0.1.

KOMPLEKSNI BROJEVI

0.1

Kompleksni brojevi

Jednacina x2 + 1 = 0 nema rjesenja u skupu realnih

brojeva. Njena rjesenja su
kompleksni brojevi i i i. Kompleksan broj i = 1 nazivamo imaginarna
jedinica. Skup kompleksnih brojeva oznacavamo sa C = {x + iy : x, y R}.
Broj x nazivamo realni, a broj y imaginarni dio kompleksnog broja z = x+iy,
sto oznacavamo sa x = Re(z) i y = Im(z). Na osnovu denicije imaginarne
jedinice, za k Z slijedi
i4k = 1, i4k+1 = i, i4k+2 = 1, i4k+3 = i.
Dva kompleksna broja z1 i z2 su jednaka ako i samo ako je Re(z1 ) = Re(z2 )
i Im(z1 ) = Im(z2 ). Kompleksan broj z = x iy je konjugovan kompleksnom
broju z = x + iy. Primetimo da vazi
Re(z) =

z+z
zz
, Im(z) =
.
2
2i

Kompleksan broj x + iy odred-en je parom realnih brojeva (x, y) i na taj nacin

se svakom kompleksnom broju moze jednoznacno dodijeliti jedna tacka P (x, y)
ravni i obrnuto, svakoj tacki kompleksan broj. Ta ravan se zove kompleksna
ravan ili Gausova ravan ili z-ravan, x-osa se zove realna osa, a y-osa imaginarna
osa. Ako je P (x, y) tacka kompleksne ravni koja odgovara kompleksnom broju
x + iy, onda se intenzitet radijus vektora tacke P (x, y) naziva moduo kompleksnog broja z (u oznaci |z|), a ugao koji OP zaklapa sa pozitivnim smerom x-ose
se naziva argument kompleksnog broja z (u oznaci arg(z) = ). Svakom kompleksnom broju z 6= 0 odgovara samo jedna vrednost iz intervala (, ] i tu
vrednost nazivamo glavna vrednost argumenta. Ako je z = x + iy, = |z|
i arg(z) = , onda vazi
x = cos , y = sin , =

p
x2 + y 2 ,

pa kompleksan broj z mozemo zapisati z = (cos +i sin ) sto zovemo trigonometrijskim oblikom kompleksnog broja z. Na osnovu Ojlerove (Euler) formule cos +
i sin = ei , dobijamo eksponencijalni oblik kompleksnog broja z = ei . Eksponencijalni oblik konjugovano kompleksnog broja je z = ei . Tada vazi
cos =

ei ei
ei + ei
i sin =
.
2
2i

Operacije u skupu kompleksnih brojeva

Neka su z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 dati kompleksni brojevi. Operacije
sabiranja, oduzimanja mnozenja, dijeljenja i stepenovanja se vrse na sljedeci
nacin:
Zbir i razlika
(x1 + iy1 ) (x2 + iy2 ) = (x1 x2 ) + i(y1 y2 ).

2
Proizvod
(x1 + iy1 ) (x2 + iy2 ) = (x1 x2 y1 y2 ) + i(x1 y2 + x2 y1 ).
|z1 z2 | = |z1 | |z2 |, arg(z1 z2 ) = arg(z1 ) + arg(z2 ).
Koli
cnik
x1 + iy1
x2 y1 x1 y2
x1 x2 + y1 y2
+i
, x22 + y22 6= 0.
=
x2 + iy2
x22 + y22
x22 + y22
 
 
 z1  |z1 |
z1
 =
 z2  |z2 | , arg z2 = arg(z1 ) arg(z2 ).
Stepenovanje Za stepenovanje kompleksnog broja koristimo binomnu
formulu
n  
X
n nk
(x + iy)n =
x
(iy)k ,
k
k=0

a za kompleksan broj zapisan u trigonometrijskom ili eksponencijalnom

obliku Moavrovu (Moivre) formulu:
z n = n (cos n + i sin n) = n ein .
Neka je n N.
Broj je n-ti korijen kompleksnog broja z ako je n = z.

