Periodni sustav_ elemenata

g~

Broj grupc
lzmijenjeno
Povijesno

I"
I,'

lIlA

IVIl
IVA

Vll
VA

I1A
I1A

IIIB

Novo

vm vim
VIA

VIlA

(;'

Vll!

--------"
8

[ .
'
II

liB

III

lIB

lilA
III \l

11

12

13

III

vm

10

__ 1_0080

Li

Be

6.9..jl

_?J2..I.,~~

10.81

It

1",

INa
I

~":1..:.305

1]9

20

22.98')8.

[K

LX?:..!o~ __

I"

i Rb
. y'J8
~

'S~

Cs

,131.9055
B7

Mg

Ca

Sr

.0{- - - - - - . - - - -

Sc

Ti

La

~~~_..._ !2~. ?O~5

Fr
Ra
Ac
rl (~~~L
l~~:::.' 1
88

lJ

Cr

~'5

d
I

Mn'

'6

1;e

"

,,'-

Nl

Co

~~?5~'~ ~?~ 50-9~L.:.~ . ~;~~ _~;IIi{) I .';5~~_ ~~1E- ~8 22_

89

.,

~.

Zr tNb

B7'/~L ~ 9059
So
57

Ba

",., _ _ ,_,

II

Rh

Pd

Ag

IOl.90~S

l%A

10'/ .$68

79

"
Pt

Au

,0.2

J9U2

)<)509

196. 9665

Ta

104

lOS

I g385 _18& 2
[lO6:

1-07

J
!l~ J~__ .~J_L_
W

l' Re

47

"
lr

Hf

178~9~ 947~

")5

75

_ (l_:!l _U b2 )_

..

~-s- -~

-*

0
0

14

IS

16

17

18

!4U

'"""~
-,----'9 -- --"lO-

20

J
ZO~
8'

'1'1

j
-r'

.'--_.- L -

S9

J7

15

16

17

CI

,\2.06

82

Pb

51

Sb
83

52

~:)" ,Ai'

c,

..

. . __

JXe

IH

B,

54

(210)

At

(251\

; i!54'1

mOl, I!U)
~--

1__

------~--~

fr:n

"'~ik I~---T --~~'

I Rnso

8.5

Po

---- p

17l.0--I

1','Ui
17'L9~.J

l~u~\-r~'~T~;~- r i-{~:

(ls:l~.l~.""L~~~,~!"

-.- f - . - - - . - - - - - - -..--~~.

~-,,--~------

JSA'd! l'H48.

Te

207 1 ; 208 9$()6

~-,

1&z.5D

(~_

1&

Ar

3"\.1536

r)~l~o
fEr
VI)
:JI:,~,<i30,\!j(,7.,!3()lljb8.<)j42

Ce

__

No

J" ,LJ ____

+--

",.~~_lI:~:

;Jl

IS.9.<N: ~).?~~.~u~~

2L~~ __ :~. "!..~?.:...&0~_ ~~~9<:!':s ---.-:~

1g

[S'

:I--~~
-'l--~~--r .'ty--"r'~i;:"-r;~-T-~~r~~~-~
12Jl.QJ~"I" ~.~YL'}S.i)!9 L.;~~:g~8!L.!.:,:.'!.~_LS:!~ L("~l)

[Tel

i2!.:~Il.:'

In i Sf)

:Unq Unp Unh

271

VlIA
VIIB

~~_ ;..?~:9062 'I

7.;

eu

6~~_

I Tc

9~[)6~
7J

VIB

[I
""IiJ.~~~L~~z.,.Jl{~t'
_?~~~. 7~.~._ ~?90r.'_~ li' a~8rO

45

VIA

VB

AI
Si
P
2t>.98~?_ ~% _}()'.J7]~"
~\-l\!3l1J3

(u

91 H

Mo

VA

[VB

-t;'---i-)-

.m.08

IVA

-.----------~-~

,2.

i) (} ,; ;;;
I,

""

1 ",I
-/--,.-

..

I be'
>-l

39 qj-I12+ /~

t:l..
J"

\0
\0

-J

aa_.

0::l
(l)

f:}

F-d

;:;-

r.J'1<

trJ

==
~
~

;;...

::

N.

R.
~,

---..

>
0
>
t) .

n_

z.....

<
l"'l
:;0

N
.....

. '"'
..::
::

1:1)

.....
.....

",'

\:l'
::::
;:;,

N.
"-

----. ':

"'''',-

(j

"'-0

---,

~
n.

~
n_
~,

l"'l

'"'

(j

2
N
....

t""

SADRZAJ
Univer~itet u Tuzli, odlukom Komisije za izdavanje odobrenja za upotrebu udzbenika, bra] 03-125/96., ad 23.02.1996. godine, odobrava upatrsbu zbirke "Zadacl iz opste
hemije za students RGF-a"

PREDGOVOR
1. FIZlCKE VEL1CINE I JEDINICE .
VELlCINSKl RACUN

.1
' ............. 5

2. MASA A TOMA I MOLEKULA. MOLARNE VELIClNE

