Predavanja Stručni Studij Građevinarstva PDF

Struni studij graevinarstva
Geotehniko inenjerstvo
(Zimski semestar akademske godine 2013/14)
(INTERNA SKRIPTA KOLEGIJA)
dr. sc. SANJA DUGONJI JOVANEVI, mag.ing.aedif.

MENTOR/NOSITELJ KOLEGIJA: prof.dr.sc. Leo Matei, dipl.ing.gra.
[GEOTEHNIKO INENJERSTVO] Struni studij
1
1
SADRAJ
SADRAJ ........................................................................................................................................... 2
UVOD ............................................................................................................................................... 5
1.1
Vrste geotehnikih zadataka ................................................................................................... 6
1.2
Kako projektirati? .................................................................................................................... 6
IDENTIFIKACIJA I KLASIFIKACIJA TLA................................................................................................ 9

2.1.1
Identificikacija krupnozrnatih tala (nekoherentnih tala)................................................. 9
2.1.2
Identifikacija sitnozrnatih tala (koherentnih tala) ........................................................... 9
2.2
2.2.1
Jedinstvena klasifikacija................................................................................................. 11
2.2.2
Klasifikacija prema ISO 14688 (1997) i ISO 14688-2 (2000) .......................................... 13
2.3
Klasifikacija tla ....................................................................................................................... 10
Geoloki uvjeti postanka tla .................................................................................................. 13
2.3.1
Procesi u tlu ................................................................................................................... 13
2.3.2
Mineraloki sastav tla .................................................................................................... 14
2.3.3
Struktura tla ................................................................................................................... 14
FIZIKO MEHANIKE I HIDRAULIKE OSOBITOSTI TLA.................................................................. 16

3.1
Model tla ............................................................................................................................... 16
3.1.1
Volumni odnosi.............................................................................................................. 17
3.1.2
Maseni odnosi ............................................................................................................... 18
3.2
Laboratorijski pokusi kojima se odreuju fizike osobine estica tla.................................... 19
3.2.1
Gustoa estica tla ......................................................................................................... 19
3.2.2
Granulometrijski sastav ................................................................................................. 20
Jo jedna mogunost tumaenja granulometrijskog dijagrama.................................................... 23

3.3
Indeksni pokazatelji ............................................................................................................... 28
3.3.1
Indeks relativne gustoe................................................................................................ 28
3.3.2
Granice plastinih stanja (Atterbergove granice) .......................................................... 29
TERENSKA ISPITIVANJA TLA I STIJENE............................................................................................ 34

4.1
Vrste ispitivanja tla na terenu ............................................................................................... 34
4.2
Prethodna ispitivanja i geofizika ispitivanja......................................................................... 34
4.2.1
Pregled terena: .............................................................................................................. 34
4.2.2
Geofizika ispitivanja ..................................................................................................... 35
4.3
Geotehnike metode ispitivanja tla na terenu ...................................................................... 36

GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | SADRAJ
4.3.1
Buenja i vaenja uzoraka ............................................................................................. 36
4.3.2
Mjerenja osobina tla in situ ........................................................................................... 38
VODA U TLU ................................................................................................................................... 42

5.1
Hidrostatski tlak, piezometarska visina i hidrauliki potencijal............................................. 42
5.2
Darcyev zakon teenja vode kroz tlo ..................................................................................... 44
5.3
Stacionarno teenje vode u tlu ............................................................................................. 46
5.4
Strujna mrea ........................................................................................................................ 47
NAPREZANJE I DEFORMACIJE U TLU ............................................................................................. 50

6.1
Geostatika naprezanja ......................................................................................................... 51
6.2
Naponi uzrokovani optereenjem na povrini ...................................................................... 52
VRSTOA TLA ............................................................................................................................... 55

7.1
Parametri vrstoe tla ........................................................................................................... 55
7.2
Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za direktno smicanje ...................................... 57
7.3
Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za triaksijalno smicanje .................................. 59
7.3.1
8
Vrste pokusa u triaksijalnom aparatu............................................................................ 60
SLIJEGANJE I KONSOLIDACIJA TLA ................................................................................................. 61

8.1
Odreivanje stiljivosti tla u edometru ................................................................................. 62
8.2
Proraun slijeganja ................................................................................................................ 63
8.3
Karakteristine toke slijeganja temelja................................................................................ 64
8.4
Proces konsolidacije .............................................................................................................. 65
SLOM TLA ISPOD TEMELJA ............................................................................................................ 68

9.1
Mogui tipovi sloma .............................................................................................................. 68
9.2
Podjela temeljnih konstrukcija .............................................................................................. 71
9.3
Plitki temelji ........................................................................................................................... 72
9.3.1
Naprezanje pri slomu tla za plitka temelja po Terzaghiju ............................................. 72
9.3.2
Naprezanje pri slomu tla za plitke temelje po Brinch Hansen-u ................................... 75
9.3.3
Doputeno optereenje prema Pravilniku za temeljenje .............................................. 78
9.3.4
Naprezanje pri slomu tla prema EUROCODE 7.............................................................. 80
9.3.5
Duboki temelji ............................................................................................................... 83
10
Tlak i otpor tla............................................................................................................................ 88
10.1
Tlak mirovanja ....................................................................................................................... 88
10.2
Aktivni i pasivni tlak na potporne konstrukcije ..................................................................... 89
10.3
Coulombova teorija ............................................................................................................... 91
11
Potporni zidovi........................................................................................................................... 93

11.1
Podjela potpornih zidova ...................................................................................................... 94
11.2
Dimenzioniranje potpornih zidova: ....................................................................................... 94
Literatura ............................................................................................................................................... 96
1 UVOD
Mehanika tla je znanstvena grana prvi put oblikovana 1925. godine pojavom Terzaghijeve knjige
Mehanika zemljanih radova na temelju fizikalnih osobina tla. Mehanika tla istrauje fiziko
mehanike osobine tla koje moe biti oslonac graevini ili materijal u kojem ili s kojim se gradi. Kao
prirodni materijal tlo je vrlo sloeno, sadri slojeve razliitih karakteristika i razliite debljine i teko ga
je opisati jednostavnim matematikim izrazima. U procesu projektiranja graevinskog objekta
projektantima na raspolaganju stoji veliki izbor poznatih konstrukcija i materijala, ali samo jedna
podloga, no kojoj je potrebno temeljiti odreeni objekt i pronai rjeenje kako bi izgradnja i
koritenje tog objekta prola bez prekomjernih slijeganja i deformacija.
Mnoge su stare civilizacije i kulture ostavile znaajne graevne spomenike najrazliitijih rjeenja
temeljenja koje i danas slue svojoj svrsi. Najpoznatiji primjer loeg temeljenja je kosi toranj u Pisi
sagraen u 12. st. Kako su najpovoljnije lokacije za gradnju uglavnom iskoritene, irenjem
graevinskih podruja dolazimo do sve sloenijih uvjeta u tlu koji zahtijevaju i vee znanje i vea
istraivanja. U mehanici tla se prouavaju teorijski modeli naprezanja i deformacija, pomou kojih se
predvia ponaanje geotehnikih objekata i procjenjuje koliko ono zadovoljava kriterije europskih
propisa Eurokod 7, povezane s graninim stanjima uporabivosti i nosivosti.
U nastavku su navedeni neki znaajniji doprinosi razvoju mehanike tla:
Charles Augustine Coulomb (1736-1806), francuski vojni inenjer, poznatiji po istraivanjima

elektriciteta i magnetizma, razmatrao je probleme pritisaka tla, potpornih zidova i posmine
vrstoe materijala.
William John Macquorn Rankine (1820-1872), kotski inenjer i fiziar, osim doprinosa u
molekularnoj fizici, termodinamici i vrstoi materijala, takoer se bavio pitanjima potpornih
zidova i pritisaka tla Rankine-ova granina stanja ravnotee, tzv. aktivno i pasivno stanje.
Karl Culman (1821-1881), njemaki inenjer, razvio grafiku metodu odreivanja pritisaka tla
na potporne zidove.
Henri Philibert Gaspard Darcy (1803-1858), francuski inenjer poznat po eksperimentalnom
radu vezanom za problem propusnosti tla, kojeg prepoznajemo po poznatom Darcy-jevom
zakonu.
Joseph Valentin Boussinesq (1842-1929), primijenjeni matematiar, unaprijedio je Rankinovu
analizu problema zemljanih pritisaka, te se bavio analizom naprezanja u tlu uslijed vanjskog
optereenja elastini, izotropni, homogeni poluprostor.
Otto Mohr (1835-1918), poznat je po grafikoj metodi predstavljanja naprezanja tzv.
Mohrovoj krunici, kao i po Mohrovoj teoriji loma baziranoj na posminoj vrstoi odnosno
koheziji i kutu unutranjeg trenja.
Karl Terzaghi (1882-1963), dao je Temelje mehanike tla kao zasebne discipline u knjizi
Erdbaumechanik 1925. godine spojivi eksperimentalni i teoretski rad. Prije te publikacije,
postojali su doprinosi drugih autora, no nisu bili integrirani u koherentnu disciplinu.
Nakon to je Karl Terzaghi objavio svoju knjigu 1925. godine, fond raspoloive literature o ovom
podruju postaje ogroman, a publicira se osim u knjigama, jo i u strunim asopisima te
priopenjima sa kongresa (ICSMGE- Conference of the ISSMGE- International Society for Soil
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | UVOD

Mechanics and Geotechnical Engineering). Mehanika tla je znanost u fazi razvoja i usavravanja
mnogih teorija i metoda.
1.1 Vrste geotehnikih zadataka

Neki od geotehnikih zadataka izravno vezanih uz mehaniku tla su:
plitki temelji;
duboki temelji;
nasipi (predoptereenje);
nasute brane;
potporne konstrukcije;
odlagalita otpada;
sanacija klizita i dr.
Rjeavanje (geotehnikih) inenjerskih problema moemo prikazati simboliki geotehnikim trokutom

(0., prema Morgenstern, 2000).
postanak tla geologija
PROFIL
TLA
istraivanja na terenu i
opis tla
ISKUSTVO
RIZIK
PONAANJE
TLA
ODGOVARAJUI
MODEL
TLA
- laboratorijska/terenska ispitivanja
- opaanja/mjerenja
- idealizacija povezana s ocjenom

(fiziki i analitiki modeli)
Slika 1.1 Geotehniki trokut (Morgenstern, 2000).
1.2 Kako projektirati?

U zadnjih se dvadesetak godina u Europi razvija jedinstveni sustav normi za projektiranje
graevinskih konstrukcija pod skupnim nazivom Eurokodovi. U njima je skupljeno vrlo iroko svjetsko
iskustvo suvremenog projektiranja.
Eurokod 7 (slubenog naziva EN 1997) sastoji se iz dva dijela: EN 1997-1 Geotehniko projektiranje
Dio 1: Opa pravila, te EN 1997-2 Geotehniko projektiranje Dio 2: Istraivanje i ispitivanje tla. Kao i
drugi eurokodovi, oslanja se na niz prateih normi za izvoenje posebnih geotehnikih radova.

Unutar sustava tih normi lanak ima ili status principa za koje nema alternative ili status preporuke
koja zadovoljava principe, ali su dozvoljene alternative ( treba dokazivati da ona zadovoljava principe)
ime se osigurava prilagoavanje novim znanjima vezanim za struku.
Eurokodovi trae da svaka graevina tijekom njene izgradnje kao i tijekom koritenja zadovolji bitne
zahtjeve: nosivost, uporabivost, otpornost na poar, robustnost, trajnost i pouzdanost.
Nosivost je sposobnost konstrukcije da izdri sva predvidiva mehanika optereenja bez da

doivi oteenja koja izazivaju njezino ruenje ili gubitak integriteta. Ili, nosivost je svojstvo
mehanike otpornosti i stabilnosti konstrukcije u odnosu na predvidiva mehanika
optereenja.
Uporabivost predstavlja zahtjev da konstrukcija za normalna optereenja zadri svoju bitnu
funkciju kojoj je namijenjena, to jest da ostane uporabiva.
Otpornost na poar je sposobnost konstrukcije da zadri nosivost za predvidivo djelovanje
poara. Ona zahtjeva posebne mjere projektiranja za mnoge konstrukcije, ali za geotehnike
konstrukcije je manje znaajan zahtjev.
Robustnost je zahtjev da oteenje jednog manjeg dijela konstrukcije ne ugrozi nosivost
veeg dijela konstrukcije, ili, da teta na konstrukciji ne bude neproporcionalno vea od
uzroka koji je izazvao tetu.
Trajnost je zahtjev da konstrukcija zadovolji ostale bitne zahtjeve za vrijeme njenog
zahtijevanog vijeka trajanja.
Pouzdanost je zahtjev da planirana svojstva konstrukcije tijekom njene izgradnje i koritenja
budu i ostvarena. Ovaj posljednji zahtjev trai da se pri izgradnji konstrukcije primjene
metode upravljanja kvalitetom i da se konstrukcija koristi na nain kako je planirano.
Projektom treba dokazati da e konstrukcija zadovoljiti sve bitne zahtjeve u sluaju dosezanja bilo
kojeg od moguih graninih stanja. Pod graninim stanjima podrazumijevaju se granini sluajevi
izmeu prihvatljivog i neprihvatljivog ponaanja konstrukcije. Po karakteru teta koje mogu nastati
prelaskom u neprihvatljivo ponaanje konstrukcije, razlikuju se dvije grupe graninih stanja: granina
stanja nosivosti i granina stanja uporabivosti. Provjera dosezanja graninih stanja konstrukcije ili
njenog dijela poinje izborom odgovarajuih projektnih situacija. Projektna situacija je jedan trenutak
ili period u ivotu konstrukcije, ukljuivo i faze izgradnje, definiran njenim oblikom i smjetajem u
prostoru, pripadnim optereenjima i utjecajima te pripadnim svojstvima materijala i svojstvima
ugraenih produkata.
Osnovne varijable u analizi zadovoljenja bitnih zahtjeva na konstrukciju su djelovanja, F, u to spadaju
optereenja, zadani pomaci, temperatura i slino, zatim parametri materijala, X, i geometrijski
podaci, a. Osnovne veliine tih varijabli nazivaju se karakteristinim (Fk, Xk, ak ), gdje indeks k
oznaava da je veliina karakteristina. U praksi se izbor karakteristinih vrijednosti varijabli temelji
na zakonima statistike. Djelovanja koja se prenose iz konstrukcije u tlo odreuje projektant
konstrukcije, konstruktor, na temelju pravila koja daje Eurokod 1. Karakteristina djelovanja kojima je
uzrok tlo kao i karakteristine vrijednosti parametara tla obrauje Eurokod 7 i ona su odgovornost
geotehniara. Djelovanja se dijele na trajna2 (oznaka G) kao to je vlastita teina, pritisak vode,
pritisak tla i slino3; djelovanja prednapinjanja (oznaka P); prolazna djelovanja (oznaka Q) kao to su
prometna optereenja, optereenja vjetrom, optereenja od temperature, i slino; sluajna
djelovanja (oznaka A) kao to je eksplozija, pad kamenja, udar broda u stup mosta, i slino; te

djelovanja od potresa (oznaka AE). Pojedina se djelovanja mogu javiti u kombinacijama s drugim
djelovanjima (prvenstveno Q djelovanja) pa se u tom sluaju mnoe kombinacijskim faktorima .
2 IDENTIFIKACIJA I KLASIFIKACIJA TLA

Treba razlikovati pojmove identifikacija i klasifikacija. Identifikacija je proces odreivanja stanovitih
osobina tla. Klasifikacija je proces usporeivanja tih osobina tla s osobinama grupe u nekom sustavu
klasifikacije. Tada promatrani uzorak moemo klasificirati tj. svrstati ga u klasifikacijsku grupu.
Identifikacijski se pokusi obavljaju na terenu i u laboratoriju. Na terenu se radi o skupu jednostavnih
pokusa koji se izvode rukama ili uz pomo noa. Slue za svrstavanje uzoraka u klasifikacijke skupine,
na temelju ega se odreuju daljnja terenska i laboratorijska ispitivanja. Budui da terenski pokusi
mogu dati samo ocjenu traenih osobina, konano se materijali mogu klasificirati tek na temelju
laboratorijskih ispitivanja.
Na terenu, prvi je korak da se tla razdijele obzirom na dominantna zrna:
pojedinana zrna vidljiva prostim okom (dogovorno, d > 0,060 mm) krupnozrnato,
nevezano, nekoherentno tlo, dvije grupe: pijesci i ljunci;
pojedinana zrna nevidljiva prostim okom (dogovorno, d < 0,060 mm) sitnozrnato,
vezano, koherentno tlo, dvije grupe: prah i glina.
Za identifikaciju na terenu potrebno je odreeno iskustvo osobe koja je obavlja. Ona je prvenstveno
vizualna. Greka moe nastati, primjerice, kod odreivanja granulometrijskog sastava, kad se koliine
odreuju vizualno (po volumenu), a trae se odnosi u masama. Tlo je redovito mjeavina krupno- i
sitnozrnatog materijala, pa postoje dodatni kriteriji za odreivanje klasifikacijske grupe.
2.1.1 Identificikacija krupnozrnatih tala (nekoherentnih tala)
Izvaeni uzorak materijala rasprostremo na neku ravnu povrinu (novine, ploa) i vizualno odredimo
kolika je koliina (postotak) koje vrste estica (s obzirom na njihovu veliinu). Utvrdimo li da
prevladavaju krupnija zrna, slijedei korak je odrediti oblik zrna:
uglast;
poluuglast;
poluzaobljen;
zaobljen.
Nakon toga pokuamo odrediti granulometrijski sastav, odnosno je li materijal dobro, jednoliko ili
loe graduiran. Za ljunak i krupni pijesak se vizualno to uglavnom moe odrediti, dok za sitnije
materijale ne moe. Treba rei da se vizualno mogu odrediti samo odnosi volumena pojedinih
frakcija, dok se odnosi masa (koji se ucrtavaju u granulometrijski dijagram) mogu odrediti tek na
temelju vaganja u laboratoriju, pa je i to uzrok mogue greke kod vizualnog procjenjivanja
granulometrijskog sastava.
2.1.2 Identifikacija sitnozrnatih tala (koherentnih tala)
Na terenu uzimamo meu prste malo vlani uzorak tla. Ustanovljavamo slijedee:
Lijepljenje za prste. Ako se uzorak lijepi za prste, radi se o glini ili o organskoj glini. Prah i
treset se ne lijepe za prste.
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | IDENTIFIKACIJA I KLASIFIKACIJA TLA

Miris, boja i sjaj uzorka nam mogu pomoi da ocijenimo plastinost i sadraj organske
komponente. Sjaj odreujemo zarezivanjem povrine grumena slabo
vlanog do suhog materijala. Votan sjaj se javlja kod gline visoke
plastinosti, mutan sjaj kod gline srednje plastinosti, a bez sjaja su prah
i organske niskoplastine gline. S obzirom na miris, svjee zarezana
povrina gline moe biti: bez mirisa, imati zemljan miris ili mirisati po
organskoj trulei. Tada uzorak ima i karakteristinu tamnu do crnu boju.
Reakcija na potresanje. Materijal se izmijea s vodom u veliini loptice za stolni tenis
tako da bude u lakognjeivom stanju. Kuglica se stavi na dlan, a gornja se
povrina poravna noem. Drugom rukom lagano udaramo s donje strane
po ruci koja dri kuglicu i eka pojavu vode na poravnatoj povrini
kuglice. Kad se voda pojavi, ruka se stisne, pa rairi i promatra brzinu
nestajanja vode s povrine kuglice. Brza je reakcija kod prainastih i
niskoplastinih materijala.
Konzistentno stanje odreujemo gnjeenjem uzoraka meu prstima:
itko konzistentno stanje ne moe se valjati (blato).
lako gnjeivo moe formirati valjie tanje od 3 mm;
teko gnjeivo valjii od 3 mm se ne drobe, ali malo tanji se

drobe;
poluvrsto moe se gnjeiti, drobe se valjii od 3 mm;
vrsto konzistentno stanje uzorak se mrvi u male komadie;
Sadraj kalcijevog karbonata. Jo jedan dodatni pokus koji se ponekad provodi daje
podatak o koliini kalcijevog karbonata u sastavu estica, CaCO3. Pokus
se provodi tako da se na povrinu uzorka kapne nekoliko kapi solne
kiseline i prati reakcija, Nonveiller (1981):
ne umi:
umi kratko, slabo: 12 %;
umi jae, kratko:
24 %;
umi jako, dugo:
> 5 %.
< 1 % teinskog udjela;
Suha vrstoa. Ako je uzorak suh, pokuavamo prstima stisnuti grudicu materijala. Velika
je vrstoa glinovitih, visokoplastinih materijala, a srednja kod glina
srednje plastinosti. Niska je za sve ostale materijale.
2.2 Klasifikacija tla

Klasifikacija tla je ve vie puta spominjana. Radi se, dakle, o svrstavanju materijala tla u grupe slinih
svojstava. Kao to je ve reeno, interesantna su prvenstveno svojstva materijala za iskope i
graenje; esto kaemo i da su to inenjerska svojstva. Treba rei da se, samo na temelju
klasifikacijske grupe, ne mogu odrediti svojstva materijala, ve treba obaviti i odgovarajue terenske i
laboratorijske pokuse. Klasifikacijske grupe nam slue da ocijenimo raspon vrijednosti u kojemu se
rezultati pokusa mogu kretati (da ne pravimo grube greke).
10