n
Tada je = z. Na osnovu Moavrove formule vazi
=

z=

+ 2k
+ 2k
cos
+ i sin
n
n


, k = 0, 1, . . . , n 1,

sto znaci da n-ti korijen kompleksnog broja z 6= 0 ima n razlicitih vrijednosti. Geometrijski, predstavljeni u kompleksnoj ravni, n vrijednosti n-tog
korijena kompleksnog broja z, obrazuju tjemena pravilnog n-tougla koji
je upisan u kruznicu sa centrom u koordinatnom pocetku, poluprecnika

n .

Zadaci
1. Za brojeve z1 = 3 4i, z2 = 1 + 3i odrediti:
z1
(a) 2z1 3z2 , (b) z1 z2 , (c) |z1 z1 |, (d) .
z2
Rjesenje. (a) 2z1 3z2 = 2(3 4i) 3(1 + 3i) = 3 17i;
(b) z1 z2 = (3 4i)(1 +
3i) = 3 + 9i
4i + 12 = 15 + 5i;
(c) |z1 z2 | = |15 + 5i| = 152 + 52 = 5 10;
z1
3 4i 1 3i
3 12 4i 9i
9
13
(d) =

=
= i.
z2
1 + 3i 1 3i
1+9
10 10

0.1. KOMPLEKSNI BROJEVI

2. Izracunati vrednost izraza

zz
z+z
i+1
(a)
ako je z = 2 + i. (b)
ako je z =
.
1 + zz
2z + 3
2
2i
zz
2 + i (2 i)
i
=
=
= .
2
1 + zz
1 + |z|
1+5
3
z+z
1
4i
4
i
(b)
=

=
.
2z + 3
4+i 4i
17 17

Rjesenje. (a)

3. Odrediti kompleksan broj z = x + iy iz uslova





z+2
2z + z
iRe
+ Im
+ z = 1 + 3i.
1+i
2
Rjesenje. Kako je
z+2
x iy + 2 1 i
x+2y
x+y+2
=

=
i
i+1
1+i
1i
2
2
i
2z + z
2(x iy) + x + iy
3x
y
=
=
i ,
2
2
2
2




z+2
2z + z
xy+2
y
to je Re
i Im
=
= . Polazna jednacina
i+1
2
2
2
se svodi na
i

xy+2 y
+ x + iy = 1 + 3i / 2,
2
2
2x y + i(x + y + 2) = 2 + 6i,

odakle izjednacavanjem realnog i imaginarnog dijela na lijevoj i desnoj

strani prethodne jednakosti dobijamo sistem jednacina
2x y = 2 i x + y + 2 = 6.
Rjesenje sistema je x = 2, y = 2, pa je trazeni kompleksan broj oblika
z = 2 + 2i.
4. Odrediti kompleksan broj z = x + iy iz uslova




 z  1
z + 3i
3
= .
Re
i 
=
2+i
5
2z + i  2
Rjesenje. Kako je
z + 3i
x iy + 3i 2 i
2x y + 3
6 x 2y
=

=
+i
2+i
2+i
2i
5
5


z + 3i
2x y + 3
3
to je Re
=
= , pa je 2x y = 0. Iz uslova
2+i
5
5


 z  1
|z + iy|
1


 2z + i  = 2 dobijamo |2x 2iy + i| = 2 ,

4
odakle slijedi
2|x + iy| = |2x + i(1 2y)|,
p
p
2 x2 + y 2 = (2x)2 + (1 2y)2 /2 ,
4(x2 + y 2 ) = 4x2 + 4y 2 4y + 1,
1
4y = 1 y = .
4
1
1
i
Iz 2x y = 0 je x = , pa je trazeni kompleksan broj z = + .
8
8 4
5. Odrediti kompleksne brojeve za koje vazi 3 |z + i| < 5 i graficki predstaviti taj skup.
Rjesenje. Iz 3 |z + i| < 5 je
p
3 |x + i(y + 1)| < 5 3 x2 + (y + 1)2 < 5
9 x2 + (y + 1)2 < 25.
6. Rijesiti sistem jednacina
z1 + z 2 = 1 + 2i
z2
= 0,
2 + iz1 +
i

