Theodor Adorno: Kltr Endstrisini

Yeniden Dnrken
8 Nisan 2012, 16:03

Kltr endstrisi terimi yanlmyorsam ilk defa 1947'de, Amsterdam'da

Horkheimer'la birlikte yaymladmz Aydnlanmann Diyalektii'nde
kullanld.

Msveddelerde kitle kltr terimini kullanmtk. Fakat daha sonra,

yandalarnn iine gelecek yorumlar darda brakmak amacyla kitle
kltr yerine kltr endstrisi terimini kullanmay uygun bulduk; ne
de olsa onun, kitlelerden kendiliinden kan bir kltr sorunu
olduunu ortaya atabilirler, onu popler sanatn ada formu
sayabilirlerdi ki bu ikincisinin kltr endstrisinden kesin olarak ayrt
edilmesi gerekir. Kltr endstrisi eski olanla tandk olan yeni bir
nitelikte birletirir.

Kitlelerin tketimine gre dzenlenen ve byk lde o tketimin

yapsn belirleyen rnler, tm sektrlerde az ok bir plana gre
retilir. Tm sektrler yapsal olarak benzerdir ya da en azndan
birbirinin aklarn kapatarak, neredeyse tamamen gediksiz bir sistem
olutururlar. Bunu olanakl klan sadece ada teknik olanaklar deil,
ayn zamanda ekonomik ve ynetsel younlamadr. Kltr endstrisi
kastl olarak tketicileri kendisine uydurur.

Binyllardr ayr duran yksek ve dk sanat dzeylerini, her ikisinin de

zararna bir araya gelmeye zorlar. Yksek sanatn nemi, yarar
konusundaki speklasyonlarla yok edilirken, dk sanatn nemi de,
(toplumsal denetim kusursuz olmad srece) iinde barndrd
isyanc direni zelliine dayatlan medeni snrlamalarla yok
edilmektedir. Bylece, kltr endstrisi yneltilmi olduu milyonlarn
bilincini ve bilinaltn ynlendiriyor olmasna ramen, kitleler birincil
deil, ikincil role derler ve hesaplanabilir nesneler, makinenin tali
paralar olurlar. Tketici, kltr endstrisinin bizi ikna etmeye alt
gibi hkmedici ya da zne deil, aksine nesnedir. zellikle kltr
endstrisi iin biimlendirilmi olan kitle iletiim aralar terimi, vurguyu
nispeten zararsz bir alana kaydrmakta ok ie yaramtr. Gerekte
ne ncelikle kitlelerle, ne de iletiim tekniklerinin geliimiyle bir ilgisi
vardr, aksine onlar dolduran ruhla, sahiplerinin sesiyle ilikilidir. Kltr
endstrisi kitlelerle ilikisini ktye kullanarak, verili ve deimez
saylan bir zihniyeti oaltmaya ve glendirmeye alr. Her ne kadar
kltr endstrisi kitlelere uyum salamadan varolamayacak olsa da,

kitleler onun lt deil ideolojisidir.

Brecht ve Suhrkamp'n otuz yl nce ifade ettii gibi, endstrinin

kltrel mallar, zgl ierikleri ve yaplarndaki uyuma gre deil,
piyasada gerekleen deerlerine gre ynetilir. Tm kltr endstrisi
pratii, kr gdsn dolaysz olarak kltrel formlara aktarr. Bu
kltrel formlar piyasaya srlen mallar olarak yaratclarnn geimini
salamaya baladndan beri zaten bu nitelie ksmen sahipti. Fakat o
srada kr aray dolaylyd, sanat eserinin bamsz znn
tesindeydi. Kltr endstrisinde yeni olan, en tipik rnlerindeki kesin
ve iyi hesaplanm faydann dolaysz ve saklanmayan nceliidir. Asla
ve asla btnyle baskn kamayan ve daima eitli etkilerle
biimlenen sanat eserinin zerklii, kltr endstrisi tarafndan,
denetim mekanizmasnn iradesi dahilinde ya da dnda, bilinli bir
biimde ortadan kaldrlr. Bu anlamda denetim mekanizmas sadece
iktidar ellerinde bulunduranlar deil, verilen talimatlar yerine
getirenleri de kapsar. Ekonomik terimlerle konuacak olursak, bu
gruh ekonomik anlamda en gelimi lkelerde sermaye iin yeni
olanaklarn aray iindedir.