2.2.1 Jedinstvena klasifikacija
U nas je uobiajena tzv. jedinstvena klasifikacija koja materijale dijeli prema veliini zrna, a
sitnozrnate jo i prema plastinosti. Za nju je potrebno provesti relativno jednostavna laboratorijska
ispitivanja kao to su sijanje, areometriranje i Atterbergove granice. Razradio ju je Arthur Casagrande
(1948), pa je jo zovu i AC-klasifikacija. Kasnije su se pojavile jo neke klasifikacije, koje su bile
povezane s poznatim institucijama za standardizaciju kao to su DIN, British standard, AFNOR
(Francuska) i ASTM (SAD). Sve su one bazirane na istim principima kao i jedinstvena klasifikacija, ali su
nastojale u svoje klasifikacijske sustave uvrstiti grupe materijala koje su karakteristine za njihova
tla. to se tie novih evropskih propisa za graevinarstvo eurokodova (za geotehniku Eurokod 7), ne
predvia se vlastiti sustav klasifikacije ve e eurokodovi preuzeti sustav koji predlae Meunarodna
organizacija za normizaciju ISO, norme ISO 14688 (1997) i ISO 14688-2 (2000), o emu e biti rijei
neto kasnije.
Vano je uoiti da su dosadanje klasifikacije tla tretirale samo ve poremeeno tlo. Takav pristup
vue porijeklo jo od Atterberga koji je bio geokemiar i odreivao je svoje granice da razvrsta
materijale tla za keramiku industriju.
Jedinstvena klasifikacija1 tla ima (prema Nonveiller, 1981):
a) Oznake glavnih grupa materijala tla; klasificiraju se u grupe prema veliini zrna, odnosno
dominantnim razredima zrna - (u zagradama su odgovarajui meunarodno usvojeni
simboli, koji uglavnom dolaze iz engleskog jezika):
ljunak (gravel G),
pijesak (sand S),
prah (silt M2),
glina (clay C) i
organsko tlo (organic soil O),
treset (peat Pt).
b) Za krupnozrnata tla se uvode i dopunske opisi, prema graduiranosti i koliini sitnih
estica, iz ega slijede i dopunske oznake:
dobro graduirano (well W),
dobro graduirano s dovoljno sitnih estica da vee krupna zrna (with clay C),
slabo graduirano, nedostaje neki razred zrna, nema sitnih frakcija (poor P),
slabo graduirano, s mnogo prainastih estica (fines Fs),
slabo graduirano, s mnogo glinovitih estica (fines, clay Fc),
jednolino graduirano, jednozrnato, malo sitnih estica (uniform U).
1
Istini za volju, ameriki standard za klasificiranje, iako se takoer zove jedinstvena klasifikacija ima neke grupe i oznake
drugaije, ali ovdje se drimo opisa kakvi su dani u Nonveillerovoj knjizi, a i kakvi vrijede po hrvatskim normama.
2
slovo M za prah je dao A. Atterberg prema nazivu jednog naselja u vedskoj (Mo), jer nije u jeziku naao prikladan naziv za
materijal izmeu pijeska i gline (prema uklje, 1967).
11

Za krupnozrnate materijale se opis dobija kombinacijom osnovne grupe i dopunskih
opisa (iz a i b), pa tako imamo i simbole materijala za razne ljunke: GW, GC, GP, GFs,
GFc i GU. Tako se isto dobije i za pijeske, to ukupno ini deset grupa.
Slika 2.1 Primjeri granulometrijskih krivulja, prema draft ISO/DIS 14688-1, sl.-1.
Za krupnozrnate materijale, tipovi graduiranosti se odreuju na temelju koeficijenta

jednolinosti, cu i koeficijenta zakrivljnosti, cc . Tako dijagrame 0. opisujemo na slijedei nain:
1) GLINA,
2) jednoliko graduirani prainasti fini PIJESAK,
3) pjeskovito ljunkovito prainasta GLINA,
4) slabo graduirana prainasto ljunkoviti PIJESAK i
5) dobro graduiran prainasti pijesak fini do krupni LJUNAK.
c) Sitnozrnata tla se svrstavaju u klasifikacijske grupe prema plastinosti i to prema

vrijednosti granice teenja, wL:
wL < 35 % , niskoplastino tlo (low L),
35 < wL < 50 %, srednjeplastino tlo (intermediate I),
50% < wL , visokoplastino tlo (high H).
Materijali iznad A-linije u dijagramu plastinosti (predavanje 02 - slika 2.9) su gline, a
ispod, prahovi i organske gline. Za sitnozrnata tla se opisi dobiju kombinacijom iz a) i c),
pa su tako i simboli ML, MI i MH te CL, CI, CH, a za organsko tlo je OL, OI i OH.
Ove grupe, s krupnozrnatim materijalima, daju ukupno 20 grupa.
Ameriki standard (ASTM, D-2487) i danas uvaava jedinstvenu klasifikaciju, s time da
nema krupnozrnate materijale tipa Fs i Fc, a kod sitnozrnatih, srednje plastinosti (I).
12

2.2.2 Klasifikacija prema ISO 14688 (1997) i ISO 14688-2 (2000)
Kao to je ve reeno, Meunaroda organizacija za normizaciju ISO, s ciljem klasificiranja tla, je
izdala norme ISO 14688 (1997) i ISO 14688-2 (2000). To su jo uvijek nacrt norme i prednorma, pa
tako nemaju punu snagu. Takoer su primijeene neke nedosljednosti. Naime, ISO 14688 (1997)
razlikuje pet stupnjeva plastinosti: nisku (L), srednju (I), visoku (H), vrlo visoku (very high V) i
ekstremno visoka (extremely high E) (0). S druge strane, ISO 14688-2 (2000) ima samo tri stupnja
plastinosti. U ovim normama nisu na jasan nain predloene klasifikacijske grupe s oznakama kao
to je to u jedinstvenoj klasifikaciji. Zbog toga se ovdje navode samo neki elementi klasifikacije po tim
normama.
Nacrt norme ISO 14688 (1997) slijedi, u stvari, British Standard, BS 5930. Kao i jedinstvena
klasifikacija, i ova slijedi svrstavanje materijala prema veliini zrna u ritmu brojeva 2 i 6. Sitnozrnati
materijali se klasificiraju na temelju dijagrama plastinosti (za materijale ili frakcije materijala ija su
efektivna zrna manja od 425 m).
Slika 2.2 Dijagram plastinosti prema draft ISO/DIS 14688-1, sl-2.
Na 02 je prikazan dijagram plastinosti s odgovarajuim klasifikacijskim grupama za takve

materijale.
2.3 Geoloki uvjeti postanka tla

2.3.1 Procesi u tlu
Ovdje e se o procesima u tlu rei neto u najkraim crtama jer su to pojave koje se tretiraju u
geoznanostima kao to su to geologija i inenjerska geologija, pa vie zainteresiranog itaoca
upuujem na literaturu specijaliziranu literaturu, primjerice, estanovi (1993).
Nama su, sa stanovita mehanike tla, zanimljivi oni (dugotrajni) procesi koji izazivaju promjene u
sastavu zemljine kore. Rezultati tih procesa su:
13

6) raspadanje stijena;
mehaniki: led, abrazija, vegetacija
kemijski: oksidacija, karbonizacija, hidratacija, otapanje u vodi, desilikacija
7) transport produkata raspadanja;
gravitacija, voda, vjetar, led
8) sedimentacija transportiranih estica.
veliina estica, ioni u vodi
2.3.2 Mineraloki sastav tla

S geomehanikog aspekta, mineraloki sastav krupnozrnatog materijala tla nema veliki znaaj, dok
kod sitnih estica glavne osobine i ponaanje ovise upravo o mineralokom sastavu.
Glina je poluvezana klastina stijena preteno izgraena od minerala glina (kaolinit, ilit,
montmorilonit), kvarca, klorita, Fe-hidroksida, feldspata, te organskih i drugih primjesa, veliine
estica D < 0.002 mm. Ishodini materijal postanka glina povezan je s kemijskim troenjem stijena, a
svi ostali procesi nastanka mehanikog su karaktera. Ako su vlane, gline odlikuje plastinost, to je
posljedica koloidnog stanja veine minerala koji ih izgrauju.
Razliite su boje:
bijele ako su iste;
ute i smee od limonita;
zelenkaste od klorita;
crvene od hematita;
crne od organskih materijala.
Jedna od bitnih karakteristika glina jest njihova sposobnost bubrenja i skupljanja, to je rezultat
ionske zamjene. Ovisno o zamijenjenim ionima, mijenjaju se i svojstva glina. Gline s kalcijskim i
magnezijskim ionima bubre tek neznatno, ali ako se ti ioni zamijene ionom natrija sposobnost
bubrenja se jako poveava. Mineraloki sastav se reflektira i u aktivnosti gline.
2.3.3 Struktura tla
Struktura tla je raspored vrstih estica u tlu. Strukture koherentnih i nekoherentnih materijala tla
meusobno se bitno razlikuju. Kod nekoherentnog tla, dominantan imbenik koji utjee na
formiranje strukture tla je gravitacija. Kod koherentnih tala vaan je utjecaj ne samo gravitacije ve i
molekularnih sila.
Za nekoherentna tla struktura se moe prikazati nekim primjerima strukture za idealne kuglice, 0
(prema Nonveiller, 1979):
14
(b)
(a)
(c)
Slika 2.3 Neki primjeri struktura za idealne kuglice: (a) jednoliko graduiran materijal, rahla struktura, n = 0,48; (b)
jednoliko graduiran materijal, gusta struktura, n = 0,26; (c) kuglice dvaju promjera, vrlo gusta struktura, n < 0,26
Kod koherentnih tala prevladava utjecaj molekularnih sila. Struktura moe biti saasta ili pahuljasta.
Najee imamo kombinacije jedne i druge strukture.
(a)
(b)
Slika 2.4 Struktura taloenja vrlo sitnih estica: (a) saasta; (b) pahuljasta
15
3 FIZIKO MEHANIKE I HIDRAULIKE OSOBITOSTI TLA

U ovom se poglavlju opisuje tlo kao inenjerski materijal. Zadrat emo se na onim osobinama tla
koje su bitne za projektiranje i izvoenje graevinskih i rudarskih objekata i zahvata (mogle bi se
nazvati inenjerskim osobinama tla).
Tlo je materijal koji se sastoji od tri komponente (faze): vrstih estica te tekue i plinovite faze u
porama izmeu estica. estice tla su zrna i ploice vrlo razliitih veliina, oblika i mineralokog
sastava. U ponaanju tla odraavaju se svojstva svih triju faza kao i njihove interakcije. Ponaanje
takvog materijala je vrlo kompleksno, radi ega je neophodno prouiti karakteristike svake faze, a
zatim i njihovu interakciju.
Osnovne karakteristike estica tla su:
gustoa estica tla ili masa jedinice volumena estica tla (nekad se to krivo zvalo specifina
teina),
granulometrijski sastav, odnosno sadraj zrna razliite veliine u odreenoj koliini tla izraen
u postotku mase i
boja, oblik i mineraloki sastav estica.
Tekuina u porama tla je redovito voda, ali moe biti i nafta ili sl. No, premda su mehanike
karakteristike vode dobro poznate, njeno ponaanje u sitnim porama u tlu ne odgovara uvijek
klasinoj fizici, jer dolazi do interakcije na molekularnoj razini.
O plinovitoj komponenti u tlu se vrlo malo zna te se iz tog razloga u inenjerskoj praksi najee
promatraju ili potpuno suha ili vodom zasiena tla. Svojstva djelomino zasienih tala se u
inenjerstvu uzimaju u obzir tek u zadnjih dvadesetak godina i to prvenstveno tamo gdje se
zanemarivanjem tih svojstava dobivaju grube greke.
3.1
Model tla
Radi jednostavnijeg definiranja odnosa faza u tlu uvodi se tzv. model tla uz pomo kojega se
kvantificiraju jedinini odnosi (jedinica volumena, obino m3) volumena i masa u uzorku tla. Oznake,
indeksi i kratice se ovdje navode kao to su u Eurokodu 7, a porijeklom su uglavnom iz engleskog
jezika, pa e se, radi lakeg pamenja, navesti i engleski termini.
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | FIZIKO MEHANIKE I HIDRAULIKE

OSOBITOSTI TLA
16

UZORAK TLA
MODEL TLA
pore (eng. voids)
Vv Vg
Vw
plin (eng. gas)
tekuina, voda (eng. water)
mg0
mv
mw
m
prelazi u
Vs Vs
vrste estice (eng. solids)
ms
ms
Slika 3.1 Model tla
Oznake na slici su:

V
Vv
Vs
Vg
Vw
m
mg
mw
ms
ukupni volumen uzorka (sve tri faze), [m3],

volumen pora (engl. voids), [m3],
volumen vrstih estica (engl. solids), [m3],
volumen plina (engl. gas), [m3],
volumen vode (engl. water), [m3],
ukupna masa uzorka, [g],
masa plina, [g], masu plina u praktinim problemima zanemarujemo,
masa vode, [g] i
masa vrstih estica, [g].
3.1.1 Volumni odnosi

Definirani su slijedei volumni odnosi (bezdimenzionalne veliine, vrijednosti im se mogu izraziti i u
postocima):
relativni porozitet
Vv
V
(raspon je, uglavnom, izmeu nmin = 0,10 i nmax = 0,55)
n=
koeficijent pora
e=
Vv
Vs
(raspon je uglavnom izmeu emin = 0,10 i emax = 1,20)

stupanj zasienosti
Sr =
Vw
Vv
(raspon mu je odreen ispunjenou pora vodom, 0 Sr 1, ili u

postocima).
Sr = 0
suho tlo,
Sr = 100%
potpuno zasieno (saturirano) tlo,
0 Sr 100%
djelomino saturirano tlo.

OSOBITOSTI TLA
17
Relativni porozitet i koeficijent pora su meusobno zavisne veliime. Njihova veza dobije se iz:
n=
Vv
1 V + Vs
1 e +1
= v
= 1+ =
Vv + Vs
n
Vv
e
e
n=
e +1
e
e=
n
1 n
3.1.2 Maseni odnosi

U udbenicima i knjigama iz mehanike tla na ovom se mjestu obino uvode, umjesto mase i gustoe,
teine i jedinine (neki puta specifine) teine. Treba prihvatiti da je masa osnovno svojstvo
materijala, dok je teina sila kojom tu masu privlai sila zemljine tee. Oito da nije potrebno u
osnovno svojstvo mase unositi i silu planeta na kojemu se masa nalazi. U inenjerskim problemima se
esto koriste i jedinine teine koje se iz masa i gustoa dobivaju jednostavno, mnoenjem s g,
akceleracijom zemljine tee (tj. gravitacijom)
Definirani su slijedei odnosi masa ili maseni odnosi unutar uzorka tla:
vlanost
w=
mw
ms
(vlanost tla je obino w < 100 %, ako je w = 0 % suho tlo)

Slijede gustoe koje se izraavaju u jedinicama [kg/m3] ili [Mg/m3]:
gustoa tla
gustoa estica tla
gustoa vode
m
V
s =
ms
Vs
w =
mw
Vw
Gustoa tla se moe povezati s ostalim jedininim veliinama na slijedei nain:
gustoa suhog tla

(Sr=0)
= s (1 n) + w S r n
3.11
d = s (1 n)
3.12
Indeks d dolazi od engleskog dry.

OSOBITOSTI TLA
18
d =
ms
ms
=
V Vs + Vv
Rasponi vrijednosti gustoa tla nalaze se u okviru slijedeih granica, 0:

Tabela 3.1 Rasponi vrijednosti gustoa tla.
[kg/m3]
s
2500-2800
1750-2000
1400-1700
Kao to je ve reeno, svakoj gustoi odgovara neka jedinina teina. Jedinice teine dobiju se, prema
drugom Newtonovom aksiomu, tako da se masa (u kg) mnoi s akceleracijom (u m /s2) to daje silu
(u kN), tj. [kg m /s2 ] = [kN], pa se za jedininu teinu (sve se dijeli s m 3 ) dobije [kgm/s2/m3] = [kN /
m 3]. Jedinina teina i gustoa se mogu, dakle, povezati na slijedei nain:
mg
= g
V
[kN/m3]
gdje je:
jedinina teina,
masa uzorka,
volumen uzorka,
ubrzanje sile tee (gravitacija), g = 9,81 m/s2 i
gustoa.
Veliine navedenih masenih i volumnih odnosa se odreuju odgovarajuim postupcima i mjerenjima
u laboratoriju za mehaniku tla.
3.2 Laboratorijski pokusi kojima se odreuju fizike osobine estica tla

3.2.1 Gustoa estica tla
Gustoa estica tla odreuje se laboratorijski pomou tzv. piknometra, male vatrostalne boice sa
upljim staklenim epom (0). Kod odreivanja gustoe estica je problem odrediti gustou pojedine
estice to se oito ne bi moglo uiniti mjerenjem mase i volumena svake pojedine estice u uzorku.
Problem se rjeava posredno, moglo bi se rei trikom: u boicu se prvo ulije voda (vaganjem se
dobije masa piknometra s vodom, mp), a onda se u tu istu boicu usipa (rastresiti) uzorak, mase mu (i
izvae piknometar s uzorkom, masa mp+u). Zrna uzorka istisnu toliko vode koliki je njihov volumen.
Volumen istisnute vode odredimo preko mase vode koja je jednaka razlici zbroja mase i piknometra s
vodom (mu + mp) i mase piknometra s uzorkom u vodi (mp+u).
Pokus poinje tako da se izvae masa male koliine (cca 20 g) suhog tla (suenog 24 sata na 100 do
110 oC), razmrvljenog uzorka, mu, i masa, mp, piknometra, napunjenog vodom na temperaturi 20 oC.
OSOBITOSTI TLA
19

Uzorak se tada stavi u prazan piknometar u koji dolijemo vodu (tri etvrtine volumena) i kuhamo ga
na 105 oC, da se iz pora uzorka ukloni sav zrak i pore popune vodom. Piknometar se ohladi, dopuni
vodom do vrha, i izvae masa, mp+u. Volumen uzorka tada dobijemo odnosom istisnute mase vode iz
piknometra i gustoe vode:
Vu =
mu + m p m p +u
iz uvjeta da je Vu = Vs , a mu = ms , slijedi da je gustoa estica tla:
s =
ms
Vs
a jedinina teina estica tla
s = s g
Slika 3.2 Piknometar.
3.2.2 Granulometrijski sastav

Tlo je skupina estica (zrnaca) razliitog oblika i veliine. Prema dominantnoj veliini zrna svrstavamo
tla u skupine (klasificiramo ih) u: pijeske i ljunke (krupnozrnasti materjali), te prahove i gline
(sitnozrnasti materijali). Dominantna veliina zrna odreuje se tako da se uzorak materijala tla prosije
kroz sita razliite veliine okca i dobiju ostaci na sitima koji se vau i tako odrede razredi promjera
zrna (=zrna promjera od-do) izraeni u masama. Dominantna veliina zrna je ona iji razred ima
najvei postotak u ukupnoj masi uzorka.
Granulometrijski sastav, za neki uzorak tla, je veza (relacija, odnos) svih razreda promjera zrna i
njihovih postotaka masa. Klasifikacija materijala tla, prema granulometrijskom sastavu, po raznim
normama, prikazana je u 0. Ve se samo na temelju granulometrijskog sastava mogu odrediti neke
fizikalne karakteristike tla, a za njegovu primjenu u geotehnikim zahvatima:
vodopropusnost;
stiljivost;
kapilarnost;
OSOBITOSTI TLA
20

filtarska svojstva;
osjetljivost na smrzavanje;
nosivost;
podlonost eroziji,
uporabljivost odreene mehanizacije itd.
Osnovni koraci u odreivanju granulometrijskog sastava su:
odabiranje reprezentativnog uzorka,
dispergiranje agregata na konane estice,
mjerenje mase pojedinih frakcija.
Postupci za odreivanje granulometrijskog sastava su:
sijanje za estice vee od 0,06 mm;
areometriranje (sedimentiranje estica u vodi) za estice manje od 0,06 mm;
kombinirana analiza ako materijal sadri i krupne i sitne frakcije.
Tabela 3.2 Vrste materijala prema veliini estica (ISO Meunarodna organizacija za standardizaciju, USCS Ameriki
propisi):
3.2.2.1 Prosijavanje
Prosijavanje se provodi suhim ili mokrim postupkom. Za sijanje se koristi niz (garnitura) sita
standardnih dimenzija, iji se otvori smanjuju na svakom slijedeem situ (odozgo prema dolje).
Za suhi postupak prosijavanja uzme se odreena koliina materijala, uzorak (veliina uzorka ovisi o
vrsti materijala i veliini zrna). Uzorak se usipa na najgrublje sito u nizu sita (koja su postavljena jedno
iznad drugog) u tresilicu. Sita s uzorkom se tresu 10 do 15 min. Nakon toga se vae ostatak na svakom
OSOBITOSTI TLA
21

situ: m1, m2, ... mn, te materijal koji je proao kroz najfinije sito mp (uhvaen u zdjelu na dnu). Kroz
sito s najveim otvorima mora proi sav materijal (kako bi se znalo koje je maksimalno zrno).
Slika 3.3 Prikaz ucrtavanja rezultata laboratorijskih pokusa prosijavanja i areometriranja u granulometrijski dijagram.
Slijedi proraun razreda to je postotak mase ukupnog uzorka izmeu dva promjera sita. Postoci se
odreuju prema izrazu:
Ni =
mi
100
mi
[%]
gdje je mi masa ostatka na situ i.