6+ 6
.
ako je Im(z2 ) =
2
Rjesenje. Ako je z1 = x1 + iy1 i z2 = x2 + iy2 , tada se sistem svodi na
x1 + x2 + i(y1 iy2 ) = 1 + 2i
2 + i(x1 + iy1 ) i(x2 + iy2 ) = 0,
odakle dobijamo
x1 + x2 + i(y1 y2 ) = 1 + 2i
2 y1 + y2 + i(x1 x2 ) = 0.
Izjednacavanjem realnog i imaginarnog dijela na lijevoj i desnoj strani
prethodnih jednakosti nalazimo da je
(x1 + x2 = 1 x1 x2 = 0) (y1 y2 = 2 2 y1 + y2 = 0) .

6+ 6
2 6
Iz uslova zadatka je y1 = 2
=
, a rjesavanjem sistema
2
2
1
je x1 = x2 = .
2
z1 + z2
7. Pokazadti da izraz
realan broj, |z1 | = |z2 | = 1.
1 + z1 z2
Rjesenje. Ako posmatrani izraz pomnozimo i podijelimo sa 1+z1 z2 imamo
z1 + z2
(z1 + z2 )(1 + z1 z2 )
|z1 |2 z2 + |z2 |2 z1 + z1 + z2
=
=
1 + z1 z2
1 + z1 z2 + z1 z2 + |z1 z2 |2
1 + z1 z2 + z1 z2 + |z1 z2 |2
Re(z1 ) + Re(z2 )
z1 + z1 + z2 + z2
2Re(z1 ) + 2Re(z2 )
=
=
=
,
1 + z1 z2 + z1 z2 + |z1 z2 |2
1 + 2Re(z1 z2 ) + 1
1 + Re(z1 z2 )
odakle vidimo da je ovo realan broj.

0.1. KOMPLEKSNI BROJEVI

8. Kompleksne brojeve

z1 = 1 i, z2 = 3 + i, z3 = 2 + 2i i z4 = 1 i 3
predstaviti u trigonometrijskom
obliku.

Rjesenje. Kako je |z1 | = 2, to je

2
2
z1 = 2
i
= 2(cos + i sin ),
2
2

2
2
3
t.j. cos =
i sin =
, (, ]. Odavde je = , pa je
2
2
4






3
3
z1 = 2 cos
+ i sin
.
4
4

Moduo kompleksnog broja |z2 | = 3 + 1 = 2, pa je

!

3
1
z2 = 2
+i
= 2(cos + i sin ),
2
2

1
5
3
i sin = , (, ] odakle slijedi =
.
t.j. cos =
2
2
6
Trigonometrijski zapis kompleksnog broja z2 je


5
5
z2 = 2 cos
+ i cos
.
6
6
Na slican nacin je








3
3
2
2
z3 = 2 2 cos
+ i sin
i z4 = 2 cos
+ i sin
.
4
4
3
3
9. Rijesiti jednacinu z 6 + 1 u skupu
C.
Rjesenje. Iz z 6 + 1 = 0 je z = 6 1 = 6 cos + i sin , pa je
+ 2k
+ 2k
+ i sin
, k = 0, 1, . . . , 5.
6
6
Odavde vidimo da su rjesenja jednacine:

3
i
z0 = cos + i sin =
+
6
6
2
2

z1 = cos + i sin = i
2
2

5
5
3
i
z2 = cos
+ i sin
=
+
6
6
2
2
7
7
3
i
z3 = cos
+ i sin
=

6
6
2
2
3
3
z4 = cos
+ i sin
= i
2
2

11
11
3
i
z5 = cos
+ i sin
=
.
6
6
2
2
Primjetimo da z0 , z1 , . . . , z5 obrazuju tjemena pravilnog sestougla upisamog
u jedinicnu kruznicu.
zk = cos

10. Rijesiti jednacinu 2z 3 3 + i = 0.

Rjesenje. Jednacinu mozemo zapisati u obliku
s

3
i
3
i
3
3

z=
.
z =
2
2
2
2

3
i
Moduo kompleksnog broja =
je 1, pa je trigonometrijski zapis
2
2
ovog broja
 
 
= cos
+ i sin
,
6
6
odakle je
zk = cos

+ 2k
+ i sin
3

+ 2k
, k = 0, 1, 2,
3

pa su rjesenja jednacine:
 
 
+ i sin
,
z0 = cos
18
18
11
11
+ i sin
,
z1 = cos
18
18




23
23
5
5
z2 = cos
+ i sin
= cos
+ i sin
.
18
18
18
18
r


3 cos i sin
.
4
4
Rjesenje. Neka je






= 3 cos i sin
= 3 cos + i sin
,
4
4
4
4


3
3
+ i sin
, pa su rjesenja jednacine z =
odakle vidimo = 3 cos
4
4

,



3
3
4 + 2k
4 + 2k
zk = 3 cos
+ i sin
, k = 0, 1,
2
2

11. Izracunati z =

t.j.






3
3
3 cos
+ i sin
8
8



5
5
z1 = 3 cos
+ i sin
.
8
8
z0 =

12. Naci z = 3 + 4i.

Rjesenje. Kvadratni korijen kompleksnog broja se moz
e izracunati i na
sljedeci nacin. Predstavimo kompleksan broj z u obliku 3 + 4i = x + iy.
Kvadrirajuci lijevu i desnu stranu ove jednakosti dobijamo
3 + 4i = x2 + 2xyi y 2 ,

0.1. KOMPLEKSNI BROJEVI

odatle dobijamo sistem

x2 y 2 = 3 2xy = 4
2
iz koga, ako y =
uvrstimo u prvu jednacinu, dobijamo bikvadratnu
x
jednacinu
x4 3x2 4 = 0 (x2 + 1)(x2 4) = 0,
koju cemo rijesiti smjenom x2 = t. Kako je x R, tada je x2 = t > 0, pa je
jedino rjesenje ove jednacine je x2 = 4, odakle dobijamo x1 = 2, x2 = 2.
2
slijedi y1 = 1, y2 = 1. Korijeni kompleksnog broja
Na osnovu y =
x
3 + 4i su
z1 = 2 + i i z2 = 2 i.

13. Izracunati z ako se zna da je

!



2
3 3
z(2 i) +
= 3 1 + 2 3 + 2i .
i
2
Rjesenje. Prvo odredimo z = x + iy iz uslova:
!



3 3
2i (x + iy)(2 i) + +
= 3 1 + 2 3 + 2i
2
!




3 3
+ i(x + 2y) = 3 1 + 2 3 + 2i
2i 2x + y +
2

2x + 4y + i(4x 2y 3 3) = 3 6 3 6i.
Izjednacavanjem realnog i imaginarnog dijela prethodne jednakosti dobijamo sistem

2x 4y = 3 6 3 4x 2y 3 3 = 6,

3
3 3
cije je rjesenje x = , y =
, pa je
2
2

!

