mebpee keer keuece mes ..

Dece=le-meteer

nesefuekeeslmeJe
Yee jle ceW efpeleves Yeer leewnej
ceveees peeles nQ, nesueer Gve meYeer mes
efJeue#eCe nw~ Fmes ueesie Ketye nemeHeefjneme kes meeLe ceveeles nQ~ nesueer kes
efove nes-nuuee ceee jnlee nw Deewj
ueesie Ske-otmejs kees iegueeue-Deyeerj
Fleeefo mes jbie [eueles nQ leLee jeef$e kees
nesefuekee peueeles nQ~ DeeefKej Fme
leewnej kees Fme efove leLee Fme jerefle mes
ceveeves kes Heers jnme keee nw?
Hebef[le ueesie kenles nQ efke YeefJe<e
HegjeCe ceW veejo peer ves jepee egefOeef<j mes
nesueer kes mecyevOe ceW pees keLee kener,
Jen Fme Hekeej nw
veejo peer yeesues ``ns vejeefOeHe!
Heeuiegve ceeme keer HetefCe&cee kees meye
ceveg<eeW kes efueS DeYee oeve osvee eeefnS
efpememes mecemle Hepee Yee-jefnle neskej
nBmes Deewj keer[e kejs~ [b[e Deewj ueeer
ueskej yeeueke MetjJeerjeW keer lejn ieeBJe
kes yeenj peekej nesueer kes efueS ueke[er
Deewj keb[eW kee mebee kejW~ Gme
nes e f u ekee-onve, neme-Heef j neme,
efKeueefKeueen Deewj cev$e GeejCe mes
HeeHeelcee je#emeer ve< nes peeleer nw~ Fme
Jele keer JeeKee mes efnjCekeMeHe keer
yenve DeLee&led Heeo keer yegDee, pees
Heeo kees ueskej Deeqive ceW yewer Leer,
HeefleJe<e& `nesefuekee' veece mes Deepe leke
peueeF& peeleer nw~ ns jepeved, nesefuekee-

onve Fleeefo mes mecHetCe& Deefve<eW kee

veeMe neslee nw....~''
Deemegjer Je=efeeeB ner
`HeeHeelcee je#emeer' nQ
yegefceeve ueesie Ghejeskele keLeemeej kees He{kej mecePe mekeles nQ efke
Fmekee MeyoeLe& uesvee egefkele-mebiele veneR
nw yeequke YeeJeeLe& DeLeJee ue#eCeeLe&
uesvee ner efJeJeske-meccele nw keeeWefke
kesJeue ueke[er Deewj keb[eW kes onve mes
lees meYeer Deefve<eW kee veeMe nes veneR
mekelee, ve ner keYeer Ssmee ngDee nw~
JeemleJe ceW lees ueke[er Deewj keb[s DeHeves
mJeYeeJe leLee keceeX ceW pees ogKe osves
Jeeueer DeeoleW nQ, pees keglee, Meg<kelee,
ketjlee leLee efJekeej He Pee[-Peebke[
nQ, Gvekes Heleerke nQ Deewj Deeqive
`eesieeefive' kee Heleerke nw~ Dele yegjs
mebmkeejeW, veeeqmlekelee leLee DeefYeceeve
He nesefuekee Fleeefo kees Hejceelcee
He efoJe Deeqive keer HeeHe-on Meefkele ceW
nesce kej osvee DeLeJee eesieeeqive ceW Yemce
kej osvee ner `nesefuekee-onve' nw~
Fmemes ceveg<e kes ceve ceW n<e& Deewj
Deeeo nesvee mJeeYeeefJeke nw FmeefueS
en neme-Heefjneme kee leewnej ceevee
ieee nw~ `DeYee oeve' osves kee DeLe& Yeer
ener nw efke nce keesF& Ssmes kece& ve kejW,
efnbmee, keesOe, s<e Fleeefo kes JeMeerYetle
neskej JeJenej ve kejW efpememes efke

ueesie keee kenWies (mecHeeokeere) ..5

leHemee Je<e& (keefJelee) ..........6
HeMve nceejs, Gej oeoer peer .....7
YeieJeeve kes Heefle JeHeeoejer ......9
yeeyee kenles (keefJelee) ........10
`He$e' mebHeeoke kes veece ........11
DeeJeMeke metevee .............11
F&MJejere keejesyeej ceW .........12
mJeceeve ee Heg<e meceeve ........15
keQmej MeeHe veneR, Jejoeve......18
DeeoMe& Heg<eeLeea ..............19
efnccele .......................21
F&MJejere Meefkele ..............22
yeeyee ves ueiee efoS HebKe ........23
mJeeb neveer mepe&ve...........24
Jeen %eeveece=le.................25
yeeyee ves peieeF& peerJeve-peesefle .26
meoe cegmekejeFes .............27
veejer let efMeJeMeefkele (keefJelee).29
meefe$e mesJee meceeeej .........30
iueesyeue DemHeleeue ceW .........32
eebpeefue ....................33
svMeve veneR, DesvMeve ........34

meomelee Meguke
Yeejle
%eeveece=le
Jeu[& efjvegDeue
efJeosMe
%eeveece=le
Jeu[& efjvegDeue

Jeeef<e&ke DeepeerJeve
100 /- 2,000/100/- 2,000/1,000 /- 10,000/1,000/- 10,000/-

Meguke kesJeue `%eeveece=le' DeLeJee `o

Jeu[& efjvegDeue' kes veece mes [^eHe ee
ceveerDee@[&j eje Yespeves nsleg Helee nwmebHeeoke, DeesceMeeefvle efHebefbie Hesme,
%eeveece=le YeJeve, MeeefvleJeve- 307510
(Deeyet jes[) jepemLeeve~

Meguke kes efueS mecHeke& kejsW 09414006904, 09414423949

hindigyanamrit@gmail.com

%eeveece=le
ncemes efkemeer kees Yee nes~ HegveMe, meeseves keer yeele nw efke
`HeeHeelcee je#emeer' lees nceejs ceve ceW yewer ngF& Deemegjer Je=efeeeW
leLee HeeHepeveke keceeX keer ner metefekee nw~ Dele nce %eevejbie mes Ske-otmejs kees (DeelceeDeeW kees) jbiekej, ceve kes
kegYeeJeeW leLee kegmebmkeejeW kee keeje oiOe kej oW ener
nesueer Deewj nesefuekeeslmeJe kee JeemleefJeke jnme nw Hejvleg
Fmekeer yepeee Deepe neslee en nw efke ueesie nes-nuuee Deewj
ng[obie DeefOeke ceeeles nQ Deewj JeemleefJeke YeeJe mes nesueer
veneR ceveeles~
otmejer keLee
Hebef[le ueesie kenles nQ efke yee HegjeCe ceW efueKee nw efke
``Heeuiegve keer HetefCe&cee kes efove pees ceveg<e efee kees Skeeie
kejkes efnb[esues ceW Petueles ngS eer ieesefJevo Heg<eesece kee oMe&ve
kejlee nw Jen efveMee ner JewkegC kees peelee nw~ en
nesuekeeslmeJe nesueer kes otmejs efove neslee nw Deewj Gmeer efove
Deyeerj-iegueeue keer Heeie nesleer nw~ Heeuiegveer HetefCe&cee kes efove
ceveg kee pevce ngDee Lee~ Fmeer keejCe en ceveg efleefLe Yeer nw~
Dele Fmekes Gheue#e ceW Yeer en GlmeJe ceveeee peelee nw~
mebJele kes DeejcYe SJeb Jemevleeieceve kes efveefcee DeefivemJeHe
Hejceelcee kes Hetpeve kes efueS nesefuekee onve Yeer efkeee peelee nw
peesefke mebJele kes DeejcYe kee meteke nw......~''
mHe< nw efke eneB Yeer De#ejeLe& veneR yeequke YeeJeeLe& ner
ieee nw Jejvee Je<e& ceW Ske efove efnb[esues Petueves mes lees ceveg<e
yewkegC ceW pee veneR mekelee~ YeeJe en nw efke (1) nce eerke=<Ce
(ieesefJevo Heg<eesece) kees ue#e He ceW DeHeves ceve kes ves$e kes
meeceves jKeW, (2) ceve ceW meoe n<e& yeveees jKeW (meoe
nef<e&lecegKelee kee iegCe OeejCe efkees jnW) Deewj (3) efee kees
(Hejceelcee kes mJeHe ceW) Skeeie efkeee kejW lees nce efveeqMele
He mes yewkegC ceW peeeWies ner keeeWefke (1) Heg<eesece eer
veejeeCe kees ue#e He ceW OeejCe kejves mes nce ceW Yeer Gece
DeLee&led efoJe ue#eCe DeeeWies, (2) ceve ceW meoe n<e& leYeer jnsiee
4

peye nce mee#eer, Deveemekele Deewj Deelce-efve< neskej

JeJenej kejWies, ieesee Des ner kece& kejWies Deewj (3) efee
kees Hejceelcee ceW Skeeie kejves mes nceejs efHeues efJekece& oiOe
neWies leLee mebmkeej Meg neWies~ Dele efnb[esues ceW Petuevee
Fleeefo kee YeeJe lees ener nw efkevleg Deepe lees ueesie mLetue ner
efnb[esues ceW Petueles nQ!
efHej, ceveg kes pevce leLee vees Je<e& kes DeejcYe kes efove
nesueer ceveeves kee YeeJe Yeer ener nw efke nce DeHeveer efHeueer yeeleeW
kees Yetuekej ceeveefmeke He ceW `veee pevce' ueW, vees mebmkeej
yeveeeW Deewj DeHeves peerJeve kee veee DeOeee KeesueW~
Hegjevee leewnej
Yeejle kes ueesieeW keer ceevelee nw efke en leewnej yengle
Heeeerve keeue mes euee Deeee nw~ Fme DeJemej Hej ueesie Jeso kes
`j#eesnieb yeueienced' Deeefo je#eme efJeveeMeke cev$eeW mes
nesefuekee onve efkeee kejles Les~ ueesieeW keer Fme ceevelee kee
jnme Yeer ener lees neslee nw efke nce je#emeer Deenej, Deeeej,
JeJenej Deeefo mes DeHeveer j#ee kejW~ Gmeer kes efveefcee jbie
Kesuevee ieesee Deelcee kees %eeve-jbie ee melmebie kes jbie ceW jbievee
nw Deewj nesefuekee-onve nceW Fme yeele keer eeo efoueelee nw efke
HeeHeer DeHeves ner efkees HeeHe kes leeHe mes peue cejlee nw Dele nceW
HeeHe veneR kejves eeefnSB~
nesueer-efJe<eeke es OeejCeeeW nceejs peerJeve ceW leYeer IeWieer
peye nce nesueer kees nes-ueer (DeLee&led pees nes efueee Gmes
Yegueekej) ceevekej Deeies kes efueS MegYe keeeeX ceW HeJe=e neWies~

mele HejsMeeve nes mekelee nw uesefkeve Hejeefpele veneR

ceee& 2015

mecHeeokeere ..

ueesie keee kenWies!

ceveg<e mLeeF& Deevebo eenlee nw~

Deevevo kes veece Hej efvele veF& eer]peW

meeceves Dee jner nQ Hejvleg DeuHekeeue keer
KegMeer mes peeoe keg os veneR HeeleeR~
cenelcee ieebOeer ves efpeve meele HeeHeeW keer
eee& keer Leer GveceW Ske efJeJeskenerve
Deevevo Yeer nw efpemekee DeLe& nw, Deevevo
kes veece Hej ceeveJe DeHeves leve kees,
FefveeW kees, Oeve kees, Deeeg kees Deewj
mecyevOe kees ner KeesKeuee kej jne nw~
Yeejleere mebmke=efle kee veeje nw efke
mLeeF& Deevevo eesie eje ner HeeHle nes
mekelee nw~ eesie DeLee&led ceve kee
Hejceelcee mes pees [ ef p ememes
meJe&Meefkeleceeve Hejceelcee keer MeefkeleeeB
ceve ceW Yej peeleer nQ~ yeeekegceejer]pe keer
Heleske MeeKee ceW en eesie efveMeguke
efmeKeeee peelee nw~
yeefue e{eveer nw
Yes[eeue keer
osKeves ceW Deelee nw efke peye Jeefkele
Fme Ge ceeie& keer Deesj Deiemej neslee
nw lees Deveske yeeOeeSB Gmekee ceeie&
jeskeves kee Heeeme kejves ueieleer nQ~
FveceW mes Hegjeves mebmkeej, mebieer-meeLeer,
Deeueme Deeefo lees nQ ner Hej meyemes ye[er
yeeOee nw ueeskeueepe keer~ `ueesie keee
kenWies' Fme HeMve kes Iesjs ceW ceveg<e

ceee& 2015

efmeceves ueie peelee nw~ ueesieeW keer

leeveekeMeer mes yeeves kes efueS ueesieeW keer
lejn ner DeejeceHemevo, ceve, JeeCeer,
kece& mes Deefveeefv$ele, vekeejelcekelee mes
HejsMeeve Deewj efJekeejeW keer efiejHele ceW
Demevleg<lee kee peerJeve efpeS peelee nw
Deewj meeseves ueielee nw efke pees meYeer kee
neue nesiee Jen cesje Yeer nes peeSiee~ Fme
Hekeej otmejs YeeweflekeJeeoer ueesieeW kees
osKekej mJeeb Yeer es< Heg<eeLe& mes cegKe
cees[ves kee Keeue kejves ueielee nw Hejvleg
nce en Yeer lees meeseW efke DevegkejCe lees
efkemeer meceLe& kee efkeee peelee nw~ pees
pevemecetn mJeeb ner efJekeejeW kee iegueece
nw, Gmekee DevegmejCe kejvee lees
Yes[eeue ner nw~ pewmes Yes[W DeHeves PegC[
mes Deueie jemlee uesvee veneR eenleeR Jewmes
ner nce ceveg<e leve ceW nesles Yeer Yes[-keemee JeJenej keeeW kej jns nQ? ueesie
YeieJeeve efMeJe Hej Deewj osefJeeeW Hej Yes[
keer yeefue e{eles nQ, JeemleJe ceW yeefue lees
Yes[-eeue keer e{eveer nw, ve efke cetke
peeveJej keer~ Deewj efHej efpeme ueeskecele
kee nJeeuee oskej nce DeHeves HeeBJe
DeeF& mes ne jns nQ, yeerceejer,
iejeryeer, keuen, ceg]keocee, mecyevOeefJeso Deeefo mecemeeDeeW ceW en
ueeskecele nceeje efkelevee meneesieer

yevelee nw, Fmemes lees nce meYeer Heefjefele

nQ~ peye es mecemeeSB Deeleer nQ lees nce
Deeece-ceeqvoj keer Deesj Yeeieles nQ Deewj
YeieJeeve mes ceoo keer iegnej ueieeles nQ
Hejvleg YeieJeeve Yeer ener kenles nQ, efpeme
ueeskecele kee legce DevegmejCe kejles Dee
jns nes, Deye ceoo Yeer GvneR mes ceebiees~
efpeve ueesieeW keer ueepe mes oyes pee jns Les
GvneR kees ner meneje yeveeDees~ Hejvleg
]pejle He[ves Hej Jes leLeekeefLele efnlew<eer
lees nceejer yeele kees Devemegvee Deewj
DeveosKee kejves Jeeues yeve peeles nQ~
ueeskecele keye osJelee yevee os,
keye DeHeceeve kej os
eeoieej Meee jeceeeCe ceW ueeksecele
kee yenlge mevgoj JeCev&e ekfeee ieee n~w
peye nvecgeeve peer kees yeeObekej jeJeCe kes
meeceves ues peeee ieee lees GvnW yevoer
peevekej je#emeeW ves Gvekees DeHeceeevfele
ekfeee Hej peye Gvekeer He
bt mes uekbee peueves
ueieer leye Jener je#eme Gmes oJselee ken
kej mecceeevfele kejves ueies Deejw kenves
ueie,s nce lees Henues ner peeveles Les ekfe en
meeOeejCe veneR n~w ueeksecele keye oJselee
yevee os Deejw keye DeHeceeve kej o,s Fmekee
keeFs& efkeevee veneR nw FmeeufeS mele kes
DevJe<seer kees ueeksecele keer HejJeen ve kej
DeHeves ceeie& Hej eueles jnvee eeenfS~