3. SVOJSTVA GASOVA..
4. STRUKTURA A TOMA. HEMIJSKA VEZA..

Recenzenti:
Prof. dr. Munira Mazalovic, Medicinski fakultet u Tuzli,

STR UKTURA A TOMA ..

. .. 27
ELlTKTRONSK4 KONFIGUR4CJJA .
28
PERIODNI SISTE'v! ELE~1ENA7:4
...... 30
HEMJJSKA VEZA..
. .33
TALASNO-MEH4NICK4 PRJRODA KOVALENTNE VE1E.. .
.35

Prof. dr. Ranka Kubicek, Tehnoloski fakultet u Tuzli.

5. SASTAVSUPSTANCE(TVARI)

Korektor:

......... .41

EMPIRJJSKA FORMULA SPO.L4 .

ZADACII1 ORGANSKE HElvfIJE..

Mensura Salameh, prof. hemije, Gimnazija "Mesa Selimovic", Tuzla

6. KONCENTRACIJA RASTVORA .
RAZRJEDIVANJE R4STVOR4.

Stampa:

ZADACII1 ORGANSKE HEMlJE..

9. HEMIJSKA RA VNOTEZA

Rudarsko-geoloski fakuftet, Tuzla

Sponzor:
SZR BONY, Tuzla

. ....... .46
. .. .50
.56
61

7. HEMIJSKE JEDNACINE. REDOKS-JEDNAC1NE

8. IZRACUNAVANJE POMOCU HEMIJSKIH JEDNACINA

DOD HARFO-GRAF

Jzdavac:

. .. 20
. ... 27

I
1

71

80
. ...... 97

.. 105

BRZlNA HEMJJSKE RE4KClJE ..................................... 105

KONSTANTA RA VNOTEZE..
..' .. 106
LE CHATELIER-OV PRINGP..
109
RAVNOTEZA URASTVORIMAELEKTROLITA.
112
PRODUKTTOPIVOSTI.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 114
JONSKl PRODUKT VODE.. .. .......................................... 120
10. OSMOTSKI PRlTISAK. .
. .............. 130
11. ELEKTROLlZA.. . .
.... .135

12. TERMOHEMIJSKE JEDNACINE

KANTONALNO TAKMIC.ENJE IZ HEMlJE UCENIK4
SREDNJIH SKOLA....
LlTERATURA..
DODATAK.

... 139
. 144
147
..148

1. FIZICKE VL'LICINE I JEDINICE

PREDGOVOR

.
Ova z?i~ka. naI~je~j~na je studentima Rudarsko~geoloskog fakulteta a moze
konsno POSIUZltI 1 UCelllClITla srednjih Skala posebno llcenicima'
...
"
I 'h ..
'
gunnazlJe,
me d.ICIllS
{C 1 emlJske skole. Autori su se trudili da sa,l~'1iu Zb' k da
.
. . . . .
\.ll.ClJ
lr e JU asnove za
profeSlOnaln~ ..onJentaCIJU, ~d~osno da sto veei broj uradenih primjera i zadataka
bude u flll1kCl~~ struke. U Zb!fCl se nal~i i v~liki broj zadataka 1Z organske hcmije.
~em.lJa .~as za~ma 7..nacaJn~ mJe~to u prirodnim naukama, a stekla ga je
u~rJvo. k\ anutattvn~~ pnstupom. proucavanJa ~upstance. Taj pristup se sastoji u
nlJ~:~nJu ma.~a, kOhCll1a: zapre~'ll~, ene~getskih promjena i niza drugih fizickih
veiIcma, t~ nJ~lO:o preracunavatlje 1 povezlvanje pomocujednacina.
U ZbUCI sma posebnu painju posvetili novom pristupu racunanja u heme
racunanje. S vremcnom su se u herniji ustalila dva naCi~I,
rac~~n~a. P~l ~a~in, k~j,i" s~ tem~~~ na, pr~porcijama i tome slieno, povezan je s:
p~~resrum ~01~J~rn. ~zlckih vvel~~ma I Il!lhoVih jcdinica. Takav naGin racunanja
tc:ko se. maze p~mJerutI na slo~elllJ~ proraclU1.~ i treba ga izbjegavati. Drugi nacin
rac~Ja n~ ~oJe~ ~e t.em:lJl ..~Zlcka hemlJa, jednak je racunanju II fizici, a