 
 
3
3 3
1
3
z = i
=3
i
= 3 cos
+ i sin
.
2
2
2
2
3
3
Sada vidimo da je
zk =

z=



+ 2k
+ 2k
3 cos 3
+ i sin 3
, k = 0, 1,
2
2

pa su rjesenja

 
  3

3
z0 = 3 cos
+ i sin
= i
i
6
6
2
2




5
5
3
3
z1 = 3 cos
+ i sin
= +i
.
6
6
2
2

8
14. Naci kompleksne brojeve z za koje vazi


z+2
Im
= 1 Re(z 2 + 1) = 1,
2i
a zatim za rjesenje koje se nalazi u prvom kvadrantu naci
Rjesenje. Kako je

z.

z+2
z+2 2+i
2x y + 4
x + 2y + 2
=

=
+i
i
2i
2i 2+i
5
5
z 2 + 1 = (x + iy)2 + 1 = x2 y 2 + 1 + ixy,
iz uslova zadatka je
sistem

x + 2y + 2
= 1 i x2 y 2 1 = 1, odakle dobijamo
5
x + 2y = 3 x2 = y 2 ,

cija su rjesenja (3, 3) i (1, 1). Rjesenje koje

se nalazi u prvom kvadrantu
je z = 1 + i. Ostalo je jos da izracunamo 3 z. Ako z = 1 + i predstavimo
u trigonometrijskom obliku imamo



z = 2 cos + i sin
,
4
4
pa je
zk =

z=


2 cos

+ 2k
+ i sin
3

+ 2k
3


, k = 0, 1, 2.

Rjesenja su:
p
p

!



2+ 3
2 3
3
3
z0 = 2 cos
+ i sin
= 2
+i
,
12
12
2
2

!



3
3
2
2
3
3
+ i sin
+i
,
z1 = 2 cos
= 2
4
4
2
2
p
p

!






7
2 3
2+ 3
7
3
3
z2 = 2 cos
i
,
+ i sin
= 2
12
12
2
2

, cos
> 0 i trigonometrijsku vezu
12
12
p
r

1 cos 6

2 3
sin
=
=
,
12
2
2
p
r

1 + cos 6

2+ 3
cos
=
=
12
2
2.

pri cemu smo koristili sin

15. Odrediti m tako da korijeni jednacine z 2 2mz + m = 0 zadovoljavaju

uslov
z13 + z23 = z12 + z22 ,
(0.1.1)

0.1. KOMPLEKSNI BROJEVI

a zatim za takvo m odrediti korijene jednacine i racunski pokazati da

vrijedi dati uslov.
Rjesenje. Po Vijetovim formulama je
z1 + z2 = 2m z1 z2 = m.
Iz prve jednacine je
z12 + z22 = (z1 + z2 )2 2z1 z2 = 4m2 2m

z13 + z23 = (z1 + z2 )3 3z1 z2 (z1 + z2 ) = 8m3 6m2 .

Iz (0.1.1) je
8m3 6m2 = 4m2 2m 8m3 10m2 +2m = 0 2m(m1)(4m1) = 0,
pa su moguce vrijednosti trazenog parametra m = 0, m = 1 ili m =

1
.
4

(i) Ako me m = 0, tada je z = 0 i ocigledno vazi (0.1.1).

(ii) Ako je m = 1, tada je z = 1 i vazi (0.1.1).
1
(iii) Za m = dobijamo jednacinu
4
1
1
z 2 z + = 0,
2
4

1
1
3
3
cija su rjesenja z1 = + i
i z2 = i
. Lako se racunski
4
4
4
4
provjeri da vrijedi (0.1.1).
16. Neka je z1 = 1 tjeme kvadrata. Ako je centar opisane kruznice oko
kvadrata rjesenje jednacine
z(3 + i) + z(1 + i) + (zi + 1)i = 6 + 6i,
naci ostala tjemena!
Rjesenje. Neka je z = x + iy. Tada je
(x + iy)(3 + i) + (x iy)(1 + i) + i (x + iy) = 6 + 6i
3x + (2x + y)i = 6 + 6i,
odakle je 3x = 6 i 2x + y + 1 = 6, pa je kompleksan broj z = 2 + i. Centar
opisane kruznice je P (2, 1). Neka je tjeme A(1, 0) odred-eno kompleksnim
brojem z1 . Nadjimo sada preostala tjemena kvadrata B,
C, D odred ena
respektivno sa z2 , z3 , z4 . Poluprecnik kruznice je r = 2, odakle vidimo
da je tjeme B(2, 0). Kako je P polovina duzi AC i duzi BD, nalazimo da
su preostala dva tjemena C(3, 2) i D(1, 2).
17. (a) Odrediti kompleksan broj z ako je