HegCe HHej Hee[kej oslee nw Deewj HeeHe LeHHe[ ceejkej ueslee nw

%eeveece=le
pevecele nw oes<e Hejer#eke
kee yeerpeejesHeCe Yeer lees nceves ner efkeee Lee~ efpeme keee& kees kejves
ceneve ueesie jemles keer keeJeeW mes Ieyejeles veneR, Jes keer pees efJeefOe nesleer nw, Gmes efceeves keer efJeefOe Yeer Jener nesleer nw~
GvnW TBeeF& keer Deesj ues peeves Jeeueer meeref{eeW ceW leyoerue nce keoce-keoce euekej keneR peeles nQ lees keoce-keoce
kej uesles nQ~ nce Yeer cenevelee kes HeLe kes jener nQ Dele euekej ner ueewvee He[lee nw~ eefo Oeeies kees neLeeW mes ueHesles nQ lees
ueeskecele kees TBee ues peeves Jeeueer meer{er keer lejn Heeesie efHej Keesueves kes efueS Yeer neLeeW kees Hegve Gmeer Hekeej ueieevee He[lee
kejW~ peye Mejerj ceW jesie neslee nw lees nce DeHevee jkele, nw~ Fmeer Hekeej, peevekej ee DevepeevesHeve ceW ceve, JeeCeer, kece&
peeBe kes efueS osles nQ~ peeBekeee& Ketve kes Ske kelejs kees eje pees efJekece& ngS, %eeve efceueves Hej Deye ceve, JeeCeer, kece& mes
keF& iegCee ye[e kejkes Deewj GmeceW efHes ess-mes jesieeCeg megkece& kejkes Gme Keeles kees egkelee Yeer nceW ner kejvee nw Dele
kees Yeer npeej iegCee ye[e kejkes osKelee nw~ Gmekes Fme efJeIveeW kees osKe Ieyejevee veneR, es< kece& kejves keer HesjCee uesveer nw~
efnccele kee Ske keoce lees nceW ner ye{evee nw efHej YeieJeeve efMeJe
keee& mes nce ye[s KegMe nesles nQ efke Gmeves nceejs Mejerj keer
n]peej keoceeW mes ceoo DeJeMe kejWies~
yeerceejer kes keejCeHe Fme jesieeCeg kees Flevee ye[e kejkes
ye.keg. Deelce HekeeMe
osKe efueee, Heneeve efueee, Deye lees Fmekee Keelcee nes ner
peeSiee Deewj nce mJemLe nes peeSbies~ Ketve Hejer#eke keer
leHemee Je<e& - 2015
lejn ner pevecele Yeer oes<e Hejer#eke nw~ Jen nceejs ess-mes
yeeekegceej efvece&ue Hegjesefnle, iegJeeneer
oes<e kees Yeer ye[e kejkes osKelee nw Deewj oes<e ve nes lees Yeer
GKee[ HeWkees Gme eeve kees pees legcneje jemlee jeskes,
Gmekeer mecYeeJevee mes ncekees Deeieen kejlee nw~ nce erke
ceeee mes kewmes efveyeWies Jees pees osles mJeeb kees OeesKes~
ceeie& Hej neW leye Yeer nceejer Hejer#ee ueskej ncekees Hekekee
kejlee nw~ pevecele kes Fme JeJenej mes nceW nef<e&le nesvee yengle mees efuees kegcYekejCe keer veeRo, Deye one[ kej efoKeeDees,
efMeJeMeefkele mesvee nes legce, ceeee Hej Henej kej efoKeeDees~
eeefnS efke Jen nceeje efkelevee Oeeve jKelee nw Deewj
HejceefHelee keer Heeuevee kee legcekees efjve& kej osvee nw,
Glmeeefnle nes DeHeves ceeie& Hej Deewj Yeer DeefOeke leerJelee mes
HejceefMe#eke keer efMe#eeDeeW Hej mJeeb kees ve& kej osvee nw~
oew[vee nw~ ueesieeW kes Heers Yeeievee veneR Hej Gvemes meerKevee
nw Deewj peerJeve kees DeeoMe& yeveekej GvnW efmeKeevee Yeer nw~ Hejcemeodieg keer Dee%eeDeeW Hej kegmebmkeejeW kees yeve& kej osvee nw,
Hejceelcee kes cenee%e ceW veeseJej legcekees meJe& kej osvee nw~
pees kejves keer efJeefOe Jener efceeves keer efJeefOe
lees keee pees legce kej jns nes Jen Heg<eeLe& keeHeer nw?
F&MJejere %eeve eje meee Deevevo Heeves kes Heg<eeLeea
kees keF& yeej Ssmes mebkeuHe Yeer Deeles nQ efke YeieJeeve efMeJe
HeefJe$elee keer Heefle%ee lees[er lees en Jeeoe efKeueeHeer nw~
meJe& meceLe& nQ, peye ceQ Gvekeer Deesj ye{ jne ntB lees Jes cesjs
eeo jKevee, Oece&jepe kes ojyeej ceW veneR keesF& ceeHeer nw,
ceeie& keer yeeOeeDeeW kees efceeles keeeW veneR? en ceeveer ngF&
Fme Oece&eg ceW peerles lees efceueveer meleegieer ^eHeer nw~
yeele nw efke eefo keesF& otmeje ner nceejs efueS meye keg
ue#e Deewj ue#eCe kees, Heg<eeLe& kej yeveeDees meceeve,
kejlee jns lees nceeje efJekeeme ke peelee nw Deewj Gme
DesvMeve Heer mesveeHeefle kees meeQHe oes DeHeveer keceeve~
kece& kee Heue Yeer kejves Jeeues kees ner efceuelee nw, nceW
leHemee Je<e& ceW leerJe Heg<eeLe& keer HewueeDees uenj,
veneR~ kejs meye keg YeieJeeve Deewj Heue efceue peeS nceW,
mecee Yeer Leke ieee nw Deye Deewj veneR mekelee nj~~
Ssmeer eenvee keeeW? Deewj efHej ceeie& ceW Deeves Jeeues efJeIveeW
6
Hejceelce Heej kes megKeoeF& Petues ceW Petuees lees ogKe keer uenj Dee veneR mekeleer
ceee& 2015

HeMve- mebie ceW mesJee kejves JeeueeW kes

yeejs ceW keee YeeJe jKeW?
Gej- efpeleveer he{eF& Gleveer keceeF&~

Devoj mebkeuhe keer pees Megef nw vee, Jen

Deew<eefOe nw~ en Deew<eefOe pees efpelevee
et]pe kejlee nw Gmekes efuees Glevee
Dee nesiee~ Devle celes leke yeehe,
erej, meleieg leerveeW kees KegMe kejvee
nw~ leerveeW kees KegMe kejvee ceevee
Oece&jepe kees KegMe kejvee~ nQ he leerve
ner uesefkeve Gvekes Devoj Oece&jepe
efhekes yew"e nw~ nj efove megyen-Meece
njske osKes, cesjer KegMeer iegce keeeW ngF&?
Oece&jepe ves me]pee oer~ DeYeer me]pee osles nQ
keeve heke[kes Lees[e meeJeOeeve kejves
kes efueS~ yeeyee ves kene Lee, cegjueer
megveles mecee Deiej yegef FOej-GOej
ieeer lees eesie veneR nw~ osKee peelee nw,
keeve eneB nQ hej yegef yeenj nw lees yeele
Devoj veneR peeleer nw FmeefueS meyekes
meeLe jnles ngS Yeer pees Devleceg&Keer nw Jees
meoe megKeer nw~ cesjs mebie mesJee kejves Jeeues
Yeer megKeer neW~ hejceelcee efHelee lees meyekees

ceee& 2015

HeMve- Ske-oes kees DeeHeme ceW efceueeves

keer Meefkele efkemeceW Dee mekeleer nw?

ee>:- nce Deeheme ceW efceue kejkes

keece kejW, Gmekes efueS keg
yeleeFes?

Gej- efceue kejkes jnves keer ee

Gej:- njske kes hee& ceW Deheveer

megKe-Meeefvle ceW mechevve yevee osles nQ

efceueeves keer efJe]pe[ce keneB leke,

efkemeceW nw? pees efceue kejkes jnlee nw
Jees efceueeves efyeiej eue veneR mekelee nw,
Gmekees DevegYeJe nw~ Gmekees keYeer
otjyeepe KegMeyeepe kee Keeue veneR
Deeesiee~ Fme Keeue mes pees eer ngDee,
yeeyee Gmemes Deveske keece keje ueslee nw~
en yeeyee ves Deepe efove leke kejeee nw~
ceQ kenleer ntB, efpelevee yeeyee kees Dehevee
yeveeDees, lees yeeyee Yeer nceW Dehevee
yeveekes nj keee& kejelee nw~ efHej nj
keee& kejles, mecyevOe ceW jnles Yeer
cegmekeje mekeles nQ~ es< Je=efe mes ef
cenemegKekeejer~ meeje heg<eeLe& Je=efe hej
nw~ ceve Meevle nw leye yegef Yeer "erke
keece kejleer nw~ Je=efe meeHe nw lees Kego
meleeseOeeve yeveves mes Deewj Yeer yeve peeles
nQ~ efHej yeeyee yengle KegMe nes peeles nQ
keeeWefke yeeyee kees Ssmes yees eeefnSB~

efJeMes<elee nw~ en yeeyee kee yeee nw,

Deiej en veneR osKeWies lees efJeMes<elee veneR
efoKeeF& he[sieer~ ceQ yeeyee kee yeee ntB,
eser yesyeer veneR ntB~ mecePe mes keece uesvee
nw~ YeieJeeve kes heefjee mes nceejer yegef
keueerve nes ieeer nw~ mebieceegie nw, es
yeeyee kes yees nQ, ceQ Fme ef mes osKeleer
ntB, Fme mce=efle ceW jnleer ntB lees nceeje
Deehemeer JeJenej Deueewefkeke nes peelee
nw~ Deiej yeeleeW ceW GuePes nQ, yeehe keer
Yeer megveves Jeeues veneR nQ lees Jener uenj hetjs
mebie"ve ceW eueleer nw~ pees yeehe ves
megveeee, Gme hej Deceue kejves mes keneR
keesF& mecemee veneR nw~ Deepe veneR lees
keue mebie Deewj meneesie, meeeF& mes
meceerhelee Deeleer nw~ mvesn mes meneesieer
yeve peeles nQ, mebie"ve kee efkeuee cepeyetle
nes peelee nw~ mebie"ve ceW jnles, Fmekees
Ssmes veneR kejvee eeefnS, Ssmes veneR

nj iegCe Je %eeve keer yeele kees DeHevee efvepeer mebmkeej yeveeDees

%eeveece=le
kenvee eeefnS, en Keeue Deeee lees
pees yeeyee efmeKeelee nw Jees veneR neslee nw~
efkemeer yeele kees meesekes Yeejer veneR nes
peevee nw~ ueeF jnWies lees yeeyee keer
ceeF DeewjeW kees Yeer meneesie osieer~
mJelee, melelee Deewj meYelee mes
JeJenej leLee JeeegceC[ue yengle
heeJejHegue nes peeles nQ, GmeceW meye efKebe
peeles nQ~ peneB mJelee nw JeneB yesefHee
nQ~ peneB melelee nw JeneB peerle nw~ pees
yeeyee kenles jns Jen efveefcee nceejs eje
neslee jne, Gmemes helee euelee ieee efke
en nceeje hee& nw~ yeeyee ves kene, en
%eeve efJeosMe ceW peeesiee, meye Oece& JeeueeW
kees efceuesiee lees Deepe osKees keneB-keneB
leke en %eeve hengBe ieee nw~ Jes Yeer
hejceelcee yeehe kees peeve kejkes Deheves
meleegieer hee& kee nke ues jns nQ~ njske
Deheves kece& mes Yeeie yevee jns nQ~
efpelevee efpemeves Fme %eeve kees Deheves
peerJeve ceW ueeee nw Glevee Gmekee Heue
Dee heeee nw~
HeMve-YetueW keeeW nesleer nQ?
Gej- meesue-kee@vmesme veneR jnles
FmeefueS YetueW nesleer jnleer nQ~ henuee
Hee ewefkekeue ceW veneR ueeee nw~
meesue-kee@vmesme jnves mes mebkeuhe MegMeevle jnles nQ, en ewefkeme veneR keer
nw~ mecePee nw, mecePeeee Yeer nw hej
ewefkeme veneR keer nw~ efpemeves ewefkeme
keer nw Jees keYeer efvejeMe veneR ngDee nw~
veneR lees keesF& ve keesF& ekeej mes efvejeMee
8

kee, veeGcceeroer kee mebmkeej Fcepe& nes

peelee nw~ Gmemes efHej Mejerj Hej Yeer
HeYeeJe Deelee nw~ ceQ meoe ner mJemLe ntB,
keg Yeer Deeesiee Ske-oes IeCs kes efueS
Deeesiee~ Jen Yeer DesvMeve eEKeeJeelee
nw, Lees[e Deheves kees eFce oes, meeer
jsm kejves kee~
HeMve- ee& ceW efJeMes<e keee osKeW?
Gej- pewmes YeieJeeve mele nw, Ssmes
nceejs met#ce mebkeuheeW ceW Megef, Meeefvle,
meeeF& nes~ yeeyee keer efMe#eeDeeW ves ner
eneB leke hengBeeee nw~ DeJekele yeeyee
leLee meekeej yeeyee ves Dece=leJesues kee
cenlJe yeleeee nw, meYeer kejles nQ hej
Skeetjs kejes lees yengle Heeeoe nw~
leve, ceve, Oeve, mecyevOe ceW Megef nes~
yee@[er-kee@vmesme met#ce nw~ yeeyee kee
Megefeee kejleer ntB, yeeyee yegef Deeheves
oer nw, ceve Yeer Fe, cecelee mes eer nw~
njske Dehevee ee& osKes, cesjer eeo
meeer nw? Deewj keesF& yeele eeo ve nes~
Yeues leyeerele kewmeer Yeer nes hej
Dece=leJesuee keYeer Yeer efceme ve nes~
HeMve- keYeer-keYeer nce efkemeer kes
eefle keg yeesueles nQ, Jees mJeerkeej veneR
kejles nQ lees met#ce nceejer YeeJevee
yeoueleer nw~ YeeJevee vee yeoues, Gmekes
efueS keee kejW?
Gej:- Fmekees Lees[er mecePe kece nw,

en meese ueWies lees HeereEueie veneR DeeSieer~

GmeceW YeeJevee jKeWies lees Jen "erke nes
peeSiee~ Jen Deepe cegPes veneR heneevelee

nw, keesF& npee& veneR, keue heneevesiee hej

ceQ Deheveer mJeceeve keer meer mes keeeW Glej
DeeTb~ meoe n]petj kes meeLe neef]pej jntb,
Jen cesjs meeLe nw~ efYevve-efYevve yeeleW nesleer
nQ efHej Yeer mee#eer nes kejkes meeLe jnves
kee vesegjue vesej yeveeee nw~ Ssmes veneR
efke ncesMee GvneR yeeleeW kees oesnjeles
Gmekes heers ueies jnW~ Deer-yegjer keesF&
Yeer yeele nw, Gve yeeleeW hej nceW eEeleve veneR
kejvee nw keeeWefke Deheves Deehekees mesHe
Yeer jKevee nw, meeHe Yeer jKevee nw~ keYeer
Yeer keesF& nceejs Thej Jeej kejs, veneR,
efkemekeer leekele veneR nw~
HeMve- pees ngDee, Dee ngDee, pees
nesiee, mees Dee, en efkemekees
DevegYeJe nesiee?
Gej- pees ngDee Dee, pees nes jne nw

mees Dee, pees nesiee mees Dee, en

Jener yeesue mekesiee efpemekes heeme leeie,
lehemee Deewj mesJee kee yeue nw~ yeeyee ves
kene, Des yees Jes pees Yeues Mejerj
efveJee&n DeLe& keceeJeW hej Deheves Thej
Kee& ve kejW ee ueewefkeke kes efueS yegef
ve peees~ lehemee ceevee keneB yegef ve
peees~ leeie ceevee mLetue-met#ce meHeeF&~
peneB mesvj hej meHeeF& veneR nw JeneB
yeeyee kees Yeesie kewmes ueiesiee! keesF& Yeer
Skem^e eer]pe jKeves keer ]pejle veneR nw
keeeWefke mebieceegie hej YeieJeeve
efKeueees, nce KeeeW, Gmeer kes YeC[ejs ceWs
yeveeeW, Gmekes efueS yengle Deer
meHeeF& eeefnS~

DemeHeue JeefkeleeeW ceW mes 99 HeefleMele Jes ueesie nesles nQ efpevekeer Deeole yenevee yeveeves keer nesleer nw

ceee& 2015

HegCeefleefLe Hej efJeMes<e...

YeieJeeve kes Heefle JeHeeoejer ceW yesefcemeeue Leer oeoer peer

yeeekegceejer efkeceCeer, MeeeqvleJeve

pewmes Hene[eW ceW efnceeuee, leejeW ceW

efJeueeefmelee kees meskeC[ ceW Yegueekej

yele&ve Oeesves, eHHeue yeveeves, ieesyej Je
keeseues efceueekej Gheues leweej kejves,
iee[er meeHe kejves Deewj eueeves, Henje
osves Deeefo DeveskeeW mLetue F&MJejere
mesJeeDeeW ceW Yeer Jes meJe&YeeJesve meceefHe&le nes
peg ieF~ mee ceW leeie kee Yeer leeie
Hejoeoer kes Ske-Ske keoce Hej
mee#eeled efoKeeF& oslee Lee~ Gvekeer
Meevle, Meerleue, KegMevegcee, ueeF
neGme, ceeF neGme eqmLeefle DeelceeDeeW
kes ke[s-mes-ke[s mebmkeejeW kees Heueke
PeHekeles yeoue osleer Leer~
meJe&mJe veeseJej kejves Jeeues
HepeeefHelee yeee keer Hejoeoer cee$e yeser
ner veneR Hejvleg mecHetCe& He mes ^et-kee@Heer
(meceeve) LeeR~ yeee yeeyee keer ner lejn Jes
Deueew e f k eke, ef v ejnb k eejer Deew j
Deeke<e&Ce cetjle LeeR~ Gvekeer meerjle Deewj
metjle mes yeeHeoeoe keer mHe< Peueke
efoKeeF& osleer LeeR~ leYeer lees Gvekes meceerHe
peeves Jeeues menpe ner ken Gles Les
`DeeHe lees mee#eeled yeeHe meceeve
mee#eelkeejcetle& nQ~ DeeHekeer Heeuevee mes
yeeHe keer Heeuevee cenmetme nesleer nw~'
kene peelee nw efke eesieer DeuHeenejer nesles
nQ~ Hejoeoer kee Deenej ess yeeeW keer
lejn Lee~ Jes eser-meer Ske ner eHeeleer

OegJe leeje, YekeleeW ceW ceerjeyeeF& Je

metjoeme kee mLeeve Deefle efJeMes<e nw Gmeer
Hekeej e%e-JelmeeW ceW yeee yeeyee keer
megHeg$eer oeoer efvece&ueMeevlee peer Yeer DeHevee
Deefle efJeMes<e mLeeve jKeleer nQ~ DeeHekee
ueewefkeke veece Lee HeeJe&leer~ mee ceW
meleefve<e, kee&JeHejeeCelee Deewj
ceele=Jeled Heeuevee keer efceeme kes DeeOeej
mes DeeHe efMeJe keer meeer-meeer HeeJe&leer
LeeR~ Devle mecee leke Hetue keer lejn
efKeuee ngDee DeeHekee mJeHe meJe&
DeelceeDeeW kes meeLe-meeLe Oeje Hej
Keeleer Leer~ eefo efkemeer yenve ves eHeeleer
DeJeleefjle ngS YeieJeeve kees Yeer yengle
ye[er yevee oer lees Gmeer ceW mes yeveeves Jeeues
Heeje ueielee Lee~ DeHevelJe mes Yeje
kees Heej mes efieer efKeueeles ngS nBme kej
DeeHekee JeJenej meYeer kees le=Hle,
kenleer Leer, ueesYeer ueeuee, Deepe legceves
Hemevve, Deeeefole efkees efyevee veneR
jeser ye[er yeveeF& nw~ Jes HeefjMleeW pewmes
es[lee Lee~ e%e-j#eke, e%e-mvesner
eueleer LeeR Deewj keYeer keesF& ]peesj mes
Deewj YeieJeeve kes Heefle JeHeeoejer meerKeveer
nBmelee lees kenleeR efke osJeleeeW keYeer
nes lees Hejoeoer meecege ner yesefcemeeue
]peesj mes veneR nBmeles~ Jes yeleeleer LeeR,
LeeR~ mesJeekesveW kes efnmeeye-efkeleeye ceW
osJelee kes neLe osves kes efueS nesles nQ, ve
meeeF&-meHeeF& leLee kece Kee&
efke uesves kes efueS, ceebieves mes cejvee
yeeueeveMeerve keer lees Jes DeJeleej LeeR~
Yeuee~ Hejoeoer kees es[ kej peeles
ceQ, cesje, mecyevOe Deewj Oeve kee
mecee Heee meYeer yenveeW keer DeeBKeW Yej
DeefYeceeve Hejoeoer ceW jbecee$e Yeer veneR
Deeleer LeeR~ Jes GvnW ceeB mes Yeer peeoe
Lee~ Heese]fpeMeve Heeves keer nes[ lees oeoer
Heej-ogueej osleer Leer~ GvnW osKeles
keer HejeF& kees Yeer t veneR mekeleer Leer~
ueielee pewmes Hejer yewer nQ~
memegj Deewj Heernj Iej keer mecHevvelee Je
9
ceee& 2015
%eeve HeeefHle keer een jKeves JeeueeW kees mJele ner meerKeves kee DeJemej efceue peelee nw