omogllcav,a .~lesavanJe 1 naJsloze~IJlh zadataka (veJicinski racun).
~ amost ~o~~og 1 dobrog sporazumjevanja medll raznorodnirn
koje se

~ove v~licinsko

USIOVlO Je 1 neke medunarodne dogovore a to

.
su dogovon. 0
J~ mstv~~o~ nac~u rac~anJa po~ocu velicinskih jednacina. Medlltim tradicija je
bIla SUVlse Jaka I ustalJe~a. ~ek JC no:-? Zakon 0 mjernim jedinicama (koji je
obav~zan za. upotreb? u blVSOJ Jugos~avlJl od L januara 1981 godine) uzrokovao

.strucnJaclma
d'

pr~mJene ko~e ~u n~o ~o."ele do ra~un~ja yelicinskim jednacinama u hemiji.

M~d~la:odni sl~~em Jedmlca (Sl) pnhvatila je i Medunarodna unija za Cistu i

pnmJellJcnu he1lllJU ( lUP AC)

U. Zbirci su yodje,dnako koristeni termini, kao npr. disoc\jacija i joniz.acija.

su~~tanca I. tv~: tvOPI:'Ost 1 .ms~orljivost, produkt i proizvod, jedinjenje i spoj, itd.
TeZl ~~acl ObllJczeru su zVJczd1col11. Na kraju knjige dati su zadaci sa takmicenja
srednJoskolaca iz hemije, 1997 godine.

Pod veliCinom se podrazumjeva sve one sto se maze kvantitativrio mijenjati.

VeliCine koje karakterisu fizicke pojave ili odreduju svojstva supstance nazivaju se
fizicli.e velicine. To su na primjee duzina, masa, temperatura, energija, koliCina
supstance, koliCinska koncentracija itd.
Svaka iizicka veliCina ima svoju brojnu vrijednost i odgovarajucu
jedillicu. Kada kaierno daje duiina stoIa 1,2 m onda mama kakvaje stvama duiina.
lzostavimo Ii jedinicu u toj jednaCini, ana gubi svoj snllsao.
A sto znaci izmjeriti neku fizicku velicinu? ZnaCi uporediti je sa velicinom
. istc vrste koja je uzeta za jedinicu. U nasem prirojeru duzina je 1,2 puta vec~ ~d .
jedillice za duzinu, 1 m. Pisanje brajlle vrijednosti bez odgovarajuce jedinice je
besmisleno.
Tokom razvoja naukc i tehnike upotrebljavan je velila broj jedinica, raz1i6t
u raziicitim zemljama. Tokom vrcmena nastaia je prava zbrka u njihovom poimanju i
preracullavanju, te se ukazala potreba cia se uspostavi neki sistem za sve zemlje

~m

12. IIlilostva fizickih vclicina mogu se izdvojiti neke od njih kao osnovne
tizickc vcliCine. Iz njih se mogu izdvojiti sve ostale, izvedene fizicke velicine.
Skup osnovllih i izvedenih jedinica tini sistem jedinica. Na 1 L generalnoj
konferenciji za mjere i tegove, odrzanoj 1960 godine u Parizu prihvacen je
Mcdunarodni sistem jedinica, skraceno S1. On se sastoji od sedam osnovnih
jedinica za sedam osnovnih fizickih vcliCina, Te jedinice su medusobno povezane i
obuhvataju sva podrucja nauke i tehnike (vidi prilog na kraju knjige).
Danas je niz znacajnih medunarodllih organizacija prihvatio SI:
Medunarodna organizacija za cistu i primijenjeuu hemiju (IUPAC), Medunarodna