Eski olanaklar, kltr endstrisini her yerde hazr ve nazr bir fenomen
olarak mmkn klan younlama srecinin sonucunda gittike daha
gvenilmez bir hale gelmitir. Gerek anlamda kltr, yalnzca
kendisini insanlara uydurmakla kalmyor, bunu yaparken ayn anda
iinde yaadklar talam ilikilere bir kar koyula onlar
onurlandryordu.

Oysa bugn, kltr bu talam ilikilerin iinde znm ve onlarla

btnlemi olduundan, insanlk onurunu bir kez daha yitirmitir;
kltr endstrisinin tipik kltrel varlklar artk dier niteliklerinin
yannda mal niteliini tamaz, btnyle mala dnmtr. Bu
niceliksel deiim o kadar etkilidir ki yepyeni bir fenomen ortaya
karmtr.

Sonuta, kltr endstrisinin, kkeninde yatan kr gds ideolojisini

drt bir yana samasna bile gerek kalmamtr. Bizzat kr gds
onun ideolojisinin nesnesi haline gelmi ve her koulda yerine
getirilmesi gereken, kltrel mallarn satlma zorunluluundan bile
bamszlamtr.

Kltr endstrisi birer birer irketlerden ya da satlabilir nesnelerden

bamsz olarak halkla ilikilere, kendi bana itibar retimine

ynelmitir. Bylelikle ortaya de facto bir uzlama, tm dnya iin

retilen reklamlar km ve kltr endstrisinin her rn kendi
kendisinin reklam haline gelmitir.

Yine de, edebiyatn bir mala dnme srecine damgasn vuran

karakteristikler korunmaktadr. Her eyden nce, kltr endstrisinin
bir ontolojisi, rnein onyedinci yzyl sonu ve onsekizinci yzyl ba
ticari ngiliz romanlarndan kolayca karlabilecek tutucu nitelikte temel
kategorilerden oluan bir yaps vardr. Kltr endstrisinde ilerleme
olarak gsterilen, srekli yeni diye yceltilen her ey, basz-sonsuz bir
aynl gizlemektedir; bu balamda deiimler, kltre ilk egemen
olduu gnden beri kr gds ne kadar deitiyse o kadar deimi
olan bir iskeleti maskelemektedir.

Bu nedenle, endstri teriminin ilk anlamnda alnmamas yerinde olur.

Bu terim dorudan doruya retim srecini deil, kltrel maln
standardizasyonunu her sinema seyircisinin aina olduu Western
filmlerinde olduu gibi ve datm tekniklerinin rasyonelletirilmesini
anlatmak amacyla kullanlmaktadr. Kltr endstrisinin ana sektr
olan sinemada retim sreci, geni bir iblmndeki, makine
kullanm ve kltr endstrisi iinde aktif olan sanatlarla onu
ynetenler arasndaki uzun sreli atmada ifadesini bulan
emekilerin retim aralarndan ayrlmas vb teknik ileyi tarzlarn
anmsatsa da bireysel retim formlar yine de korunmaktadr. Her rn
bireysel bir hava tar, bireyselliin kendisi, btnyle eyletirilerek
sunulan nesnenin dolayszlktan ve hayattan kap saklanlacak bir
snak olduuna dair bir yanlsama yaratld lde, ideolojinin
glendirilmesine yarar.

Her zaman olduu gibi bugn de, kltr endstrisi nc kiilerin

hizmetindedir, sermayenin gerileyen dolam srelerine ve varlk
sebebi olan ticarete yaknln korur. deolojisi her eyden ok bireysel
sanattan ve onun ticari smrsnden dn alnm yldz sistemine
dayanr. Kltr endstrisinin ileyi yntemleri ve ierii insani
olmaktan ne kadar uzaklarsa, o kadar gayretli ve baarl bir ekilde,
szde yce kiilikleri yaygnlatrr ve baaryla igrr.