%eeveece=le
Ske yeej DeJekele yeeHeoeoe ves Hejoeoer mes kene efke legcnW
lees yengle veMee jnlee nw efke cesjs Ske ceW leerve yeeHe nQ, ueewefkeke,
Deueewefkeke Deewj Heejueewefkeke~ GvneWves Pe DeJekele yeeHeoeoe
kees Gej efoee efke leerve keeeW, ceQ eej yeeHe keer yeser ntB~ peye
yeeyee ves Hete, kewmes? lees GvneWves kene, meleegie ceW eerue#ceereerveejeeCe keer Yeer yeser yevekej ceQ ner DeeGBieer~ yeeyee ves kene
efke yeeer kees Ske Deewj Heie[er e{ ieF&~ Leer-Fve-Jeve ner veneR
Deye Ske ceW eej mecee iees~
Hejoeoer kee ueewefkeke pevce efoveebke 24 Dekeletyej, 1916
kees nwojeyeeo (kejeeer) ceW ngDee Lee~ oes YeeFeeW Deewj eej
yenveeW ceW leermejs vecyej Hej LeeR~ Heej mes yeeyee GvnW Heeuet kene
kejles Les~ DeeHe F&mve& ]peesve keer mebeeefuekee kes meeLe-meeLe
efJeMJeJeeHeer yeeekegceejer]pe keer mebegkele cegKe HeMeeefmekee Yeer
LeeR~ efoveebke 15 ceee&, 2013 kees Heele 2.45 yepes 97 Je<e&
keer Gce ceW Hegjevee Mejerj es[, DeJekele HeefjMlee mJeHe
OeejCe kej veJe efJeMJe efvecee&Ce ceW Deewj ner leerJeieefle mes meneesieer
yeve ieF~
Hejoeoer keer Deueewefkeke Heeuevee ceW efyeleees ngS megvenjs Heue
Deepe Yeer yeee-JelmeeW keer ve]pejeW ceW efPeueefceueeles jnles nQ~
DeeHekes ceceleecee, Deueewefkeke cegKe mes ceOeg jme yejmeeles ceesleer
Deepe Yeer meYeer ceW Gcebie-lejbie Yejles jnles nQ~ pewmes efke DeeHe
yeee-JelmeeW kes efoueeW keer Oe[keve nQ~ nJee keYeer njleer veneR,
meeiej keYeer metKelee veneR, eeBo Je metjpe kees efHeeee veneR pee
mekelee lees keee Hejoeoer efHe mekeleer nQ? Jes meYeer keer HesjCee LeeR
Deewj Deye Yeer eeoeW ceW Jewmes ner meceeeer ngF& nQ~ Ssmeer
jepejepesMJejer Deelcee kees Meled-Meled veceve, Jevove~

DeeJeMekelee nw
veefmeie meHe (peer.Sve.Sce.) SJeb Heecee&efmem ([er.Heecexmeer)
keer iueesyeue ne@eqmHeue, ceeGb Deeyet ceW mesJee nsleg DeeJeMekelee
nw~
mebHeke& kejW 09414144062
yeeees[ee Yespeves kes efueS F&cesue ghrchrd@ymail.com
10

yeeyee kenles
yeeekegceej vejsv Megkeuee, megueleeveHegj (G.He.)
ees efkemeer kes efoue kees osvee, nesleer Yeejer Yetue,
meyekees megKe osles jnvee nw pewmes iegueiegue Hetue~
yeeyee kenles, yeueMeeueer mebkeuHeeW Jeeues yees,
jnW ueieve ceW ceieve Yeues neW eqmLeefleeeB Heefleketue~~
%eeve efpemes keceeX keer ieefle kee, jnlee Deeue-De[esue,
yeeeJelme Jener pees MegYe meeses, yeesues ceers yeesue~
yeeyee kenles, jepeeesie efpelevee kej HeeDees kej uees,
ener efoueeSiee meleegie ceW jepeeF& Deveceesue~~
Devlece&ve kee neue yeleeleer nw esnjs keer keebefle,
megKe kes meeOeve efyevee meeOevee, osles meoe DeMeeeqvle~
yeeyee kenles, HeefJe$elee kes yeeJepeto eefo legce ceW,
osnYeeve Lees[e Yeer nw lees veneR efceuesieer Meeeqvle~~
keewve jLeer Fme Mejerj jLe ceW, eeo ve peye jn peelee,
osn Deewj Fme osn kee efjMlee leye ner nceW uegYeelee~
yeeyee kenles, Yetues mes Yeer Ske efJekece& legcneje,
e kej peeSiee meew-meew melkeceeX kee Keelee~~
pevce efoee efpeve mebkeuHeeW kees GvnW peebeles jnvee,
keYeer Hej-eqmLeefle, Hej-efebleve, Hej-oMe&ve ceW ve GuePevee~
yeeyee kenles, ceoo nceejer Heeles Jees ner yees,
es< kece&-HeLe Hej Deelee efpevekees efnccele mes euevee~~
mJelev$elee kee DeLe& veneR efke Yetue peeS ceee&oe,
yeequke veeeHeve efueS kejW ceee&oe Heeueve peeoe~
yeeyee kenles, Fme jsKee kee pees kejlee GuuebIeve,
ceeee jeJeCe Gme meerlee kees nj ueslee, le[Heelee~~
jespe [e@kej, jespe oJee yeve peeSieer cepeyetjer,
efnbmee, keesOe, leveeJeeW mes eefo ye{e ve ueesies otjer~
yeeyee kenles, jepeeesefieeeW kee peerJeve etB cenkes,
otj-otj leke pewmes cenkee kejleer nw kemletjer~~

efpemekee ceve Meg veneR nw, Jen keYeer Yeer ceneve veneR yeve mekelee

ceee& 2015

`He$e'

keoce ye{eeWies~ efJeIve nceW Hejceelcee kes

meceerHe ues peeles nQ~ efJeIveeW mes Ieyejevee
veneR eeefnS, nj HeefjeqmLeefle ceW Deeies
ye{es~ meee efce$e Jener nw pees yegjs mecee
ceW keece Deees~ efce$elee keer Meefkele
Me$eglee mes keneR DeefOeke nw~ efce$elee kes
DevegYeJe He{kej ueiee, ceQ Yeer yeeyee kes mlecYe nQ, Heefjee, Hesce, meceHe&Ce Deewj
meeLe ntB~ yengle Deevebo Deeee~ yeeyee kes efJeMJeeme~ Deve uesKe Yeer %eeve mes DeesleyeleeS ceeie& Hej euekej nce megboj Heesle Les~
ev[er Hemeeo Gefveeeue (Mecee&),
peerJeve Deewj veF& ogefveee yevee jns nQ, ener
efoueMeeo keeueesveer, efouueer
Gvekes Heefle eebpeefue nw~

mebHeeoke kes veece

efomebyej, 2014 kes Debke ceW `ogKemegKe nQ kece&peve' mecHeeokeere He{kej
ceve peeie=le nes Ge efke peerJeve ceW
`efJekece& kejvee Deewj Heleevee' en
veemecePe ceeveJe kee ue#eCe nw~ efMeJe
yeeyee ves ncekees %eeve-iebiee mes Heejme
yegef yeveeee~ megkece& kejkes Des
yeerpe yeeseW, Fmekee Heeeoe Deveske
pevceeW kes efueS HeeeW en mebosMe yengle
megvoj GoenjCeeW kes meeLe mHe< efkeee
ieee nw Deewj Fmemes ceve kees esleeJeveer
efceue ieF& nw efke ``efJekece& ve kejW ve ogKe
kee yeerpe yeesSB''~
megefvelee Jeer.jbieJeeues,
veJeveiej (kevee&ke)

yeeekegceej DeMeeske,
memeeCesveiej, n[Hemej (HetCes)

Deketyej Debke ceW mecHeeokeere

`efveefJe&Ive peerJeve' Je uesKe `meeJe&Yeewefceke
yebOeglJe kee DeeOeej efce$elee' %eeveJeOe&ke
ueies~ mecHeeokeere ceW yeleeee ieee efke
legce HejceefHelee keer Deesj Ske keoce
ye{eDeesies lees Jes legcnejer Deesj 100

efomecyej, 2014 Debke ceW `peerJeve

j#eke yewpe' uesKe keer mele Ievee en
Fbefiele kejleer nw efke efMeJeyeeyee meye
yeeeW kes jKeJeeues nQ~ efkemeer ve efkemeer
He ceW, Hele#e SJeb Hejes#e Jes nceW ceoo
kejles nQ~ Ssmes HesjCeeoeeke uesKe cegefle
kejves kes efueS yeOeeF&~
yeeekegceej HeoerHe, Hevee

DeeJeMeke metevee
peveJejer, 2015 `mce=efle efJeMes<eebke'
HepeeefHelee yeee yeeyee kees meceefHe&le nw
leLee yeeyee kes leeie, keCee, oee,
cecelee kes yeejs ceW yeleelee nw~ JebMe
HejcHeje kees es[ yeeyee ves %eeve kee
keueMe veejer kees meeQHekej keeefyeue
neqmleeeW kees efceMeve meeQHeer~ yenveYeeFeeW kes DevegYeJe He{ves mes Helee euee
efke Ske-Ske Hej yeeyee ves efkeleveer
cesnvele keer, efkelevee Heej efoee~ yeeyee
ef$ekeeueoMeea nQ, Gvekes cegKe mes pees yeele
efvekeue peeleer nw, Hetjer ]pej nesleer nw~

ceee& 2015

HeekeieCe kees %eele nw efke 21 petve kes efoJeme kees Debleje&<^ere eesie efoJeme
(International Yoga Day) Ieesef<ele efkeee ieee nw~ Yeejle kes
HeOeeveceb$eer eer vejsv ceesoer peer ves Dee@m^sefueee ceW peer-20 DeLee&led efJeMJe kes 20
ye[s osMeeW keer ceerefbie ceW Debleje&<^ere eesie efoJeme kee HemleeJe jKee Lee Deewj
GheeqmLele meYeer osMeeW ves Fmes cebpetjer oer Leer~ lelHeMeeled mebegkele je<^ mebIe
(et.Sve.) ves Yeer Fme HemleeJe kees Heeme efkeee Deewj 190 mes DeefOeke osMeeW ves Fmes
mJeerkeej efkeee~ 21 petve efJeMes<e efove nw~ Gej ieesueeOe& ceW en meyemes uebyee efove
nw Deewj oef#eCe ieesueeOe& ceW en meyemes ese efove nw~
%eeveece=le kee petve Debke jepeeesie efJeMes<eebke nesiee~ uesKeke YeeF&-yenveW
jepeeesie Hej mJejefele uesKe Yespe mekeles nQ~ jepeeesie keer DevegYetefleeeB,
jepeeesie eje HeeeqHleeeB, jepeeesie eje peerJeve HeefjJele&ve Deeefo DevegYeJe Yeer
mJeerkeee& neWies~
mecHeeoke
Meeefvle kee DeeOeej Hesce, Oewe&, yegefcelee Deeefo iegCe nQ

11

F&MJejere keejesyeej ceW DeeoMe& JeJemLee

mebHevve kejves keer ]pejle 17
yeeekegceej jcesMe, cegbyeF& (ieeceosJeer)

mebieceegieer SJeb meleegieer me=ef< kes

Je<eeX leke euee~ yeeyee ves DeHevee Hetje ner crisis) Meg ngF&~ Fme DeeefLe&ke
keejesyeej ceW meye Hekeej kee JeJenej leve-ceve-Oeve F&MJejere mesJee ceW meceefHe&le ceneceboer kee nue Heefme DeLe&Meeeer
kewmes nes Gmekes yeejs ceW nce eee& kej efkeee Lee~
kesvme (Keynes) ves megPeeee efke
jns nQ~ Henues nceves ueewefkeke cewvespecesv
yeepe veneR uesvee Fmekes Heers peye pevelee eje Deeue mecHeefe keer
iegDeeW kes yeejs ceW yeeleW keeR leLee efHeues DeLe&JeJemLee kee yengle ye[e Yeejer ceebie veneR nesleer nw lees mejkeej kees
uesKe ceW kewmes Hejceelcee HejceefMe#eke kes efmeevle nw efpemes mecePeves kes efueS Gmeer pevekeueeCe kes keee& ceW Kee& kejves ceW
He ceW efMe#eeeW os jns nQ, Fmekeer eee& Hekeej keer ef< eeefnS~
Deeies Deevee eeefnS~ GoenjCe kes
keer leLee Gmes Deeies ye{eles ngS Fme uesKe
1930 ceW JewefMJeke ceneceboer DeeF& efueS, mejkeej jemles yeveees, ^sve, yeme
ceW ceQ DeHeves DevegYeJe efueKe jne ntB~
Leer, keejCe Lee efke 1924 mes efkeMleeW Deeefo Hej Kee& kejkes ke=ef$ece ceebie
peye Jeu[& efjvegDeue efmHeegDeue Hej Kejer o er (instalment (Artificial demand) ye{ees~
^m kee jefpem^sMeve kejvee lee ngDee buying) keer Heefle JeeHeeefjeeW ves mejkeej DeYeer iees u [ mw C [[&
leye mes Heejs yeee yeeyee cegPes He$e eje Meg keer Leer ~ Henues, peye leke Hetje (Gold Standard) kee efmeevle
efMe#eeeW osves ueies efke ^m kee Hewmee Fkee veneR nes leye leke keesF& es[ os Deewj Deficit finance
keejesyeej DeeoMe& kewmes nes mekelee nw~ Jeefkele Jemleg Kejero veneR kej mekelee kee keee& Meg kejs DeLee&led mejkeej
Gmeer kes meboYe& ceW yeeyee ves cegPes He$e Lee~ Hejbleg 1924 ceW peye efkeMleesb Hej peveefnle keeeeX Hej pees Kee& kejs Gme
efueKee efke F&MJejere mesJee ceW yeepe ceeue yesevee Meg efkeee lees eue Je Hej wkeme Deeefo ues Deewj pees Ieee nes
(interest) kee keejesyeej veneR Deeue mecHeefe keer ceebie yengle ye{ ieF&~ Gmekes efuees keeie]pe kes veesdme eHes
kejvee nw DeLee&led yeepe keer keceeF& kes ceebie ye{ves kes keejCe JeeHeeefjeeW ves Deewj DeLe&JeJemLee kees Deeies ye{ees~
DeeOeej Hej e%e kee keejesyeej vee eues~ GlHeeove ye{eee Deewj yengle cekeeve Deeceoveer kece nes lees mejkeej peeoe
pees Yeer Oeve keer HeeefHle nesleer nw Gmes Henues Deeefo yeveees Hejbleg ceebie DeuHekeeue keer Kee& kej nj eer p e keer ceeb i e
mesJee ceW ueieevee nw Deewj Gmekes yeeo Leer~ Dele efpevekes Heeme Henues eue- (Demand) ye{e os efpemes Debie]speer
Deiej yeele nesleer nw lees Gmes eue- Deeue mecHeefe Kejero kejves kes efueS
ceW kenles nQ Government
Deeue mecHeefe Hej ueieevee nw~ peye ceQves Oeve veneR Lee GvneWves Gmes Kejero efueee~
should inject more money
yeeyee kes es ceneJeekee He{s leye cegPes uesefkeve pees GlHeeove JeeHeeefjeeW ves
into the circulation and
Snmeeme ngDee efke yeeyee yengle ye[s efkeee Lee Jen yengle peeoe Lee Deewj
DeLe&Meeeer nQ~ yeeyee keer keceeF& eje yeeo ceW Gmekeer ceebie Skeoce Ie ieF& t h e r e b y c r e a t e m o r e
mebefele Oeve mes ner Fme F&MJejere efJeMJe HeefjCeecemJeHe 1930 ceW osMe-efJeosMe demand so that more job
efJeeeuee kee DeeefLe&ke keejesyeej keF& ceW DeeefLe&ke ceneceboer (Financial opportunities are created.
12
meyekeer DeeFeeW kees OeejCe kejles jnes lees efkemeer keer DeeF& mes HeYeeefJele veneR neWies
ceee& 2015