organizacija za Cistu i primijenjenu ti7iku (IUPAP), Medunarodna organizacija za
standardizaciju (ISO) itd. U bivsoj Jugoslaviji SI je usvojen 1976 godine, kada je
donesen Zakon 0 mjernirn jedinicarna i mjerilima, sa rokom pocetka upotrebe od 1.
januara 198] godine.
Osnovne veliCine i jedinice SI kao i odgovarajuce oznake date su u tabeli na
kraju knjige.
Sve osnovne jedinice strogo su definisane na osnoVu medunarodnih
dogovora. Definisaccmo neke od lljih (Sl.list RBIH, 14/93):
l\'lctar je duzina puta koji svjetlost prede u vakUUl11U za vrijerne jednog 299
792 458-og dijela sekunde.
Kilogram je jedinica mase., a jednak je masi medunarodnog pratotipa
kilograma koji se cuva u Sevru kad Pariza.
Kelyin je termodinamicka temperatura koja je jednak.a 11273,16
lcrmodinamicke temperature trojne meke vode.
Mol jc koliCina supstance koja sadr:h toliko clementarnih jedinki koliko ima
atoma u 0,012 kilograma ugljika C-I2.

Napomena: Elelnentarne jedinke mogu

druge cestice.

bili

alomi, molekuli, joni, eiektroni i

.
Pomocu sedam osnovnih fizicklh veliCina mogu se izvesti sve ostale ~
IZvedene velicine, koristenjern jednacina koje ill povezuju sa ostalim veliCinama
Na primjer, mjema jedinica za masenu koncentraciju izvedena je iz relacije

y=V

a odgovarajuca jedinica je:

kg

m3

.
?s~o'vne i izvedene SI jedinice su kohercntne jedinice. Preracunski faktor
l~medu lih Jedinica je jednak jedinici. Na prin~jer osnovne jedinice su metar (m' i
~11~g~a1l1 (k~), a iz:ede.ne .iediI~ce m~, kg/m.3 itd. Osnovne i izvedene jedinice su ~I
Jcdmlcc u uzem smlslu 1 kratko ccmo ill zvatI SI jedinice.
Nije ,do:'?ljno z~at~ s~~o jednu ~jemu jedinieu. 1z prakticnih razloga sc
?or~d. osnovmh 1 lzvedemh Jedlmea SI konste vee iIi manje jediniee, decimalnc SI

Ova preporuka ne zadovoljava pri racunanju sa relativnim atomskim i

molekulskim rnasarna.
Vrlo male i vrlo velike mjerne podatke cesto je prakticnije izraziti
pomoi'll potencije od 10. Na primjer: a) 1000 = 10', b) 52000 = 5,2-10 4
Ako je broj manji od 1, pisemo ga kao potenciju s negativnim eksponentom.
Na primjer: a) 0,001 = W-3 , b) 0,00012 = 1,2'1O~. Evo jos nekoliko primjera:
a)
b)
e)

d)

e)

0,000014 m' = 1,4 '10 5 m3.

0,0043 molll = 4,3 '10.3 moln,
101300 Pa= 1,01310' Pa,
300000 000 mls = 310' mis,
0,00000021g1l=2,llO"gIl.

JcdmJce .

. Za oznacav~j~ ~ill jedini~~ sluZ.~mo se simbolom prefiksa koji izraiavaju

koliko Je pu~a ncka Jedmlca veea lIt manJa od osnovne, odnosno izvedene jedinice
(koherentne Jedinice).
U tabeli na kraju knjige date su oznake i vrijednosti prefiksa_
Prefiks se pise zajedno sa jedinicom. Na primjer: 1 kPa"" 103 Pa 1 em = IO- 2 m
3
1
3
3 3
'
,
I em3 = 10-6rn,ldm=lO"m,ldm