Bu terim teknolojik rasyonelletirmeyle aktel anlamda retilen

herhangi bir ey olarak deil, daha ok sosyolojik anlamda, herhangi
bir ey retilmedii zaman dahi bro ilerinin rasyonelletirilmesi gibi
endstriyel rgtlenme formlarnn ortaklatrlmas anlamnda
endstriyeldir. Yine bu anlamda, kltr endstrisinin yanl yatrmlar

hatr saylr miktardadr ve yeni tekniklerin gelitirilmesiyle modas

geen sektrler krize girer, fakat bu yeni teknikler nadiren iyiye doru
deiimler getirir.

Kltr endstrisindeki teknik kavram, sanat eserlerindeki teknikle

sadece ad bakmndan benzeir. Sanat eserlerinde teknik, bizzat
nesnenin i rgtlenmesi, zgn isel mantyla rgtlenmesiyle
ilgilidir. Kltr endstrisindeki teknik ise tam aksine, balangtan
itibaren datm ve mekanik yeniden retimle ilgilidir ve bu yzden
daima nesnesine dsal kalr. Kltr endstrisi, rnlerinde ierilen
tekniklerin potansiyellerinden zenle kendini koruduu lde ideolojik
destek bulabilir.

Mallarn maddi retiminde uygulanan ar sanatsal teknikten bir parazit

gibi faydalanarak yaar ve bunu yaparken ilevsellii tarafndan ima
edilen isel sanatsal btne kar ykmlln ihmal eder, estetik
zerkliin gerektirdii biimsel yasalar umursamaz. Kltr
endstrisinin fizyonomisi bir yanda verimlilii arttrc, fotografik katlk
ve kesinliin bir karmndan, te yanda bireysel kalntlar ve yine
rasyonelletirilip uyumlu klnan romantizmden oluur.

Benjamin'in geleneksel sanat eserini aura kavramyla yani var olmayan

bir eyin varlyla gsterme anlayn kabul edersek, kltr
endstrisini aura kavramnn karsna bir ey koymamas, onun yerine
rmekte olan aura'y youn bir sis olarak korumasyla
tanmlayabiliriz. Kltr endstrisi bu ekilde kendi ideolojik sularn ele
verir.

Yakn gemite kltr aratrmaclar ve sosyologlar arasnda kltr

endstrisinin kmsenmesine kar uyarlarda bulunma ve tketici
bilincinin geliimindeki byk nemine iaret etme alkanl peyda
oldu. Gerekten de, kltrel sekincilie kamamak, bu kavram
ciddiye almak gerekiyor. Kltr endstrisi, gnmzde egemen olan
anlayn bir ura olarak byk nem tar. nsanlarn kafasna
doldurduu eyleri pheyle karlayp onun etkisini grmezden
gelmek nahiflik olacaktr. Ama yine de, onu ciddiye almamz yolundaki
uyarda aldatc bir parlt vardr. Kltr endstrisinin nitelii konusunda
sorunlar ortaya atmak, doruluu ya da yanllndan bahsetmek,
rnlerinin estetik dzeyini sorgulamak gibi giriimler, toplumsal rol
nedeniyle engellenmekte ya da en azndan bu szde iletiim
sosyologlar tarafndan dlanmaktadr. Yaplan eletiriler kstaha bir
anlalmazla snmakla sulanmaktadr. Ar ar, sezdirmeden

artmakta olan nemin ikili doasna dikkat ekmek ilk yaplacak i

olmaldr. Saysz insann hayatna temas etse bile, bir eyin ilevi onun
tikel niteliinin garantisi deildir. Estetiin kendisiyle estetiin artk
iletiimsel ynlerini geliigzel kartrmak, toplumsal bir fenomen
olarak sanat, szde sanatsal zppeliin karsnda hakl bir konuma
deil, zararl toplumsal sonularnn eitli savunma yollarna gtrr.
Kltr endstrisinin kitlelerin ruhsal yapsndaki nemli rol, hi deilse
kendini pragmatik gren bir bilim tarafndan, onun nesnel meruluu
ve zsel nitelikleri zerine dnlmesini gereksiz klmaz. Tersine, tam
da bu nedenle onlar zerine dnmek zorunludur.