U mehanici tla je uobiajeno da se crtaju tzv. kumulativni granulometrijski dijagrami, kod kojih se
jedni postoci pribrajaju drugima, za razliku od tzv. krivulja razdiobe, gdje se svaka frakcija crta
odvojeno. Da se dobije kumulativna krivulja potrebno je odrediti:
i
N Di = 100 N i
3.19
[%]
Rezultati se prikazuju granulometrijskim dijagramom gdje je:

NDi koeficijent prolaza mase u [%] kroz sito (linearno mjerilo) i
D - promjer (veliina) zrna u [mm] (logaritamsko mjerilo).
Ako ima i sitnijih frakcija nalijepljenih na krupna zrna primjenjuje se mokri postupak. Postupak je isti
kao i suhi samo se na svakom situ materijal ispire, zatim sui i vae.
Ovakvim ispitivanjem dobiva se tzv. efektivni promjer zrna, jer zrno moe biti ploasto ili izdueno
(Slika 3.4)

OSOBITOSTI TLA
22

D
Slika 3.4 Efektivni promjer zrna.
Slika 3.5 Nekoliko vrsta sita s obzirom na vrstu otvora i shematski prikaz sijanja.
Jo jedna mogunost tumaenja granulometrijskog dijagrama

Ako uzorak kojeg sijemo ima neku poetnu masu m0 i poetni volumen V0, on ima i neku poetnu
gustou suhog tla, d 0 =
m0
V0
. U postupku sijanja moemo tako pratiti promjenu mase, kao
promjenu poetne gustoe suhog tla (za poetni volumen uzorka, V0). Ako u izrazu 3.19 . podijelimo
brojnik i nazivnik s V0 dobijemo:
m
= 100
m
( mi mi ) / V0
N Di
U izrazu 3.20 je
100 =
3.20
m /V
i
di trenutna gustoa tj. gustoa uzorka izmeu dva promatrana sita.
Na 0 prikazan je i odnos trenutne i poetne gustoe suhog tla. Ovakva predodba sijanja pomae pri
povezivanju rezultata ovoga pokusa s areometriranjem u jedan zajedniki dijagram (vidi 3.2.2.2).

OSOBITOSTI TLA
23

3.2.2.2 Areometriranje
Areometriranje je metoda odreivanja granulometrijskog sastava tla za materijal koji sadri zrna
manja od 0,06 mm (prah, glina). Budui da tako sitne estice nije mogue sijati (nisu vidljive prostim
okom), veliina i postotak pojedinih frakcija odreuju se indirektno, mjerenjem gustoe suspenzije u
odreenim vremenskim intervalima, primjenjujui tzv. Stockesov zakon. Stockesovim zakonom se
definira brzina padanja zrnaca u mirnoj tekuini koja je to vea to su estice krupnije. Drugim
rijeima, ako u vodu uspemo malu koliinu materijala koji se sastoji od estica razliite veliine,
krupnije estice padat e bre, a sitnije sporije.
Stockes-ov zakon glasi:
v=
s w
D2
18
3.21
a brzinu moemo pisati i kao
v=
H
t
3.22
pa izjednaavanjem tih dvaju izraza dobijemo
Dt =
18 H
=
( s w ) t
18
H
= const
s w
t
3.23
gdje je
v
brzina padanja estice,
Dt
promjer istaloenog zrna nakon vremena t,
viskoznost vode na odreenoj temperaturi (svojstvo materijala),
visina padanja zrna,
vrijeme i
s i w
gustoe estica i vode.

Ako zamislimo da imamo neku posudu u kojoj te estice padaju i ako na putu padanja estica
moemo postaviti vrata na nekoj dubini u kojoj moemo mjeriti vrijeme u kojemu je estica
potonula, od povrine do te dubine, moemo, prema Stockesovom zakonu, odrediti njezin promjer.
Meutim, budui da su estice nevidljive prostim okom, mi njihov prolaz moramo mjeriti posredno.
To inimo mjerenjem gustoe suspenzije na vratima.
Kako i zato je to mogue?
Naime, ako imamo vie estica razliitog promjera, onda e kroz ta vrata proi prvo grupa krupnih
estica, a slijedit e je grupe estica manjih promjera. Te grupe estica treba zamisliti kao reetke u
ijim su vorovima estice. Sve reetke kreu istovremeno (jer su sve estice prije pokusa jednoliko
raspodijeljene u suspenziji), ali one s veim zrnima padaju bre, a s manjim, sporije. Ako na vratima
OSOBITOSTI TLA
24

imamo ureaj za mjerenje gustoe, taj e registrirati promjenu gustoe suspenzije tek kad zadnja
estica iz krupne reetke proe mimo njega.
Ako moemo registrirati promjenu mase (ili gustoe) uzorka, zbog estica koje su prole kroz vrata, u
odnosu na poetnu masu uzorka, dobit emo vezu promjene mase (kao kod sijanja ostataka na
sitima) i promjera pripadajue grupe estica.
Opisani postupak provodi se u pokusu areometriranja u laboratoriju za mehaniku tla. U tom se
pokusu za mjerenje prolaza estica koristi u gustoama umjereni (badareni) plovak koji se zove
areometar. Areometar (jo ga nazivaju i hidrometar) mjeri gustou na dubini gdje pluta njegovo
teite. Gustoa suspenizije se oitava na vratu areometra, na mjestu gdje vrat areometra izviruje iz
vode (skala u jedinicama gustoe).
Slika 3.6 Prikaz ucrtavanja rezultata laboratorijskih pokusa areometriranja u granulometrijski dijagram.
Pokus tee tako da se u menzuru od 1 l nalije destilirana voda (1 l) i naspe materijal tla, koji se dobro
natopi i dispergira u vodi pomou mijealice. Vodi je dodan antikoagulans vodikov peroksid da
sprijei koagulaciju, tj. nakupljanje manjih estica u vee. Koliina materijala tla ovisi o veliini estica;
25 g za glinu, 100 g za prah. estice tla padaju u suspenziji i taloe se na dnu. Prije nego to padnu na
dno prou pored teita areometra koje predstavlja vrata pri prolasku pored kojih se registrira
promjena gustoe suspenzije, to se oita na vratu areometra u odreenim vremenskim razmacima.
Ti su razmaci (prema amerikom standardu) 75'', 2', 5', 15', 45', 2 h, 5 h, 24 h. Veza vremena,
promjera i mase estica u suspenziji dobije se na slijedei nain:
Poetna gustoa suspenzije, 0 , i poetna gustoa suhog tla suspenizije, d 0 , mogu, prema 3.11 i
3.12, povezati na slijedei nain:

OSOBITOSTI TLA
25
0 = d 0 + Sr n w
3.24
gdje je poetni volumen uzorka, zapravo volumen menzure, V0 , a poetni volumen vode jednak
volumenu pora, a to je praktiki opet V0 , pa su i stupanj zasienosti i relativni porozitet jednaki
jedan. Izraz 3.24 tako postaje
0 = d 0 + w
Koeficijent prolaska mase iz izraza 3.20, N Di =
N Di =
3.25
di
100 , moe se tada napisati kao:
d0
di
w
100 = dt 100 = t
100
d 0
d 0
0 w
3.26
gdje su t i 0 trenutna i poetna gustoa suspenzije (koje se izravno mjere areometrom), a

pripadajui se promjeri zrna dobiju iz 3.23.
Pretpostavke i ogranienja metode odreivanja promjera zrna areometrijanjem su:
nema utjecaja zrnaca jednog na drugo pri padanju (zato je vano da imamo
ogranienu koliinu uzorka u vodi - oko 50 g u 1 l);
sferina zrnca nije tono naroito za zrnca gline < 0,005 mm ploasti oblik,
u proraunu treba uzeti u obzir korekcije zbog temperature, viskoziteta tekuine i
vrste antikoagulansa.
Slika 3.7 Areometri.

OSOBITOSTI TLA
26

3.2.2.3 Kombinirana analiza
Do sada su sijanje i areometriranje razmatrani odvojeno. Meutim, prirodni materijali su esto

kombinacija krupnih i sitnih materijala, pa granulometrijsku krivulju, dobivenu sijanjem, treba
nastaviti areometriranjem (za estice manje od 0.06, odnosno 0.075 mm). Kombinirana se analiza
provodi ako vie od 10% zrnaca proe kroz sito s najmanjim otvorima.
Korekcija prolaza za areometriranje je:
N Di ' = N Di
m1
m0
3.27
gdje su
ND
% prolaz kroz najmanje sito No. 200;
m1
masa uzorka koja je prola kroz sito No. 200;
m0
ukupna masa suhog tla na poetku sijanja.
3.2.2.4 Koeficijenti granulometrijskog sastava tla
Za karakterizaciju granulometrijskog sastava tla definiraju se dva koeficijenta: koeficijent jednolinosti

i koeficijent zakrivljenosti. Oni se definiraju na temelju karakteristinih vrijednosti promjera zrna.
Koeficijent jednolinosti je
D60
D10
3.28
( D30 ) 2
D10 D60
3.29
cu =
a koeficijent zakrivljenosti
cc =
Karakteristini promjeri zrna D10 , D30 i D60 se dobiju tako da se u granulometrijskom dijagramu
povue horizontala na odgovarajuim postocima (10%, 30% i 60%) i oitaju odgovarajue vrijednosti
promjera u [mm].
Koeficijent jednolinosti cu = 1 odgovara materijalu kojemu su sva zrna jednakog promjera. Ako
promjer zrna vrlo iroko varira onda je cu vrlo velik. Ovdje treba upozoriti na anomaliju naziva.
Naime, to je cu vei to je materijal manje jednolian, a ista je situacija i s koeficijentom zakrivljenosti.
Na ovu su anomaliju ve upozoravali razni autori (primjerice, Kovaks & Holtz), ali su takvi nazivi
usvojeni i u meunarodnim standardima (ISO).

OSOBITOSTI TLA
27

Tabela 3.3 Termini za oblik granulometrijske krivulje (draft ISO/CD14688-2, Tab. 2).
termin
cu
cc
dobro graduiran (multigraded)
cu >15.0
1 < cc < 3
srednje graduiran
(medium-graded)
6.0 do 15.0
cc < 1.0
jednoliko graduiran
(even-graded)
cu < 6.0
cc < 1.0
slabo graduiran (gapgraded)
obino visok
bilo koji (obino cc < 0.5)
3.3 Indeksni pokazatelji

Indeksni pokazatelji su parametri koji, uz granulometrijski sastav, daju dodatne informacije o
osobinama tla koja su povezana s porozitetom i vlanou tla. To je posebno vano za sitnozrnaste
materijale, kod kojih svojstva tla i ne ovise toliko o granulometrijskom sastavu. Podaci kojima se
detaljnije opisuju osobine tla, ovisno o porozitetu i vlanosti, su:
indeks relativne gustoe za nekoherentne materijale i
granice plastinih stanja za koherentne materijale.
3.3.1 Indeks relativne gustoe
Indeks relativne gustoe izraunavamo po formuli:
ID =
emax e0
emax emin
gdje su ei koeficijenti pora uzorka:

e0
u prirodnom stanju,
emin
u najguem stanju,
emax
u najrahlijem stanju.
Pregled stanja tla po zbijenosti prua 0 (ISO/DIS 14688-2).
Tabela 3.4 Stanja materijala tla prema zbijenosti (draft ISO/CD14688-2, Tab. 2).
STANJE
ID [-]
SPT N30
CPT qc [MPa]
PMT pl [MPa]
vrlo rahlo
< 0,20
<4
< 2,5
< 0,30
rahlo (rastresito)
0,20 - 0,40
47
2,5 5,0
0,30 - 0,50
srednje zbijeno
0,40 - 0,60
7 15
5,0 10,0
0,50 - 1,0
zbijeno
0,60 0,80
15 30
10,0 20,0
1,0 2,0
vrlo zbijeno
>0,80
> 30
>20,0
>2,0

OSOBITOSTI TLA
28

U 0 osim prema ID-u, odreena je zbijenost i prema rezultatima in istu ispitivanja, o emu e se
govoriti kasnije.
Indeks relativne gustoe je vaan i za odreivanje podlonosti tla dinamikim utjecajima, koja je to
vea to je relativna gustoa manja.
3.3.2 Granice plastinih stanja (Atterbergove granice)
Fizikalne osobine glina mijenjaju se s promjenom sadraja vode. Zato se njihovo stanje definira preko
granica plastinih stanja, koje je, na temelju iskustva, postavio vedski geokemiar Albert Atterberg,
poetkom dvadesetog stoljea, pa ih zovu i Atterbergove granice. Granice se odreuju na temelju
jednostavnih ispitivanja u laboratoriju za mehaniku tla. Na dijagramu su prikazana stanja kroz koja
prolazi koherentno tlo s poveanjem vlanosti.
Granice plastinih stanja su:

wS granica stezanja (shrinkage limit), wS = 0 30 %,
wP granica plastinosti (plastic limit), wP = 0 100 %, uglavnom, wP < 40 % i
wL granica teenja (liquid limit), wL = 0 1000 %, uglavnom, wL < 100 %.
Poznavanjem gore spomenutih granica koherentan materijal moemo klasificirati u odreene
skupine prema plastinosti. Za klasificiranje materijala prema plastinosti, potrebno je odrediti i tzv.
indeks plastinosti.
I P = wL wP
Pomou granice teenja i indeksa plastinosti razvrstavamo (klasificiramo) koherentne materijale
prema plastinosti (0). Jo jednom treba naglasiti da koherentne materijale ne klasificiramo prema
granulometrijskom sastavu, ve prema plastinosti.
Tabela 3.5 Klasificiranje koherentnih materijala prema plastinosti (draft ISO/CD14688-2, Tab. 3).
stupanj plastinosti
granica teenja u [%]
indeks plastinosti, IP
neplastino
< 12,0
nisko plastino
< 12,0
12,0 do 25,0
srednje plastino
30,0-50,0
25,0 do 40,0
visoko plastino
>50,0
>40,0

OSOBITOSTI TLA
29
Vaan je i indeks konzistencije (to je IC vei materijal je manje deformabilan):
IC =
wL wO
IP
3.32
Gdje je w0 prirodna vlanost. Indeks konzistencije se, s poveanjem vlanosti, kree u rasponu od
nule do jedinice, tj. od stanja u kojemu je uzorak praktiki teku, do poluvrstog stanja. Suprotno od
indeksa konzistencije je indeks teenja:
IL =
w0 w P
IP
tj. IL = 1-IC. Procjena konzistentnog stanja prema vrijednosti indeksa konzistencije daje 0. U tablici su
navedeni hrvatski termini koje je predloio Nonveilller (1981). Termini nisu doslovno prevedeni s
engleskog, ali su u nas uobiajeni.
Tabela 3.6 Indeks konzistencije za prahove i gline (draft ISO/CD14688-2, Tab. 8).
konzistencije prahova i glina
indeks konzistencije, IC
itko (very soft)
<0,25
lako gnjeivo (soft)
0,25 do 0,50
teko gnjeivo (firm)
0,50 do 0,75
poluvrsto (stiff)
0,75 do 1,00
vrsto (very stiff)
>1,00
3.3.2.1 Granica teenja
Granica teenja se odreuje pomou ureaja s pokretnom mjedenom zdjelicom standardiziranog

oblika tzv. Casagrandeovog aparata (08). Pomou ekscentra na osovini, zdjelica se podie na visinu
od 1 cm s koje slobodno pada na podlogu. Na uzorku se naini standardizirani lijeb posebnim
noem. Pokretana runo ili automatski, zdjelica brzinom od 2 udarca u sekundi udara o podlogu, dok
se lijeb ne sastavi na duljini od 12 mm. Broj udaraca ne smije biti manji od 10, a ne vei od 50. Pokus
se ponavlja na vie uzoraka (4 do 5) istog materijala, a kojima se postepeno dodaje voda (tj. poveava
se vlanost). Za svaki se uzorak odredi vlanost, w. Rezultati se unose na dijagram w (% - lin. mjerilo) i
N (broj udaraca - log mjerilo), povue se pravac i odredi vlanost za 25 udaraca. To je granica teenja,
wL .

OSOBITOSTI TLA
30
Slika 3.8 Casagrandeov aparat (fotografija i presjeci) i odreivanje granice teenja pomou dijagrama (granica teenja je
za N = 25).
3.3.2.2 Granica plastinosti
Za odreivanje granice plastinosti ne treba poseban aparat. Uzorak se pripremi u mekoplastinom

stanju. Grumeni materijala se valjaju, na neupijajuoj podlozi (primjerice, staklenoj ploi), u valjie
promjera 3 mm. Valjii bi se, kod te debljine, trebali poeti kidati ili pucati. Ako se to ne dogaa,
valjii se ponovno stiu u grumenie i pokus se ponavlja. Tim se postupkom uzorku pomalo
oduzima voda (smanjuje vlanost). Valjie koji su poeli pucati na 3 mm spremamo u zatvorenu
posudu, a zatim ih vaemo i stavljamo suiti da odredimo vlanost. Tako dobijemo granicu
plastinosti - wp.
3.3.2.3 Granica stezanja
Granica stezanja je vlanost od koje se suenjem volumen uzorka vie ne smanjuje. Naime, u
postupku suenja, zbog poveavanja kapilarnih sila vode u porama uzorka, uzorak se stee sve dok
estice ne dou u tako zbijenu strukturu da ih te sile vie ne mogu zbijati. Granica stezanja u
laboratoriju se odreuje tako da se uzorak sui u posudi pravilnog oblika (da se moe lako odrediti
poetni volumen uzorka), a povremeno mu se odreuju vlanost i volumen sve dok se daljnjim
suenjem volumen vie ne smanjuje.
Vrijednost granice stezanja interesantna je, uglavnom, kad se radi s nesaturiranim materijalima, pa
se, kod uobiajenih laboratorijskih ispitivanja, rijetko trai.

OSOBITOSTI TLA
31

Volumen
granica teenja
poluvrsto
stanje
granica
plastinosti
vrsto stanje
granica stezanja
vol. estica
vol. pora
vrste estice
voda
zrak
plastino stanje
tekue stanje
indeks plastinosti [Ip]
ws
wL
wp
Vlanost [w]
Slika 3.9 Granica stezanja, ws, na mjestu gdje prestaje smanjenje volumena uzorka sa smanjenjem njegove vlanosti.
3.3.2.4 Dijagram plastinosti (A-dijagram)
A. Casagrande je predloio da se rezultati ispitivanja Atterbergovih granica prikazuju u tzv. dijagramu

plastinosti (0 10 .). U tom se dijagramu rezultati ispitivanja grupiraju oko pravca s jednadbom:
I P = 0,73 ( wL 20)
60
a
ve
40
lin
A
in
gl
20
pr
ija
=0
Ip
e
.g
an
rg
o
,
ah
ija
ez
h
ko
3
,7
0
-l 2
(w
)
j
an
m
Stiljivost,
propusnost
Ip
80
Suha vrstoa
3.34
e
lin
0
0
Propusnost
20
40
wl
60
80
100
Suha vrstoa,
plastinost,
stiljivost
Slika 3.10 Dijagram plastinosti (A dijagram).
Iznad pravca se grupiraju gline, a ispod prahovi i organske gline. S pozicijom materijala u Adijagramu su povezana neka inenjerska svojstva materijala. Kao to emo kasnije vidjeti, dijagram
plastinosti slui i za klasifikaciju sitnozrnatih materijala.
3.3.2.5 Aktivnost
Aktivnost glinovite frakcije tla definira se kao odnos indeksa plastinosti, IP, i sadraja frakcije
promjera manjeg od 0,002 mm u postocima. Naime, koliina vode koja se moe vezati uz estice tla

OSOBITOSTI TLA
32

zavisi o koliini i vrsti minerala gline. Tako, na osnovi relativno jednostavnih pokusa moemo priblino
dobiti uvid i u mineraloki sastav materijala.
Aktivnost gline definira se na slijedei nain
A=
IP
N 0,002
3.35
gdje je N0,002 sadraj frakcija promjera zrna manjeg od 0,002 mm.

S obzirom na aktivnost gline dijelimo na:
A < 0,75
neaktivne gline (kaolinit);
0,75 < A < 1,25
normalne gline (ilit);
A > 1,25
aktivne gline (montmorilonit).
rilo
40
no
rm
tvin
eg
lin
al
ne
e(
60
gl
in
e
mo
n
(il
it
tm
o
80
ak
Indeks plastinosti, Ip [%]
ni t
)
100
20
ne
ktiv
ne
glin
ka
e(
it
olin
0
0
20
40
60
Sadraj gline [%]
80
100
Slika 3.11 Dijagram aktivnosti gline.

OSOBITOSTI TLA
33
4 TERENSKA ISPITIVANJA TLA I STIJENE

Cilj ispitivanja tla je ustanoviti grau, sastav i svojstva tla (fizikalna, mehanika, hidraulika) u
prostoru geotehnikog zahvata.
Rezultati terenskih i laboratorijskih ispitivanja se dokumentiraju u GEOTEHNIKOM ELABORATU. Za
svaku se sondu, osim upisa i tablica izvodi tzv. SONDANI PROFIL gdje su rezultati pregledno
prikazani. Na temelju sondanih profila izrauju se GEOTEHNIKI PROFILI gdje se odreuje
raspodjela slojeva, podzemne vode itd. Geotehniki profil prua model tla usklaen s promatranim
problemom (nosivost, slijeganje, stabilnost, propusnost i sl.)
Program i opseg ispitivanja tla ovise o:
geotehnikom problemu (objektu). Npr. kod temeljenja dubina buenja ovisi o
intenzitetu optereenja i geometriji temelja (0),.
istraenosti lokacije i pouzdanosti prethodnih saznanja,
homogenosti i izotropnosti tla (uslojenost, proslojci i sl.)
q
B
dubina
B
irina
Za q>10% v
L
Kvadratian temelj
(LB)
Trakasti temelj
(L )
irina
1,5 B
3,5 B
dubina
1,7 B
4,5 B
Slika 4.1 Odreivanje utjecaja temelja u tlu za odreivanje programa i opsega ispitivanja
4.1 Vrste ispitivanja tla na terenu

Ispitivanja tla na terenu sastoje se od:
prethodnih ispitivanja i geofizikih ispitivanja,
geotehnikih metoda
buenja i vaenja uzoraka,
mjerenja osobina tla in situ.
Prethodna ispitivanja i geofizika ispitivanja daju posrednu sliku o irem podruju terena, dok
geotehnike metode daju izravnu sliku o uskom podruju ispitivanja.
4.2 Prethodna ispitivanja i geofizika ispitivanja

4.2.1 Pregled terena:
Trae se podaci o:
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | TERENSKA ISPITIVANJA TLA I STIJENE
34

geolokim injenicama,
podzemnim vodama (trae se izvori, potoci, jezera),
geotehnikim ispitivanjima susjednih podruja.
Temeljem pregleda terena planiraju se daljnji istrani radovi.
4.2.2 Geofizika ispitivanja
Vrste geofizikih ispitivanja su:
geoelektrina ispitivanja; mjeri se elektrini otpor.
razliiti slojevi tla imaju razliite elektrine otpore pa se moe odrediti raspored
slojeva tla.
MJERNI MOST
baterija
strujna mjerna
elektroda
naponska mjerna
elektroda
polje elektrinih potencijala

u tlu
Slika 4.2 Geoelektrino ispitivanje tla
seizmika ispitivanja; mjeri brzina prolaska valova kroz slojeve tla.

provode se tako da se na jednom mjestu generira izvor vala (udar ekia ili
eksplozija), a u okolini se mjeri vrijeme nailaska vala (pomou geofona) (0).
Vrste valova prikazuje 0. Temeljem seizmikih ispitivanja mogu se odrediti i
mehanike karakteristike tla kao to su: brzine valova. Iz brzine npr. poprenih
valova, vs, moe se odrediti modul posmika, G: G=*vs2 , gdje je gustoa tla.
udar
geofoni
smjer vala
reflektirani val u
prvom sloju
raunalo
pojaalo
slojevi u tlu
reflektirani val u drugom sloju

Slika 4.3 Seizmiko ispitivanje tla
35

povrinski
uzduni
zgunjenja i razrijeenja
popreni
smjer irenja vala
smjer irenja
vala
izvor vala
Slika 4.4 Vrste valova
U buotinama se takoer izvode seizmika mjerenja: cross-hole i down-hole.