=lO'm,lmC=IO,3C,lMPa=IO"Pa
Oa napom~nemo da su izmedu ostalih dopustene i jedinicc: 1 i (litar) ;:;:; 1 dm 3 i
1 bar = 10- Pa (pog1edaj na kraju knjige).

ZNACAJNE CIFRE
.

Kada u zadacima racunamo sa mjernim podacima, tatnost rezultata

mJere~Ja mora se ravnati prema broju znacajnih (pouzdanih) mjesta sto ga imaju
podacl.
Pri sabiranju i oduzirnanju trcba u rezultatu zadrZati onoliko cifara koliko
ima broj sa na.imanjim brojcm cifara. Na prirnjer:

0,146 + 2,1 + 0,56 + 2,86 ~ 2,8.

Pri nmozenju i dijeljenju brojeva treba u rczllitatu zadrZati onoliko cifara
koliko ima braj sa najmanjim brojem cifara. Na primjcr

5,360,8 = 4,504 ~4,5.

Pri diz3IUu na kvadrat i kub potrebno .ic u rezultatu zadrZati .bnoliko eifara
koliko ih ima u osnovi. Na primjer:

3,28 = 10, 7854 ~ 10,8.

2

Pri vadenju kvadratnog (i kubnog) korijena vaii i510 pr:J'\i'Io. Na primjer:

.j86 = 9,237 ~ 9,3

2

PRIM,fERI

Primjer 1: Osnovna jedinica za masu je I kg. U hemiji se najcesce koristi

decimalna jedinica I g (gram)
Masu rastvora od 5 g izraziti U osnovnoj jedinici pomocll potenClje od 10.
Rjdlcnje:
m = 5 g = 0,005 kg= 5,10" kg.
Primjer 2: S1 jedinica za zapreminu je 1 m 3. Dozvoljena je upotreba
3
jedirrice litar (I), koja se najcesce koristi u hemiji. 11 = 1 dm
3
3
Zapreminu rastvora od 150 em izraziti u : a) m ; b) 1.
RjeScnjc: a) Zaprenlinu izraienu u em'treba izraziti u m
Racunamo:
1 em:= 0,01 111 "'" 10'2111
1 em3 := (l0-2 m i "'" 10-6 m l
V -= 150 em3 ::;:: 15010-6 m 3 = 1,5.10"4 m 3.

b) Zapreminu izraienu u em} treba izraziti u litrima (1). Znamo daje

1 1= ] dm3 . Racunamo:
I em = 0,1 dm = 10" dm
1 em' = (l0" dm)' ~ 10" dm'
V = 150 ern' = 15010,3 drn' = 0,15 dm'
V=0,151.
Primjer 3: Gustina tvari (supstanee) definise se kao odnos mase i
m
kg
L:'lpremine, p:::: --. S1 jedinica za gustinu je
U hemiji se najcesce koristi

m'

decimalna jedinica -g- odnosno

dm 3

!.
!

Gustin; rastvora od 1,2 -gcm 3

izraziti u: a)_k_g , b) _k_g_, e)_If... , d)!L

m}
dm 3
dm 3
1

Bezdimenziolna veliCina je i maseni udio sastojka A,

weAl
b)

p~~2-g-~12.
em 3

1O-'kg
3dm 3

~12~

'dIn 3 .
Zapaiaffio da su gustine izraiene u glem3 i kgldm3 brojno jednake.
"

10

meA)

~---,

gdje je m - masa uzorka.

Nekaje na primjer, maseni udio kuhinjske soli u rastvoru 0, 103. To znati da
u rastvoru 100 g ima 3 grama soli. Takve se veliCine cesto izraiav ju u postocima
(%), promilima (%0) iIi u dijelovima ppm:

%=001=10-2

d) S obziroru daje 1 dm' ~ II, to je

'Yoo ~ 0001
ppm~iO6

p~I,2'IO' !.
1

U nasem primjeru ma.seni udio je:

Primjer 4: SI jedinica za pritisak je paskal (Fa). U herrtiji se testa koristi

weAl ~ 0,03

= 10"

= 3 % = 30 'Yo"

JO 000 ppm.