Kltr endstrisini sorgulanmam rol lsnde ciddiye almak, onu

alabildiine ciddiye almak ve tekelci karakterini gzard etme
korkaklna dmemek demektir.
Bu fenomenle uzlama ve hem ekincelerini belirtme, hem de onun
gcne olan sayglarn ifade edecek genel bir forml bulma derdinde
olan bu aydnlar, kendilerine zorla attrlan geri admlardan yeni bir
yirminci yzyl miti yaratmay henz baaramamlarsa bile, yazlarnda
ironik bir hogrnn egemen olduu aktr. Ne de olsa herkes biliyor
bu aydnlarn hangi cep romanlarn, basmakalp filmleri, dizi halinde
yaymlanan, ailelere ynelik televizyon programlarn, her derde bir
are kelerini ve fal stunlarn savunduklarn.

Onlara gre tm bunlar zararszdr ve her ne kadar yaratlm da olsa

bir talebe karlk verdikleri iin demokratik bile saylrlar. Ayn zamanda
insanlara trl trl faydas olduuna, mesela bilginin, hayat
derslerinin, gerilimi azaltc davran biimlerinin yaylmasn
saladna da dikkat ekerler. Ama halkn nasl politik anlamda
gdml bir biimde bilgilendiini aratran her sosyolojik aratrmann
gsterdii gibi, yaylan bilgi snrl ve vasattr. stelik kltr endstrisinin
verdii malzemeden karlacak dersler mantksz, banal ya da
ktle ynelticidir ve davran modelleri de utanmazlk derecesinde
uygitsincidir.

Bu kle ruhlu aydnlarla kltr endstrisi arasndaki ilikide grlen ikili

ironi sadece onlara zg deildir. Tketicinin bilinci de kltr endstrisi
tarafndan satlan elence reeteleriyle, kltr endstrisinin faydalar
konusunda pek de sakl gizli olmayan bir phe arasnda ikiye
blnm durumdadr. nsanlar sadece deyiteki gibi tongaya
basmakla kalmaz, en kk bir mutluluk vaadinde dahi, altnda yatan
grebilecekleri bir aldanmay arzularlar. Adeta kendilerinden nefret
ederek, gz kapaklarn kapanmaya, seslerini onaylamaya zorlarlar, ne

iin retildiinin eksiksiz bir bilgisiyle, hakszca nlerine konan alrlar.

Kabul etmeseler de, hibir deer tamayan tatmin edici mallardan
uzak kaldklarnda hayatlarnn iyice ekilmez olacan hissederler.

Kltr endstrisinin en azimli savunucular bugn bu endstrinin (bizim

kukusuz ideoloji olarak adlandrabileceimiz) tutumunu, dzenleyici
bir etken olarak gsteriyorlar. Kaos iinde olduu sylenen bir
dnyada insanlara bir nevi konumlanma lt vermesi bile tek bana
takdire deer saylyor. Oysa savunucularnn kltr endstrisinin
koruduunu hayal ettii ey, aslnda onun tarafndan tamamyla yok
ediliyor. nsanlarn birbirine yaknlat meyhaneler ve kahvehaneler
renkli film tarafndan bombalardan daha kesin bir biimde yerle bir
ediliyor, film imago'sunu yok ediyor. Filmlerin konu edinip iledii hibir
yurt, zerinde yetien emsalsiz karakteri birbirinin yerine geebilir bir
aynla dntren filmler karsnda, yurt olarak kalmaya devam
edemez.