Downhole metoda uobiajeno se koristi za odreivanje strukture tla i stijena,
kao i njihovih karakteristika u neposrednoj okolini buotine. Prilikom mjerenja
u buotinu se sputaju 3-D geofoni pomou kojih se registriraju nailasci P i S
valova. Downhole ispitivanje je seizmika metoda koja omoguuje direktno
mjerenje intervalnih brzina elastinih valova u geolokim formacijama du
buotine po dubini. Metoda koristi kao izvor vala udarac ekiem poploi uz
ue ili u neposrednoj blizini ua buotine. Valovi se ire kroz podzemlje do
geofona koji su smjeteni u buotini. Geofoni su bili ekvidistantno razmjeteni
po dubini u intervalima od 2 metra.
radioaktivna ispitivanja; odreuje se zapreminska teina.

zapreminskom teinom odreuje se zbijenost, to je izrazito korisno za
nekoherentne materijale tla gdje "nije" mogue vaditi neporemeene uzorke
tla.
4.3 Geotehnike metode ispitivanja tla na terenu

4.3.1 Buenja i vaenja uzoraka
Uzorci se mogu vaditi iz sondanih jama i buotina.
Pored vaenja uzoraka tla pri buenju se prati pojava vode koja moe biti pod atmosferskim ili
arterkim tlakom.
Neporemeeni uzorci moraju zadrati poetni porozitet, vlanost i teksturu.
Primjer vaenja neporemeenog uzorka iz sondane jame prua slijedea slika.
36

sanduk
parafin
u koherentnom tlu
do 5 m
SONDANA
JAMA
UZORAK
TLA
cca 30cm
do
50m
ovu granicu treba

paljivo odrezati
otar alat
Slika 4.5 Vaenje neporemeenog uzorka iz sondane jame
Buenje moe biti:

runo;
runo se bui do malih dubina (cca 10m).Uzorci tla su vie ili manje poremeeni
buei
toranj
SVRDLA:
ulazi tlo
ipke koje
se mogu dodavati
svrdlo
Slika 4.6 Runo buenje
motorno;
Samo buenje se izvodi sa svrdlom ili tzv. srnom cijevi. Na traenoj dubini se
umjesto srne cijevi ugradi cilindar za vaenje uzorka. Prije utiskivanja
cilindra,dno buotine treba oistiti. Cilindri se nakon vaenja parafiniraju i
prevoze u geomehaniki laboratorij. Neporemeeni uzorci se ugrauju u
laboratorijske ureaje (primjerice, edometre i troosne aparate).
37

motor
buei toranj
stol za utiskivanje
zatitnih cijevi (kolona)
kolona
tekuina za zatitu-isplaka
(voda+bentonit)
zatitna cijev (kolona)
cilindar za vaenje
neporemeenih uzoraka
tankostijeni
cilindar
UZ
OR
AK
10 cm
cca
60cm
no
Slika 4.7 Motorno buenje
4.3.2 Mjerenja osobina tla in situ

Vrste geotehnikih ispitivanja in situ:
penetracijska ispitivanja;
standardna dinamika penatracija SPT (ili SPP)
statika penetracijski test CPT
posebna ispitivanja;
presiometar;
krilna sonda (nedrenirana vrstoa)
dilatometar;
probna ploa (modul stiljivosti);
probno optereenje;
tlakovi u podzemnoj vodi;
otvoreni piezometar;
elektrini piezometar.
Iz nekih je materijala praktiki nemogue izvaditi neporemeeni uzorak; to su prvenstveno ljunci, a
djelomino i pijesci. Zbog toga se mehanika svojstva takvih materijala odreuju uglavnom posredno,
tj. na osnovi rezultata terenskog pokusa,.zakljuuje se o parametrima tla kao to su modul stiljivosti i
vrstoa.
38

4.3.2.1 Standardni penetracijski pokus, (eng. standard penetration testing) - SPT (ili SPP)
Ovaj se pokus izvodi u buotini. Mjeri se broj udaraca da cilindar standardnih dimenzija ue u tlo
jednu stopu (30cm).
rasklopni cilindar
50
30cm
50
Slika 4.8 SPT - no
Cilindar se postavlja na dno buotine, a preko ipki je spojen s povrinom. Na najvioj je ipki
nakovanj na koji pada malj od 64 kg s visine od 76 cm.
Prema rezultatima se moe odrediti npr. zbijenost pijeska:
NSPT
zbijenost
0-4
vrlo rahli
4-10
rahli
10-30
srednje zbijen
30-50
zbijen
>50
vrlo zbijen
Kod ispitivanja u ljunku se umjesto noa postavi iljak i tako dobiveni broj udaraca, N'SPT se korigira
prema slijedeem izrazu:
NSPT= od 0,7* N'SPT do 0,75* N'SPT
4.1
4.3.2.2 Statiki penetracijski pokus (eng. cone penetration testing) - CPT
Ovaj se pokus ne izvodi u buotini ve sa samostalnim ureajem. U tlo se utiskuje stoac standardnog
oblika. Mjeri se sila utiskivanja stoca i plata.
Statiki penetracijski test je precizniji od SPT-a jer se uvjeti izvoenja pokusa mogu bolje kontrolirati.
Osim toga, sve se veliine i zapis mogu pratiti preko elektronskih ureaja, obraivati, pohranjivati i
prikazivati pomou raunala. Ipak, ograniena je dubina ispitivanja i nije mogue ispitivanje u ljunku.
39
osjetilo za silu
plat
30 cm
osjetilo za silu
3,57 cm
vrh (stoac)
Slika 4.9 CPT
4.3.2.3 Pokus krilnom sondom
Pokus krilnom sondom slui za odrivanje nedrenirane vrstoe na terenu.

Krilna sonda se utiskuje u tlo (vertikalno), a zatim zakree s momentom M. Momentu se odupire tlo
koje se nae na obodu krilca. Izraz 0za cu se dobije izraunavanjem momenata aktivnih sila (M) i
momenata sila otpora po oploju valjka od tla koji nastaje rotacijom krilca. Rezultat mjerenja je
nedrenirana vrstoa cu, koja raste s dubinom jer rastu i poetna efektivna naprezanja (od vlastite
teine tla).
f = cu =
2M
d
d 2 h +
3
4.2
40

POVEANJE
NEDRENIRANE VRSTOE
VLAENJEM I SUENJEM
A
POVRIN
A
tlu o
d
efek
tivna
napr
ezan
ja u
KRILNA
SONDA
vlast
ite te
ine
CI
C RASTE S
DUBINOM JER I
EFEKTIVNA
NAPREZANJA OD
VLASTITE
TEINE TLA
RASTU S
DUBINOM
KORA
cod z
' od z
g
KRILCA
=c
f
d
Slika 4.10 Ispitivanje tla krilnom sondom
41
5 VODA U TLU
Voda se u tlu pojavljuje i iznad razine podzemne vode, u kapilarnom obliku (Slika 5.1). U podruju
ispod nivoa podzemne vode sve pore tla su potpuno ispunjene vodom (podruje temeljne vode. Zbog
kapilatrnog dizanja vodom su ispunjene i sve pore do razine zatvorene kapilarne vode (Sr=1, to znai
da je zasienost pora vodom 100%). Iznad te razine pa do razine otvorene kapilarne vode pore su
samo djelomino zasiene vodom (Sr<1). Do razine adhezivno vezane vode ima vode u porama, ali se
ona molekularnim silama dri na kontaktima estice (podruje adhezione vode).
S vodom u tlu, deformacije ne ovise o promjeni ukupnih, ve efektivnih naprezanja, koja ine razliku
izmeu ukupnih naprezanja i tlaka vode u tlu. Efektivna se naprezanja ne mogu izravno odrediti. Ona
su rezultat djelovanja sila na kontaktima izmeu zrna i/ili estica tla. Izmeu njih su pore, koje mogu
biti suhe (ispunjene zrakom), potpuno ispunjene vodom (potpuno saturirano tlo) ili ispunjene vodom
i zrakom (djelomino saturirano tlo). Ako je tlo suho, zrna i estice tla e nakon optereenja tla
zauzeti gui poloaj, to znai da e se smanjiti volumen pora. Volumen zrna i estica ostaje
nepromijenjen, a deformacija u tlu ostvaruje se smanjenjem veliina pora. Ako su pore potpuno
ispunjene vodom, one se mogu smanjiti samo ako voda prethodno iz njih izae. Time dolazi do
strujanja vode kroz tlo, ija brzina ovisi o veliini pora. U krupnozrnatom tlu (pijesak i ljunak), pore
su relativno velike, pa se ovaj proces odvija vrlo brzo. U sitnozrnatom su tlu pore sasvim male, pa
treba puno vremena za deblji sloj takvoga tla da voda iz njega istee i da se stvore uvjeti za realizaciju
deformacije tla (slijeganje).
povrina terena
razina adhezivno vezane vode
razina otvorene kapilarne vode
Sr<1.0
razina zatvorene kapilarne vode

razina podzemne vode
Sr=1.0
Slika 5.1 Pojavnost vode u tlu
5.1 Hidrostatski tlak, piezometarska visina i hidrauliki potencijal

Na slici 5.2 prikazano je tlo s razinom podzemne vode i tokom A koja je na dubini z od povrine
vode. Tlak vode jednakim intenzitetom djeluje u svim smjerovima. Hidrostatski tlak vode u0 u
toki A u tlu definiran je izrazom 5.1.
u0 = w z
5.1
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | VODA U TLU
42

Gdje je w zapreminska teina vode (9,81 kN/m3).
piezometar
povrina terena
hp
Slika 5.2 Razina podzemne vode i piezometarska visina hp
Tlak vode u tlu mjerimo piezometrom. Za krupnozrnato se tlo koriste otvorene cijevi, koje na dnu
imaju filtar za sprjeavanje ulaska zrna tla. Voda slobodno ulazi u piezometar i oitava se
piezometarska visina hp (Slika 5.2). Za sitnozrnato se tlo koriste piezometri opremljeni posebnim
elektronskim ureajima na dnu za mjerenje tlaka vode, jer bi, inae, trebalo puno vremena da se
u piezometru voda podigne do razine podzemne vode.
Hidrauliki potencijal H (m) jednak je zbroju piezometarske visine i geodetske visine zg (m).
Geodetska visina je udaljenost promatrane toke od zadane mjerne ravnine ili referentne
ravnine (slika 5.3).
h = hp + z g
5.2
piezometar
povrina terena
hp
H
A
zg
Slika 5.3 Hidrauliki potencijal H (m) i geodetska visina zg(m)
43

Voda tee kroz tlo s mjesta vieg (toka B) prema mjestu nieg (toka A) visinskog potencijala
(Slika 5.4), brzinom (v) koja ovisi o propusnosti tla (propusnost tla je odreena koeficijentom
propusnosti k). Razlika potencijala izmeu toaka B i A oznaena je s H, a njihova meusobna
udaljenost s s. Hidrauliki je gradijent definiran izrazom 5.3. Hidrauliki je gradijent vektor, koji
je pozitivan u smjeru strujanja vode. Ako je hidrauliki potencijal (odnosno tlak vode) u tlu
konstantan u vremenu, radi se o stacionarnom strujanju vode kroz tlo.
i=
H
s
5.3
A
H razlika potencijala
B
s
Slika 5.4 Razina podzemne vode
5.2 Darcyev zakon teenja vode kroz tlo

Darcyev zakon (izraz 5.4) povezuje brzinu strujanja vode kroz tlo i hidrauliki gradijent te pri tom
definira koeficijent propusnosti tla. Koeficijent propusnosti k osnovni je parametar tla za
strujanje vode kroz tlo, a varira ovisno o vrsti tla. Koeficijent propusnosti kompleksna je konstanta
ovisna o geometriji pora te o viskozitetu tekuine koja tee.
v = ki
5.4
Gdje je v (m/s) fiktivna brzina toka vode kroz tlo, i hidrauliki gradijent (definiran izrazom 5.3), a k
koeficijent propusnosti (m/s).
Fiktivna brzina teenja jednaka je omjeru protoka vode q (m3/s) i povrine poprenog presjeka tla A
(m2):
v=
q
A
5.5
Voda ne tee pravocrtno, ve vijuga kroz pore tla (ovisi o relativnom porozitetu n). Stvarna brzina
teenja vode kroz tlo vs je stoga vea od fiktivne i dana je izrazom 5.6.
vs =
q
v
=
n A n
5.6
Tipine vrijednosti koeficijenta propusnosti za pojedine vrste saturiranoga tla su kako slijedi:
44

gline i prainaste gline (> 20 % gline):

vrlo fini pijesci, prahovi i laminati gline i praha:
isti pijesci i mjeavine pijeska i ljunka:
isti ljunci:
< 10-10 (m/s) 2 10-7 (m/s)

2 10-7 (m/s) 9 10-5 (m/s)
9 10-5 (m/s) 6 10-2 (m/s)
6 10-2 (m/s) 1 (m/s)
Koeficijent propusnosti u laboratoriju se odreuje na dva naina. Za krupnozrnato se tlo koristi

metoda s konstantnom razlikom hidraulikih potencijala, a za sitnozrnato tlo metoda s
promjenljivom razlikom hidraulikih potencijala. Konstantna razlika potencijala (Slika 5.5) kroz
uzorak tla osigurava se stalnim dolijevanjem vode, koja nadoknauje vodu koja istjee iz uzorka
u posudu, gdje se mjeri protok Q. Ovaj je postupak mogu samo za krupnozrnata tla, kroz koja
voda brzo protjee. Koeficijent propusnosti odreuje se iz izraza 5.7.
Q = Av = Aki = Ak
H
Q L
k=
L
A H
5.7
Slika 5.5 Odreivanje koeficijenta propusnosti uz konstantan pad hidraulikog potencijala (Nonveiller, 1979)
Na slici 5.6 prikazan je ureaj za odreivanje koeficijenta propusnosti promjenljivom razlikom

hidraulikih potencijala za sitnozrnata tla. Kako voda kroz njih sporo protjee, mjeri se vrijeme t1
potrebno da od poetne razlike potencijala h1 ona padne na h2. Tada je
k=
aL h1
aL
h1
ln k = 2.3
log
At1 h2
At1
h2
5.8
45
Slika 5.6 Odreivanje koeficijenta propusnosti promjenjiv pad hidraulikog potencijala (Nonveiller, 1979)
5.3 Stacionarno teenje vode u tlu

U prirodi se javlja stacionarno teenje vode u kojem se veliine poput brzine, dubine vode, tlaka
sile i energije ne mijenjaju tokom vremena. U sluaju stacionarnog toka vode kroz sredinu, tok
vode nije zavisan od vremena, a ulazna razina toka je stalna u promatranom periodu.
Pri prouavanju djelovanja hidrodinamikih sila kod teenja vode u tlu, moramo poznavati
funkciju visinskog potencijala h= h(x,y.z) za svaku toku promatranog podruja.
Pretpostavke za proraun jednadbe potencijala su sljedee:
voda stacionarno tee, odnosno u razno vrijeme t protok vode W= konst. u svakoj toki
promatranog podruja;
voda je nestiljiva tekuina, pa se promjene njezina volumena pod utjecajem
izmijenjenog napona mogu zanemariti;
ubrzanje vode v/t zanemarivo je malo, pa se sile mase uzrokovane ubrzanjem ne
moraju uzimati u obzir;
volumen i struktura tla nepromjenjivi su u vremenu, to znai da tok vode ne mijenja
raspored estica tla i ne iznosi ni unosi estice u odreeni volumen tla;
promjene volumena tla zbog promjene napona mogu se zanemariti.
U inenjerskoj praksi je uobiajeno da se koristiti Darcyjeva brzina jer pri raunanju protoka nije
potrebno poznavati poroznosti n. Uz primjenu Darcyjeva zakona na komponente brzine u
svakom smjeru dobivamo da je
h
x
h
vy= ky
y
h
vz = k z
z
vx = k x
5.9
46

Hidrauliki potencijal H svake toke definiran je kao suma geometrijske visine toke (x,y,z) iznad
odabranog nivoa i piezometrijske visine u toj toki
Uvrtavajui gore navedene izraze u izraz 5.10
= * vx + * v y + * vz * w dxdydz
t x
y
z
5.10
Dobivamo:
W 2 h
2h
2h
= k x 2 + k y 2 + k z 2 * w dxdydz
t x
y
z
5.11
Zbog kontinuiteta tekuine bit e
W
=0
t
5.12
pa je
kx
2h
2h
2h
k
k
+
+
=0
y
z
x 2
y 2
z 2
5.13
Ako je tlo homogeno propusno, tada je kx = ky = kz, pa gore navedena jednadba dobiva oblik:
2h 2h 2h
+
+
=0
x 2 y 2 z 2
5.14
To je Laplaceova jednadba polja potencijala koja vrijedi za visinski potencijal h (i za elektrini

potencijal E ili toplinski potencijal ).
5.4 Strujna mrea

Strujna mrea opisuje tok vode kroz tlo (slika 5.7), a moe se odrediti grafikom ili numerikom
aproksimacijom funkcije potencijala te eksperimentalnim metodama (modelima). Voda e se u svakoj
toki homogene sredine kretati putem maksimalnog gradijenta po krivuljama koje nazivamo
strujnice. Rjeavanjem izraza 5.13. dobivamo dva skupa krivulja: strujnice i ekvipotencijale.
Linije koje spajaju toke iste brzine toka vode nazivamo strujnicama, a linije koje spajaju toke
istog visinskog potencijala toka vode ekvipotencijalama. U izotropnim homogenim sredinama
strujnice i ekvipotencijale su meusobno okomite, te se radi sa kvadratnom strujnom mreom.
47
Slika 5.7 Primjeri strujne mree
Strujanje vode kroz tlo moe se prikazati pomou grafike aproksimacije funkcije potencijala
(crtanjem strujne mree). Upute za crtanje strujnih mrea:
rad zapoeti crtanjem malog broja strujnih kanala i ekvipotencijala
oblik strujne mree u grubo prilagoditi graninim uvjetima, ortogonalnosti i konstantnom
omjeru stranica u cijelom polju
postupno mijenjati zakrivljenost linija, to odgovara stvarnom ponaanju
koristiti se ve napravljenim predlocima za sline primjere
Uvjeti grafike aproksimacije:
poznati su rubni uvjeti u modelu: poetna i zavrna ekvipotencijala i strujnica
iz Laplaceove jednadbe slijedi da su strujnice i ekvipotencijale meusobno okomite
Treba napomenuti kako na udaljenim rubovima polja i u nekim posebnim tokama mree uvjeti
ortogonalnosti ne mogu biti ispunjeni. To su toke u kojima je gradijent tlaka vrlo malen i protok
nevaan.
Strujna mrea se moe iskoristiti za izraunavanje ukupnog protoka. Prostor izmeu dviju
strujnica nazivamo strujna cijev. Ukupni protok se moe, pomou strujne mree, prikazati kao
zbroj protoka kroz sve strujne cijevi. Protok za jednu strujnu cijev iznosi:
dq = k
H
b
l
5.15
Za kvadratinu mreu je
jednu strujnu cijev:
dq = kH = k
b / l =1 i pad potencijala H=H/n, , tada je ukupni protok kroz
H
n
5.16
gdje je
48

n broj ekvipotencijalnih polja
H-ukupan protok
k-koeficijent propusnosti
Ukupan protok kroz sve strujne cijevi jednak je:
Q = dq m = k
H
m
n
5.17
49
6 NAPREZANJE I DEFORMACIJE U TLU

Za rjeavanje problema u mehanici tla nuno je poznavanje raspodjele napona u tlu i veze izmeu
napona i deformacija kao posljedice promjene napona. Osnovni zadatak je predvidjeti veliine
deformacija i graninih optereenja pri kojima nastaje slom tla ispod graevina. Raspodjelu napona
nuno je promatrati kroz ponaanje estica tla koje se meusobno dodiruju. Optereenje koje djeluje
na tlo raspodjeljuje se po dodirnim tokama na razliito usmjerene komponente.
Mehaniko ponaanje materijala tla ovisi o poetnim naprezanjima. Poetna su naprezanja
posljedica: vlastite teine, sila uzgona, sila strujnog tlaka, ranijeg optereenja i sl. Napone koji se
javljaju u tlu moemo podijeliti na:
geostatike napone
napone nastale kao posljedica optereenja na povrini
Slika 6.1 Dijagram odnosa naprezanja i deformacija za razliita stanja naprezanja (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
Za izraunavanje deformacija u tlu potrebno je poznavati odnose naprezanja i deformacija. Ako se

razina naprezanja i deformacija zadrava u podruju A (Slika 6.1) , ponaanje materijala se moe
smatrati idealno elastinim i, na temelju toga, deformacije izraunavati prema poznatim izrazima
teorije elastinosti:
==
1
( 1 ( 2 + 3 ))
E
6.1
Gdje je
E- Youngov modul elastinosti
u- Poissonov koeficijent (uobiajene vrijednosti za tlo su od 0.2 do 0.3)
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | NAPREZANJE I DEFORMACIJE U TLU
50
6.1 Geostatika naprezanja