%eeveece=le
mejkeej ves peye Deficit Gmekee meesvee kece neslee pee jne nw~ Hej keeHeer eee& ngF& Leer keeeWefke Gme
financing kee keejesyeej Meg Heef j CeecemJeHe ceg emHeer l eer oj mecee leke megHeerce kees& kee pepecesv
efkeee leye mes DeLe&JeJemLee ceW Ske veF& (Inflation rate) HeefleJe<e& 15 mes veneR Deeee Lee DeLee&led Hene[er Hej
efvecee&Ce keee& kejves keer ger Leer~
mecemee Ke[er ngF& efpemes cegemHeerleer 20 meeceeve nes ieee nw~
Deye DeeefLe&ke mecemee Ke[er nesleer DeeojCeeree oeoer HekeeMeceefCe peer ves
(inflation) kenles nQ ~ Fme
cegemHeerleer kes HeuemJeHe efove- nw keeeWefke yeepe efceuelee nw 8 mes 9 cegPes Fmekes yeejs ceW Hete~ ceQves 2-3 efove
Heefleefove ee]rpeeW kes oece ye{ves ueies Deewj Deewj cenbieeF& 15 mes 20 DeLee&led Hewmes Hetje DeYeeme efkeee Deewj Gmekes yeeo
Hewmes keer keercele kece nesves ueieer~ pewmes keer keercele Fleveer kece nes jner nw~ eej ueeFve kee Gej efoee efke e%e kee
1915 mes 1917 kes yeere Yeejle kee 1 Fmekes HeuemJeHe Deiej 15 efJekeeme leuener ceWb kejvee peeoe
Heee 17 Decesefjkeve [e@uej kes yejeyej Inflation rate nw Deewj 8 yeepe Dee nesiee Hejbleg Gmekes efueS Ske
Lee Deewj Deepe 1 Decesefjkeve [e@uej 58 efceuelee nw lees 7 mes 12 HeefleJe<e& yeele ]pejer nw efke yeeHeoeoe keer
mes 60 Yeejleere Hees kes yejeyej nw~ DeeefLe&ke vegkemeeve neslee jnlee nw HeOejeceefCe Yeer leuener ceW nes~ efceueve
Fmemes efme neslee nw efke kewmes DeLee&led yeepe 8 efceuesiee Deewj Kee& kes efueS DeJekele yeeHeoeoe leuener ceW
cegemHeerleer kes keejCe ee]rpeeW kes oece 15 mes 20 peeoe HeefleJe<e& ye{siee~ DeeeWies lees ner en efJekeeme keee& veeres
ye{les iees Deewj Hewmes keer keercele kece en pees DeLe&Meee kes yeejs ceW ceQves yeeleW leuener ceW nesvee eeefnS~ oeoerpeer ves
nesleer ieF&~ eeo jns efke cegemHeerleer kee efueKeeR Gmes Heejs yeee yeeyee ves cegPes en He$e DeeojCeeree oeoer iegupeej peer
HeYeeJe (Effect) 1934-35 mes mejue Meyoesb ceW kene efke yees, yeepe kees pees Gme mecee efouueer ceW Les, Yespee~
Meg ngDee Deewj e%e keer mLeeHevee kes Heers veneR peevee~ DeHeves YeeF&-yenveeW DeJekele yeeHeoeoe ves Gej efoee efke
mes nceW ceoesiejer eje pees Yeer Oeve HeeHle Deeyet jes[ ceW Deiej Dee mLeeve yevesiee
1937 kes DeemeHeeme ngF&~
keesF& Ske mebmLee yeQke ceW efceeeoer neslee nw Gmes mesJee ceW ueieeDees Deewj pees lees yeeHeoeoe leuener ceW DeeeWies~
pecee (Fixed Deposit) jKeleer nw Yeer yeele nesleer nw Gmes eue-Deeue FmeefueS Yeues ner Deeyet jes[ ceW e%e kee
lees Gme 1 Je<e& kes efueS kejerye 8 mes 9 mecHeefe Kejeroves ceW ueieeDees~ Oeve kees efJekeeme kej mekeles nQ~ yeeyee ves nce
yeepe efceuelee nw Deewj Inflation kes Oeve kes He ceW ve jKekej eue, Deeue yeeeW kees Keeme eercele oer efke yeeeW
keejCe Hewmes keer Kejero Meefkele kece nes mecHeefe keer Kejeroer ceW Oeve kee GHeeesie kees kenvee efke leuener ceW efpeleveer
peeleer nw DeLee&led mejue Yee<ee ceW kenW lees kejes~ Fme eue-Deeue mecHeefe mes nceW ]peceerve efceues, Jen ues ueW leeefke YeefJe<e
F& M Jejer e mes J ee ceW meb j #eCe kee keejesyeej veeres Deer jerefle nes
cenbieeF& ye{leer pee jner nw~
mejkeej lees meceepekeueeCe kes (Protection) leLee ye{eJee Yeer mekes~ ]peceerve Kejeroves keer yeele Yeer
DeJekele yeeHeoeoe ves Ske DeeoMe&
keejesyeej ceW Kee& kejleer jnleer nw~ efceuelee nw~
otmeje efcemeeue, Ske mecee en DeLe&Meeeer kes He ceW yeleeF& keeeWefke
Henues lees ieesu[ mwC[[& Lee DeLee&led
mejkeej efpeleves vees eHeleerr Leer Glevee HeMve neslee Lee efke e%e kes keejesyeej kee Gme mecee nceves MeebefleJeve kes efueS
meesvee Gmekes Heeme neslee Lee Hejbleg DeYeer efJekeeme ceeGb Deeyet ceW kejW ee veeres Henues 11 yeerIee ]peceerve Kejero keer Deewj
mejkeej vees eHeleer jnleer nw Deewj leuener, Deeyet jes[ cebs kejW~ Fme efJe<ee Gme mecee Ske yeerIee (1 yeerIee DeLee&led
13
ceee& 2015
efJevece Je meeHe efoue Jeeues efmeHe& ceveg<eeW keer DeeFeeB ner osKeles nQ

%eeveece=le
3025 Jeie&iepe) kee js 9000/Hees Lee Deewj Deepe Deeyet ceW 1 yeerIee
kee keee js eue jne nw, en nceejs
owJeer HeefjJeej kes YeeF&-yenveW peeveles nQ~
GoenjCe kes leewj Hej, 2 Je<e& Henues Ske
YeeF& kees Gvekes 30 40 = 1200
Jeie&Heg kes Huee@ kes efueS 12 ueeKe
Hees efceue jns Les Deewj Deepe lees peceerve
kes YeeJe Deewj Yeer ye{ iees nQ~ ]peceerve kes
YeeJe kes DeeOeej Hej nce meye meeseW efke
MeebefleJeve, ceveceesefnveer kee@cHueskeme,
meesueej uewC[, mebpee Heeke& leLee
leHeesJeve Deeefo-Deeefo ]peceerveW Deepe kes
YeeJe mes uesveer neW lees efkelevee Keee&
kejvee He[s, en DeeFves pewmee mHe< nw~
Deiej nce yeQke ceW Hewmes jKeles Deewj
Gmekes DeeOeej Hej e%e kee keejesyeej
kejles lees eer]peeW kes oece ye{ peeves mes
Deeceoveer kece nes peeleer Leer Deewj mesJee
kes meeOeve veneR yeve mekeles Les~ Heejs
yeee yeeyee keer eercele kee DeeojCeeree
oeefoeeW ves Deer jerefle Heeueve efkeee~
yeee yeeyee kee Ske ceneJeekee,
``yeeeW kees yeepe kes Heers veneR peevee
nw Hejbleg ceoesiejer eje pees Yeer OevemecHeefe HeeHle nesleer nw, Gmes mesJee ceW
ueieeDees Deewj yeele efkees ngS Oeve mes
eue-Deeue mecHeef e Kejer o kej
F&MJejere mesJee ceW ueieeDees~'' Fmemes
e%e kees efkeleveer ye[er HeeefHle ngF& nw~
DeLe&JeJemLee kee keejesyeej yengle
ye[e nw~ GoenjCe kes leewj Hej, yeee
14

yeeyee kee DeHeves Hee&vej kes meeLe yengle

Dee OebOee euelee Lee Hejbleg peye yeee
yeeyee ceW efMeJeyeeyee keer HeJesMelee ngF& leye
GvneWves DeHeves Yeeieeroej (partner)
kees ef u eKee ``DeuHe kees ef c euee
Deuueen, yes kees efceueer yeeoMeener,
Deeee leej...ngDee jsue kee jener~''
Fme Hekeej mes yeee yeeyee ves DeHeves
Yeeieeroej kees efueKee efke ceQ DeYeer Fme
JeeHeej mes efveJe=e nesvee eenlee ntB Dele
Oeve-mecHeefe kee yebJeeje kejes~ lees
Yeeieeroej ves yeeyee kees efueKee efke ceQ lees
nerjs-peJeenjele kes keejesyeej kes yeejs
ceW Flevee peevelee vener ntB FmeefueS FmeceWs
pees Yeer Hewmee nw Jen ceQ ues ueslee ntB Deewj
DeeHe nerjs-peJeenjele ues uees~ Fme
Hekeej Gvekes Yeeieeroej ves yejeyejer kee
yebJeeje efkeee~ yeee yeeyee JeeHeej
Deewj DeLe&Meee ceW yengle ner DevegYeJeer Les
FmeefueS yebJeejs ceW GvnW pees Yeer nerjspeJeenjele efceues, GvneWves Oeerjs-Oeerjs
yeses Deewj e%e eueeves kee keejesyeej
kejles iees~ Hewmee lees Hewmes kes He ceW jne
Deewj Hewmes ceW deficiency Deeleer ieF&
Hejbleg nerjs-peJeenjeleeW kes oece lees ye{les
iees~ Gve ye{les nges oece kes DeeOeej Hej
e%e keer Heeuevee nesleer ieF& ee kenW efke
yeee yeeyee keer otjbosMeer ef< kes
DeeOeej Hej efmebOe nwojeyeeo leLee
kejeeer ceW e%eJelmeeW keer Heeuevee menpe
He ceW ngF&~ en yengle ye[e DeLe&Meem$e
kee efveece nw~

kece Keevee Deewj kece yeesuevee keYeer vegkemeeve veneR kejlee

yeee yeeyee ves Deeue mecHeefe kes

yeejs ceW Yeer yengle ye[e keejesyeej efkeee~
GvneWves efmebOe nwojeyeeo ceW pemeesoe YeJeve
Kejero efkeee Lee peneb Hej e%e keer
mLeeHevee ngF&~ Hejbleg peye kejeeer ceW e%e
kee mLeeveeblejCe ngDee leye yeeyee ves
kejeeer ceW meye cekeeve efkejees Hej efuees
Deewj nwojeyeeo kes meYeer cekeeve yese
efoes~ HeefjCeecemJeHe peye kejeeer mes
Yeejle ceW e%e kee mLeeveeblejCe ngDee leye
e%e kees Deeue mecHeefe kee keesF&
vegkemeeve veneR ngDee keeeWefke Jeneb Hej
DeHeves mJeeefcelJe keer keesF& Deeue
mecHeef e veneR Leer ~ peye YeejleHeeefkemleeve kee efJeYeepeve ngDee lees keF&
efmebOeer, cegueleeveer leLee Hebpeeyeer Deeefo
Heeefkemleeve es[kej Yeejle Deees lees
Gve ueesieeW kees DeHeveer ]peceerve-peeeoeo
JeneB ner es[kej Deevee He[e Deewj GvnW
yengle vegkemeeve ngDee~ Hejbleg e%e kes meejs
cekeeve efkejees Hej nesves mes e%e kees
keesF& vegkemeeve veneR ngDee~ Fmes yeee
yeeyee keer otjbosMeer ef< Deewj DeLe&veerefle
kene peeesiee~
Fme uesKe kee meej ener nw efke
DeLe&JeJemLee kes yeejs ceW yeee yeeyee keer
HesjCee kees OeejCe kejW~ Oeve eje
DeHeveer OeejCee Deewj meeOevee ye{eeW~
yeeyee ves Oeve kees keYeer Yeer ceeee veneR
kene nw Hejbleg efpelevee DeeJeMeke nw
Glevee keceevee nw Deewj yeekeer mesJee ceW
ueieevee nw~

ceee& 2015

Devleje&<^ere ceefnuee efoJeme Hej efJeMes<e..

mJeceeve ee Heg<e meceeve

yeeekegceejer Gefce&uee, mebegkele mebHeeefokee

ce

ceee& 2015

menveMeeruelee Deewj mejuelee meyemes ye[er DeeOeeeqlceke Deeke<e&ke MeefkeleeeB nQ

15

%eeveece=le

16

me=ef< HeefjJele&ve kes efueS mJe HeefjJele&ve DeeJeMeke nw

ceee& 2015

%eeveece=le

ceee& 2015

F&MJejere %eeve ner mJe HeefjJele&ve SJeb efJeMJe HeefjJele&ve kee DeeOeej nw

17

keQmej MeeHe veneR, Jejoeve yevee

yeeekegceejer cebieuee, efnbpeJe[er (ceneje<^)

yee le meved 1999 keer nw~ Gce cee$e

kejvee He[siee~ cesjer ceeveefmekelee Deye

23 Je<e& Leer~ ceeB-yeeHe Meeoer kes efueS keg Yeer menves keer veneR jner Leer~ mkewve
oyeeJe [eue jns Les~ Hej nceves yeeHeve mes kes Jekele efjSkeMeve yengle Deelee Lee pewmes
lee efkeee Lee efke Meeoer veneR kejWies~ efke Guer nesvee, esnjs Hej Oeyyes Deeefo~
Deece Deeoceer pewmee peerJeve Hemebo veneR leye cesjer yenve ves kene efke ceQ DeeHekes
Lee, meesee Lee, meceepe mesJee kejWies, meeLe ntB, Gvekees F&MJejere %eeve Lee~
otmejeW keer ]Keeeflej efpeeWies~ ceF&, 1999 GvneWves kene, Fleveer lekeueerHe GeF& nw
ceW cesje Hes ye[e efoKeves ueiee~ lees Deye ueem ceW mkewve kes Jekele DeeHe DeeHekeer Jen yeser eueer ieF&~ Deye veee
meesveesieeHeer kejJeeF& lees Helee euee efke kenvee, yeeyee, ceQ DeeHekeer ieeso ceW nBt~ pevce ngDee nw kesJeue Hejceelcee keer mesJee
oeeeR DeesJejer ceW ieeB nw~ [e@kej ves pewmes ner FvpeskeMeve ueieeee, ceQves kene, kes efueS~ [e@kejeW keer jee mes meved
kene, legjvle DeeHejsMeve kejvee He[siee~ efMeJeyeeyee, ceQ DeeHekeer ieeso ceW ntB~ leYeer 2000 ceW leLee 2004 ceW oes DeeHejsMeve
oes IeCs DeeHejsMeve euee~ Fmekes yeeo Heef j Mles He kee yeng l e meg v oj Deewj ngS~ meved 2004 ceW ceOegyeve ceW
Helee euee efke efJe<eejer keQmej nw Deewj mee#eelkeej ngDee~ cesje en mLetue ereme& ^sefvebie ceW Deeves kee meewYeeie
meskesC[ mspe ceW nw~ keQmej efJeMes<e%e ves Mejerj lees ceMeerve kes Deboj Lee Hej ueeF efceuee~ leye mes ueskes Deepe efove leke
kene, Ske keesefMeMe kes leewj Hej DeeHe kee Mejerj pewmes efkemeer ves THej KeeRe efnbpeJe[er mesJeekesv Hej meceefHe&le He mes
efkecees LesjsHeer ues uees~ efkecees kes meeF[ efueee Lee, en cegPes mHe< efoKeeF& efoee~ mesJeeeW os jner ntB~ meved 2006 ceW cegcyeF&
FHeske Yeer yengle peeoe Les~ efHej Yeer [e@kej Yeer nwjeve jns efke kewmes keg Yeer mes nwojeyeeo Heoee$ee ceW eesieoeve efoee~
nce leweej nes ieS~ KegMeer mes oJeeF& uesves efjSkeMeve veneR ngDee~ Gmekes yeeo pewmes yengle ner DeefJemcejCeere DevegYeJe jne~
ueies~ Gve oJeeFeeW mes lekeueerHe Fleveer ner ef[meepe& efceuee, meyemes Henues
Deefvlece mecee kes Dee HesHejeW ceW mes
nesleer Leer efke MeyoeW ceW JeCe&ve kejvee efnbpeJe[er mesJeekesv Hej peekej meele cegPes yeerceejer kes HesHej mes yeeyee efceues~
DemebYeJe nw~ oJeeFeeB Hetjer nesves kes Henues efove kee keesme& efkeee~ yeeyee kes yengle Fleveer Yeebkej yeerceejer Hejceelcee efHelee
ceQ Deewj cesjer eser yenve yeeekegceejer DevegYeJe ngS~ leye mes Deepe efove leke kes keejCe MeeHe veneR yeefuke Jejoeve
mesJeekesv Hej DeeOes IeCs ceW HeoMe&veer yeeyee ceW 100 HejmeW efveMee jne~ cenmetme ngF&~ keuHe-keuHe kee Yeeie
mecePe kes Deees~ Gme Jekele cegPes efMeJe Heejs yeeyee ves Flevee Heej efoee, Fleves yeveeves kee ceewkee efceuee~ Deble ceW Flevee
Deewj Mebkej kes Yeso Jeeuee efe$e yengle DevegYeJe kejeS efke GvnW MeyoeW ceW Jekele ner kentBieer
Hemebo Deeee~
kejvee DemebYeJe nw~
`Oeve-Oeve nes ieS,
n ceeme leke memetve neefmHeue ceW
Ske meeue yeeo IejJeeues Meeoer kes
nce HeYeg kees Yee ieS~
oJeeF& uesves kes yeeo [e@kej yeesues efke yeejs ceW kenves ueies~ nceves GvnW yeleeee
iee jner nw ef]pevoieer,
Deye DeeHekees Deble ceW Ske yeej mkewve efke DeeHe mecePe ueerefpeS, yeerceejer ceW
keece Gvekes Dee ieS~~
18
keLeveer Deewj kejveer ceW meceevelee ueevee ner DeeOeeeqlceke Heg<eeLe& nw
ceee& 2015