Kltr tanmn meru bir biimde elde eden ey, ac ve elikinin

ifadesi olarak, iyi yaam fikri konusunda bir kavray korumaya
almtr. Kltr endstrisinin varolan gereklii iyi yaamn ta kendisi
gibi gstererek iyi yaam fikrinin stn rtmek iin kulland, sanki iyi
yaamn gerek ltym gibi sunduu, trel ve artk balaycl
olmayan dzen kategorilerinin, ya da salt varolann; kltr tarafndan
temsili mmkn deildir. Kltr endstrisi temsilcilerinin sanatla
uramadklar ynnde bir tepki vermeleri bile bir ideolojidir ki,
sektrn yaam kaynan salayanlar konusundaki sorumluluktan
kamalarna yarar. Hibir ktlk, ktlk olarak tarif edilmekle
dzeltilememitir.

Somut zgllk olmadan tek bana dzene bavurmak boa krek

ekmektir; te yandan gereklikte ya da bilin karsnda kendini hibir
zaman kantlayamayan normlarn yaylmasna bavurmak da ayn
derecede botur. Nesnel ve balayc bir dzen dncesi insanlara
dayatlmaktadr, nk onlara gre ok eksiklidir, isel olarak ve
insanlar karsnda kendini kantlamadka hibir iddias yoktur. Fakat
kltr endstrisinin hibir rn byle bir ie girimez. nsanlarn
beynine akmaya abalad dzen kavramlar daima statkonun
kavramlar olmutur. Onlar kabul edenlerin gznde hibir anlamlar
kalmasa bile, sorgulanmaz, zmlenmez, diyalektik olmayan bir
ekilde varsaylm olarak kalrlar.

Kant buyruun aksine, kltr endstrisinin kategorik buyruu artk

zgrlkle hibir ortak yana sahip deildir. yle der: Neye uyacanz
belirtilmemi olsa dahi uyacaksnz; gcne ve her an her yerdeliine
bir refleks olarak, herkesin, yle ya da byle dnd eye, yle ya
da byle varolana uyum salayacaksnz.

Kltr endstrisinin ideolojisi o kadar gldr ki bilincin yerini

uygitsincilik almtr. Kltr endstrisinden fkran dzen hibir zaman
olduunu iddia ettii eyle ya da insanlarn gerek karlaryla kar
karya konmaz. Dzen kendi bana iyi deildir. Ancak iyi bir dzen iyi
olabilir. Kltr endstrisinin bunu bilmezden gelmesi ve dzeni kendi
bana gklere karmas, aktard mesajlarn yetersizliini ve
yanlln da beraberinde getirir. Kafas karmlara yol gsterme
iddiasyla onlar aldatarak mevcut atmalarn yerine sahte atmalar
koyar.

Onlarn atmalarn sadece grnte, gerek yaamlarnda ok zor

uygulanabilecek biimlerde zer. Kltr endstrisinin rnlerinde
insanlar ancak zarar grmeden kurtulacaklarsa balar derde girer ve
genelde onlar kurtaran da hayrsever bir kolektifin temsilcileri olur;
ondan sonra bo bir ahenk oluur, daha balangta karyla
taleplerinin uzlamaz olduu anlalan ounlukla uzlatrlr. Kltr
endstrisi bu amala, kavramsal olmayan alanlarda bile formller
gelitirmi ve rnein hafif mzii ortaya karmtr. Burada da insan
bir karmaaya der, ritmik sorunlar yaar ve bu sorunlar annda basit
bir temponun zaferiyle zlr gider.

Fakat kltr endstrisinin savunucular bile insanlar iin nesnel ve asl

olarak yanl olann, ayn zamanda znel anlamda iyi ve doru
olamayaca konusunda Platon'a kar kamazlar. Kltr endstrisinin
uydurmalar ne mutlu bir hayatn, ne de ahlaki sorumlulua gtren
yeni bir sanatn rehberi olabilir, onlar ancak, byk kar evreleri
tarafndan izilen izgiden kmamalar iin insanlara t vermeye
yarayabilir. Yaygnlatrmaya alt uzlama grnmez, effaf
olmayan bir yetkeyi glendirir.