Gravitacija djeluje na svaki dio prostora vertikalno prema dolje. Kada je idealizirani poluprostor
homogen, naponi koje izaziva gravitacija uzrokuju deformacije u horizontalnim ravninama z
svugdje jednake (plohe koje bi bile ravne bez gravitacije ostaju ravne i pri njenu uinku). Iz tog razloga
e izmeu paralelnih vertikalnih ravnina deformacije u jednakim dubinama biti jednake i na njih nee
djelovati tangencijalni naponi. Tada su vertikalne i horizontalne ravnine istodobno ravnine glavnih
napona, a vertikalni naponi na horizontalne ravnine biti e u svakoj toki jednaki izrazu 6.2
Slika 6.2 Naprezanja u elementu tla od vlastite teine (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
z = z
6.2
gdje su:
z - vertikalna naprezanja (kN/m2)
- zapreminska teina tla (kN/m3)
z - dubina (m)
a horizontalni naponi na vertikalne ravnine su openito
x = k0 z
6.3
gdje su:
x - horizontalna naprezanja (kN/m2)
ko - mirni potisak tla (prema Jacky-u: ko = 1 sin; za elastian materijal ko= u/1-u, gdje
je u Poissonov koeficijent)
z
vertikalna naprezanja (kN/m2)
Dakle, geostatiki naponi rastu linearno s dubinom. Uglavnom su to historijski naponi uslijed kojih su
se deformacije u tlu ve realizirale.
Na element uronjen u vodu djeluje uzgon koji je jednak razlici tlakova s donje i gornje strane, pa je i
teina uronjenog tla jednaka:
'= w
6.4
51
Slika 6.3 Naprezanja u elementu tla od vlastite teine u uronjenom tlu (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
U suhom se tlu naprezanja prenose preko vrstih estica, a u tlu, ispod razine podzemne vode, preko
vrstih estica i vode. Za mehaniko ponaanje tla bitna su naprezanja koja se prenose preko vrstih
estica (skeleta tla). To su tzv. efektivna naprezanja i oznaavaju se kao '. U elementu tla ispod
razine podzemne vode razlikujemo, dakle, slijedee vrste naprezanja: ukupno naprezanje v i porni
tlak u, a njihova razlika je efektivno naprezanje 'v (koje djeluje na vrste estice):
'v = v u
6.5
6.2 Naponi uzrokovani optereenjem na povrini

Realna fizikalna sredina uslojenog heterogenog tla u pravilu se ne moe obuhvatiti modelima
prorauna pa se model tla idealizira zamjenjujui tlo modelom poluprostora (volumen ogranien
horizontalnom ravninom koji se prostire neizmjerno u svim smjerovima ispod zadane ravnine) koji je
elastian,linerano deformabilan, homogen i izotropan:
Elastian - materijal kojem deformacije nestajunakon uklanjanja optereenja koje ih je
izazvalo
Linearno deformabilan - odnos izmeu napona i deformacija je linearan (Hookov zakon)
Homogen - svaki, pa i najmanji dio materijala posjeduje identine fizikalne znaajke
Izotropan -elastine znaajke materijala identine su u svim smjerovima i u svim tokama
Slika 6.4 irenje dodatnih naprezanja u tlu (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
52

Raspodjela napona ispod plohe temelja s jednolinim jedininim naponom p moe se proraunati
pretpostavi li se da e se optereenje iriti na sve vee plohe proporcionalno s dubinom (Slika 6.4). Da
bi se dobili naponi u tlu ispod veih graevina, valja podijeliti plohu temelja na male povrine A. U
teitu tih povrina koncentrirane sile zamjenjuju jednolino raspodijeljeno optereenje. U bilo kojoj
toki prostora (x,y,z) dobivamo napone iz tih jednadbi zbrojivi parcijalne napone z za svaku
parcijalnu silu iz rjeenja koja su za pojedinu silu dali Boussinesqu, Westergaard ili Frhlich.
Razni su autori izradili dijagrame i tablice za proraun napona u nekoj toki poluprostora, za
jednostavne primjere optereenja na povrini. Newmark (1942) i Steinbrenner (1934) izraunali su
napon po volji uzetoj dubini z ispod jednog kuta pravokutne plohe BxL to pritie povrinu
poluprostora jednolinim rasporeenim optereenjem (izraz 6.6).
z = Ns p
6.6
Slika 6.5 Utjecajni broj Ns za raspodjelu naprezanja ispod kuta etverokuta BxL prema Boussinesqu (Nonveiller, 1979)
53

Primjer:
Da bismo dobili raspodjelu napona ispod toke C unutar optereene pravokutne plohe, podijelit
emo tu plohu na 4 pravokutnika tako da im je zajednika toka c, kako se vidi na slici 6.6a. Napon se
dobiva kao umnoak zbroja utjecajnih faktora za pojedine plohe 1 do 4 s intenzitetom optereenja.
Utjecajne
faktore
nalazimo
za
svaku
plohu
BxL
i
dubinu
z
gdje
je:
m1 = L1 : z, n1 = B1 : z, N1 = N (m1 , n1 )
a)
b)
Slika 6.6 Podjela optereene plohe na pravokutnike: (a) toka C unutar povrine; (b) toka C izvan povrine (Nonveiller,
1979)
Prema dijagramu na slici 6.5. oitavamo veliine utjecajnih faktora Ns, za svaku kombinaciju m i n a
ukupno naprezanje za toku C je dano izrazom:
= ( N1 + N 2 + N 3 + N 4 ) p
Ako se trai napon u tokama izvan optereene plohe (npr. toka C na slici 6.6b), onda se utjecajni
faktori odrede za pravokutnik (1) CDIK kojemu je jedan vrh u zadanoj toki C, a pomou njega se
dobiju utjecajni faktori pravokutnika (2) CFKE i (3) CDGH, te doda utjecajni faktor za pravokutnik (4)
CGJF, preostaje utjecaj optereenja na plohi EJHI u toki C dan izrazom:
z = ( N1 N 2 N 3 + N 4 ) p
Prorauna napona u tlu izvodi se i kad su plohe nepravilne ili je optereenje nejednoliko. Za takve
primjere prikladan dijagram je izradio Newmark. Za optereenje p na krugu kojemu je polumjer r
dobiva se tako napon na dubini z definiran izrazom 6.7
3/ 2

1

= pN
z = p 1
n
2
1 + r
z
6.7
54
7 VRSTOA TLA
Ulogu raspodjele sila konstrukcije na tlo preuzima temeljna konstrukcija. Da bi se pravilno
dimenzionirala temeljna konstrukcija moramo izraunati raspodjelu optereenja tla, a na osnovi toga
deformacije koje e tim optereenjem i naprezanjima biti izazvane, te osigurati da u nekim
podrujima nee nastati slom.
Napon opeg smjera rastavlja se na dvije osnovne komponente: normalni napon s i tangencijalni
napon t. Normalni naponi su pozitivni kad djeluju kao tlak (obrnuto od uobiajenih predznaka u
mehanici). Tangencijalni naponi su pozitivni kad skreu rezultantu napona u smjeru kazaljke na satu.
Pod pojmom vrstoe tla u podruju geotehnike openito se podrazumijeva posmina vrstoa zbog
toga to do sluaja sloma tla kod graevina izraenih od zemljanih materijala, te ostalih objekata
temeljenih na tlu, dolazi prekoraenjem posmine vrstoe tla. Za uspjeno rjeavanje problema u
mehanici tla nuno je poznavati parametre vrstoe tla na smicanje. Ovi parametri su kohezija (c) i
kut unutarnjeg trenja izmeU estica (). Razlikujemo dva tipa pokusa i aparatura za mjerenje
vrstoe tla na smicanje:
Aparati s fizikalno uvjetovanom plohom sloma unutar ispitanog uzorka
Aparati s definiranim tenzorom naprezanja, odnosno glavnim naponima koji djeluju na
uzorak
7.1 Parametri vrstoe tla

Slom u tlu nastaje kada krunica naponskog stanja tangira karakteristinu anvelopu materijala,
odnosno graninu liniju otpornosti materijala. Odnos izmeu normalnih naprezanja i vrstoe na
smicanje f definiran je prema teoriji sloma graninom linijom vrstoe na ravninu /f (Slika 7.1).
Granina linija vrstoe tla najee je blago zakrivljena ali se ona u praksi zamjenjuje pravcem. Tako
definiran pravac vrstoe izraen je Columbov-im zakonom:
f = c + tg
7.1
gdje su:
f- vrstoa tla na smicanje (kN/m2)
c- kohezija (kN/m2)
s- normalni napon u tlu (kN/m2)
- kut unutarnjeg trenja izmeu estica ()
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | VRSTOA TLA
55
Slika 7.1 Granina linija vrstoe (a) i Coulomb-ov pravac (Nonveiller, 1979)
Taj pravac izraen Columbovim zakonom izraava vrstou tla na smicanje pomou dva meusobno
nezavisna parametra:
c-odsjeak na ordinati, kohezija (kN/m2)
-kut unutarnjeg trenja izmeu estica ()
Dva nezavisna parametra vrstoe tla na smicanje ovise o:

-vrsti materijala;
-mineralokom sastavu;
-granulometrijskom sastavu;
-koeficijentu pora.
Da bi se odredili parametri vrstoe,tj. pravac vrstoe, potrebne su barem dvije toke, tj. dva
pokusa. U pravilu se rade tri mjerenja, odnosno tri pokusa u odgovarajuim.
Kohezija je osobina sitnozrnatih tala, koja zbog toga nazivamo i koherentnima. Razlika izmeu
nekoherentnih i koherentnih materijala jasno je vidljiva kad su oni suhi. Nekoherentan je materijal
tada hrpa rasutih zrna bez odreena oblika koji se moe po volji mijeati,dok je koherentan materijal
u tvrdim grudama kojima oblik ne moemo mijenjati bez upotrebe vee sile (meusobni poloaj
estica fiksiraju elektrine i Van der Waalsove sile koje djeluju na njihovim kontaktima, a nisu
uvjetovane djelovanjem vanjskih sila). to su estice sitnije to je vie estica u jedininom volumenu i
vei broj meusobnih toaka dodira. to je materijal prije bio jae zbijen i dulje stajao pod naponom
to je manji njegov porozitet,a time i razmak izmeu estica i poveavaju se Van der Walsove sile,i
materijal ima vei otpor protiv kidanja meuestinih veza. Manji porozitet znai i manju slobodu
pomicanja i okretanja estica,pa je potrebna i vea tangencijalna sila za nadvladavanje njihovih
otpora. Kohezija ne moe biti konstanta materijala. Ona za svaki materijal ovisi o koeficijentu pora,o
povijesti i trajanju optereenja i o vie drugih parametara. Zato je prouavanje i definiranje vrstoe
na smicanje koherentnih materijala vrlo sloeno.
Tanki film neistoe na dodirnim povrinama moe bitno utjecati na koeficijent trenja jer mijenja
uinak molekularnih sila na mikroplohama gdje se materijali stvarno dodiruju. Takvi filmovi mogu
smanjivati koeficijent trenja-to su maziva,a mogu ga i poveavat-kao antimaziva. U kombinacijama
hidrofobnih minerala, kojih takoer u manjim koliinama moe biti u tlu, voda djeluje kao mazivo pa
56

se koeficijent trenja smanjuje. Ve sama prisutnost vlage na povrinama minerala uzrokuje te efekte.
Vidi se jasno da prisutnost vlage ili vode poveava koeficijent trenja u kombinaciji hidrofilnih
minerala-voda je antimazivo.
Zbog drukijeg oblika zrna sitnozrnasta tla u kojima prevladavaju ljuskasti elementi male debljine i
relativno velike povrine, bit e i mehanizam smicanja drugaiji od smicanja kod zrnastih tala. estice
gline izrazito su listiave,a njihov poredak moe biti izrazito su listiavi,a njihov poredak moe bit
sasvim nepravilan kao rezultat taloenja u vodi i poveanog napona i zbijanja estica. Nekad poredak
estica moe biti priblino paralelan. Deformacije u zoni smicanja nastale zbog djelovanja
tangencijalnih napona,uzrokuje da se estice najprije naginju i deformiraju, a zatim pomiu i rotiraju.
Nakon vrlo velike deformacije velik broj estica proi e sve te faze pomaka i priblino biti
orijentirane paralelno sa smjerom pomaka. U takvom stanju otpor klizanja bit e znatno manji.
Promjena tenzora naprezanja izaziva pojavu pornog tlaka u zasienom ili djelomino zasienom
materijalu. Deformacije ovise o promjenama efektivnih naprezanja. Za efektivna naprezanja
parametri vrstoe su c' i ', a Coulomb-ov zakon glasi:
f = c' + ' tg
7.2
7.2 Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za direktno smicanje

Aparat za direktno smicanje je jedan od najstarijih aparata za ispitivanje u mehanici tla. On slui za
odreivanje parametra vrstoe tla u laboratorijskim uvjetima. Prema nainu optereenja uzorka u
ureaju razlikujemo aparate uz konstantan prirast sile i aparate uz konstantan prirast deformacija. U
suvremenim izvedbama se veinom moe brzina smicanja kontrolirati od one veoma male pa do one
od par milimetara na sat. Prema obliku uzorka i aparata razlikujemo kvadratine i prstenaste aparate
na smicanje.
Slika 7.2 Aparat za direktno smicanje s kontrolnom brzinom deformacije, 1 uzorak, 2 gornji i donji okvir, 3 porozne
ploe, 4 kutija s vodom, 5 vreteno za horizontalnu silu, 6 stremen za vertikalnu silu, 7 kuglini leaj, 8 prsten za
mjerenje sile H (Nonveiller, 1979 )
Dimenzije uzorka su najee 6x6x2 cm, a postavljen je izmeu dvaju okvira, smjeten je na poroznoj
nazubljenoj propusnoj ploici (nekad su se koristile kamene a u dananje vrijeme se koriste metalne
57

porozne ploe) i pokriven je takvom ploom. Na gornji dio aparata postavljena je ploa koja direktno
nalijee na uzorak i na tu plou direktno nanosimo odgovarajue vertikalno optereenje. Odmah
nakon konsolidacije tla pod vertikalnim optereenjem nanosi se horizontalna sila. Okvir s uzorkom
fiksiran je u otvorenoj kutiji koja se nalazi na kuglinim leajevima te se tako bez otpora moe
pomicati u smjeru djelovanja sile. Vanjsku kutiju gura vreteno tjerano punim pogonom preko
elektromotora a gornji se dio okvira odupire o nepokretnu potporu preko mjernog prstena kojim se
mjeri sila uzorka. Silu poveavamo dok ne doe do smicanja, tj pomicanja gornjeg okvira u odnosu na
donji okvir. Tada doe do pomaka te imamo tlo u smicanju a ravnina sloma je unaprijed jasno
definirana i nalazi se izmeu dva okvira u aparatu. Cijeli ureaj postavljen je u posudu i potopljen je
vodom.
Slika 7.3 Ureaj za izravno smicanje (Nonveiller, 1979 )
Kod prsenastih aparata prednost te izvedbe je u tome to je napon smicanja uzdu plohe smicanja
izmeu gornjeg i donjeg prstena jednolian uzdu cijelog uzorka. U poprenom smjeru postoji
nedostatak to je napon smicanja manji na unutranjem a vei na vanjskom rubu, meutim taj se
nedostatak smanjuje sa smanjenjem razlike izmeu vanjskog i unutranjeg prstena. Nedostatak
prstenastog aparata je nemogunost ugraivanja neporemeenog uzorka (pa se koristi za ispitivanja
parametara vrstoe poremeenih materijala, npr. iz kliznih tijela).
Slika 7.4 Prstenasti aparat za direktno smicanje smicanje tlocrt i presjek (Nonveiller, 1979)
Da bi se postigao pravac vrstoe moramo provesti barem 3-4 ispitivanja i to da razliite uzorke
izlaemo razliitim naprezanjima. Zatim crtamo graf te nekom od matematikih metoda dobivamo
pravac jer dobivene toke malo odstupaju od linije pravca.
Nedostaci pokusa na direktno smicanje:
Stanje napona u uzorku nije homogeno
Dolazi do koncentracije naprezanja
58

Pad naprezanja
Nije mogue mjeriti veliinu pornog tlaka
Sva vanjska optereenja prvo preuzima voda koje je nestiljiva
Da bi etice premjestile poloaj, voda bi trebala izai van u podruje manjeg potencijala, a
tada nastupa teenje vode sve dok porni tlak ne padne na nulu, a vrijeme koliko pornoj
vodi treba da izae van nije nam poznato.
Kako nije mogue mjeriti veliinu pornog tlaka, zakon vrstoe je izraen u ukupnim
naponima koji ukljuuju i porni tlak.
7.3 Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za triaksijalno smicanje

Trijaksalni aparat je izraen da moe odravati konstantan boni tlak, mjeriti promjene volumena i
porni tlak. elija u koju se ugrauje uzorak sastoji se od metalne ploe s postoljem za uzorak, zatim
cilindra od pleksi-stakla, od gornje ploe s preciznim provrtom za klip kojim se prenosi optereenje.
Dvije ploe spoje se vijcima i meusobno se pritegnu pa se tako stisnu brtve izmeu cilindra i ploa.
Uzorak je smjeten na postolju na poroznoj ploici, a iz postolja vode dva izvoda. Na gornji kraj
uzorka postavi se kapa za raspodjelu aksijalne sile. Izmeu dviju kapa uzorak je u nepropusnoj
gumenoj membrani pritegnutoj za kapu i postolje gumenim prstenima, boni tlak u eliji odrava se
pomou hidraulike elije A; njezin se klip po potrebi moe dizati i sputati okretanjem vretena
kontrolnog cilindra B. Tlak u eliji mjeri se Manometrom M3. Uzorak se moe drenirati otvaranjem
ventila C, pa se promjena volumena mjeri graduiranom biretom D. Kad porni tlak rate u uzorku voda
se preko E drenira iz uzorka u indikator F i time potiskuje u njemu ivu. Okretanjem kontrole na
cilindru G moe se utisnuti neto vode na desnu stranu indikatora. Time se poveava tlak, a ravnotea
je s pornim tlakom uspostavljena kada je iva u indikatoru ponovno i poetnom poloaju. Porni tlak
se registrira na manometru Mp.
Slika 7.5 Shema triaksijalnog aparata s ureajima za mjerenje napona, deformacija i pornog tlaka (Nonveiller, 1979)
Dijelovi aparata oznaeni kao na slici 7.5:

ABCD-
hidraulina elija slui za odravanje bonog tlaka u eliji

kontrolni cilindar pomou njega se moe dizati ili sputati klip elije A
ventil njegovim otvaranjem se moe drenirati uzorak
graduirana bireta pomou nje se mjeri promjena volumena uzrokovana otvaranjem ventila
59

E- ventil spaja ureaj za mjerenje pornog tlaka s donjim krajem uzorka kad je zatvoren ventil C
F- indikator promjene volumena dio ureaja za mjerenje pornog tlaka
G- kontrolni cilindar
Mp manometar
Aksijalno optereenje izaziva se dizanjem ureaja u okviru za optereenje prema gornjoj
nepokretnoj preki konstantnom brzinom koja se moe regulirati, a sila P mjeri se na badarenom
prstenu H.
7.3.1 Vrste pokusa u triaksijalnom aparatu
Konsolidirani drenirani pokus (CD)- Kod ovog pokusa dreniranje se vri itavo vrijeme izvoenja
pokusa pa dolazi do potpune konsolidacije. Takav pokus traje dugo jer se vertikalno optereenje vri
u velikom broju malih stupnjeva, a pri svakom stupnju se mora saekati konsolidacija. Tokom pokusa
porni tlak je u=0 , pa su svi naponi efektivni (Nonveiller, 1979.)
Konsolidirani nedrenirani pokus (CU)- Uzorak se potpun konsolidira za normalni ili hidrostatski
napon. Nakon konsolidacije se optereuje silom smicanja relativno velikom brzinom tako da u zoni
smicanja nastaje porni tlak. Zbog nastalog pornog tlaka dobiveni parametri cdu i du su manji od
parametara cd i d jer porni tlak smanjuje efektivne napone ' na zonama sloma. Brzina optereenja
u triaksijalnom pokusu mora biti tako mala da se porni tlak za vrijeme smicanja izjednai u uzorku.
Zato je najpogodnija brzina 0,02 % visine u minuti, tako da pokus do sloma traje najmanje 8 sati.
Nedrenirani nekonsolidirani pokus (UU)-Uzorak se pri pokusu optereti bez dreniranja i odmah smie
vodoravnim ili aksijalnim optereenjem. Brzina optereenja ne doputa ni konsolidaciju ni
redistribuciju pornog tlaka u zoni smicanja. Takvi pokusi daju parametre cu i u ; kohezija cu je vea
od cdu i cd , a u je manji od d.
Anizotropno konsolidirani drenirani i nedrenirani pokusi (CA, CAU)- Uzorak se konsolidira za napone
3=K0* 1 ; K0 je koeficijent tlaka mirovanja sto odgovara uvjetima u kojima je uzorak bio u trenu,
odnosno da je radijalna deformacija r=o Zatim se smie drenirano ili bez dreniranja.
60
8 SLIJEGANJE I KONSOLIDACIJA TLA