DeeoMe& Heg<eeLeea yeveves kes efueS oes Meyo

`neB peer'
yeeekegceej efJeveeeke, Heeb[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le

m JeHve osKevee Deewj Gmes meekeej kejves kes efueS peerJeve

Yej Heg<eeLe& kejles jnvee ceeveJe kee menpe mJeYeeJe nw~
ceneHeg<eeW kee peerJeve eefj$e He{ves Jeeuee njske Jeefkele en
mJeHve DeJeMe osKelee nw efke Jen Yeer Fefleneme kes He=<eW kees
e=bieejves eesie DeeoMe& Jeefkele yeves, meefoeeW leke meceepe Gmes
eeo kejs~ njske F&MJejere efJeeeLeea Yeer en mJeHve meoe osKelee
nw efke efveMee ceW yeee yeeHe meceeve, melelee ceW ieebOeer peer
meceeve, Hesce ceW ceoj sjsmee meceeve ceQ Yeer efJeMes<e Heg<eeLe& keB
pees owJeer HeefjJeej kes efueS DeeoMe& yeve peeGB~
Fme mJeHve kees meekeej kejves kes Heeeme ceW keF& yeej Ske
efvejeMee Heg<eeLeea kes efoue kees Yeejer kej osleer nw efke %eeve
mecePeevee, keueeme kejevee Deeefo cegPes veneR Deelee, OeveJeeve Yeer
veneR ntB, keesF& efJeMes<e keuee Yeer veneR nw lees efHej DeeoMe& kewmes
yevetB?
ns Heg<eeLeea! efvejeMe nesves keer ]pejle veneR~ nce meye kes
efueS Ske KegMeKeyejer nw~ Fme keueeCekeejer [^ecee ceW oes
De#ej kee Ske mejue ceeie& nw efpeme Hej eueves mes ceeveJe
DeeoMe& Deewj Fefleneme Heefme yeve mekelee nw~ HeewjeefCeke
keLeeSB, ceeveJe Fefleneme Deewj F&MJejere e%e kee Fefleneme Yeer
Fme yeele kees HeceeefCele kejlee nw~ Jes oes De#ej nQ `neB peer'~
HeewjeefCeke keLeeDeeW ceW `neB peer' kee cenlJe
Ske efncceleJeeve Deewj HeefleYeeMeeueer Yeerue yeeueke
OevegefJe&ee ceW kegMeuelee Heeves keer DeeMe jKekej Heeb[JeeW kes ieg
esCeeeee& kes Heeme HengBee~ Deeeee& ves mHe< kene efke Jen
kesJeue #eef$ee jepekegceejeW kees ner efMe<e mJeerkeej kejsiee,
Yeeruekegceej kees veneR~ yeeueke efvejeMe lees ngDee uesefkeve
Gmekee GsMe { Lee~ ieg peer keer efceer keer Heeflecee
yeveekej Jen OevegefJe&ee kee DeYeeme kejves ueiee Deewj keg ner

ceee& 2015

efoveeW ceW Heejbiele nes ieee~ mecee yeerleves Hej, OevegefJe&ee ceW Depe&gve
mes Yeer DeefOeke leer#Celee kees Heees nges Yeerue yeeueke kees osKe
esCeeeee& Yeer eefkele jn ieS~ esCeeeee& ves Depeg&ve kees efJeMJe
kee meJe&es< OevegOe&j yeveeves kee Jeeve efoee ngDee Lee FmeefueS
SkeueJe mes iegoef#eCee ceW oeSB neLe kee Debiete ceebiee~
SkeueJe ves osjer veneR keer, neB peer kene Deewj men<e& Debiete
keekej ieg kes meeceves jKe efoee~ ceneYeejle ceW Fleves
DeeflejLeer, cenejLeer nesles ngS Yeer en ese-mee yeeueke,
efpemekeer Yetefcekee yengle ner DeuHe mecee keer Leer, Flevee DeeoMe&
kewmes yevee? `neB peer' Meyo ves Gmekees Heefme Deewj DeeoMe&
yeveeee~
`neB peer' ves Fefleneme jeeee
$eHeefle efMeJeepeer kee veece Yeejleere Fefleneme ceW efJeMes<e
mLeeve jKelee nw~ efMeJeepeer kes meeLe leeveepeer kee veece Yeer yengle
HeMebmeveere nw~ leeveepeer ceeuegmejs efMeJeepeer cenejepe kes
mesveeHeefle Les~ mJejepe mLeeHeve kejles ngS, efMeJeepeer keer ceelee
peerpeeyeeF& kees ceneje<^ kes Heefme efkeues keeW{eCee (cegieueeW kes
DeOeerve) Hej peerle Heeves kee mebkeuHe Deeee~ GvneWves en
mebkeuHe efMeJeepeer cenejepe kes meeceves jKee~ ceele=
Dee%eeHeeueke efMeJeepeer cenejepe ves legjble leeveepeer ceeuegmejs kees
keeW{eCee efkeues Hej DeekeceCe kejves kee DeeosMe efoee~ Gme
mecee leeveepeer DeHeves pes< Heg$e kes efJeJeen meceejesn ceW Jemle
Les~ efMeJeepeer cenejepe kes DeeosMe mes leeveepeer efJeeefuele veneR
ngS~ `neB peer' kenkej leeveepeer ves legjble ner mesvee kes meeLe
keeW{eCee keer lejHe HemLeeve efkeee~ Deefle keefve Deewj
IeveIeesj eg kes yeeo efkeues Hej efJepee lees HeeHle nes ieF& uesefkeve
Jeerj leeveepeer kees HeeCe leeieves He[s~ Hejceefce$e keer pegoeF& kes
Heefle efMeJeepeer cenejepe kes cegKe mes Godieej efvekeuee, `ie{

F&MJejere %eeve ner ceve Hej efveeb$eCe kee meJe&es< meeOeve nw

19

%eeveece=le
Deeuee HeCe efmebn iesuee (efkeuee Deeee uesefkeve efmebn euee
ieee)~' GvneWves Gme efkeues kee veece efmebnie{ jKekej leeveepeer
kee mceejke yevee efoee~
ogefveee ceW n]peejeW mesveeHeefleeeW ves eg peerles nQ, mewke[eW ves
peeve iebJeeF& nw uesefkeve Gve meyekes veece Fleves Heefme veneR ngS,
kesJeue leeveepeer ves Fleveer Heefmeef HeeF&, keeeW? keeeWefke Heg$e kee
efJeJeen peerJeve ceW Ske ner yeej efceueves Jeeuee Deefle cenlJeHetCe&
Hemebie neslee nw efpemeceW efHelee keer GHeefmLeefle DeefveJeee& nw~ Ssmeer
bHetCe& HeefjefmLeefle ceW Yeer leeveepeer ves `neB peer' kenkej Dee%ee
kee Heeueve efkeee~ Fme `neB peer' ves GvnW Fefleneme Heefme
DeeoMe& Heg<e yeveeee~
`neB peer' kes Hee mes ner jeOee yeveer ue#ceer
HejceefHelee Hejceelcee efMeJe keer eerceleevegmeej ceeveJe mes
osJeceeveJe yeveves Jeeues Heg<eeLe& ceW Heeme efJeo Dee@vej yevekej
meleegieer me=ef< ceW ue#ceer Heo ienCe kejves Jeeueer ceccee ee
peieobyee mejmJeleer peer (jeOee) kee cegKe Heg<eeLe& ner `neB peer'
kee Hee Lee~ yeeyee kee kenvee Deewj ceccee kee kejvee, Ske
meceeve Lee~ YeefJe<e ceW GBe Heo Heeves keer efJeefOe nw YeieJeeve keer
eercele Hej DeLee&led nj FMeejs Hej meoe `neB peer' jnvee~ Fme
je]pe kees peerJeve Yej DeHeveeves kes keejCe Ske meeceeve veejer
Jele&ceeve ceW peieobyee mejmJeleer yeveer Deewj YeefJe<e ceW eer ue#ceer
yeve Oeve keer DeefOeosJeer yeveer~ Fmeer `neB peer' kes ceb$e mes ner ceccee
ves F&MJejere He{eF& ceW HeLece mLeeve ienCe kej mebieceegie kes
Fefleneme ceW DeHevee veece mJeCe& De#ejeW ceW efueKee~
`neB peer' mes Heg<eeLe& kee ceeie& mejue
HeodceeHeodce YeeieMeeueer yeveves kee DeeOeej nw efMeJeefHelee
keer eercele Hej euevee~ euevee DeLee&led nj keoce ceW `neB peer'
Geejvee~ yeeyee kenles nQ, G[leer keuee ceW leerJe ieefle mes Deeies
ues peeves Jeeuee eb$e nw DeeMeerJee&o ee ogDeeeW~ ogDee Heeves kee
mejue SJeb menpe ceeie& nw `neB peer' kee DeeejCe~ meoe kes efueS
Skelee kes met$e ceW yebOeves kee Skecee$e GHeee nw `neB peer'~ iegCe
20

Deewj MeefkeleeeW kee Kepeevee Keesueves keer eeyeer nw `neB peer'~

pewmes MeefkeleMeeueer yeske JeenveeW kees ogIe&vee mes yeeelee nw Jewmes
ceeee mes yeeves kes efueS JeLe& Deewj DeeLeeLe& mebkeuHe-yeesue
Deewj kece& kees MeerIe HetCe&efJejece (Full stop) ueieevee
DeeJeMeke nw Deewj Fme DeYeeme keer MegDeele `neB peer' Meyo
mes nesleer nw~ nj HeefjefmLeefle ceW, yeeHeoeoe SJeb efveefcee
DeelceeDeeW eje efceueves Jeeues nj FMeejs kes Heefle je]peer jnvee~
je]peer jnves kes DeYeeme kee DeejbYe Yeer `neB peer' kes yeesue mes ner
neslee nw~ keYeer-keYeer efveefcee DeelceeDeeW mes efceueves Jeeueer mesJee
kes Heefle mebkeuHe Glee nw efke ceQ en mesJee kej meketBiee ee
veneR? uesefkeve efMeJeyeeyee kee en Jeeeoe nw efke efncceles yees,
ceoos yeeHe~ Dele Ske Meyo `neB peer' keer ner ]pejle nw~ `neB
peer' kenles ner Gme mesJee keer ef]peccesoejer yeeyee Ge uesles nQ~
Oetue ceW oyes nerjs pewmeer efJeMes<eleeSB
ceeve ueerefpeS, mebiecejcej mes yevee ngDee Ske veee, megvoj,
efJeMeeue cekeeve nes, meesves-eeboer keer ee]rpeeW mes mepee ngDee nes,
Gmekes Devoj eerme Hekeej kes Jebpeve neW uesefkeve Deeme-Heeme
keneR Yeer Heeveer ve nes, lees keefnS, keee Gme cekeeve mes efkemeer
kees megKe efceuesiee? ueesie JeneB jnves kes Fgke neWies? DemebYeJe
nw! Jewmes ner leve mes ogmle, Oeve mes YejHetj, yegef mes me=peveMeerue
Deewj keueeDeeW mes mebHevve nesles ngS Yeer keF& DeelceeDeeW keer es
meye efJeMes<eleeSB Oetue ceW oyes nerjs kes meceeve nQ keeeWefke efveefcee
Deelcee kes meeLe `neB peer' neskej veneR eueles nQ, cevecele ee
Hejcele kes JeMeerYetle jnles nQ~
mJeeb YeieJeeve ves nceW egvee, Heebe n]peej meeue mes efyeg[s ngS
Gme YeieJeeve kes DeJelejCe kees nce ves Yeer Heneevee, Gvekeer
eerceleevegmeej efJeMJemesJee kes efueS DeHevee peerJeve efoee, %eeveiegCe-MeefkeleeeW ceW Hejceelcee meceeve yeveves keer cenlJeekeeb#ee
jKekej Heg<eeLe& kes ceeie& Hej euevee Yeer Meg efkeee... en meye
efkemeefueS efkeee? keee otmejeW kee efJejesOe kejves kes efueS?
(Mes<e..He=< 26 Hej)

mJeeb kee efMe#eke yevekej, mJeeb kees efMe#ee osvee ner meJe&es< %eeve nw

ceee& 2015

efnccele
yeeekegceejer cesne, iueesyeue ne@efmHeue veefmeie mketue, Deeyet jes[

efnccele keer Meefkele yengle ye[er

lejHe ues peeves kee keoce Ge kej

Fefleneme kes HevveeW ceW DeHeveer Ske Deueie
Heneeve yevee [eueer~ kene Yeer peelee nw
``ceeveJe kes meYeer iegCeeW ceW efnccele
Henuee iegCe nw keeeWefke en meYeer iegCeeW
keer ef]peccesJeejer ueslee nw~''
meeLeer nw meJe&MeefkeleJeeve
Deye HeMve en Glee nw efke nce
DeHeves Devoj efnccele kee iegCe peeie=le
kewmes kejW~ Fmes peeie=le kejves kes efueS
DeHeves DeeHekees keg efJeeej oW meyemes
Henues en ef v eMee nes ef k e
meJe&MeefkeleJeeve YeieJeeve cesje meeLeer nw~
ceQ ceemj meJe&MeefkeleJeeve ntB~ ceQ efJeMJe
keueeCekeejer Deelcee ntB~ efJeMJe kees
HeefjJele&ve kejves keer e]fpeccesJeejer YeieJeeve
ves cesjs kebOeeW Hej Yeer jKeer nw~ jes]pe
Dece=leJesues meeseW, DevegYeJe kejW, YeieJeeve
efmej Hej neLe jKe yeesue jns nQ, meHeuelee
legcneje pevce efme DeefOekeej nw~
efncceleJeOe&ke yeeleW He{W
enfcceleJeOek&e, Dee,r e<s yeeleeW
kee Heve Yeer ueeYeHeo n~w enfcceleJeOek&e
ieelreeW kee eeve kej GvnW mevgeves mes Yeer
en ieCge Gpeeiej nes peelee n~w DeeHeves
Deye leke pees enfcceleJeOek&e keee& ekfeS
nQ Gvekeer Jeeer[fees yevee kej DeHeves Heeme
jKe~W peye cenmemte kejW ekfe ceveeyseue

kece nes jne n,w Gmes oKse~W enfcceleJeeve

nw~ en Ske Ssmeer Meefkele nw pees efiejs ngS
ueeiseeW keer keneveer He{ves keer Deeole
Deeoceer kees Ke[e kej mekeleer nw~
[eue~W enfcceleJeOek&e mueeiseve Iej keer
efnccele mes DemecYeJe keee& Yeer mebYeJe nes
oeJreej ee kece#&e$se Hej ueieeSB leeekfe GvnW
peeles nQ Deewj cebe]fpeue leke HengBevee
jep]seevee He{les jnW Deejw DeHeveer enfccele
Deemeeve nes peelee nw~ efnccele keer
kees keeece jKe~W YeieJeeve ves yenlge
Meefkele keneR yeenj mes Kejeroer veneR pee
Dee mueeiseve eofee n,w enfcceles yees
mekeleer yeefuke en nceejs ner Devoj
ceoos yeeHe (God helps those
efJeeceeve nw~ neB, keF& yeej Fme Hej
who help themselves)' ~
nceejs kece]peesj mebkeuHeeW keer Hejle
efnccele jKeves mes ]Heeeos
peceves mes en megHle DeJemLee ceW eueer
enfccele jKeves mes peeJreve mes Yee keer
peeleer nw~ Fmeer keejCe nce kece]peesj
meceeeHfle nes peeSieer Deejw nce meoJwe
He[ peeles nQ~ Deemeeve mes Deemeeve keee&
yeesHfekej jniWe~s nj keee& ceW nceejer
kees meese-meese kej Hene[ pewmee
eJfepee evfeeMfele nes peeeisee~r Ske meHeue
cegefMkeue yevee osles nQ Deewj Gme keee&
eKfeuee[er kee kenvee n,w ``ceQ DeHeveer
keer lekeoerj ceW meoekeeue kes efueS
epfeobieer ceW yeej-yeej DemeHeue nDgee nBt
DemecYeJe Meyo efueKe osles nQ~
Deye FmeeufeS ceQ meHeue nelsee n~Bt keg
efnccele nw Henuee iegCe
Yeer kejves mes enfeekfeeevee veneR eeenfS~
efnccelenerve meese Yee kees pevce
nceejer ] p eje-meer ef n ccele nceejs
osleer nw, pees Deeies eue kej lejkekeer kes
DeelceefJeMJeeme kees keF& iegvee ye{e
ceeie& ceW yeeOee yeve peeleer nw~ Deiej nce
mekeleer n~w'' peeJreve ceW yenlge meejer
Fefleneme Hej ve]pej [eueW, lees Helee
keefveeFeeB Deeleer nQ Deejw nce Gvemes [j
euesiee efke Deepe leke efpeleves Yeer ceneve
kej nej ceeve uelses nQ Hej en veneR peeveles
Jeefkele ngS pewmes cenelcee ieebOeer, Yeiele
ekfe Gve keefveeFeeW Heer Hene[ kes Deeies
efmebn, Deyogue keueece....Deeefo ves
yenlge mevgoj eJfepee kee mejtpe nceejer
DeHeveer efnccele kees peeie=le kej ve peeves
Helee#ree kej jne n~w nceW keefveeFeeW kees
efkeleves efveoex<e ueesieeW kees DeleeeejeW mes
ve oKse, enfccele jKe evfejvlej Deeies ye{ves
yeeeee Deewj mebmeej kees Gpeeues keer
kes eufeS lelHej jnvee eeenfS~
21
ceee& 2015
es< kece& kee %eeve ner es< lekeoerj keer uekeerj KeeReves keer keuece nw

F&MJejere Meefkele kee ecelkeej

yeeekegceejer jeveer, YeesHeeue (ce.He.)

ceQ Ske ess-mes ieeBJe peeKeueewvee

(G.He.) kes iejerye HeefjJeej mes ntB peneB Hej
Deepe Yeer yenveeW kees yengle peeoe
He{eles-efueKeeles veneR nQ~ JeneB keer meese
Deepe Yeer Ssmeer nw efke yenveeW kees Hejees
Iej peekej etune ner lees Hetbkevee nw
efpemekes efueS He{eF& keer ]pejle veneR
nw~ eser Gce ceW Meeoer kej oer peeleer
nw~ cesjer ueewefkeke oeroer keer Meeoer peye
Jees ieejn meeue keer Leer, nes ieF& Leer~ ceQ
yeeHeve mes ner yengle Mewleeve Leer~ peye Iej
mes yeenj peeleer Leer lees JeeHeme Deeleer veneR
Leer, ueeF& peeleer Leer~ yeeeW kees ceejvee,
Oekekee osvee, efkemeer kee meeceeve lees[
osvee, es cesjs Kesue Les~ efpeme yees kes
meeLe Kesueleer Leer Gmekees keYeer peerleves
veneR osleer Leer~ Deiej peerle ieee lees ceej
Keekej Iej peelee Lee~ Iej Jeeues Deewj
He[esmeer meye cegPemes yengle HejsMeeve Les~
keg nkej kejvee nw
meHeves meye osKeles nQ~ Hej peye mes ceQves
meHeveeW kees mecePee lees Ske ner yeele meeceves
Deeleer Leer efke cegPes keg nkej kejvee
nw~ Hej keee kejvee nw Jees lemJeerj mHe<
veneR Leer~ peye ieejn meeue keer ngF& lees
Iej ceW meyekees ueiee efke Deye Fmekeer
Meeoer kej osveer eeefnS~ Fmeer yeere
nceejer ueewefkeke ceeB kees F&MJejere %eeve
22

efceuee Deewj cesje Yeer yeeekegceejer kesv ceW

Deevee-peevee nesves ueiee, efHej JeneB jnves
Yeer ueieer~ cesjer ceeB cegPes yengle Heej
kejleer nw Deewj ogefveee keer Ske cee$e Ssmeer
ceeB nw, peye Yeer cegPes ieeso ceW uesleer,
meeseleer, ns YeieJeeve, en cej peees~ nce
meYeer peeveles nQ efke ceeB kes efoue mes
efvekeueer ogDee ee yeodogDee mes keesF& veneR
yeee~ ceQ Yeer veneR yeeer~ ceQ Yeer cej ieF&
DeLee&led peerless peer YeieJeeve keer nes ieF&~
peeoe Heeves kes efueS peeoe
kejves kee Gcebie
peye ceQ efmebiejewueer kes yeeekegceejer
Deeece Hej ieF& lees JeneB Jeefj< Yeelee
censv peer keer Henueer keueeme megveer,
`Deiej DeeHe DeHevee leve mesJee ceW ueieeles
nes lees mJemLe leve efceuesiee, ceve F&MJejere
mesJee ceW ueieeles nes lees Meevle-megKeer ceve
efceuesiee Deewj Oeve F&MJejere mesJee ceW
ueieeles nes lees keYeer iejerye veneR neWies
DeLee&led Oeve mes mecHetCe& megKe efceuesiee,
Oeve lees yengleeW kes Heeme neslee nw Hej
Gmekee mecHetCe& megKe meYeer kees HeeHle veneR
neslee~ nj Fvmeeve es leerveeW megKe peerJeve
ceW eenlee nw~ ceQves Yeer eens Les Hej eenle
Hetjer kejves keer Ske ner Mele& Leer, efpelevee
kejesies Glevee HeeDeesies~ Gme mecee
efmebiejewueer Deeece ceW 35 keveeeW Deewj