Kltr endstrisi asl anlam ve mant deil de faydas bakmndan,

gereklikteki konumu ve ortada bulunan iddialar asndan
deerlendirilecek olursa; dikkatler onun daima bavurduu fayda
konusuna yneltilecek olursa, yapaca etkinin potansiyelinin iki kat
daha fazla olduu anlalacaktr. Ama bu potansiyel, gcn
younlamas sayesinde, ada toplumun gsz bireylerinin
mahkm olduu tantm ve insan zayflklarnn smrlmesinde yatar.

Bu bireylerin bilinci daha da geriler. Baz alayc ABD'li film

yapmclarnn on bir yandakileri de gz nne alarak film ekmek
durumunda olduklarn sylemeleri bir rastlant deil. Ellerinde olsayd,
byle yaparak yetikinleri de on bir yana indirmek iin canlarn
verebilirlerdi.

Kltr endstrisinin tekil bir rnnn geriletici etkilerini aka ortaya

koyan salam bir aratrmann henz yaplmad dorudur. Ancak,
yaratc dnmeyle dzenlenen bir aratrmann, sermaye gruplarnn
rahatn karacak sonulara ulaacana hi kuku yok. Ne olursa
olsun, damlayan suyun zamanla ta deleceini tereddt etmeden
syleyebiliriz, zellikle de kitleleri saran kltr endstrisi sisteminin,
sapmalara giderek daha az hogr gsterdiini ve hi durmadan ayn
davran kalplar zerinden hareket ettiini dnecek olursak.

Ancak ve ancak bilinaltnn derinliklerindeki gvensizlik, sanatla grgl

gereklik arasndaki farkn kitlelerin ruhsal doasndaki son kalnts,
neden uzun zamandr dnyay kltr endstrisi tarafndan kurulduu
biimiyle alglamadklarn ve kabullenmediklerini aklayabilir. Kltr
endstrisinin verdii mesajlar iddia edildii kadar zararsz olsa bile ki
pek ok durumda zararl olduklar aktr, rnein aydnlar tipik
karakterlerle temsil ederek onlara ynelik antipropagandaya katk
salayan filmler bu mesajlarla ne kard grlerin zararl olduu
aktr. Bir astrolog herhangi bir gnde okuyucularna dikkatli araba
kullanmalarn tavsiye ederse, bunun gerekten de kimseye zarar
olmaz, fakat bunun altnda yatan, her gn geerli olan ve tam da bu
yzden belli bir gnde zellikle tekrarlanmas aptalca grnen bir
tavsiyenin dorulanmas iin yldzlara bakmak gerektii gibi
sersemletici bir fikir, alabildiine zararldr.

nsann bamllamas ve klelemesi, yani kltr endstrisinin yok

edici etkisi, ABD'de yaplan bir programda halktan bir kiinin, insanlar
nl karakterleri taklit ederlerse amz sorunlarnn yok olaca
ynndeki grnden daha iyi bir biimde tarif edilemezdi. Kltr
endstrisi, ikiyzlce nne getii mutluluktan insanlar uzaklatrmak
iin aldatc bir memnuniyet duygusunu devreye sokmakta, dnyann
tam da kltr endstrisinin istedii gibi olduu fikriyle bir refah havas
yaratmaktadr.

Kltr endstrisinin asl etkisi aydnlanma kartlnda kendini

gstermektedir ve doa stndeki gittike artan teknik egemenlik
olarak aydnlanma, Horkheimer'la benim daha nce de yazdmz gibi,

kitleleri aldatma haline gelmekte, bilinci zincire vurma yntemine

dnmektedir. Kendi balarna bilinli olarak yarglayan ve karar
veren zerk, bamsz bireylerin geliimi nnde bir engel olarak
durmaktadr. Byle bireyler, glenmek ve gelimek iin olgun
insanlara ihtiya duyan demokratik toplumun olmazsa olmaz
nkouludur.

Eer kitleler srf kitlelere dntkleri iin hakir grlyorsa, unu

akldan karmamak gerekir ki, onlar kitlelere dntrp kk
drme, devrin retim gleri ne kadarna izin veriyorsa o kadar
olgunlamalarn salamak iin, zgrlemelerini engelleme
konusunda kltr endstrisinin rol ok byktr.

eviren:Blent O. Doan
Cogito