Uslijed promjene optereenja nekog podruja mijenja se stanje naprezanja u tlu, to uzrokuje
promjenu volumena tla. Vertikalna komponenta volumne deformacije naziva se slijeganjem. U
sluajevima kada je tlo saturirano, najprije promjenu naprezanja preuzima voda (raste porni tlak). To
izaziva neravnoteu u hidraulikom polju u podzemnoj vodi, pokretanje vode s mjesta vieg
potencijala prema mjestima nieg potencijala. S vremenom kroz proces dreniranja porni tlak opada,
te razliku naprezanja preuzimaju vrste estice (raste efektivno naprezanje). Sa stajalita graevinara
voda je kruta u odnosu na zrnatu strukturu tla, te e do realizacije slijeganja doi postupnu sa
opadanjem pornih tlakova i porastom efektivnih naprezanja. Taj proces naziva se konsolidacija.
Slijeganjem se, u pravilu, smatra vertikalni pomak povrine tla, odnosno temeljne konstrukcije, koji
nastaje djelovanjem optereenja na povrinu tla ili temeljnu konstrukciju. Povrina tla, u ovom
sluaju, moe biti i tlo ispod graevine koje se moe nalaziti na razliitim dubinama. Slijeganje tla
prate temelji, a time i cijela konstrukcija.
Slijeganje je najee uzrokovano:

optereenjem,
snienjem razine podzemne vode,
puzanjem,
dinamikim efektima i sl.
Slijeganje je teko je procijeniti jer:

tlo je nehomogeno,
tlo ima sloene odnose naprezanja i deformacija,
teko je odrediti reprezentativne parametre deformabilnosti tla,
nepraktina je primjena sloenih teorija koje bolje opisuju tlo od teorije elastinosti,
slijeganje se slojeva kod koherentnih tala razvija s vremenom (konsolidacija).
Zbog toga je odreivanje slijeganja u mehanici tla ispranije nazvati procjenom (prognozom) nego
proraunom.
Openito se ukupno slijeganje (wt) moe podijeliti na:
wi
wc
ws
trenutno slijeganje,
primarno konsolidacijsko slijeganje i
sekundarno konsolidacijsko slijeganje.
Trenutno slijeganje nastupa neposredno nakon promjene optereenja. Kod krupnozrnatih tala je to i
najizraenija komponenta slijeganja. Kod slabopropusnih, potpuno saturiranih tala izazvano je samo
promjenom oblika tla tj. bez promjene volumena (distorzionom deformacijom).
Primarno konsolidacijsko slijeganje posljedica je promjene i oblika i volumena uslijed istjecanja vika
vode iz pora, a izrazito je sporo kod zasienih slabopropusnih tala (glina, prah, jako zaglinjeni pijesak
ili ljunak).
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | SLIJEGANJE I KONSOLIDACIJA TLA
61

Sekundarno konsolidacijsko slijeganje izazvano je puzanjem tla (deformacijom pri konstantnom
optereenju), a izraeno je kod koherentnih tala.
Trajanje konsolidacije (slijeganje pri promjeni stanja naprezanja u tlu) ovisi o:
intenzitetu i raspodjeli pornog pretlaka,
dimenzijama polja u kojima su nastale promjene pornog tlaka,
putu i uvjetima dreniranja, te
propusnosti tla (slabo propusna tla, prah i glina, slijegat e dugo).
8.1 Odreivanje stiljivosti tla u edometru

Edometar je sprava u kojoj se mjeri promjena visini h niskog cilindrinog uzorka tla promjera B uz
porast optereenja P. Edometar se sastoji od metalnog prstena u koji se ugradi uzorak. Aparat je
izraen na nain da se omogui obostrano dreniranje uzorka. Uzorak se polae na porozni kamen
velike propusnosti na metalnu podlogu aparata. Istim takvim kamenom uzorak se poklapa i na njega
se postavlja metalna ploa koja se preko sustava utega centrino optereuje. Pokus se izvodi tako da
se nakon ugradnje uzorka u edometar registrira poetna visina ploe na koju se prenosi optereenje,
pa se potopi vodom i eka da se smiri eventualna deformacija uzrokovana bujanjem. Zatim se u
stupnjevima poveava optereenje do potrebne veliine. Prati se deformacija, te kada se smiri prelazi
se na slijedei stupanj optereenja. Postupak se ponavlja i u rastereenju. Na kraju se registrira visina
ploe.
Slika 8.1 Presjek edometra s ugraenim uzorkom: 1-uzorak, 2- porozne ploe, 3- prsten edometra, 4-podlona ploa, 5ploa za prijenos sile, 6-bazen s vodom (Nonveiller, 1979)
62

Rezultate pokusa prikazani su na slici 8.2.
Slika 8.2 Edometrski dijagram (Nonveiller, 1979)
8.2 Proraun slijeganja

Slijeganje povrine tla ili plohe temelja jednako je deformaciji tla nastaloj zbog porasta optereenja u
vertikalnom smjeru. Dali smo pregled metoda kojima se izraunava raspodjela naprezanja u tlu ispod
optereene plohe na temelju kojeg se rauna deformacija. U praksi se proraun slijeganja
(deformacije) provodi uz pretpostavku da je tlo linearno elastian materijal. Parametri za proraun
slijeganja - modul elastinosti E i Poissonov koeficient - moraju se odrediti pokusom na
neporemeenim uzorcima s promjenama naprezanja koje odgovaraju razmatranom problemu.
Slika 8.3 Triaksijalni pokus za odreivanje mjerodavnog modula elastinosti (Nonveiller, 1979)
Za elastian materijal vrijedi:
8.1
63

Gdje je:
deformacija
s- normalno naprezanje
E- Youngov modul elastinosti
l- duina elementa optereenog normalnim naprezanjem
Uz usvajanje elastinog ponaanja uslijed optereenja na tlo s povrine uz pretpostavku raspodjele
naprezanja po Boussinesqu slijeganje tla na povrini iznosi:
w=
0
z
E
dz
8.2
Prema karakteru materijala razlikuju se dva tipina sluaja:

jako propusni materijali, u kojima deformacije ovise samo o deformabilnosti
mineralnog skeleta i nastaju istodobno s optereenjem,
slabo propusni materijali, u kojima pri naglom optereenju nastaju odmah deformacije
pri konstantnom volumenu i porni tlak, a tijekom konsolidacije dolazi do slijeganja.
Teko se vade neporemeeni uzorci tla, stoga se za propusne materijale parametri potrebni za
proraun slijeganja dobivaju korelacijama sa slijedeim ispitivanjima:
probno optereenje na mjestu graevine,
ispitivanje statikom penetracijskom sondom,
ispitivanje standardnom penetracijskom sondom (dinamika ispitivanja),
mjerenje gustoe tla neutronskom sondom.
Za proraun ukupnog slijeganja na slojevitom tlu male propusnosti upotrebljavaju se rezultati

ispitivanja neporemeenih uzoraka izvaenih iz sondanih jama u edometrima.
8.3 Karakteristine toke slijeganja temelja

Do sada smo promatrali samo optereenja koja izravno djeluju na povrinu. U praksi je to sluaj kad
se na povrini, recimo, nalazi nasip iji je temelj u neposrednom kontaktu s temeljnim tlom. U praksi
je obino, izmeu optereenja i temeljnog tla, posrednik neka temeljna konstrukcija odreene
krutosti, koja e preraspodjeljivati kontaktna naprezanja. Ako je krutost temelja velika (to se obino
izraava s EI =
), a optereenje na povrini temelja jednoliko rasprostrto, sve toke temelja slijeu
jednako. Ako je pak, krutost temelja mala do vrlo mala ( EI = 0 ), slijeganja su u formi udubljene plohe
(sl. 6.4-7). Za sve krutosti temelja postoje toke u kojima su slijeganja jednaka (Grasshoff, 1951) i
zovu se karakteristine toke. Poloaji karakteristinih toaka su prikazani na sl. 6.4-7. Kod prorauna
slijeganja, veliine slijeganja proraunavaju se najee upravo za te toke. Naime, ako kroz tu toku
prolazi linija slijeganja za vrlo kruti i za vrlo savitljivi temelj, onda e kroz nju prolaziti i linije slijeganja
za temelje svih ostalih krutosti.
64
Slika 8.4 Poloaj karakteristinih toaka ispod pravokutnog temelja (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
8.4 Proces konsolidacije

Kada naponi nisu u svim tokama jednaki kao i na rubovima optereenog podruja ili na granicama s
jako propusnim slojevima, nastaju gradijenti pornog tlaka i kao posljedica toga migracija vode iz
podruja visokog prema podruju nieg pornog tlaka. Proces traje dok se porni tlak ne izjednai u
svim tokama s najniim vanjskim potencijalom. Proces konsolidacije predstavlja ponaanje
deformacije tla i disipacije pornih fluida u optereenim tlima (Terzaghi, 1943). Pretpostavka je da su
deformacije tla ovisne o disipaciji pornog fluida izazvanoj pojavom pornog tlaka uslijed optereenja s
povrine. U glinovitim, slabopropusnim materijalima proces konsolidacije traje gdinama, dok se u
jako propusnim (pjeskovitim) naslagama odvija vrlo brzo.
Slika 8.5 Vremenski tok kosolidacije: a) krivulja iz pokusa u edometru, b) teorijska krivulja, c) granica primarne
konsolidacije, d) krivulja sekundarnog toka (Nonveiller, 1979)
65

Teorija primarne konsolidacije zasnovana je na pretpostavkama:

Tlo je u potpunosti zasieno

estice tla i pornog fluida su nestiljive
Tok vode kroz tlo definiran je Darcy-evim zakonom
Tlo se ponaa elastino (odnos deformacija i promjene pornog tlaka je linearan)
Pomaci, brzine i prirast optereenja su mali te se teorija moe smatrati kvazistatinom
Osnovna diferencijalna jednadba procesa konsolidacije s disipacijom pornog tlaka u smjeru sve tri
koordinatne osi glasi:
kx
2u
2u
2 u S ro e0 wo p0 [1 + (1 + H e )S r 0 ] u av u
+
k
+
k
=
+
y
z
2
x 2
y 2
z 2
1 + e0
t
e0 t t
S
(
u
+
p
'
)
r0
m
8.3
Gdje su:
u- porni pritisak
Sr0, e0, 0- poetne konstante stupnja zasienosti, koeficijenta pora i zapreminske teine vode
He- geodetska visina
pm- tlak plina u pornoj vodi
av- koeficijent stiljivosti
s- ukupno naprezanje
t- vrijeme
lanovi na desnoj strani jednadbe predstavljaju promjenu volumena izazvanu promjenom stupnja
zasienosti i promjenu stiljivosti tla uzrokovanu promjenom pornog tlaka i ukupnih naprezanja.
Proces konsolidacije identian je procesu difuzije topline.
Pokusi u edometru pokazuju da se i nakon zavretka konsolidacije materijal pod konstantnim
efektivnim naponom dalje deformira brzinom koja se s vremenom smanjuje (sekundarna
konsolidacija).
66
Slika 8.6 Karakteristini dijagram ponaanja pod optereenjem
67
9 SLOM TLA ISPOD TEMELJA

Tlo je sastavni dio svake graevine, pa je prije gradnje potrebno ispitati osobitosti terena kako ne bi
dolo do oteenja na graevini ukoliko tlo ne bude moglo preuzeti optereenje bez sloma. Temelji
su dijelovi konstrukcije preko kojih se ona oslanja o tlo. Preko njih se djelovanja na konstrukciju
prenose na tlo. Kako je tlo u pravilu bitno meki i slabiji materijal od uobiajenih materijala iz kojih je
izgraena konstrukcija, temelji su prijelazni dijelovi u kojima se preraspodjeljuju unutranje sile iz
vitkih i tankih elemenata konstrukcije u masivne i iroke zone tla.
Temelj pri prijenosu sila graevina na tlo mora:

Prenositi sile s dovoljnom sigurnou da nee doi do sloma,

Spreavati jae, nejednolino slijeganje dijelova graevine,
Osigurati da slijeganje i naginjanje graevine ostanu u prihvatljivim granicama,
Spreavati oteenja na postojeim susjednim graevinama.
Porast normalnih napona smanjuje porozitet a izaziva slijeganje, dok poveani napon izaziva smicanje
i deformaciju tla u bonom smjeru. Ako se optereenje na temelj poveava, slijeganja postaju sve
vea dok se tlo ne slomi (primjer sloma tla ispod temelja, mehanizma klizanja i sl.). Slom tla nastupa
kada su prekoraene vrijednosti posmine vrstoe na plohi sloma ispod graevine. Optereenje pri
slomu je ujedno i maksimalno optereenje koje tlo ispod temelja moe podnijeti. Pri projektiranju
graevina se ne smije dozvoliti da se pojavi slom tla, ve treba proraunati doputenu nosivost tla.
Kod dimenzioniranja temelja dva su osnovna parametra o kojima treba voditi rauna: slijeganje i
nosivost.
Postoje mnogi primjeri neuspjelog temeljenja poznatih graevina. Klasian primjer graevine koja je
pretrpjela veliko slijeganje i nagibanje zbog neprikladnog temeljenja je toranj u Pisi u svijetu poznat
kao Kosi toranj.
Prema Eurokodu 7 mora se izraditi popis graninih stanja za razmatranje. Obavezno se moraju
razmotriti sljedea granina stanja:
gubitak sveukupne stabilnosti,
slom dosezanjem nosivosti,
slom klizanjem,
istodobni slom temeljnoga tla i konstrukcije,
slom gornje konstrukcije uslijed pomaka temelja,
prekomjerno slijeganje tla,
prekomjerno uzdizanje tla,
neprihvatljive vibracije.
9.1 Mogui tipovi sloma

Slom tla obino nastaje kad posmina naprezanja u tlu dosegnu vrstou tla. Ovisno o zbijenosti tla,
temelj obino slegne duboko u tlo i izbacuje u stranu dio materijala koji je bio ispod i sa strane
temelja. slom tla moe nastati kao proboj, lokalni slom i potpuni (opi) slom.
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | SLOM TLA ISPOD TEMELJA
68

Teorijska rjeenja i opaanja podruja loma ispod temelja ograniene irine B na modelima u
laboratoriju pokazuju da se u tlu ispod temelja uspostavljaju tri podruja. Oblik i poloaj graninih
ploha izmeu tih zona ovise o kutu vrstoe na smicanje i o kutu trenja na dodirnoj povrini
izmeu temelja i tla.
Zone ispod temelja:
(1) zona elastinog klina
(2) zona plastinog sloma
(3) zona pasivnog sloma
Slika 9.1 Mehanizam sloma i zone sloma ispod temelja (Nonveiller, 1979)
Klin ispod temelja u elastinoj je ravnotei i potiskuje radijalne zone plastinog sloma i zone pasivnog
sloma bono i u smjeru prema gore. Oblik i poloaj graninih ploha izmeu tih zona ovise o kutu
vrstoe na smicanje i o kutu trenja na dodirnoj povrini izmeu tla i temelja . Za temelje male
dubine, ispod povrine terena, granine plohe su sline kao to je prikazano na slici 9.1. Povrina oko
temelja optereena je dodatnom teinom materijala qo = D.
Vrste sloma tla ispod temelja:
slom probojem (Slika 9.2) nastaje kod relativno rahlih materijala (i, naprotiv, jako zbijenih);
oblik sloma nije jednostavno ustanoviti, nema izrazitih horizontalnih deformacija niti
izbacivanja tla, slom kod dublje ukopanih temelja nastaje kod puno vee sile nego kod plitkih,
krivulja slijeganja je izrazito zakrivljena.
Slika 9.2 slom probojem (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
69

lokalni slom (Slika 9.3) nastupa za rahlo tlo; im nanesemo optereenje dolazi do velikih
deformacija; u rahlom tlu prisutna su samo lokalna smicanja oko rubova temelja i kod jako
velikih deformacija posmina vrstoa se u potpunosti razvije samo u dijelu klizne plohe
ispod temelja; djelomino izbacivanje tla sa strane; krivulja deformacije je ispoetka ravna, a
kasnije zakrivljena. Zona (1) se utiskuje u tlo,u zoni (2) javljaju se deformacije ali se ne
prenose na zonu (3). Tlo se zbija u (2), te pri punom slomu dolazi do tonjenja temelja.
Slika 9.3 lokalni slom (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
opi slom (slika 9.4) nastupa za zbijeno tlo; kod opeg sloma tla dogaaju se male
deformacije,sve dok se naglo ne dogodi slom na cijeloj plohi sloma temelja; izbacivanje tla sa
strane; u potpunosti se razvija klizna ploha; du klizne plohe je posmina vrstoa potpuno
mobilizirana, krivulja sloma je uglavnom ravna do maksimalne vrijednosti otpora tla. Zona (1)
se utiskuje u tlo,a time se polako rotira zona (2) te dolazi do izbacivanja zone (3).Pri punom
slomu temelj se zaokrene na jednu od strane
Slika 9.4 Opi slom (Kvasnika & Domitrovi, 2007)
70
Slika 9.5 Dijagram deformacije pri aksijalnom optereenju uzorka (Nonveiller, 1979)
9.2 Podjela temeljnih konstrukcija

Vrste temelja su mnogobrojne i mogu se razvrstati na razliite naine od kojih je uobiajen onaj po
nainu prijenosa optereenja u tlo: plitki i duboki te njihova kombinacija. Plitki temelji prenose
optereenja u plitke slojeve tla, dok duboki prenose optereenje ili u dublje slojeve ili u sve slojeve
du njihove visine. Granica izmeu plitkih i dubokih temelja nije strogo odreena, ali se kao gruba
podjela moe prihvatiti ona po kojoj su odnos dubine na kojoj temelj prenosi optereenje na tlo i
irine temelja manji od 4 do 5. Plitki se, pak, temelji dalje dijele na samce, temeljne trake, temeljne
rotilje, temeljne ploe te kombinaciju ploe i rotilja. Duboki se temelji dijele na pilote, bunare,
kesone te neke druge manje zastupljene vrste.
Oznake koje se koriste za dimenzije temeljne konstrukcije su:
B- irina temelja
L- duina temelja (B<L)
D- dubina temelja
Po dubini temeljenja temeljne konstrukcije dijelimo na :
Plitke temelje D<B
Duboke temelje D>>B
Izbor dubine temeljenja ovisi o

Poloaju nosivog sloja

Deformabilnosti slojeva tla
Dubini smrzavanja
Bujanju i skupljanju tla
Vrsti konstruktivnog sustava
Utjecaju na susjedne graevine
Razini i oscilacijama podzemne vode
71
9.3 Plitki temelji

Plitke temelje moemo podijeliti prema njihovom obliku na:
temelje samce ili pojedinane temelje
prenose i raspodjeljuju optereenje na tlo teret jednog stupa graevine
temeljne nosae
prenose i raspodjeljuju optereenje na tlo teret dva ili vie stupova graevine
temelje trake
prenose i raspodjeljuju optereenje na tlo teret masivnih graevinskih zidova na
tlo.
temelje ploe
prenose i raspodjeljuju optereenje na tlo teret cijele graevine
Dimenzioniranje temelja provodi s na nain da se zadovolje uvjeti sigurnosti protiv sloma tla
(nosivosti), te uvjeti uporabljivosti (prihvatljive veliine apsolutnih i diferencijalnih slijeganja).
Prema ranije opisanim dimenzijama temelji mogu biti:
Kvadratini (B=L)
Pravokutni (B<L)
Trakasti (B<<L)
9.3.1 Naprezanje pri slomu tla za plitka temelja po Terzaghiju

Prandtl je primjenom Airyjeve funkcije naao rjeenje napona sloma qr za tlo bez teine. Terzaghi je
polazei od tog rjeenja izrazio napon sloma za tlo teine i otpornosti smicanju (c, ):
Za kontinuiran temelj neizmjerne duljine napon sloma rauna se prema izrazu:
qf = Nc + 0,5 B N + D Nq
9.1
za kvadratian temelj prema izrazu:

qr= 1,3 c Nc + 0,4 B N + D Nq
9.2
za kruni temelj:
qr = 1,3 c Nc + 0,3 B N + D Nq
9.3
U slijedeim izrazima dani su faktori nosivosti Nc, N i Nq :
a2
N c = ctg
1
2
2 cos (45 + / 2 )
9.4
K p
N = 0.5 tg
1
2
cos
9.5
72
a2
Nq =
2 cos 2 (45 + / 2)
9.6
a = exp
/ 2 tg
4
9.7
gdje je Kp koeficijent pasivnog otpora zona .