20 YeeF& jnles Les~ Deeece kee YeJeve

yeve jne Lee~ Dece=leJesues kes eesie kes
yeeo meYeer YeeF&-yenveW kece&Cee mesJee
kejles Les~ ceQves meesee, cegPes YeieJeeve mes
meye keg eeefnS Deewj meyemes peeoe
eeefnS (Gmekes efueS cegPes meye mes peeoe
kejvee nesiee)~ cesjs Heeme mJemLe leve nw,
Fmeer kees mesJee ceW ueieeles nQ, ceve DeHeves
DeeHe ueie peeesiee Deewj peye Oeve
Deeesiee lees Oeve ueiee oWies~
cepeyetle nes ieS yeeue Deewj Mejerj
FW Deewj yeeuet ce]peotj ueesie me[ke
kes efkeveejs [euekes peeles Les~ Deeece
kee YeJeve JeneB mes Lees[er otjer Hej yeve
jne Lee~ meye YeeF&-yenveW leieejer ceW leerve
ee eej FW [eueles Deewj efvecee&Ce keee&
leke ueskej peeles Les~ cesjs mes Yeer leerve ee
eej FW ner Gleer LeeR Hej ceQ lees meye mes
peeoe kejvee eenleer Leer keeeWefke cegPes
meyemes peeoe eeefnS Lee~ eej mes

ceve Ske cebefoj nw, Meg efJeeejeW mes Fmekeer efoJelee yeveees jefKeS

ceee& 2015

%eeveece=le
peeoe Geleer lees Gleer ner veneR LeeR~ Ske efove meye mes peeoe kejves
kes efJeeej kes meeLe mesJee kejles-kejles cesjer ve]pej neLe sues Hej He[er
Deewj ceQves meesee, Fmekes THej lees yengle-meer FW Dee mekeleer nQ~
Gmekes THej 15 FW jKe kej Gmes DeHeveer oesveeW eesefeeW mes KeeRevee
Meg efkeee~ Ssmee kejvee yengle menpe ueiee~ Fme Hekeej mesJee kejleskejles 20 FW, 25 FW Deewj 50 FW {esF& peeves ueieeR~ Fmemes cesjs
yeeue Deewj Mejerj Fleves cepeyetle nes ieS efke ceQves eesefeeW mes ye[er iee[er
KeeReves kee ceve yevee efueee~
efieveer]pe yegke ceW yeveeee efjkee[&
Henueer yeej peye eesefeeb yeebOekej peerHe KeeReer lees efHeleepeer DeesPee
kes Heeme ues iees~ meyekees ueiee efke cesjs Devoj keesF& efpevve HeJesMe kej
ieee nw~ DeesPee ves Pee[e ueieeee, YeYetefle oer Deewj efHeleepeer kees
efJeMJeeme efoueeee efke Deye efpevve kees yeebOe efoee ieee nw, Deye en
Ssmee keg veneR kejsieer~ Gmekes n cenerves yeeo ceQves YeesHeeue ceW efceveer
yeme KeeReer Deewj efHej ye[er yeme KeeReer~ meved 2005 ceW ^ke KeeRee~
MeeyeeMe Feqv[ee ceW meved 2007 ceW keesefjee ceW [yeue [skej yeme
KeeReer~ meved 2008 ceW ^sve kee Fvpeve KeeRee~ meved 2009 ceW efueckee
yegke ceW veece ope& ngDee~ meved 2011 ceW ^esuej KeeRekej, Ske YeeF&
kee efjkee[& lees[ kej efieveerpe yegke ceW veee efjkee[& yeveeee~
mees efoue Deewj meeer ueieve mes meye mecYeJe
HeekeeW kees yelee otB efke en Meefkele Yetle-Hesle, efpevve ee efkemeer
Fvmeeve keer veneR nw~ en F&MJejere Meefkele nw efpemes efove Heefleefove ye{vee
ner Lee Deewj Jees ye{er~ kenves kee YeeJe en nw efke meeer efoue Deewj
meeer ueieve nw lees Fme mebmeej ceW meye keg mecYeJe nw~ jepeeesie kes
DeYeeme eje YeieJeeve kes meJe& Ke]peeveeW Deewj meJe& MeefkeleeeW kes
nkeoej nce yeve mekeles nQ~ nj Fbmeeve ceW keesF&-ve-keesF& keuee ee
efJeMes<elee nesleer ner nw~ yeme, ]pejle nw Gmes Heneeveves keer Deewj
Heneeve kej F&MJejere mesJee ceW ueieeves keer~ keF& YeeF&-yenveW meJeeue
Geles nQ, nceW kewmes Helee He[s efke nceejs Devoj keewve-meer efJeMes<elee
nw? Fmekee Gej Heeves kes efueS peeFes jepeeesie-ke#e ceW Deewj meesefees
DeeHe efkemekes yees nQ? eeo keerefpeS Gmekes iegCe Deewj MeefkeleeeW
kees~ DeHeves Devoj keer meye efJeMes<eleeeW cenmetme nesves ueieWieer~

ceee& 2015

yeeyee ves ueiee efoS HebKe

yeeekegceejer veeruece, Hejeroeyeeo

efHeues keF& cenerveeW mes ceQ IegveeW kes Yeejer oo& mes
Heeref[le Leer~ leYeer nesueer Hej, efveefcee yenve kes meeLe
yeeyee efceueve kes efueS cesje ceOegyeve peeves kee keee&kece
yevee~ ceOegyeve ceW kecejs ceW meeceeve jKeles ngS cegPes ener
efevlee Leer efke eneB mes keueeme-ce Je keueeme-ce mes
Yeespeve-ke#e leke kee meele efoveeW kee meHej kewmes Hetje
nesiee (oeoer peevekeer peer keer HesjCeeDeeW mes ceQ Ske
MeefkeleMeeueer mebkeuHe kes meeLe eue jner Leer efke cegPes
peerJeve ceW keYeer Yeer yeerceej veneR nesvee nw)~ efueHe
osKeleer lees yeeyee mes cesje keesu[ Jeej Meg nes peelee
efke cegPes efueHe mes veneR peevee nw~ oo& kes meeLe ner,
Yejer ngF& DeeBKeeW mes meeref{eeB e{leer-Glejleer jner~
Jen yeeyee efceueve kee efove Lee~ ceQ DeHeves meeLe
DeeF& ngF& yenveeW kes meeLe [eeceC[ ne@ue ceW peekej
yewer~ eesie kes ieerle yepeves ueies, eejeW lejHe
Deueewefkeke JeeleeJejCe Lee, meye neveer cemleer ceW
Heejs yeeyee kee Fvlepeej kej jns Les~ leYeer efMeJe efHelee
ves oeoer peer kes leve ceW HeJesMe efkeee, cesjer DeeBKeeW mes
DeeBmet yenves ueies~ cesjs oesveeW neLe Deeeveke IegveeW Hej
eues iees Deewj ceQves yeeyee mes kene, yeeyee, cegPes en oo&
eneB mes ueskej veneR peevee nw~ cegPes Denmeeme ngDee
pewmes yeeyee ken jns Les, yees, Ges, legcnW lees nesueer
kee leewnej ceveevee nw~ kesmej peue Deewj neefveele
keer yeewej ves cegPes Gves kes efueS cepeyetj kej efoee
Deewj Deieues ner Heue ceQ neveer cemleer ceW [ebme kejles
ngS HebKe ueieeS Ske vees Deemeceeve ceW G[ jner Leer~
Iej JeeefHeme Deeves Hej ceQ meeref{eeB Ssmes e{er pewmes efke
cegPes keYeer keg ngDee ner veneR Lee~

nef<e&lecegKelee ner esnjs kee meee meewvoe& nw

23

mJeeb neveer mepe&ve ves efkeee GHeeej

yeeekegceej megjsMe peebie[e, peervo

ke nles nQ peneb oJee keece veneR

jele 12 yepes leke kee mecee yew kej

Deeleer, Jeneb ogDeeSB keece Deeleer nQ~ ee nue kej ieg]peej ueslee Lee~ Fmekes
ener keneJele cesjs peerJeve ceW ueeiet ngF&~ yeeo Iej mes efvekeue peelee Lee, me[keeW
yeeHeve mes peJeeveer leke kee peerJeve Hej, HeekeeX ceW jele-jele Ietcelee jnlee
mebIe<e&HetCe& Je DeleefOeke leveeJeHetCe& jne~ Lee~ DeebKeeW ceW veeRo nesleer Leer uesefkeve mees
yeeHeve ceW ner F&MJejere %eeve kee yeerpe veneR Heelee Lee~ cesje ceveesyeue efiejves
[ue ieee Lee FmeefueS keYeer ogKe Je ueiee~ megyen keer cegjueer efceme nesves
leveeJe keer uekeerjW esnjs Hej Heke veneR ueieer~ cegefMkeue mes megyen ner DeeOee
nesves oeR~ ncesMee nbmelee jne~ ener Ieve veeRo Deeleer, Jener mecee cegjueer
Jepen Leer efke Meeeo iegHle He mes ueesieeW keueeme kee neslee Lee~ keYeer-keYeer ceve
keer ogDeeSb Fkeder nesleer jneR, meYeer ceW yegjs efJeeej Deeles uesefkeve [^ecee kee
kee mvesn efceuelee jne~
Hee Hekekee nesves mes yeeeJe nes peelee
Lee~
ueieves ueiee [j jeleeW mes
Fmeer yeere Helee ner veneR euee efke
mees efoue mes yeeyee kees
Ske jesie cesjs Mejerj ceW Yeebkej He
meeje neue yelee efoee
OeejCe kej egkee nw efpemekee veece Lee
peye DeHewue, 2013 ceW yeeyee kee
jsmuesme uewipe efmeb[jesce~ meved 2013 ueem ve& Deeee leye cesje Yeer ceeGb
ceW cesjer neuele keeHeer Kejeye nes ieF&~ Deeyet Deevee ngDee~ Hetjer jele ^sve ceW Ske
cegPes Hetjer-Hetjer jele veeRo veneR Deeleer Leer~ YeeF& cesjer ebieeW keer ceeefueMe kejlee jne
ebieeW ceW Depeerye-meer yesewveer jnleer Leer~ keeeWefke ceQ uesves ceW DemeceLe& Lee~ Hetjer
ceQ FvnW oyeelee, Heerlee, jmmeer kes meeLe jele Ke[e jnvee cegefMkeue Lee~ leerve
yeebOelee Hej keesF& Demej veneR neslee Lee~ DeHewue kees ceQ meerOee iueesyeue DemHeleeue
ye[s-ye[s [e@kejeW kees efoKeeee, yengle HengBe ieee~ JeneB cegPes n leejerKe kee
meejs sm kejJeees, meYeer sm vee@ce&ue efove efoee ieee~ Heebe leejerKe kees yeeyee
Deeles Les~ efkemeer Yeer [e@kej mes keesF& kees Deevee Lee~ mete& YeeF& keer keueeme
Heeeoe veneR ngDee~ neueele es nes ieS Meece kees Leer~ Gme keueeme ceW cegPes yengle
efke cegPes jeleeW mes [j ueieves ueiee~ efove leekele efceueer~ GvneWves yeleeee efke mees
lees keeeeX ceW yeerle peelee Lee uesefkeve efoue mes yeeyee kees DeHevee meeje neue
Meece nesles ner efoue Ieyeje peelee Lee~ yeleeDees~ yeeyee Jejoeve oWies~ yeeyee peye
24
menveMeeruelee ceveg<e kees MenbMeen yeveeleer nw

Deees lees cegPes lees yeme cesje Fueepe

eeefnS Lee~ peye yeeyee ef< os jns Les
lees ceQves DeHevee meeje neue ceve ner ceve
yeeyee kees yelee efoee~
efyevee oJeeF& Fueepe nes ieee
Gme ner jele ecelkeej nes ieee~ pees
YeeF& cesjs meeLe, cesjs kecejs ceW njs Les,
Jes cesjer neuele mes Deer lejn Heefjefele
Les keeeWefke Jes jele kees cesjs HewjeW keer
ceeefueMe efkeee kejles Les~ Gme jele ceQ
ieejn yepes efyemlej Hej uese, ceve ceW
efJeMJeeme efuees efke Deepe yeeyee ves cegPes
JejoeveeW mes YejHetj efkeee nw~ cegPes veneR
Helee efke cegPes keye veeRo DeeF&~ peye
megyen eej yepes DeebKeW Kegueer lees otmejs
YeeF& cesjs mes Henues Gs ngS Les~ GvneWves
cegPes yeOeeF& osveer Meg kej oer~ ceQ nwjeveer
mes GvnW osKe jne Lee~ GvneWves yeleeee
efke ceQves jele Yej Keje&eW kes meeLe veeRo
ueer~ Hetjer jele cesjer Ske efceve Yeer DeeBKeW

ceee& 2015

%eeveece=le
yevo veneR nesleer LeeR~ Gme jele ceQ Hetjs ewve
mes meesee~ JeemleJe ceW en cesjs efueS Ske
ecelkeej Lee, KegMeer kes Deebmet efvekeue
jns Les~ yeeyee kees keesef-keesef
OeveJeeo efkeee leLee megyen ome yepes
iueesyeue DemHeleeue kes efueS efvekeue
He[e~ JeneB [e.efveefKeue Hesue, Ske
[e@kej yenve Je Ske Deve meneeke
[e@kej ves cesjer kejerye DeeOee Ieve
keeGbmeefuebie keer Deewj ye[s Heej mes leLee
DeelceefJeMJeeme mes oes cenerves keer
oJeeFeeB oeR~ ceQves oJeeFeeB DeHeves Iej
Deekej veew leejerKe mes uesveer Meg keeR
uesefkeve cesje Fueepe lees efyevee oJeeF& kes
ner Heebe leejerKe kees nes ieee Lee~ en
Lee yeeyee kee keceeue~ yeeyee ves cegPes ewve
keer veeRo os yesefHeke yeeoMeen yevee
efoee~ HeekeeW kes efueS kenvee eentBiee
efke ogDeeSb oes leLee ogDeeSb uees~ Devle
mecee ogDeeSb ner keece DeeSbieer~ cevemee
mesJee kes eje Yeer nce ogDeeDeeW kee
Keelee pecee kej mekeles nQ~
peerJeve nw Gmeer kee
pees efpeee efMeJe yeeyee keer Keeeflej,
Jen efJe<e ngDee Dece=le
pees efHeee efMeJe yeeyee keer Keeeflej,
ejCeeW ceW DeefHe&le nQ
meoe ee megceve Gmekees,
pees peuelee jne yeve kes efoee
efMeJe yeeyee keer Keeeflej~

ceee& 2015

Jeen %eeveece=le, Jeen yeeyee!

yeeekegceej [eue efmebn ekegj, Heeve (peyeueHegj)

ceQ ieeBJe ceW Ske eser-meer efkejeves keer ogkeeve mes

meele ueesieeW Jeeues HeefjJeej kees eueelee ntB~ yeeyee kes
efceueves mes Henues cesjer Mejeye keer Deeole mes Hetje Iej
HejsMeeve Lee~ Ske yeej veMes keer neuele ceW yeeFke
efHemeue ieF& Deewj jele Yej pebieue ceW KeeF& ceW ceQ efieje
jne~ megyen keg ueke[nejeW ves osKee lees cegPes yeenj
efvekeeuee~ Fme Ievee kes yeeo Yeer ceQves Mejeye veneR
es[er peyeefke Iej ceW meyeves yengle mecePeeee~ leerveeW yenveeW ves Yeer kene, Yewee, Deye
lees Mejeye es[ oes~ ceQ leerveeW yenveeW kee Dekesuee Deewj meyemes ese YeeF& ntB~
Ske efMeef#ekee yenve yeme kes Fble]peej ceW cesjer ogkeeve Hej yew peeleer Leer~ peye
GvnW yeeyee kee Heefjee efceuee lees GvneWves cegPes Yeer %eeveece=le Heef$ekee osveer Meg kej
oer~ Heef$ekee He{les-He{les ner cesjer Mejeye keer Deeole kece nesves ueieer~ efHej GvneR
yenve kes kenves Hej 1 peveJejer, 2012 kees mLeeveere yeeekegceejer mesJeekesv Hej
ceQves meele efove kee keesme& efkeee, pees efveMeguke kejeee peelee nw~ en efMeJeyeeyee
keer keceeue nw efke keesme& kes ueieYeie 1 cenerves yeeo Mejeye HetCe& He mes t ieF&~
Deketyej, 2011 mes %eeveece=le He{vee Meg efkeee Deewj HejJejer, 2012 leke
Hetje peerJeve yeoue ieee~ Deye lees ieeceJeemeer Yeer yengle DeeMee& kejles nQ, pees efke
Henues cegPes Ie=Cee keer eq< mes osKeles Les~ peveJejer, 2013 ceW nce efMeJe yeeyee mes
ceeGb Deeyet ceW efceueve cevee egkes nQ~ cesje Hetje HeefjJeej Deye yengle KegMe nw~
efMeJeyeeyee kees Deewj %eeveece=le kees yengle-yengle OeveJeeo osles nQ Deewj pees Yeer
nceejs mecHeke& ceW Deelee nw Gmes mebosMe osles nQ efke DeeHe kece mes kece Ske yeej
yeeekegceejer mesJeekesv Hej pej peeSb Deewj DeHevee peerJeve meHeue yeveeSb~ Deye
lees efoue ener ieelee nw, Jeen yeeyee Jeen, Jeen %eeveece=le Jeen!
efJeMes<e metevee
veS Je<e& 2015-16 kes efueS %eeveece=le Heef$ekee kee Jeeef<e&ke Meguke 100/- jnsiee~
DekeeGb kes efnmeeye mes DeHewue mes etbefke veee Je<e& Meg neslee nw FmeefueS DeHewue
2015 mes yeveves Jeeues veS meomeeW mes Meguke 100/- Jeeef<e&ke efueee peeSiee~
ceve Hej efveeb$eCe ner Deelce-efveeb$eCe nw