z(2 + i) 5z
z(2 + i) 5z
Re
= 11 i Im
= 18.
1+i
1+i

10
(b) Odrediti kompleksne brojeve z1 i z2 tako da je z1 pozitivan realan
broj, z2 pripada trecem kvadrantu, a trougao zz1 z2 je jednakostranicni stranice 5.
Rjesenje. (a) Ako kompleksan broj zapisemo u obliku z = x + iy, imamo
z(2 + i) 5z
((x iy)(2 + i) 5(x + iy)) (1 i)
=
1+i
(1 + i)(1 i)
3x + y + x 7y + i(x 7y + 3x y)
=
2
= x 3y + i(2x 4y),




z(2 + i) 5z
z(2 + i) 5z
odakle j Re
= x 3y, Im
= 2x 4y,
1+i
1+i
pa je po uslovu zadatka
x 3y = 11 2x 4y = 18.
Rjesavanjem sistema nalazimo da je kompleksan broj z = 1 + 4i. Jedno
tjeme jednakostranicnog trougla je A(1, 4).
(b) Ako su B(b, 0) i C(c, d) preostala tjemena jednakostranicnog trougla
stranice 5, tada je AC = 5 i AC = BC. Iz AC = 5 dobijamo
p
(b + 1)2 + (0 4)2 = 5 /2
(b + 1)2 + 16 = 25,
pa je b = 4 ili b = 2, a kako je tjeme B u prvom kvadrantu, tada je
b = 2. Uslov BC = AC daje
p
p
(c 2)2 + (d 0)2 = (c + 1)2 + (d 4)2 /2
c2 4c + 4 + d2 = c2 + 2c + 1 + d2 8d + 16,
odakle je d =

6c + 13
. Kako je BC = 5, tada vazi
8
s

2
6c + 13
2
(c 2) +
= 5,
8

odakle dobijamo kvadratnu jednacinu

4c2 4c 47 = 0,

1+4 3
14 3
cija su rjesenja c1 =
i c2 =
. Kako se tjeme C nalazi u
2
2


14 3
odakle je C 142 3 , 432 3 .
trecem kvadrantu, to je c =
2
18. Koristeci Muavrovu formulu i binomnu formulu, dokazati
 
 
 
n
n
n
2n
13
+9
27
+ . . . = (1)n 2n cos
i
3
2
4
6
 
 
 
n
n
n
1
2n
3
+9
... = (2)n sin
.
1
3
5
3
3

(0.1.2)

0.1. KOMPLEKSNI BROJEVI

11

1
3
Rjesenje. Ako izaberemo z = + i
, |z| = 1, njegov trigonometrijski
2
2
2
2
zapis je z = cos
+ i sin
. Primjetimo da se na desnoj strani (0.1.2)
3
3
2n
2n
nalazi cos
i sin
, pa je zbog toga izbor kompleksnog broja z takav
3
3
i vrijedi

3
1
2
2 n
+i
= cos
+ i sin
2
2
3
3
! 

1
3
2
2
+i
= cos
+ i sin
.
2
2
3
3
Ako na lijevu stranu prethodne jednakosti primjenimo binomnu, a na
desnu Muavrovu formulu, tada je
X
n  

2n
n
2n
+ i sin
(2)n
(i 3) = cos
3
3
k
k=0

 
 

 
 
 


n
n
n
n
n
13
+9
... i 3
3
+9
...
2
4
1
3
5
2n
2n
= (2)n cos
+ i(2)n sin
,
3
3

odakle slijedi (0.1.2).