Terzaghi razlikuje dva tipina sluaja za izbor parametara c i u prijanje navedenim jednadbama.
Kad je tlo zbijeno, nastaje ve uz male deformacije opi slom na cijeloj plohi sloma temelja, pa se
napon sloma rauna za pune vrijednosti parametara vrstoe c i . U rahlom tlu prisutna su samo
lokalna smicanja oko rubova temelja i pri dosta velikim deformacijama; za opi slom potrebne su
velike deformacije. Ova su dva tipina sluaja prikazana odnosom izmeu aksijalnog napona i
specifine deformacije cilindrinog uzorka. U drugom sluaju Terzaghi preporuuje da se smanje
parametri vrstoe, pa se rauna sa:
c1= 2/3 c
9.8
tg 1= 2/3 tg
9.9
Na osnovi tih parametara vrstoe dobiju faktori nosivosti Nc, N, i Nq (Slika 9.6), koji onda s
prijanjim navedenim izrazima daje smanjeni napon sloma. Analiza jednadbe pokazuje da napon
sloma qr nekoherentnog tla raste linearno sa irinom B i s dubinom D temelja ispod povrine terena,
pa izborom irine i dubine moemo utjecati na napon sloma tla ispod temelja.
Faktori N i Nq priblino su jednaki za kut u intervalu izmeu 20 i 40o, pa se qf vie poveava s
porastom dubine nego uz jednako poveanje irine B, koja se mnoi u jednadbi sa faktorom 0,5.
Terzaghijevi izrazi vrijede samo za neizmjerno dugu traku temelja, za kvadratian i kruni temelj s
centrinim vertikalnim optereenjem.
73
Slika 9.6 Faktori nosivosti Terzaghija N za opi slom, N za lokalni slom (Nonveiller, 1979)
Budui da u Terzaghijeve izraze ulazi i jedinina teina tla, a ona ovisi o nivou podzemne vode (NPV),
promotrimo Sliku 9.7. Dubina do koje see zona sloma ispod plohe temelja iznosi priblino D2 B, pa
slijedi:
- za B<D2 koristimo (voda ne utjee na napon sloma)
- za B>D2 koristimo
Slika 9.7 Utjecaj podzemne vode na napon sloma ispod temelja (Nonveiller, 1979)
74

9.3.2 Naprezanje pri slomu tla za plitke temelje po Brinch Hansen-u
Jednostavnu formulu za naprezanje ispod plitkih temelja razvili su Buisman, Caquot i Terzaghi oko 1943
godine (izraz 9.10).
p = 0.5BN + qNq + cNc
9.10
gdje je: p naprezanje po dunom metru temelja

zapreminska teina tla
kut trenja
c kohezija
Nc Nq N faktori nosivosti (ovisni o kutu trenja)
B irina temelja
Ova formula razvijena je za beskonano duge temelje odreene irine B, koji su najee
pravokutnici, ekscentrino i koso optereeni.
Na temelju ove formule Brinch Hansen je predloio kompleksniji izraz koji preporuuje za preteno
koherentan materijal:
p = cNcscdcic + DNqsqdqiq + 0.5BNsdi
9.11
gdje je:
p naprezanje po dunom metru temelja
Nc Nq N faktori nosivosti (ovisni o kutu trenja)
c kohezija
zapreminska teina tla
sc sq s faktori oblika
ic iq i faktori nagiba rezultante
dc dq d faktori dubine
B irina temelja
D dubina od povrine tla do stope temelja
Izrazi za faktore nosivosti

Nq = tg2(45 + /2)e tg = kpe tg
9.12
Nc = (Nq 1)cos
9.13
N = 1.80(Nq 1)tg
9.14
Faktori nosivosti ovise o kutu trenja (Slika 9.8, Tablica 9.1).
75
Slika 9.8 Dijagram faktora nosivosti po Brinch Hansen-u (Nonveiller, 1979)
Tabela 9.1 Faktori nosivosti po Brinch Hansen-u
Izrazi za faktore oblika

sq = sc (sc 1)/Nq
9.15
sc = 1 + (0.2 + tg6)B'/L
9.16
s = (3 - sc)/2
9.17
76

Izrazi za faktore dubine
dq = dc (dc 1)/Nq
9.18
dc = 1 + 0.35/[(B'/D + 0.6/(1 + 7tg4)]
9.19
d = 1
9.20
ako je > 25 dq = dc
ako je = 0
dc = 1
Izrazi za faktore nagiba rezultante

iq = 1 H/(V + cB'Lctg)
9.21
ic = iq (1 - iq)/(Nq 1)
9.22
i = iq2
9.23
gdje je:
H- rezultantna horizontalna sila
V rezultantna vertikalna sila
B' reducirana irina temelja
L duljina temelja
Brinch Hansen je za pribline proraune dao jednostavnije izraze za faktore oblika, koji mogu
zadovoljiti redovne potrebe prakse. Oni su:
za temeljnu traku: sc = sq = s = 1
9.24
za pravokutnik:
9.25
(L >= B)
ic = 1 H/2cBL
sc = sq = 1 + 0.2(B/L)
s = 1 + 0.4(B/L)
uz ogranienje da je H <= Vtg + cBL
9.26
9.27
iq = 1 0.5H/V
9.28
i = iq2
9.29
dc = 1 + 0.35D/B
9.30
d = 1
9.31
dq = dc
za > 25
dq = 1
za = 0
gdje su:
H rezultantna horizontalna sila
V rezultantna vertikalna sila
L duljina temelja
77

B irina temelja
c kohezija
9.3.3 Doputeno optereenje prema Pravilniku za temeljenje
pdop = min{ pdop obzirom na slom ; pdop obzirom na slijeganja }
Dopustivo optereenje na dnu temelja obzirom na slom tla pod temeljem
pa = Q/A = B N s i + (cm + q tg m ) Nc sc ic dc + q
9.32
gdje je
V je ukupno vertikalno optereenje na dnu temelja
H je ukupno horizontalno optereenje na dnu temelja
MB je ukupni moment na dnu temelja u smjeru irine dna temelja

ML je ukupni moment na dnu temelja u smjeru duljine dna temelja
eB = MB/V je ekscentricitet u smjeru irine dna temelja, B
eL = ML/V je ekscentricitet u smjeru duljine dna temelja, L
B je efektivna irina dna temelja, B=min{B-2eB; L-2eL}
L je efektivna duljina dna temelja, L=max{B-2eB; L-2eL}
A = B L je efektivna povrina dna temelja
s= 1 - 0,4 B/L je koeficijent kojim se uzima u obzir utjecaj oblika temelja

sc= 1+0,2 B/L je koeficijent kojim se uzima u obzir utjecaj oblika temelja
H/(Acm + Vtg m) je mjera nagiba optereenja

i je koeficijent kojim se uzima u obzir utjecaj nagiba optereenja, prema H/(Acm + Vtg m), Slika
9.9
ic je koeficijent kojim se uzima u obzir utjecaj nagiba optereenja, prema H/(Acm + Vtg m), Slika
9.9
78
Slika 9.9 Dijagrami faktora oblika (Pravilnik o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata, Sl. list 15/90)
q je minimalna vrijednost jednoliko rasprostrtog optereenja oko dna temelja
dc= 1+0,35 D/B je koeficijent kojim se uzima u obzir utjecaj vrstoe tla iznad dna temelja: ako je
tlo jednake ili vee vrstoe iznad dna temelja kao i u podruju velikih deformacija ako je manje
vrstoe, ili je temelj ukopan samo djelomino, onda se radi sa dc= 1
je jedinina teina tla u podruju potencijalno obuhvaenom velikim deformacijama

smanjena za uzgon ako ispod razine podzemne vode c je kohezija tla u istom podruju je kut
unutarnjeg trenja u istom podruju
Fc je faktor sigurnosti za koheziju, vrijednost se uobiajeno bira izmeu 2,0 i 3,0

F je faktor sigurnosti za kut unutarnjeg trenja, vrijednost se uobiajeno bira izmeu 1,2 i 1,8
cm je mobilizirana kohezija, cm = c/Fc

m je mobilizirani kut unutarnjeg trenja, tgm = (tg) /F
Nc je faktor nosivosti, funkcija od m, (slika 9.9)

N je faktor nosivosti, funkcija od m, (slika 9.9)
79
Slika 9.10 Dijagrami faktora nosivosti (Pravilnik o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata, Sl. list
15/90)
9.3.4
Naprezanje pri slomu tla prema EUROCODE 7
9.3.4.1 Nosiva vrstoa
Slijedea jednadba zadovoljava sve krajnje uvjete: Vd Rd.Vd ukljuuje teinu temelja, nabaaja i
sva optereenja tla, bilo povoljna ili nepovoljna. Pritisci vode koji nisu uzrokovani teinom temelja
smatraju se optereenjem.
Izravna metoda: Potrebno je analitiki razmotriti vrijednodti kratkotrajnih i dugotrajnih vrijednosti
Rd, posebice i fino granuliranim tlima gdje porna voda znaajno utjee na vrstou tla. Tamo gdje tlo
ili stjenska masa ispod temelja tvore poznat i odreen strukturalni uzorak ili diskontinuitet, u
pretpostavljeni mehanizam sloma, odabranu posminu vrstou i deformacijske parametre treba
uzeti u obzir strukturne karakteristike tla. Pri izraunu nosive vrstoe u slojevitim tlima gdje svojstva
slojeva bitno razliita, vrijednosti parametara tla potrebno je izraunati za svaki sloj posebno. U
sluaju gdje se vra masa nalazi ispod slabije, nosiva vrstoa moe se izraunati koristei
parametre slabijeg tla. Kod obrnutih situacija potrebno je provjeriti probojnu vrstou. Numerike
procedure moraju se raditi imajui u vidu najnepovoljniji mehanizam sloma.
Ova metoda biti e poblie predstavljena u nastavku.
80

Poluempirijska metoda: Proraun se izvodi prema Dodatku E EUROCODE-a 7. Pri dimenzioniranju se
koriste predvianja i rezultati mjerenja napona.
Perspektivna metoda koritenjem pretpostavljene nosive vrstoe: Proraun se vri prema Dodatku
G EUROCODE-a 7 za iroke temelje na stijenskoj masi. Kada se koristi rezultat bi se trebalo
procijeniti na osnovu usporedivih primjera.
9.3.4.2 Izravna metoda
Simboli:
A'=b'*L'
b
b'
d
e
i
L
L'
m
N
q'
s
V
'
efektivna povrina temelja

geometrijske vrijednosti faktora nagiba baze; irina temelja
efektivna irina tenelja
dubina temeljenja
ekscentricitet rezultantne sile
nagib optereenja
duljina temelja
efektivna duljina temelja
eksponent od i
faktori nosivosti
geometrija efektivnog vanjskog optereenja na razina dna temelja
faktor oblika dna temelja
vertikalno optereenje
nagib dna temelja prema horizontali
kut trenja (design base friction angle)
efektivna specifina teina tla ispod temelja; pri gore djelujuem hidraulikom
gradijentu i reducira se '= - w(1+i)
specifina teina tla ispod dna temelja

w
specifina teina vode u tlu
smjer kuta H
Napomena: vrijednosti b, i, N, s postoje s indeksima za koheziju(c), povrinu(q) i specifinu
teinu ()
Mogu se koristiti pribline jednadbe za odreivanje vertikalne nosivosti izvedene iz teorije
plastinosti i eksperimentalnih rezultata. Vee vrijednosti treba uzeti zbog efekata:

vrstoe tla (najee prikazanim preko cu, c' i ')

ekscentriciteta i nagiba optereenja
oblika, dubine i nagiba temelja
nagiba povrine
pritiska podzemne vode i hidraulikog gradijenta
slojevitosti tla
Nedrenirani uvjeti
Nosiva vrstoa izraunava se iz izraza:

R/A'=(+2)*cu*bc*sc*ic+q
9.33
81

s bezdimenzionalnim faktorima:
bc=1-2/(+2)
sc=1+0,2(b'/l')
sc=1,2
ic=0,5/(1+(1-(H/A'cu))
za nagib dna temelja

za kvadratini temelj
za kruni temelj
za nagib optereenja uzrokovan horizontalnim optereenjem H gdje je
HA'*cu
Drenirani uvjeti
Nosiva vrstoa izraunava se iz izraza:

R/A'=c'/Nc*bc*sc*ic+q*Nq*bq*sq*iq+0,5**B'*N*b*s*i
9.34
s bezdimenzionalnim faktorima:
Nq=e*tg'*tg2(45+'/2)
Nc=(Nq-1)ctg'
N=2*(Nq-1)tg'
gdje je '/2
za nosivu vrstou
bc=bq-(1-bq)/Nc*tg'
bq=b=(1-*tg')2
za nagib dna temelja
sq=1+(l'/L')
sq=1+sin'
s=1-0,3*(b'/L')sin'
s=0,7
sc=(sq*Nq-1)/(Nq-1)
za pravokutni temelj
za kvadratni i kruni temelj
za pravokutni temelj
za kvadratni i kruni temelj
za pravokutni, kvadratni ili kruni temelj
ic=iq-(1-iq)/Nc*tg'
iq=(1-H/(V+A'c'ctg'))m
i=(1-H/(V+A'c'ctg'))m+1
za nagib optereenja uzrokovan horizontalnim optereenjem H
gdje je:
m=mb=(2+(b'/L'))/(1+(b'/L'))
m=mL=(2+(L'/b'))/(1+(L'/b'))
kad H djeluje u smjeru b'

kad H djeluje u smjeru l'
U sluaju kada horizontalno optereenje (sila) djeluje pod kutom u odnosu na L', m se moe
izraunati prema izrazu:
m=m=mL*cos2+mb*sin2
Tri se pristupa prorauna prema EC7 (tri kombinacije parcijalnih faktora, A, B i C s kojima se trebala
provjeriti stabilnost konstrukcije za svako granino stanje nosivosti) uglavnom razlikuju po fazi
prorauna u kojoj e se primijeniti parcijalni faktori: da li na ulazne podatke (djelovanja i svojstva
materijala) ili na rezultate prorauna (uinke djelovanja i otpornosti). Oni poblie definiraju varijante
prorauna projektnog djelovanja (Ed) i projektne otpornosti (Rd), te daju prijedloge odgovarajuih
parcijalnih koeficijenata.
82
9.3.5 Duboki temelji

Duboki temelji su:
BUNARI (Slika 9.11a)- otvoreni gore i dolje, sputaju se kopajui materijal runo; crpljenje
vode,
PNEUMSTSKI KESONI (Slika 9.11b)- otvoreni na dnu, radna komora pod komprimiranim
zrakom koji istiskuje vodu do dna kesona,
PLUTAJUI SANDUCI(Slika 9.11c)- upotreba kod gradnje temelja u vodi, betoniraju se na
kopnu i sputaju u vodu balastom,
PILOTI- stupovi koji prenose optereenje u dublje slojeve tla (alternativa gore navedenim
masivnim dubokim temeljima).
Slika 9.11 Tipovi dubokih masivnih temelja: a) bunar, b) keson, c) plutajui sanduk (Nonveiller, 1979)
9.3.5.1 Temeljenje na pilotima
Piloti su jedan od osnovnih oblika dubokih temelja, kod kojih je duina bitno vea od poprenog
presjeka. Imaju oblik stupova koji silu s graevine prenose duboko u tlo. Mogu djelovati kao
pojedinani temelji ili u grupi spojeni naglavnom konstrukcijom (ea primjena). Dubina temeljenja
znatno je vea od dimenzije poprenog presjeka pilota D>>B. Piloti uglavnom prenose na tlo
vertikalna optereenja, ali mogu prenositi i horizontalne sile (horizontalno optereeni piloti).
Temeljenje na pilotima koristi se: kad tlo na maloj dubini prikladnoj za plitko temeljenje nema
dovoljnu mo noenja; kad je stiljivost tla na maloj dubini relativno velika te bi za dana optereenja
graevine slijeganja bila neprihvatljivo velika ili bi diferencijalna slijeganja bila vea od prihvatljivih.
Ovisno o nainu prijenosa optereena s pilota na tlo (Slika 9.12), piloti mogu biti:
Vrno optereeni piloti; optereenje se prenosi preko baze pilota na vrstu podlogu (bolje
nosivo tlo, stijenska podloga)
Lebdei piloti; optereenje se prenosi na okolno tlo trenjem po platu (tlo u okoliu pilota je
jednolikih znaajki vrstoe, nije dosegnuto bolje nosivo tlo ili stijenska podloga)
83

Kombinirano optereeni piloti; optereenje se prenosi dijelom po bazi i dijelom po platu
(dosegnuto je tlo boljih znaajki u odnosu na povrinski sloj)
Slika 9.12 Vrste pilota i prijenosa sile u tlo: a) pilot djeluje kao stup; b) pilot djeluje na trenje po platu; c) pilot
djeluje na trenja po platu i nosivosti po bazi; d) piloti za zbijanje tla (Nonveiller, 1979)
Podjela pilota prema materijalu izvedbe:

elik (vuenih cijevnih ili valjanih profila, velika vrstoa, znatno laki od betonskih,
mogunost lakog nastavljanja)
Drvo (primjer temeljenja u Veneciji, Rijeci-kazalite i drugi objekti u toj zoni; obala Mrtvog
kanala)
Armirani beton (kvadratini, pravokutni, poligonalni ili kruni popreni presjek)
Prednapeti beton (pogodni za radove u moru, sprjeavanje pojave vlanih pukotina)
Podjela pilota prema nainu izvedbe:
Pobijeni gotovi piloti ili izvedeni u tlu (drveni, AB betonski, prednapregnuti beton, elini)Izvode se zabijanjem u tlo odgovarajueg kalupa (obloge) i ispunjavanja nastale upljine
betonom uz prethodno postavljanje armature. Kalup (obloga) zabijen u tlo moe se ostaviti
kao zatita betona ili izvui prije betoniranja. Prednost je koritenje lakih obloga umjesto
tekih elemenata pilota. Tipovi pobijenih u tlu izvedenih pilota: Raymond piloti, Stern-Express
piloti, Franki piloti. Pobijanje se izvodi razliitim ureajima (runi , mehaniki, motorni ili
vibracijski maljevi).
Bueni piloti-Suvremeni raspoloivi ureaji omoguuju izvoenje dubokih buotina velikog
promjera kroz tlo do velikih dubina. Najpoznatije tehnologije Benoto ili Casagrande buenih
pilota. Potrebna mehanizacija sastoji se: Lavirka: hidraulika klijeta koja omoguuju
krunim kretanjem utiskivanje oblone kolone u tlu s napredovanjem iskopa; Kran s
grabilicom: iskop materijala u tlu kroz oblonu cijev s grabilicom krunog oblika. U sluaju
nailaska na vre slojeve koristi se sjeka koji se slobodnim padom otputa i razbija vre
slojeve u geotehnikom profilu. Drugi nain izvedbe je buenjem svrdlom unutar stijenske
84

mase uz istovremeno utiskivanje oblone kolone. Po dosizanju traene dubine ili stijenske
podloge zapoinje izvedba pilota. Glava po zavretku izvedbe se razbija, uklanja se oneieni
beton i isti se armatura
Utisnuti piloti- uglavnom se koriste za sanaciju ili ojaanje postojeih temeljnih konstrukcija.
Izvode se od predfabriciranih elementa utisnutih u tlo hidraulikim preama.
Jet-grouting piloti (mlazno injektiranje)-Tehnologija mlaznog injektiranja zasniva se na
hidraulikom slomu tla pod djelovanjem visokog tlaka injekcijske smjese kojom se injektiranje
provodi. Pri pojavi hidraulikog sloma tla razara se skelet tla. Dolazi do mijeanja estica tla i
injekcijske smjese, u pravilu smjese cementa i vode. Ovrivanjem cementne smjese formira
se betonski stup relativno niske vrstoe u kojem estice tla predstavljaju agregat, a
injekcijska smjesa vezivo. Oprema se sastoji od: Injekcijske stanice za pripremu smjese;
Buae garniture za izvedbu buotine opremljene glavom za mlazno injektiranje; Glava za
mlazno injektiranje posjeduje 1, 2 ili tri maznice ovisno o tipu (injektiranje s 1, 2 ili 3 fluida);
Fluidi su injekcijska smjesa, voda i voda obavijena zrakom. Postupak mlaznog injektiranja
provodi se u dvije faze: Izvedba buotine; Injektiranje tla pod visokim tlakom do 400 bara od
dna prema vrhu buotine rotiranjem glave za injketiranje i podizanjem u pravilnim
vremenskim intervalima. Piloti dobiveni mlaznim injektiranje koriste se za: Poboljanje
karakteristika temeljnog tla, Temeljenje graevina, Ojaanje postojeih temelja, Potporne
konstrukcije, Osiguranje zidova graevnih jama, Osiguranje vododrivosti, Brtvljenje dna
graevnih jama, Sidrene konstrukcije
ljunani piloti- pripadaju tehnikama dubinskih vibracijskih zbijanja tla Dubinski vibrator
oscilator cilindrinog oblika duine 3 do 5 m uputa se u tlo uslijed vibracija. Iznad iljka nalazi
se ekscentrina masa pokretana elektromotorom koja izaziva vibracije oscilatora. U
postupcima dubinskog vibracijskog zbijanja razlikuju se postupci: Vibracijsko zbijanje u
nevezanim tlima, Vibracijsko punjenje u vezanim i poluvezanim tlima, Izvedba ljunanih
pilota. Vibracijsko zbijanje izvodi se u nevezanim materijalima u slijedeim fazama: U tlo se
uvodi vibrator oscilator i uslijed zbijanja dovodi se do projektirane kote zbijanja. Zbijanje se
izvodi u stupnjevima od dna prema vrhu u promjeru valjka od 5 m; Oko vibratora formira se
lijevak koji se ispunjava ljunanim materijalom ili postojeim materijalom oko izvedene
buotine.
Proraun nosivosti pilota sastavni je dio projekta temeljenja na pilotima koji sadri:

Analizu raspodjele optereenja na pojedine pilote

Dokaz o doputenom optereenju tla pod djelovanjem pojedinih pilota
Dokaz o kvaliteti pojedinih materijala pilota
Dimenzioniranje pojedinih pilota
Dokaz o stabilnosti temelja kao cjeline
Analizu slijeganja pojedinih pilota, temelja kao cjeline i analizu horizontalnih pomaka pilota
Doputeno optereenje pilota Ndoz predstavlja dio sile sloma tla koju pilot moe preuzeti uz
prihvatljivo slijeganje i dovoljan faktor sigurnosti za slom tla, a moe se odrediti prema Pravilniku o
tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata, Sl. list 15/90:
85