25

yeeyee ves peieeF& peerJeve-peesefle

yeeekegceejer Deveerlee, ntj-peiejeDeeW (Hepebeye)

efHeues ueieYeie leerve Je<eeX mes cegPes

efmejoo& Flevee peeoe jnlee Lee efke
Deveske Hekeej keer oJeeFeeB Keeves kes
yeeo Yeer erke veneR nes jne Lee~ Pee[Hetbke mes Yeer keesF& Demej veneR nes jne
Lee~ ceeme ceW 500 ee 600 Hees keer
oJeeF& Keevee Deece yeele Leer~ keF&
[e@kejeW kes ekekej keeves kes yeeo Yeer
keg Deejece cenmetme veneR nes jne Lee~
meeje efove meeses jnvee, yeeeW kees erke
mes Keevee Yeer ve osvee, efe[efe[s jnvee
ener cesjer efoveeee& yeve ieF& Leer~ cesjs Ssmes
mJeYeeJe kes keejCe cesjs egieue ves cesjs mes
yeesuevee Yeer es[ efoee Lee~
Deeeveke Ske efove Jes
ye eekeg ceejer ] p e eje Deeees e f p ele
DeueefJeoe leveeJe efMeefJej ceW Meece kees
efyevee yeleees ner eues iees, pees efke jele
Dee yepes leke euelee Lee~ efMeefJej
nceejs Menj mes ueieYeie Ske IeCs keer
otjer Hej otmejs Menj ceW eue jne Lee
FmeefueS jele ome yepes leke peye Jes Iej
veneR Deees lees cegPes yengle efevlee ngF& efke
Meeeo cegPemes veeje]pe neskej keneR eues
iees nQ~
leYeer Gvekee Heesve Deeee Deewj Heej
mes KegMe]Keyejer megveeF& efke DeeHekeer meejer
yeerceejer eesie mes erke nes peeesieer Deewj
keue mes nce meYeer efMeefJej ceW peeeWies~
26

Deieues efove nce meYeer KegMeer-KegMeer

efMeefJej ceW iees~ efMeefJej kes oewjeve yenve
peer ves eesie kejvee efmeKeeee~ efmejoo&,
pees efkemeer oJeeF& mes erke veneR nes jne
Lee, Gmeer mecee ieeeye nesves ueiee~ Iej
Hej Yeer ceQves Gmeer lejn eesie kee DeYeeme
efkeee~ Ssmes ueiee pewmes jbie-efyejbieer
efkejCeW cesjs cemleke Hej Dee jner nQ~
efkejCeW keneB mes Dee jner nQ en mecePe ceW
leye Deeee peye peesefleefyevog efMeJeyeeyee
keer Heneeve efceueer~
%eeve efceueves mes Henues egieue leveeJe
kes keejCe Mejeye Yeer Heerles Les Deewj mener
mes OebOee Yeer veneR euelee Lee~ efpeme efove
mes efMeefJej ceW iees Gme efove mes Mejeye kees
gDee Yeer veneR~ cesjer yeerceejer kes keejCe
GvnW Keevee Yeer Kego yeveevee He[lee Lee

Deewj yeeeW kees Yeer efKeueeles Les efpeme

keejCe leveeJe ceW jnles Les~ Deye KegMe
Yeer jnves ueies nQ Deewj keece Yeer erke
eueves ueiee nw~ Deye Ssmee ueielee nw pewmes
efMeJeyeeyee nj kece& kejves kes efueS
leekele Yej jns nQ~ efveefcee yenve kees
ceQves DeHevee oJeeFeeW mes Yeje ef[yyee
efoKeeles ngS kene efke Deye es meye cesjs
efueS yeskeej nQ~ Deye lees efoue ceW ener
Ske ieerle yepelee nw, cesje yeeyee, ceere
yeeyee~ ener MegYekeecevee nw efke pewmes
cegPe Deelcee kes ogKe otj nes ieS Ssmes meye
kes ogKe otj neW, pewmes nceejs HeefjJeej kees
efMeJeyeeyee ves Deekej mebYeeuee Ssmes
meyekes Iej ceW megKe-Meeefvle nes~
HeeCesMJej yeeyee ves cegPes veJepeerJeve os
efoee, peerJeve peesefle peiee oer~

DeeoMe& Heg<eeLeea..He=< 20 kee Mes<e..

mJeeb kee HeefjJele&ve kej yeeHe meceeve yeveves keer yepeee ye[eW kes HeefjJele&ve kes
yeejs ceW ner meeseles-meeseless mebieceegie kee Decetue mecee efyeleekej keee
HeMeeleeHe Heer mepee Keeves kes efueS? YeieJeeve kes Fme e%e ceW meoe neB peer jnles
ngS e%e-j#eke yeve meceeOeeve mJeHe yeveves keer yepeee keee vekeejelceke
JeJenej mes efJeIveHe yeveves kes efueS?..... veneR~ ve ner ncekees YeieJeeve ves
Fmekes efueS egvee nw Deewj ve ner Fmemes nce nceejs Debeflece ue#e leke HengBe HeeSBies~
Hejce mele en nw efke eerceleevegmeej euekej DeeoMe& Heg<eeLeea cegPes ner yevevee nw,
cegPes ner DeHeves GoenjCe eje efMeJeefHelee kees Hele#e kejvee nw Deewj cegPes ner
Debeflece ue#e yeeHe meceeve DeJemLee leke HengBevee nw~ lees...keeeW ve nce oes ner
De#ej kes Fme mejue ceeie& kees DeHeveekej kesJeue F&MJejere HeefjJeej kes meeceves ner
veneR yeefuke mJeeb F&MJej keer ve]pejeW ceW Yeer DeeoMe& yeveW~
otmejeW kees Deeies ye{evee ner mJeeb Deeies ye{vee nw
ceee& 2015

meoe cegmekejeFes ceeetmeer YeieeFes

yeeekegceej vejsMe, Denceoveiej

yeg pegieeX ves kene nw efke ceveg<eeW kees Keevee Ske

iegCee, Heervee oes iegCee, kemejle leerve iegCee, nbmevee eej
iegCee Deewj HeYegefebleve HeeBe iegCee kejvee eeefnS~
efKeuee ngDee Hetue Deewj cegmekejelee ngDee esnje osKe
meye HeYeeefJele nes peeles nQ~ uesefkeve Deepekeue keer
Yeeieoew[ keer efpeboieer ceW cegve<e cegmekejevee Yetue ieee
nw~ efpeme cegmekeeve kes efueS Jees meye keg kej jne nw
Jen cegmekeeve Gmemes otj nesleer pee jner nw~ leveeJe Deewj
ceeetmeer kes peerJeve ceW ner Jees peer jne nw~ Gmes
cegmekejeves keer Yeer Hegmejle veneR nw~ keF& yeej keesF&
keece veneR yevelee nw ee yevee ngDee keesF& keece efyeie[
peelee nw lees legjble kenles nQ, ``Helee veneR Deepe meJesjsmeJesjs efkeme ceventme keer Mekeue osKeer, pees Deepe keesF&
keece veneR nes jne nw~'' kenves kee YeeJe, ceeetme
esnje efkemeer kees Yeer Dee veneR ueielee~ ese
yeee efove ceW 80 yeej nBmelee nw Hejbleg ye[s nesves Hej
ueeefHebie keueye (neme keueye) ceW peevee He[lee nw~
Heeses KeeReles mecee Yeer HeesesieeHej kees yeej-yeej
kenvee He[lee nw, mceeFue Hueer]pe (peje cegmekejeFes)~
Heeses mceeFue Jeeueer yeve peeleer nw uesefkeve efvepeer
ef]peboieer Yeer lees mceeFue Jeeueer nesveer eeefnS vee~
cegmekejevee Fvemes meerKesb
jesves keer keesF& Jepen veneR nesleer~ efkemeer ves keg
kene, yeele efyeie[ ieeer, cevecegeJe kes keejCe ceve kee
jesvee Deelee nw~ ef]peboieer Ske Kesue keer lejn nw~ Kesue
ceW nej Deewj peerle oesveeW nesleer nQ~ Deiej Kesue ceW nej
kej Yeer DeeHe cegmekeje mekeles nQ, lees kene peeSiee efke
ef]peboieer kes Kesue ceW DeeHe peerle ieS~ Fme mebmeej ceW Ssmeer
Yeer ceneve Deelcee neskej ieeer nQ efpevekeer lemJeerjW

ceee& 2015

osKekej DeHeves DeeHe neseW Hej cegmekeeve Dee peeleer nw~ cenelcee
ieebOeer, mJeeceer efJeJeskeevebo, eerjece, eerke=<Ce Fvekeer lemJeerjeW ceW
keYeer Yeer ceeetmeer, Goemeer veneR efceuesieer~ FmeefueS meoe cegmekejeFes,
mees efoue mes, efvemJeeLe& YeeJe mes, efveYe&elee mes leeefke leve Deewj ceve
mJemLe nes peeSB~ nceejer cegmekeeve ceW metKeeHeve ve nes, meoe MegYeYeeJe Je
mvesn mes Yejer ngF& cegmekeeve nes, meyekees HesjCee osves Jeeueer, Meefkele
Heoeve kejves Jeeueer, meyekee ]iece Yegueeves Jeeueer, DeeMee keer veF&
efkejCe efoKeeves Jeeueer, Gcebie Glmeen Yejves Jeeueer cegmkeeve nes~ keF&
yeej mJeeLe& kes keejCe, F&<ee& kes keejCe Yeer nce cegmekejeles nQ, pewmes
efke Me$eg Hej mebke Deeves Hej... efkemeer keer nervelee Hej, iejeryeer
osKekej... efkemeer kees efiejles ngS osKekej, en cegmekeeve vegkemeeve
HenBgeeves Jeeueer nw~ nceejs ceve ceW meYeer kes Heefle efvece&ue YeeJeveeSB neW~
cegmekeeve Decetue nw
cegmekeeve keer keesF& keercele veneR ueiee mekelee, cegmekeeve Decetue
nw~ pewmes keesF& keerceleer (Decetue) eer]pe nesleer nw lees Gmes mebYeeuekej
jKeles nQ, Ssmes ner cegmekeeve keF& iegCee Deveceesue nw, Jeefkeleiele
mecHeefe nw~ mecemeeSB Deeves Hej nce Fmes keeeW iebJeeles nQ? HeefjefmLeefle
Deeves Hej nce yesewve, Goeme nes peeles nQ~ keee nce Fleves kece]peesj nQ
pees keesF& nceejer cegmekeeve erve ues? keoeefHe veneR~ nce Fmes mebYeeueW~

Deelce efevleve Deewj HeYeg efevleve eesieer peerJeve kes DeeYet<eCe nQ

27

%eeveece=le
DeHevee esnje ceeetme keeeW yeveeSB pees keesF& Hets efke DeeHe
Goeme keeeW nQ? nj Heue nceejer cegmekeeve yeveer jns~
cegmekejevee mJeeYeeefJeke nes peeS~ ogefveee kes efnmeeye mes nceejs
Heeme Yeues ner keg veneR nes uesefkeve cegmekeeve meyemes ye[er
oewuele nw~ cegmekejeves ceW keYeer Yeer kebpetmeer veneR kejes~ leYeer
lees kenles nQ, KegMeer pewmeer Kegjeke veneR, KegMeer pewmee Ke]peevee
veneR~ keg Yeer nes peeS uesefkeve KegMeer ve peeS, cegmekeeve ve
peeS~
cegmekeeve iee@[ueer efieHe nw
ceveg<e Hejceelcee keer es<lece jevee nw~ ceveg<e ner Ssmee
meewYeeieMeeueer nw efpemes Hejceelcee ves Jejoeve kes He ceW
cegmekeeve oer ngF& nw~ cegmekeeve Jen Jejoeve nw efpememes mJeeb keer
Deewj mebHeke& ceW Deeves Jeeues Jeefkele kes peerJeve keer ke[Jeen
meceeHle nes peeleer nw~ ``Ske cegmekeeve n]peejeW kegyee&ve''
Jeeueer keneJele efvejLe&ke veneR, Gmekes Heers ceveesefJe%eeve kee
ienje efebleve nw~ ceQ kentB, cegmekejeDees lees DeeHe cegmekeje
mekeles nes, Deiej kentB, iegmmee kejes, lees veneR kej mekeles~
iegmmee keeeW veneR Deeee keeeWefke iegmmee nceeje mJeYeeJe veneR~
kene peelee nw, Smile Goes Miles. nceejer KegMeer
otj-otj leke DeHeveer efkejCeW efyeKesjleer nw FmeefueS meoe
Keguekej cegmekejeFes~
meoe cegmekejevee meyemes ye[er keuee
me=ef< jbiecebe Hej efpeleveer Yeer DeelceeSB nQ meyeceW keesF& ve
keesF& efJeMes<elee nw~ Gme efJeMes<elee kes DeeOeej mes ner Gmekeer
Heneeve nesleer nw, Gmes eeo efkeee peelee nw~ keF& DeelceeDeeW ceW
cegmekejeves keer keuee efJeMes<e nesleer nw~ cegmekejevee lees meYeer
peeveles nQ uesefkeve efJeHejerle HeefjefmLeefleeeW ceW ye[er-ye[er
ef]peccesJeejer efveYeeles ngS Yeer meoe cegmekejevee, ener ceneve
DeelceeDeeW keer Heneeve nw~ efcemeeue kes He ceW oeoer
HekeeMeceefCe peer kes peerJeve keer Ske Ievee eeo Deeleer nw~
Deeyet ceW Ske cenemeccesueve ceW et.Sve.mes efmemj Mewueer
28

DeeF& Leer, pees meeseleer Leer efke oeoer HekeeMeceefCe peer lees
Debleje&<^ere mebmLee keer HecegKe nQ, Gvemes cegueekeele lees ye[er
cegefMkeue mes nesieer~ oeoer peer efvecee&velee keer cetefle& Leer~ meccesueve
kes me$e kes yeeo jes]pe meyekees neLe efnueekej efceueleer Leer~
yenve Mewueer ves oeoer kees kene, oeoer, DeeHekes Heeme leerve n]peej
YeeF&-yenveW cesnceeve kes He ceW nQ, GveceW mes Ske n]peej lees
efJeMes<e (Jeer.DeeF&.Heer.) nQ, keee DeeHekees keesF& leveeJe veneR
neslee? oeoer yeesueeR, es meye cesnceeve DeHeves efHelee kes Iej DeeS
nQ, kejvekejeJevenej efHelee Hejceelcee nQ, meye keg Jener keje
jns nQ FmeefueS nceW keesF& leveeJe veneR~ oeoer ves Hete, efmemj
Mewueer, DeeHekees keee meewieele otB? efmemj Mewueer yeesueer, oeoer
peer, Ske meewieele ceeBietB, DeeHe oWieer? DeHeveer MeeMJele nBmeer
meewieele ceW os oes~ oeoer ves kene, en iee@[ueer efieHe nw,
DeeHekees eeefnS lees DeeHe Yeer ues uees~ oeoer peer efkelevee Yeer
Jemle neW, nj Heue meoe nuekes jnles Les~
keye eueer peeleer nw cegmekeeve?
jesvee efkemeer kees efmeKeeee veneR peelee, Jen lees DeHeves DeeHe
Dee peelee nw~ pevce mes ner yeee jesves ueielee nw~ eser-eser
yeeleeW mes ceve Yeejer nesves kes keejCe nceejer cegmekeeve eueer
peeleer nw Deewj nce ]iece ceW [tye peeles nQ~ pees ncesMee ner Goeme
jnles nQ, leveeJe ceW jnles nQ Gvekes meeLe yeele kejvee Yeer keesF&
Hemebo veneR kejles, meye efkeveeje kejles nQ~ Ssmes Jeefkele Dekesues
jnvee ner Hemebo kejles nQ~ FmeefueS Fme ceeetmeer kes Heox kees
neDees Deewj meoe cegmekejeDees~
esnjs keer meeer megbojlee ceerer cegmekeeve
Deepekeue Ketyemetjleer kes efueS keerce, HeeG[j Deeefo mes
keeues esnjs kees Yeer ieesje efkeee peelee nw~ esnjs keer Ssmeer
megbojlee DeeefKej lees efJeveeMeer ner nw~ Ssmeer mebgojlee kees yeveeS
jKeves kes efueS jes]pe-jes]pe ceskeDeHe kejvee He[lee nw~
Ketyemetjle esnjs Hej Deiej ceerer cegmekeeve ve nes lees esnjs keer
jewveke ner eueer peeleer nw~ esnjs keer mJeeYeeefJeke megbojlee nw

megKe mJeHe yevekej megKe oes lees DeeHekes Keeles ceW ogDeeeW S[ nes peeeWieer

ceee& 2015

%eeveece=le
ceerer cegmekeeve~ Fmekes efueS ceskeDeHe kee
Keee& Yeer veneR kejvee He[lee~ cegmekejelee
esnje Deewj Hemevvelee mes ocekeleer DeeBKeW
osKe Yeuee keewve HeYeeefJele veneR neslee?
cegmekeeve Deewj Hemevve esnjs mes DeeHekee
JeefkelelJe Deeke<e&ke yeve peelee nw, ener
meeer-meeer Heme&vewefueer nw~
cegmekeeve mes ceeveefmeke Deewj
Meejerefjke mJeemLe
ceveesefJe%eeve kee ceevevee nw efke 90%
yeerceefjeeB ye{ves kee keejCe ceve keer
kece]peesjer nw~ kece]peesj Deewj vekeejelceke
efJeeejeW mes ceve Goeme nes peelee nw efpememes
nceejer keF& meejer Deebleefjke MeefkeleeeB ve<
nes peeleer nQ~ nceejs Mejerj Hej Fmekee yegje
Demej He[lee nw~ FmeefueS ceeveefmeke Deewj
Meejerefjke mJeemLe kes efueS cegmekeeve yengle
ye[e e@efveke nw~ efJeeefceve keer ieesefueeeb
Deewj leekele keer mewke[eW oJeeFeeW mes keneR
yesnlej nw Ske ceerer cegmekeeve,
efKeueefKeueen Deewj Gvcegkele neme~
mJeemLe efJe%eeve ves efme kej efoee nw efke
Hemevvelee Heleske yeerceejer keer jeceyeeCe oJeeF&
nw~ cegmekejeves kee nceejs Mejerj keer meYeer
HeCeeefueeeW Hej mekeejelceke HeYeeJe He[lee nw
Deewj ceefmle<ke Yeer meefkee neslee nw FmeefueS
meowJe Hemevve cege ceW jnW efpememes efke Mejerj
kes DeJeeJe yengle Deer lejn keee& kej
mekeW~ kenles nQ ``meoe KegMe jnes,
cegmekejeles jnes, Ke]peevee KegMeer kee uegeles
jnes~''

ceee& 2015

veejer let efMeJeMeefkele

yeeekegceejer G<ee ekegj, ceerje meesmeeeer, Hetvee

veejer let efMeJeMeefkele, lesjer ceefncee DeHejcHeej,

vej Yeer legPekees MeerMe Pegkeekej, kejles veceve n]peej~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve, DeHeveer ieefjcee kees Heneeve~~
vej efkeleves Jeso-Meee He{ peeeW, Kego kees Yeue %eeveer kenueeeW,
Heo Yeer efkeleves TBes Hee ueW, eeBo-efmeleejs meye t DeeeW~
efHej Yeer osJeer mejmJeleer mes ceeBieW efJeeeoeve~~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve..................
Yeues DejyeHeefle, yeveW HeoceHeefle ee kegyesj keer Keeve,
mebHevve yeveW Oeve-oewuele mes, Yeewefleke megKe keer Yejceej~
kejW eeevee ue#ceer ceeB mes yeveves kees OeveJeeve~~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve..................
leve mes efkeleves Yeer leekeleJej, Jeerj Heg<e yeueJeeve,
DeHeveer DeodYegle Meefkele Hej efkelevee Yeer nes DeefYeceeve~
efHej Yeer ogiee& ceeB mes ceeBies, Meefkele kee Jejoeve~~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve..................
Jevovee ceW kenW `Jevos ceelejced', Yee<ee kees `ceele=Yee<ee',
peue kees kenles `iebieecewee', He=LJeer kees `Oejleer ceelee'~
`iees-ceelee', `ieerlee-ceelee' ken kejles nQ iegCeieeve~~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve..................
legce lees HeLece ieg nes ceelee, leYeer lees nj ceve nw en ieelee,
DeeefoMeefkele kes He ceW lesje, ceeB yees kee meee veelee~
kenkej `Jevos ceelejced', YeieJeeve Yeer os mecceeve~~
DeHeveer ieefjcee kees Heneeve..................