gecimaina jedinica kilopaskal (kPa). Dozvoljenaje i upotreba jedinice bar

5
(J bar ~ 10 Pal.
~ormalni atmosferski pritisak iznosi 1,013 bara. Izraziti taj pritisak u:
a) mlhbarllna (rubar), b) paskalima, e) kilopaskaJima, d) megapaskalima (MPa).
o.

VELICINSKI RACUN
Rjdenje:
a)
b)

I bar ~ 1000 rnbar,

p ~ 1,0!3 bar ~ 10 13 rubar,
Ibar~105Pa,

1,013 bar ~ 1,013-10 5 Pa,

cJ

IkPa~IO'Pa

d)

1,013.105 Pa =' 1,01310' kPa = 101.3 kPa,

1 MPa = 10' Pa
.
5
1,0J3.10 Pa ~ 0,1013 MPa.

Primjer 1: Zapremina rastvora je V

Il

Odnosi medu fizickim veliCinama izraiavaju se S fiZiC

I~ihovim jedinicama. Takvo racunanje se naziva veliCinsko_ K
fizickim veliCinama pokazacemo na nekoliko primjera:

velicinama i

0 se racuna s

120 cm~, amasa 20 g. K;lika je

gnstina rastvora?

Rjdcnje: Gustina rastvora se izracunava iz relacije:

a)

Primjer 5: Izraziti u SIjcdinicama:

pritisak: 1 bar, 20 rubar, 30 kPa i 15 MPa.

zaprerninu: 20 em3, 3 dm 3, 60 mI,

b)
e)

'
gustinu 1,4 glm', 1250 gil, 1,06 kgldm', 1,8 glrui.

a)
b)

5
10 Pa; 210' Pa; 3010' Pa; 15.106 Pa.
20 em' = 2010~m' = 2.lO5m 3; 3 dm' ~ 3lO" m'; 60 ml = 60 em' =
6010-6 rn 3= 6.10,5 m3 ,

Rjc.senje:

c)

1,4 g/em' = 1,4lO3 kgllO~m' = 1,4.IO'kglm';

1250 gil ~ 12501O"kg/IO"m' ~ 1250 kg/m';
1,06 kg/dm' = 1,06 kg/lO"m' ~ 1060 kg/m';
1,8 g/ml = 1,810'kgllO~m'~ 1,810' kg/m' ~ 1800 kg/m'

Postoje i bezdimenzionalne velieine, tj. veliCine Gija je jedinica broj 1. Na

primjer, kaicmo da je braj molekula N = 1022 .

m
p=-

220g
120 em'

1,83--, .
em

Napomena:Clkoliko rezultat ielimo izraziti u S1 jedin'ci onda lema

decimalne jedinic.e pretvoriti II osnovne:

183.!O3~
,
m}'
Primjer 2: Zapremina rastvofaje V = 150 eru' a gustina 12 g/em' Kolika
je masa rastvora?
, Rjelenje: m = P'V ~ !,2g/em"150 em' ~ 180 g.

Primjer 3: Ako je zapremina idealnog gasa 13 l, pritisak 0,98 NfPa,

temperatura 24C, kolikaje koliCina molekula u tom gasu?

Rjescnje: Aka zelirno rezultat dobiti u SI jedinicama onda polazni podaci

moraju biti u SIjedinieama.
V=131=U.l0'm',
p = 0,98 MPa = 0,98'10'Pa = 9,8'IO'Pa
T= 273 + 24 = 297 K
n""'?

pV 9,8.IO'Pa.13.10"'m'
n = ,._- ""
R T
8,314 J/molK297 K

5,16 mol.

R a) 0.7, b) 8,31.
1.8. Koliki je kolicnik brojeva, pazeCi na pOllzdana mjesta: a) 0,032 : 0,004, b) 97,52
.2,54.

R: a) 8,0, b)38,4
1.9. Izrazite zapreminu rastvora od 1 dm3 u:

3
Ill ,

em3, mm 3 , 1, dl, ml,i )11.

1.10. Zapreminu rastvara od 2 em3 jzrazite u : m!, dm 3, I i m3 .

R: 2 ml, 2!O'dm3, 210,31, 2!O6m3

1.11. Izrazite u SIjediniei pritisak gas od: 986 mbara, 7 bara, 321 kPa

ZADACI
1.1. Izrazite 5 pomocu potencije od 10:
0) 1230 g, b) 22540 em', e) 985600 Pa, d) 0,0027 g, e) 0,000062 m'

R: a) 1,230'10' g, b) 2,2254'10' em), c)9,856'10' Pa, d)2,7 '10"g, e) 6,2 'W"m3