Izrazima za stupanj mobilizacije otpora tla

Izrazima otpor tla registriranim pri pobijanju pilota
Izrazima iz rezultata penetracijskih pokusa
Probnim optereenjem pilota
Na osnovi iskustava s pilotima u slinom tlu
N doz = q Aq + p A p
9.35
Gdje je:
Ndoz -doputeno optereenje pilota
q -doputeno specifino optereenje tla u razini vrha pilota
Aq -povrina presjeka pilota u razini vrha pilota
p -doputeno specifino optereenje na trenje nosivih slojeva tla uz plat pilota
Aq -povrina plata pilota u nosivim slojevima tla
Doputeno specifino optereenje tla u razini vrha pilota dano je izrazom 9.36:
q = r N r + d K s N qr + cm N cr
9.36
Gdje je:
g zapremninska teina tla u razini vrha pilota
sd vertikalni pritisak u tlu u razini vrha pilota
Ks koef. mirnog pritiska tla u razini vrha pilota
cm mobilizirana kohezija u razini vrha pilota
r polumjer baze pilota
Ngr, Nqr, Ncr faktori nosivosti ovisni o veliini mobiliziranog kuta trenja m (Slika 9.13)
Slika 9.13 Dijagram faktora nosivosti ovisan o veliini mobiliziranog kuta trenja (Pravilnik o tehnikim normativima za
temeljenje graevinskih objekata, Sl. list 15/90)
86
Doputeno specifino optereenje tla po platu pilota dano je izrazom 9.37:
p = a m + 0 K S tan m
9.37
Gdje je:
am mobilizirana adhezija izmeu pilota i okolnog tla
s0 vertikalni pritisak u tlu u razini sredine nosivog sloja tla na kojeg se optereenje pilota
prenosi trenjem
Ks koef. mirnog pritiska tla u razini sredine nosivog sloja
m mobilizirani kut trenja izmeu pilota i okolnog tla
Kad su u grupi, naprezanja od pojedinanih pilota koji nose preko baze, superponiraju, i ukupna
naprezanja za grupu zahvaaju puno vei volumen tla nego to je to sluaj za pojedinani pilot. Zbog
toga je nosivost grupe pilota u pravilu manja nego to je to zbroj nosivosti pojedinanih pilota koji tu
grupu tvore. Ovaj efekt grupe ovisi o razmaku izmeu pilota odnosno o odnosu promjera pilota i
udaljenosti do slijedeeg pilota. Ako se u dubini oslanjanja vrhova grupe pilota nae i slabiji (stiljiviji)
sloj, slijeganja grupe pilota mogu biti vea od oekivanih. Kad je tlo posvuda jednolinih svojstava, pa
piloti podjednako nose i po bazi i preko plata, efekt grupe je manji, ali ponovno ovisi o meusobnom
razmaku pilota. Ako na pilote djeluju i horizontalne sile, vertikalni piloti su optereeni na savijanje.
Ako su horizontalne sile znatne, osim veritkalnih, grupi se dodaju i kosi piloti.
87
10 Tlak i otpor tla

Problemi horizontalnih pritisaka u tlu javljaju se kod rjeavanja inenjerskih problema:

potporni zidovi
zagatne stijene
piloti, bunari
upornjaci
Mogui potisci u tlu:

Mirni potisak tla (nema pomaka u tlu)
Aktivni pritisak (potisak) tla (horizontalno dilatiranje)
Pasivni pritisak (otpor) tla (horizontalno zbijanje)
10.1 Tlak mirovanja

U beskonanom homogenom poluprostoru od sipkog materijala s vodoravnom povrinom djeluje
glavno naprezanje v na horizontalne ravnine koje su okomite na smjer gravitacije, te glavno
naprezanje h na vertikalne ravnine.
Slika 10.1Deformacija prizme tla na glatkoj podlozi (Nonveiller, 1979)
Odnos izmeu veliine glavnih naprezanja v i h ovisi o nainu kako se taloi materijal u
poluprostoru i o nastalim deformacijama, pa se ne moe odrediti iz poznatih osobina materijala.
Odnos izmeu glavnih naprezanja iznosi:
H = k v = kz
gdje je k koeficijent potiska.
U materijalu taloenu pod djelovanjem vlastite teine koji nije pretrpio nikakvu bonu deformaciju
(h=0), naprezanja na horizontalnim plohama jednaka su teini nadsloja (vertikalno geostatiko
naprezanje).
z = z
Tlak mirovanja, raste od povrine sloja linearno s dubinom, pa se moe izraziti kao linearna funkcija
vertikalnih napona:
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | Tlak i otpor tla
88
H = k0 z z
U tom izrazu je:
k0 =
10.1
Je koeficijent tlaka mirovanja neporemeenog sedimenta. Poissonov koeficijent kree se izmeu 0 i

0,5. On ovisi o stanju konsolidacije i o drugim osobinama materijala te se moe odrediti
eksperimentalno za neporemeene uzorke tla. Mjerene su vrijednosti u granicama od oko: = 0.40.45 za glinu i =0.3-0.35 za pijesak; dok je k0= 0.67-0.69 za glinu i k0=0.43-0.54 za pijesak.
Terzaghi je pokusima mjerio tlak mirovanja i dobio ove vrijednosti:
pijesak
K0 = 0,42;
glina
K0 = 0,70 do 0,75 (pregnjeeno i ponovno konsolidirano)
U literaturi se esto navodi koeficijent tlaka mirovanja:
k0 = 1 sin
10.2
Taj je izraz izveo Jaky (1944). No njegov se izvod temelji na pretpostavkama koje nisu u skladu s
uvjetima djelovanja tlaka mirovanja, pa i taj izraz nema teorijskog opravdanja i ne daje pouzdane
rezultate.
Tlak mirovanja za praksu nema posebnog znaenja jer sve nae konstrukcije to podupiru tlo ili se na
njega oslanjaju izazivaju deformacije, pa se time naruava osnovni preduvjet za djelovanje tlaka
mirovanja. Njegova nam je veliina potrebna kad u laboratoriju elimo uspostaviti napone koji su
djelovali u prirodi na neporemeene uzorke, da bi se to tonije utvrdili elastini parametri E, G i .
10.2 Aktivni i pasivni tlak na potporne konstrukcije

Uzmemo hipotetian sluaj da u vodoravnom tlu izvedemo denivelaciju uspravnim iskopom dubine H
kao na 0. Nastalu stijenku podupiremo vertikalnim zidom, ali tako da se sprijei deformacija
volumena tla iza njega. Na zid bi tada djelovao tlak mirovanja h = K0 z. Umjesto toga
hipotetinog primjera vjerojatno e u toku izvedbe denivelacije nastati vodoravno rastezanje tla iza
zida. Ako je deformacija dovoljno velika, u toj e se zoni uspostaviti aktivno granino ravnoteno
stanje, a na zid e djelovati horizontalni napon to raste linearno s dubinom, prema izrazu:
10.3
A = k A v 2c k A
gdje koeficijent aktivnog potiska tla
k A = tg 2 45
10.4
Rezultanta napona na zid je sila PA koja djeluje u teitu dijagrama napona na visini H/3 od donjeg
ruba denivelacije. Sila PA naziva se aktivni tlak. Ona je donja granina sile koju zid preuzima da odri
ravnoteu na nastaloj denivelaciji, ako je zona iza zida dovoljno deformirana.
Maksimalna vrijednost sile aktivnog potiska tla iznosi:
89
PA =
*H2
2
*kA
10.5
Obratno e biti kad zid prenosi na tlo neku silu koja potiskuje i zbija tlo u klinu abc, kao na 0.(b). Ako
je deformacija dovoljno velika, uspostavit e se pasivno granino ravnoteno stanje, a na zid e
djelovati horizontalni napon prema izrazu:
10.6
P = k P v + 2c k P
gdje koeficijent pasivnog potiska tla
k P = tg 2 45 +
10.7
Rezultanta je napona sila pasivnog otpora PP to djeluje u teitu dijagrama napona u

nekoherentnom tlu na donjoj treini visine H.
Maksimalna vrijednost sile pasivnog potiska tla
PP =
*H2
2
*kp
10.8
Slika 10.2Odnos izmeu deformacije i sile na zid; (a) aktivno stanje, (b) pasivno stanje, (c) odnos meu silom P i
pomakom (Nonveiller, 1979)
0.(c) shematski donosi ovisnost izmeu rezultante tlaka na zid i njegova pomaka. Tlak mirovanja P0
ovisi o poetnom stanju koje, nije poznato. Ako zid poputa pod djelovanjem sile P0, tlak e se s
njegovim pomakom postupno smanjiti do donje granine veliine aktivnog tlaka PA. Ako se zid odupre
o tlo, materijal se zbija i sila P0 raste s pomakom zida do gornje granine veliine pasivnog otpora Pp.
Aktivni tlak PA i pasivni otpor PP donja su i gornja granica sile koja moe djelovati na zid. Veliina
pomaka potrebnoga da bi se postiglo aktivno stanje vrlo je mala (oko 0,3% visine stijene), a za
pasivno je stanje potreban znatno vei pomak stijene prema tlu (oko 3% njezine visine).
Negativni je pomak zida (-s) kad potporni zid rotira oko prednjeg ruba temelja, zbog veih napona na
tlo u tom podruju. Pozitivni pomak zida (+s) i porast tlaka na zid P > PA moe nastati kad se iza zida
graenoga na stiljivu tlu izradi nasip, to uzrokuje naknadno jae slijeganje u zoni stranje ivice
zidnog temelja.
90

Kad je na povrini terena jednolino raspodijeljeno optereenje q, poveavaju se naponi i rezultirajui
tlak na zid (03). Za raun napona i raun sila mogue je pretpostaviti da je materijal iza zida na
fiktivnoj visini Hq = q/.
Slika 10.3Dijagrami aktivnog tlaka kad je povrina iza zida optereena s q (Nonveiller, 1979)
Na osnovi toga emo, u skladu s jednadbom Error! Reference source not found., dobiti napone u
dubini z:
a = ( z + )k a 2c k a
10.9
10.10
p = ( z + )k p + 2c k p
Koeficijenti aktivnog i pasivnog tlaka mogu se raunati iz jednadbi Error! Reference source not
found. i Error! Reference source not found. samo kad su ispunjene osnovne pretpostavke
Rankineove teorije, a to su:
gladak vertikalni zid ( = 90, = 0);
horizontalan teren iza zida ( = 0)
u kojem su plohe glavnih napona vodoravne i vertikalne i deformacija je zone sloma jednolina.
Rankineova teorija ne daje tone rezultate za drukije rubne uvjete.
10.3 Coulombova teorija

Godine 1776. francuski je inenjer Coulomb dao rjeenje za raun tlaka i otpora tla pri aktivnom i
pasivnom stanju sloma s opim rubnim uvjetima. Osnovne pretpostavke Coulombova rjeenja su:
zid je krut;
klin tla abc iza zida, prema 0, omeen kliznom plohom koja prolazi kroz donju toku
zida, ponaa se kao kruto tijelo;
smjer djelovanja sile PA izmeu klina i zida te njezino hvatite poznati su;
na kliznoj plohi ab aktivirana je puna vrijednost vrstoe na smicanje.
91
Slika 10.4Ravnotea sila na klinu tla abc iza zida: (a) zid i klin tla iza njega, (b) poligon sila, (c) konvencija
predznaka kutova za aktivni tlak, (d) isto za pasivni otpor (Nonveiller, 1979)
Predznaci kutova , i oznaeni su na 0. Prikazan je klin tla iza zida omeen po volji odabranom
plohom s nagibom . Sile Q1 i K1 su reakcije vrstoe na smicanje na plohi ab koje odgovaraju
parametrima vrstoe na smicanje c,:K1=cl1 i N1=Q1cos.
Gdje su:
W1 - teina klina materijala (kg/m)
K1 - sila kohezije na plohi sloma (kN)
Q1 - aktivirana sila uslijed trenja na plohi sloma (kN)
PA - rezultantna sila aktivnog potiska tla (kN)
H - visina zasjeka (m)
- kut nagiba zasjeka ()
- kut nagiba terena ()
kut unutarnjeg trenja materijala u zasipu ()
- kut trenja materijala zasipa i konstrukcije ()
( - kut nagiba klizne plohe ()
Ako pretpostavimo da smicanje nastaje na ravnini ab, poznate su veliine:
smjer reakcije Q1,
smjer i veliina K1
smjer, veliina i hvatite teine klina W1
a pretpostavljeni su smjer i hvatite tlaka P.

Tim je podacima odreen poligon sila za ravnoteno stanje klina, iz kojega se dobije veliina izmeu
zida i klina P za odabranu kliznu plohu ab. Iz uvjeta ravnotee sila je izraziti veliinu aktivnog tlaka P
kao funkciju zadanih veliina i kuta klizne plohe ab:
92
P = P( , a, , , , , c, H )
10.10
Tlak P ovisi o nagibu pretpostavljene plohe sloma. Za ravnoteu klina mjerodavna je ona ravnina
koja daje najveu silu PA. Nagib c kritine plohe izraunao je Coulomb iz uvjeta:
10.11
PA
=0
Koeficijent aktivnog tlaka za ope rubne uvjete dan je izrazom 10.11:
10.12
sin 2 ( + )
kA =
sin 2 sin( ) 1+
sin( + )sin( )
sin( )sin( + )
s oznakama i predznacima kutova prema 04 (c) (za pasivni otpor tla su suprotni predznaci).
11 Potporni zidovi
Potporni zidovi su masivne ili ralanjene, trajne ili privremene graevine koje podupiru vertikalne ili
strme zasjeke terena, ili nasut materijal. Potporni zidovi preuzimaju potisak tla materijala u zasipu te
ga preko svoje konstrukcije prenose na temelje i putem istih na temeljno tlo zadravajui stabilnost
materijala iza potpornog zida i samog potpornog zida.
Potporni zidovi se primjenjuju u:
Osiguranju pokosa zasjeka i nasipa na prometnicama
Osiguranju platoa
Kod ulaznih rampi tunela
Obalnih zidova
Zidova skladita rasutih materijala
Upornjaka mostova
Redovito je povrina nasutog materijala iza zida na vioj koti nego to je kota terena ispred njega.
Zato materijal iza zida zovemo zasip. irina zasipa ovisi o nainu kako se zid gradi i o vrsti materijala
koji on podupire. Osnovne karakteristike zasipa ovise o vrstoi tla zasipa, njegovoj konsolidiranosti
te o zasienosti vodom.
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | Potporni zidovi
93
Slika 11.1 Zasip iza zida razliite irine: a) iskop u sipkom materijalu, b) iskop u koherentnom tlu (Nonveiller, 1979)
11.1 Podjela potpornih zidova

Po vrsti koritenog materijala potporni zidovi se dijele na:
Zidovi od nasutog materijala
Zidovi od lomljenog i grubo klesanog kamena
Zidovi od betona
Zidovi od armiranog betona
Prema nainu noenja
Gravitacijski potporni zidovi
Zidovi s konzolom
Zidovi sa zategama
Ralanjeni potporni zidovi
Zidovi od montanih elemenata
11.2 Dimenzioniranje potpornih zidova:

Na potporne zidove djeluju slijedea optereenja:
Vlastita teina potpornog zida
Aktivni potisak tla zasipa iza zida
Hidrostatski pritisak
Hidrodinamike sile
Pasivni otpor tlo ispred temelja
Reakcija tla ispod temelja

94
Seizmika optereenja
Vlastita teina zida dobiva se ako se kubatura zidova pomnoi zapreminskom teinom materijala. Za
zidove na suhom raunamo teinu bez uzgona, a ako je zid potpuno ili djelomino uronjen u vodu
raunamo s uinkom uzgona.
Slika 11.2 Shema djelovanja uzgona na volumen zida i zasipa (Nonveiller, 1979)
Parametre vrstoe za raunanje aktivnog tlaka i otpora tla odreujemo iz rezultata ispitivanja
uzoraka u laboratoriju. vrstoa nekoherentnih materijala ovisi o zbijenosti prirodnog materijala u
zasjeku ili nasutog materijala u zasipu koji se ugrauje iza zida. Razliiti inioci mogu uzrokovati
aktivni pomak zida, npr.: suenje i stezanje tla ispod stope temelja, razmekanje tla zbog gomilanja
vlage ispod temelja nakon otapanja leda, povean volumen tla uzrokovan rastom korijenja u blizini
zida i sl. Porastom aktivnog tlaka i sve veim optereenjem zida moe doi do progresivnog sloma.
Kad je materijal iza zida malo propustan, moe razina podzemne vode biti privremeno ili trajno u
podruju aktivnog klina. Tada na kliznu plohu djeluje jo i hidrostatski tlak. Hidrostatski tlak zajedno s
hidrodinamikim silama poveava aktivni tlak na zid to zahtjeva jae konstrukcije. Zato se u praksi
nastoji ukloniti njihovo djelovanje dispozicijama za dreniranje vode iz podruja aktivnog klina
materijala. Dreniranjem se porast hidrostatskog tlaka sprjeava. Zasip od ljunka ili pijeska je
propustan, za razliku od koherentnih tla. Voda od otkopane kosine protjee slobodno do zida pa su za
drenau potrebni posebni otvori na razini tla ispred zida. Ako je koliina vode dovoljno velika treba
napraviti otvore u zidu i na vioj razini. U zasip se pred drenane otvore stavlja krupniji materijal koji
ne moe proi drenani otvor, i zatim postepeno sve sitniji do granulacije zasipa, odnosno tla iza zida.
Slika 11.3 Dreniranje potpornog zida sa zasipom od propusna materijala (Nonveiller, 1979)
95

Pri analizi stabilnosti potpornih zidova potrebno je dokazati stabilnost kroz slijedee kontrole:
Kontrola stabilnosti na prevrtanje
Kontrola stabilnosti na klizanje
Kontrola napona ispod stope temelja zida
Kontrola na slijeganje
Kontrola terenskog skoka
Literatura
Kvasnika P., Domitrovi D. (2007) Mehanika tla- Interna skripta Rudarsko-geoloko naftnog
fakulteta, Zagreb.
Nonveiller, E. (1979). Mehanika tla i temeljenje graevina, kolska Knjiga, Zagreb.

Pravilnik o tehnikim normativima za temeljenje graevinskih objekata, Sl. list 15/90 (1990)
GRAEVINSKI FAKULTET SVEUILITA U RIJECI | Literatura
96

Predavanja Stručni Studij Građevinarstva PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Predavanja Stručni Studij Građevinarstva PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Struni studij graevinarstva

dr. sc. SANJA DUGONJI JOVANEVI, mag.ing.aedif.

[GEOTEHNIKO INENJERSTVO] Struni studij

Vrste geotehnikih zadataka ................................................................................................... 6

Kako projektirati? .................................................................................................................... 6

IDENTIFIKACIJA I KLASIFIKACIJA TLA................................................................................................ 9

Identificikacija krupnozrnatih tala (nekoherentnih tala)................................................. 9

Identifikacija sitnozrnatih tala (koherentnih tala) ........................................................... 9

Klasifikacija prema ISO 14688 (1997) i ISO 14688-2 (2000) .......................................... 13

Klasifikacija tla ....................................................................................................................... 10

Geoloki uvjeti postanka tla .................................................................................................. 13

Procesi u tlu ................................................................................................................... 13

Mineraloki sastav tla .................................................................................................... 14

Struktura tla ................................................................................................................... 14

FIZIKO MEHANIKE I HIDRAULIKE OSOBITOSTI TLA.................................................................. 16

Model tla ............................................................................................................................... 16

Maseni odnosi ............................................................................................................... 18

Laboratorijski pokusi kojima se odreuju fizike osobine estica tla.................................... 19

Gustoa estica tla ......................................................................................................... 19

Granulometrijski sastav ................................................................................................. 20

Jo jedna mogunost tumaenja granulometrijskog dijagrama.................................................... 23

Indeksni pokazatelji ............................................................................................................... 28

Indeks relativne gustoe................................................................................................ 28

Granice plastinih stanja (Atterbergove granice) .......................................................... 29

TERENSKA ISPITIVANJA TLA I STIJENE............................................................................................ 34

Vrste ispitivanja tla na terenu ............................................................................................... 34

Prethodna ispitivanja i geofizika ispitivanja......................................................................... 34

Pregled terena: .............................................................................................................. 34

Geofizika ispitivanja ..................................................................................................... 35

Geotehnike metode ispitivanja tla na terenu ...................................................................... 36

[GEOTEHNIKO INENJERSTVO] Struni studij

Buenja i vaenja uzoraka ............................................................................................. 36

Mjerenja osobina tla in situ ........................................................................................... 38

VODA U TLU ................................................................................................................................... 42

Hidrostatski tlak, piezometarska visina i hidrauliki potencijal............................................. 42

Darcyev zakon teenja vode kroz tlo ..................................................................................... 44

Stacionarno teenje vode u tlu ............................................................................................. 46

Strujna mrea ........................................................................................................................ 47

NAPREZANJE I DEFORMACIJE U TLU ............................................................................................. 50

Geostatika naprezanja ......................................................................................................... 51

Naponi uzrokovani optereenjem na povrini ...................................................................... 52

VRSTOA TLA ............................................................................................................................... 55

Parametri vrstoe tla ........................................................................................................... 55

Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za direktno smicanje ...................................... 57

Odreivanje parametara vrstoe u aparatu za triaksijalno smicanje .................................. 59

Vrste pokusa u triaksijalnom aparatu............................................................................ 60

SLIJEGANJE I KONSOLIDACIJA TLA ................................................................................................. 61

Odreivanje stiljivosti tla u edometru ................................................................................. 62

Proraun slijeganja ................................................................................................................ 63

Karakteristine toke slijeganja temelja................................................................................ 64

Proces konsolidacije .............................................................................................................. 65

SLOM TLA ISPOD TEMELJA ............................................................................................................ 68

Mogui tipovi sloma .............................................................................................................. 68

Podjela temeljnih konstrukcija .............................................................................................. 71

Plitki temelji ........................................................................................................................... 72

Naprezanje pri slomu tla za plitka temelja po Terzaghiju ............................................. 72

Naprezanje pri slomu tla za plitke temelje po Brinch Hansen-u ................................... 75

Doputeno optereenje prema Pravilniku za temeljenje .............................................. 78

Naprezanje pri slomu tla prema EUROCODE 7.............................................................. 80

Duboki temelji ............................................................................................................... 83

Tlak i otpor tla............................................................................................................................ 88

Tlak mirovanja ....................................................................................................................... 88

Aktivni i pasivni tlak na potporne konstrukcije ..................................................................... 89