ilk kap erat kapsdr. Bu kap kutsal emri bildirir. kinci kap tarkttr. Bu
kapda kullua bel balanr. nc kap marifettir. Gnl gz bu kapda alr. Mana saray
bu kapda ykselir. Drdnc kap hakkt kapsdr. Bu kapda ere eksik baklmaz. Bu
makama ulaann gndz bayramdr. erat gtr, Tarkt yokutur, Mrifet sarplktr,
ycesi de hakkttir. Derviin drt yannda drt ulu kap gerektir. Nereye bakarsa gecesi
gndz olmaldr. O makama erien dervie iki evren de kefolur. Bu yolda drt kap krk
makam vardr."8

Turgut KOCA: Bekt Nefesleri ve airleri, stanbul 1984, s. 25.

Hamiye DURAN: "Hac Bekt Velinin Makltnda Drt Kap Krk Makam", Milli Kltr
Dergisi (Austos, 1990), Ankara, s. 75, 75.
6
Belks TEMREN: Bektliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Ankara 1995, s. 71, 80.
7
Bedri NOYAN: Bektlik Alevlik Nedir, Ankara 1987, s. 219.
8
Adil GLVAHABOLU: Hac Bekta Vel, Ankara, s. 142.
5

Tasavvuf gizli, gizemli bir yolculuktur. Srlarla doludur. Kaplardan kaplara geilir.
Bektlik Drt Kap stne bina edilmitir. Drt Kap Krk Makamda ilerleyen bir ok
tasavvf mertebeleri geer. Sonunda muhabbet denizinde ummana erer, gerek varla ular.
Drt kapy krk makam yol eyler
On yedi erkn kll hal eyler
snneti yedi farz dal eyler
Muhabbet bahrinde umman syler
Malatyal Sadk Baba9
Drt Kap bir baka adan u ekilde yorumlanr: erat, anadan domak, tarkt, ikrr
vermek, mrifet, nefsini bilmek, hakikt, Hakk kendi z vcudunda bulmaktr.10
Drt Kapya erememek bir eksiklik olarak kabul edilir. Cnn (Allah) ok uzaklarda
aramamak gerekir. O "Bize bizden yakndr". Talibe bu ekilde nasihat edilerek Drt Kap
Krk Makamn insann znde olduuna iaret edilir:
Gel talip drt kap krk makam sende
Irak gezme yakn gzle cnan
Arayp maksudun bulasn tende
Vcudun ehrinde gzet mihman
Esir Baba11
Drt Kap Krk Makamn eitli benzetmelerle ifadesi u ekildedir: erat anadr,
Tarkt babadr, Mrifet ouldur, Hakkt oulun ouludur. erat doudur, Tarkt batdr,
Mrifet kuzeydir, Hakkt gneydir (kble). erat farzdr, Tarkt vaciptir, Mrifet snnettir,
Hakkt nafiledir.12
Bektlerin kapsnda bir insan erat kapsnda "el olu"dur. Yani bir baba ve anann
evlad, maldr. O bu mertebede yalnz kendini dnr. Kendi ahsi dnceleri, arzular,
menfaatleri peinde koar.Tarkt kapsnda "yol olu"dur. Yani kendi benliinde bir miktar
fedakarlkta bulunarak bir mefkureye, bir zmreye balanr. Burada da gereken terbiye ve
irad aldktan sonra hakikt kapsnn tokman vurur, "il olu" olur, yani cemiyete
devredilir. Bundan sonra ailenin de, zmrenin de mal deildir. Cemiyet iin dnr, onun
iin yaar, alr. Bu makamda da gerektii kadar duraklayan, erenlerin sohbetlerinden

smail ZMEN: Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Ankara 1995, C. 3, s. 378.

M.Tevfik OYTAN: Bektliin Yz, stanbul 1962, s. 83.
11
smail ZMEN: a.g.e., C. 4, s. 450.
12
Nejat BRDOAN: Anadolunun Gizli Kltr Alevlik, stanbul 1994.
10

faydalanan cn, mrifet kapsnn eiinden ieriye ayak atar. Artk "atam gk, anam yerdir",
der. Benliinden bsbtn syrlr kar. yilii ktl, kahr, ltfu bir grr...Her eyi
eyvallahla karlar.13
Pr Sultn da byle bir nasip aramakta, yolun almasn mit etmektedir. Bu yol hem
dnya iin hem de ahiret iin dorudur.
Pr Sultn Abdlm eller menolur
Drt kapudan bir gn birden yol olur
Dnyada ahiret doru yol olur
Verdiin ikrra durabilirsen
Pr Sultn Abdl14
Drt Kap Krk Makam Bekt tarktnn db ve erknnn temelini oluturur. Hac
Bekta Vel tarafndan dzenlenen bu anlay ile "alap Tanrya ulama" hedeflenir. Krk
Makamn iinde madd ve manevi hayata ait blmler bulunmaktadr. Bu makamlar insann
sosyal hayatyla da dorudan ilgilidir. Kiiye bir yaama tarz ve bir anlay vermektedir.
Drt Kap Krk Makam son derece hassas bir sistemletirmeye dayanr...Hac Bekta
Velnin Makltnda yer alan drt kap slm Tasavvufunun amentsdr. Drt makamn
salad dnya gr tutum ve davran biimlerini kiiye alamak suretiyle onu yceltir;
duygularn asilletirir.15
Bekt iirinin temelini Drt Kap Krk Makam oluturmaktadr. Bekt dervii hayatn
bu makamlara gre dzenlemekte ve bu makamlar dorultusunda ilerlemektedir. Tarktin
erkn demek olan ve hayatlarn dzenleyen bu esaslar Bektler, iirlerinde ska
ilemilerdir. Halkn belleinde yzyllardr canl bir ekilde yaayan bu deyiler bize AlevBekt yoluna, erknna ilikin deerli bilgiler, ipular sunar. Alev Bekt yolunun yazl
kaynaklarnn yok denecek kadar az olduu gznne alnrsa yzlerce yllk bir birikimin
eseri olan deyilerin deeri ve anlam kendiliinden ortaya kar...Alev Bekt erkn
damtlm bir biimde deyilerde kendisini ifade eder.Yola ilikin bilgiler, hareketler,
riteller, buyruk ve saknmalar deyilerden renilebilir.16