nceeje Jele&ceeve peerJeve, nceejs ner jes iees mebkeuHeeW kee Hele#e Heue nw

29

iueesyeue Demheleeue ceW yeeesW/efMeMegDeeW kes efuees

nee[^esmesHeeueme (Hydrocephalus) vetjesmepe&jer efMeefJej kee meHeue Deeeespeve
[e@ . he l eehe ef c ee, ef v eos M eke

iueesyeue ne@eqmheue SC[ efjmee& mesvj, ceeGb Deeyet

efmejesner efpeues kes hebeosJeue ieeBJe

kes keeuetjece peesieer kee Iej KegefMeeeW mes
Yej ieee peye Gmekes eneB henueer mebleeve
yese hewoe ngDee~ Gmekee veece GvneWsves
cegkesMe jKe efoee~ hejvleg en KegMeer
peeoe efove leke veneR jner~ cegkesMe
pewmes-pewmes ye[e nesves ueiee, yeej-yeej
yeerceej jnves ueiee~ Gmes Gequeeb nesves
ueieeR Deewj Deeeveke oewjs Yeer he[ves
ueies~ mecee-mecee hej ieebJe kes [e@kej
kees efoKeeles jns efkevleg yeerceejer kee mener
efveoeve veneR nes heeee~ Oeerjs-Oeerjs
cegkesMe kee mej ye[e nesves ueiee Deewj
Gmekeer DeeBKeW veeres keer Deesj Pegke
ieeeR~ cegkesMe kes meeLe hewoe ngS Deve
yees eueves ueies uesefkeve cegkesMe Deheves
Deehe Ke[e Yeer veneR nes hee jne Lee~
cegkesMe kes efhelee keeuetjece Gmes Menj
kes ye[s Demheleeue ues Deees peneB
[e@kej ves GvnW yeleeee efke yees kes
ceeqmle<ke ceW heeveer Yej ieee nw, Jees
nee[^esmesHeeueme veece keer yeerceejer mes
heeref[le nw~ [e@kej ves Gmes Goehegj ee
Denceoeyeeo ues peeves keer meueen oer~
keeuetjece kees peye helee euee efke Fme
mepe&jer ceW heeeme n]peej mes Ske ueeKe
leke kee Keee& Dee mekelee nw lees Jen
nleeMe nes ieee~
32

keeuetjece ce]peotjer kejlee nw Deewj

cenerves kes cegeqMkeue mes 2500-3000
keceelee nw~ peye Gmes keesF& Deve jemlee
ve]pej veneR Dee jne Lee leye Deeeveke
iuees y eue Demheleeue kee Ske
Heeru[Jeke&j Gmekes Iej hengBee~ Gme
mecee iueesyeue Demheleeue ceW Ske kewche
ueiee ng D ee Lee ef p emekes lenle
nee[^esmesHeeueme mes heeref[le yeeeW kee
efveMeguke Fueepe efkeee peevee Lee~
Heeru[Jeke&j kees peye helee euee efke
keeuetjece kee yese cegkesMe Fme yeerceejer
mes heeref[le nw lees Jen Gmes kewche keer
peevekeejer osves Gmekes Iej hengBee~
keeuetjece Deewj Gmekeer helveer kees ueiee
ceevees YeieJeeve ves Gvekeer heeLe&vee megve ueer
nw~ otmejs ner efove Heeru[Jeke&j kes meeLe
Jes oesveeWs cegkesMe kees ueskej ceeGC
Deeyet hengBes~ iueesyeue Demheleeue kes
[e@kejeW ves cegkesMe kees nee[^esmesHeeueme
Mev mepe&jer kes eesie heeee Deewj
meer.er.mkewve meefnle Deve peeBe kejJee
kej Yeleea nesves kes efuees leejerKe os oer~
eeefvele leejerKe kees cegkesMe keer
efveMeguke mepe&jer kej oer ieeer~
iueesyeue Demheleeue ceW Deeeesefpele
Fme kewche ceW ve kesJeue cegkesMe kee ner
efveMeguke Fueepe efkeee ieee efkevleg

Deve eej yees, pees Fmeer yeerceejer mes

iemle Les Deewj DeeefLe&ke he mes kece]peesj
heefjJeejeW mes Les, kee Yeer efveMeguke
Fueepe efkeee ieee~
nee[^esmesHeeueme efMeMegDeeW ceW heeee
peeves Jeeuee ceeqmle<ke jesie nw efpemeceW
efMeMeg kes ceeqmle<ke (Brain) ceW heeveer
Yej peelee nw~ efeefkelmekeere Yee<ee ceW
kenW lees mesefjyeesmheeF&veue HeuegF&[
(CSF), pees efke Ske hekeej kee Je
nw, Demeeceeve he mes efMeMeg keer Keeshe[er
ceW mebee nesves ueielee nw efpemekes keejCe
ceeqmle<ke kes Deboj kee oyeeJe ye{ peelee
nw Deewj efMeMeg kes efmej kee Deekeej ye{ves
ueielee nw~ en efMeMeg ceW ceeveefmeke
efJekeueebielee kee keejCe yeve mekelee nw
Deewj mecee hej Fueepe ve kejeves hej
efMeMeg keer ce=leg Yeer nes mekeleer nw~
Goemeer kees DeHeveer oemeer yevee oes, Fmes esnjs Hej Deeves ve oes
ceee& 2015

%eeveece=le
en eqmLeefle pevce mes nes mekeleer nw ee efHej ye{les
yees Yeer Fmemes heYeeefJele nes mekeles nQ~ Deeceleewj hej
en eqmLeefle efMeMegDeeW ceW heeF& peeleer nw hej Jeemke Yeer
ceers-Heejs yeeHeoeoe keer Deefle mvesner,
Fmemes iemle nes mekeles nQ~
DeLeke mesJeeOeejer, meekeej ceele-efHelee kes
nee[^esmesHeeueme kes keg ue#eCe efmej kee
nmleeW mes Heueer ngF& ceerer meeefJe$eer yenve vess DeHevee
Deekeej Demeeceeve he mes ye{vee, Gequeeb nesvee,
yengcetue peerJeve meved 1958 ceW F&MJejere mesJee ceW
efHedme, Pekes Deevee, DeleefOeke veeRo Deevee,
meceefHe&le efkeee~ e%e ceW Skee@veeceer mes euevee,
efe[efe[eheve, efmej ceW Demenveere oo&, efJemce=efle,
e%e keer nj eer]pe keer mebYeeue kejvee, meyekees
Yece Fleeefo
Heej Yejer Heeuevee osvee, e%e mesJee ceW meoe lelHej jnvee es iegCe
nee[^esmesHeeueme kee Fueepe Meb mepe&jer mes DeeHekeer jie-jie ceW meceeS ngS Les~ meeoieer Deewj leeie-leHemee keer
Fueepe mebYeJe nw~ Meb mepe&jer Ske kegMeue DeeHe meekeej cetefle& Leer~ DeeHeves Hebpeeye SJeb mebHetCe& efJeoYe& ceW F&MJejere
vetjesmepe&ve ner kej mekelee nw~ Fme mepe&jer kes eje mesJeeeW oeR~ Jele&ceeve mecee Jemeble veiej, veeieHegj efmLele yeeekegceejer]pe
cejer]pe kes ceeqmle<ke ceW Ske heleueer veueer [eueer peeleer mesJeekeW Hej DeHeveer mesJeeeW os jner LeeR~ DeeHeves efoveebke 26-01nw efpemes Meb kenles nQ~ Fme Meb kes eje ceeqmle<ke ceW 2015 kees Meece 730 yepes DeHevee Hegjevee Mejerj es[ yeeHeoeoe keer
pecee Je efvekeeuee peelee nw~ Fme hekeej keer Meb ieeso ueer~ DeeHe 75 Je<e& keer LeeR~ Ssmeer mvesner, DeLeke mesJeeOeejer,
mepe&jer kee Deeeespeve iueesyeue ne@eqmheue SC[ ceneve Deelcee kees Hetje owJeer HeefjJeej yengle mvesn mes ee megceve DeefHe&le
efjmee& mesvj ceW efoveebke 10 peveJejer, 2015 mes 15 kejlee nw~
peveJejer, 2015 leke efkeee ieee Lee~
Decesefjkee, Heueesefj[e (efceeeceer) kes efJee
yeeheoeoe kes Deelfe uee[ue,s meoe GceibeefJeKeele vetjesmepe&ve [e@.mebpeerJe Yeeefee kes eje
Glmeen mes e%e keer nj meJsee ceW neB peer kejves
efveMeguke hejeceMe& Deewj mepe&jer keer ieeer~
Jeeue,s meJe& kes mvenser eevret YeeF& meved 1976 mes
iueesyeue Demheleeue kee efvejblej en heeeme jnlee
meceeh|ele he mes heeC[Je YeJeve kes eJfeeYfevve
e[fheec&eWmde ceW Deheveer meJseeeW olses jn~s Deeheves
nw efke kesJeue ceneveiejeW leke meerefcele DeeOegefveke
1969 ceW ye[eowe mes %eeve eehle ekfeee~ ceOeygeve
mJeemLe megefJeOeeSB, ieeBJe keer iejerye pevelee leke
ceW peye Deees lees Deehekees ceetpfeece ceW meJsee ecfeuee,r Gmekes yeeo jele kes
hengbeeF& peeeW leeefke peeoe cejer]pe efyevee YesoYeeJe kes
henjs hej meJseeeW oe~R Jelec&eeve mecee Deehe ceOeygeve keer ueeFyejser ceW yenlge
Fmekee ueeYe Hee mekeW~
heej mes Deheveer meJseeeW os jns Le~s Deehekeer Deeeg 75 Je<e& Lee~r 8-10
en keee& cegeqMkeue ]pej nw uesefkeve meYeer kes
eofve henues Deehekees ne& keer lekeueeHre nFg& Deejw Denceoeyeeo ceW
meneesie mes mebYeJe nes heeee nw~ Fme efMeefJej ceW oeve
Sevfpeeehsueemer keer ieF& ueeskfeve nee@mfheue ceW ner 23 peveJeje,r
oeleeDeeW kes meeLe-meeLe Decesefjkee mes Deees ngS
2015 kees jee$fe 11 yepes Dehevee hejgevee Mejejr e[s yeeheoeoe keer ieeos
[e@.mebpeerJe Yeeefee kee Dence eesieoeve jne
ceW eues ieS~ Smses mvense,r DeLeke meJseeOeeje,r ceneve Deelcee kees Hejte
efpevneWves Deheveer mesJeeSB efveMeguke heoeve kej Fve
oJweer HeejfJeej yenlge mvens mes ee mecgeve DeeHfel&e kejlee n~w
yeeeW kees peereoeve efoee~
33
Meeeqvle meJe& OeceeX kee cetue lelJe nw
ceee& 2015

eebpeefue

svMeve veneR, DesvMeve

yeeekegceej MegYece, Dees.Deej.meer (ieg[ieeBJe)

ces je pevce Ske meeOeve mecHevve mebegkele HeefjJeej ceW

ngDee~ ceelee-efHelee ves cegPes ceeeeJeer ogefveee mes otj jKeves Deewj
Des mebmkeej Yejves kes efueS Oeeefce&ke keneefveeeB leLee
ceneHeg<eeW keer peerJeefveeeB megveeF~ peye Deeeg 9 Je<e& keer ngF& leye
ceelee-efHelee kees F&MJejere %eeve efceue ieee~ HeejcYe ceW Gvekee
efJejesOe ngDee uesefkeve yeeyee keer keoce-keoce Hej ceoo efceueves
mes mecemle ueewefkeke HeefjJeej Yeer Oeerjs-Oeerjs F&MJejere %eeve kes
mecHeke& ceW Deelee ieee~
pewmee Devve Jewmee ceve
peye 5JeeR ke#ee ceW cevQes oeyseeje meeHleeenfke keemse& ekfeee lees
meyemes Henues KeeveHeeve keer OeejCee Hej Oeeve eofee keeeeWkfe cevQes
mecePe eufeee Lee ekfe ``pemwee neisee Devve, Jemwee neisee ceve~'' Fme
OeejCee mes cePge Deelcee ceW yeue Deeves ueiee~ eHfej Oeejr-sOeejrs
cejgueer mevgeves ueiee leLee eeise kejves ueiee, Fmemes Deelcee ceW Fleveer
Meekfele Yejves ueieer ekfe Henues cePges ke#ee ceW HeLece Deeves kes eufeS
DeeOfeke censvele kejveer He[leer Leer ueeskfeve Deye en keee& eyfevee
oyeeJe kes menpelee mes nevses ueiee~ ke#ee 8JeeR ceW N.T.S.E.
(veMseveue usevs mee& Sipeece) keer mkeeu@ejeMfeHe HeeHle kee~r
ke#ee 10JeeR ceW cejse C.G.P.A. 10 ceW mes 10 jne~ ke#ee
12JeeR yee[s& Heje#ree ceW 96 HeelfeMele Dekbe HeeHle ekfees Deejw Deye
cejse evgeeJe DeeF.&DeeF.&e.reofuueer ceW nDgee nw epfemeceW Henues oejw
ceW 13 ueeKe Heje#reeLeea Le~s en Ske ye[e Fecfleneve ceevee peelee
nw Deejw eJfeeeeLfe&eeW kees jele-eofve censvele kejveer He[leer nw
ueeskfeve en yeeyee keer Meekfele kee ner keceeue Lee ekfe cevQes en
Heje#ree Keuse-Keuse ceW ner Heeme kee~r Fmekes Deelfeejfkele mHeesmd&e,
[e^Fibe Deeeof ceW Yeer yenlge mes ce[wue, Meeur[, e^eHfep]e Deejw vekeo
Oeve HeeHle ekfeee n~w ceLwmed Deejw eJfe%eeve ceW DeeusceeHfeee[ peelres n,Q

cekweecfeueve DeeusceeHfeee[ ceW mJeCe& Heoke ecfeuee n~w

meleieg nw efMeJe Hejceelcee
Dekemej yeeeW keer Hejer#eeDeeW kes oewjeve ceelee-efHelee
oyeeJe ee leveeJe ceW Dee peeles nQ uesefkeve yeeyee kees meye meeQHe kej
cesjs ceelee-efHelee Yeer svMeve Heer jnles nQ~ peye cesjs menHeeer
Hetles nQ efke let en meye kewmes kejlee nw Deewj legPes leveeJe veneR
neslee nw keee? lees ceQ yeleelee ntB efke kesJeue DesvMeve oslee ntB~
GvnW ekeerve veneR neslee, Jees Hegve Hetles nQ, efkemeer ieg ee
cenejepe kes Heeme peelee nw keee? ceQ Gvekees yeleelee ntB efke cesje
lees meleieg efMeJe Hejceelcee nw Deewj ceQ efveeefcele He mes
eesieeYeeme kejlee ntB~ efHej Gvekees HepeeefHelee yeeekegceejer
F&MJejere efJeMJe efJeeeuee kee Helee yelee oslee ntB~
meeje ese Heejs yeeyee kees
Iej Hej F&MJejere meeefnle keer ueeFyesjer yevee jKeer nw~
Yeelee peieoerMe peer keer efkeleeyeW He{vee, efMeJe yeeyee kes ieerle
megvevee, Deeefo jlveeW kes DevegYeJe megvevee, Jeefj< YeeFeeW kes
meeLe Kesuevee cesje Hemevoeroe keee& nw~ DeHeveer meYeer
GHeueefyOeeeW kee ese ceQ DeHeves ceers, Heejs efMeJeyeeyee kees oslee
ntB~ nj keee& efMeJeyeeyee kees yeleekej, Gve Hej es[kej
efveefMevle nes peelee ntB~ nce lees cee$e efveefcee nQ, kejJeeves Jeeues
lees efMeJe Hejceelcee nQ~ peerJeve kee ue#e nw, yeeyee kes eje jes
e%e ceW leve, ceve, Oeve mes Hetje-Hetje meneesie oskej ceers yeeyee mes
Hetje-Hetje Jemee& uetB~ DeHeves meeLeer YeeFeeW mes ener kentBiee efke Jes
Yeer F&MJejere %eeve kees OeejCe kej DeHevee Yeeie yeveeeW~

ye.keg. DeelceHekeeMe, mecHeeoke, %eeveece=le YeJeve, MeeefvleJeve, Deeyet jes[ eje mecHeeove leLee DeesceMeeefvle efHeefvbie Hesme, MeeefvleJeve -307510,
Deeyet jes[ ceW HepeeefHelee yeeekegceejer F&MJejere efJeMJe efJeeeuee kes efueS HeJeeee~ mebegkele mecHeeefokee - ye.keg. Gefce&uee, MeeefvleJeve
E-mail : omshantipress@bkivv.org, gyanamritpatrika@bkivv.org

Ph. No. : (02974) - 228125