13

Ethem Ruhi FILALI: Trkiyede Alevlik Bektlik, Ankara 1991, s. 193, 194.
smet Zeki EYUBOLU: Alev Bekt Edebiyat, stanbul 1992, s. 163.
15
Orhan TRKDOAN: Alev Bekt Kimlii,stanbul 1995, s. 182, 183, 184.
16
Ali YILDIRIM: Alev Bekt Deyileri, Ankara 1995, s. 12, 13.
14

Bu gerei gznnde bulundurduumuzda Bekt iirinin edeb zenginlii dnda belge

olma zellii de ne kmaktadr. Konuyla ilgili almalarda bir ok aratrc mevcut
ritellerden hareketle Bektileri inceleyerek onlarn davranlarn ve inanlarn
deerlendirerek hayat anlaylar hakknda hkm vermektedirler. Trkiyenin farkl
blgelerinde bulunan topluluklarn farkl dnce ve yaaylar olduu da gzlenmektedir.
Bu durumda Bektlerin sadece gnmzdeki uygulamalarna bakarak Bektiliin erkn
hakknda hkm vermek yanltc olacaktr. Bekt erknnn temelini oluturan ve tarikatin
pri olan Hac Bekta Vel tarafndan dzenlenen Drt Kap Krk Makam anlay ayn
zamanda Bektliin ilk temel erknnmesidir. Bu sistemin Hac Bekta Velnin eseri olarak
genel kabul gren Makaltta bulunmas da nemlidir. Bu sistemle Hac Bekta Vel,
tarikatnn temel deerlerini ve tercihlerini belirlemitir. Bu adeta tarikatn anayasasdr. Sonradan dzenlenen erknnmeler bu sistemle ilgili herhangi bir deiiklie gitmemitir. Onlarn
yaptklar pratikleri sistemletirme ve kurumlatrmalarla snrldr.
Maklt, Hac Bekt Velnin eseri olarak genel kabul grmektedir. Orada anlatlan dini
pratiklere dair baz bilgiler gnmzdeki uygulamalarla elimektedir. Bu elikiyi
kabullenmeyen anlay sahipleri Maklttaki bu tr ifadelerin sonradan eklendii gibi zayf
bir tezi ileri srmektedirler. Hac Bekta Velnin bu sistemini Bekt airlerince ele aln
sistemdeki bilgilerin kabul grmesinin ispatdr. nk air halkn duygu dnce ve
inannn seslendiricisi durumundadr. zellikle halk airleri bu zellikleriyle bilinir. iirlerin
szl kltrle dilden dile aktarlarak zamanmza kadar gelmesi halkn kabuln ve iirlerin
onlar zerindeki etkisini gstermesi bakmndan nemlidir.
Bektlik hakknda salkl hkm vermek iin yzyllar boyu korunarak zamanmza
gelen Bekt iirini dikkate almak bir zorunluluktur. Maklttaki Drt Kap Krk Makamn
iirlerde yaygn olarak yorumlanmas hem Maklt zerindeki phelerin giderilmesinde katk
salamakta hem de Bekt iirinin tayclk ve tebli arac oluuna iaret ederek dap ve
erkna dikkat ekmektedir.

KAYNAKA:
BRDOAN, Nejat(1994), Anadolunun Gizli Kltr Alevlik, stanbul.
COAN, Esad(1996), Maklt (sdl. HseyinZBAY), Ankara.
DURAN,

Hamiye (1990), "Hac Bekt Velinin Makltnda Drt Kap Krk Makam",

Milli KlTR Dergisi, Austos, Ankara.

DURAN, Hamiye (1997), Yunusta Slk Sistemi, Hac Bekta Vel Dergisi, 2, Austos.
EYBOLU, smet Zeki(1992), Alev Bekt Edebiyat, stanbul.
FILALI, Ethem Ruhi(1991), Trkiyede Alevlik Bektlik, Ankara.
GLVAHABOLU, Adil, Hac Bekta Vel, Ankara.
GZEL, Abdurrahman (2002), Hac Bekta Veli ve Maklt, Ankara.
KOCA, Turgut(1984), Bekt Nefesleri ve airleri, stanbul
NOYAN, Bedri(1987), Bektlik Alevlik Nedir, Ankara.
OYTAN, M.Tevfik(1962), Bektliin Yz, stanbul.
ZMEN, smail (1995), Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Ankara, C. 1, 2, 3, 4, 5.
TEMREN, Belks(1995), Bektliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Ankara.
TRKDOAN, Orhan (1995), Alev Bekt Kimlii, stanbul.
YILDIRIM, Ali (1995), Alev Bekt Deyileri, Ankara.