1.2. lzrazite u 81 jedinici, s pomocu potencije ad 10, sljedece mase: 0,00325 g ,4,23
t, 0,054 mg.

R: 3,25' !O~ kg, 4,23'10 3 kg, 5,4'10.8 kg.

1.3.

Izrazit~ masu od 19 u kg, rng i tAg. Rezultat prikazite kao poteneiju od broja 10.

R: 10'] kg, 10' mg, 106 ~g.

1.4. Izrazite pritisak gasa od 12000 Pa u: kPa, MPa i barima.

R: 9,8 104 Pa,

n0 5 Pa,

3,2110' Pa.

1.12. Zapremina rastvara je 250 m!, a gustina 1,02 glem '. Kolika je m{lsa rastvara u
gramima i kilogramima?
R m = 255 g"" 0,255 kg.

1.13. Masa rastvoraje 1 kg, a gustina 1,1 g/cm3. Kolikaje zapremina rastvara?

R: V = 909 enl3 = 0,9091.

1.14. Kad se dijele istovrsne velicine (ve!icine koje se mOb'll izraziti istim
jedinicama) dobiju se bczdimenzionalne velicillC. Izraz.ite vrijednosti ovih jedinico'
.a) glkg, b) mglkg, cJ ~glkg, d) 1Iem3
'
,e) 1
mIll,) 3
em /m.

R: a) 0,001, b) 10.6, e) 10", d) 1000, e) 0,001, I) 10~.

R. 12 kPa; 0,012 MPa; 0,12 bara.

1.15. U rastvoru mase m = 50 g rastvorena je 2 g kuhilljske soli. Koliki je maseni

udio u: postotcima %, promilima 0/00, dije10vima u milion (ppm),

1.5. VodeCi racuna 0 znacajnim eifrarna pomnoiite ove brojeve: a) 4,8'2,1 L b)

OJ13204 c) 0,0323'0,21.

R: 4 % = 40 %0 = 40000 ppm

R: a) 10,128", 10, b) 6,1, c) 0,0068.

1.16. Izrazite zapreminu rast\'ora od 1,2 m u: dm ,cm3 ,Ttun3 Rezultat izrazite kao
potenciju broja 10.

}\"apomena: U krajnjem rezultatu vaian je braj c~fara a ne braj decimalnih mijesta.

1.6. Treba naCi kolienik ad: a) 12,48 i 0,312, b) 4,53 i 2,0.

'. R: a) 40,0, b) 2,3

1.7. Ponmozite ove brojeve, pazeCi na pouzdana mjesta: 2,21 '0,3, b) 2,02-4,113.

1.17. Profek{a koliCina elekticiteta u kulonima (C) moie se izraziti fwo proizyod jaCine struje
11 ampen"ma (1).i vremena proticanja u seklll1dama (I). Koliko elel.1ricil('[a prolekne kroz

p"resjek pyovodnika za 6 soli ako je jaCina scruje 5 A 7

RQ~1"~1.08](tC

1.18. Elementamo naeiektrisanje, Ij. naelektrisanjejednog eiektrona, iznosi 1,6.10. 19 C. Svaka

kaliCina elektriciteta moze se izraziti kao cjelobrofni umnoiak elemenlame koliCine
elekrticitera: q = N-e, Koliko elementarnih naelektrisanfa odgovara kolieini elektticileta od
jednog kulona ?

2. MASA ATOMA I MOLEKULA.

MOLARNE VEL/CINE

1.19, Gustina 67 % nitratne kiseline iznosi 1,49 gicm 3, a zapremina 1 ml. Kolika je masa Cisle
Kuehne?
R: m(.4)

0,938 g.

Stvarna masa pojedinaCnih aloma je vrlo mala. Izraiavanje njene mase u

kilogramima nije prikladno. Mase tako malih cestica mnogo tacnije se rnogu
medusobom uporedivati nego preracunavati u jedinice rnase. 2ato je i dogovoreno da
se mase atoma izraiavaju prema masi neke druge cestice, Pojam reiatiYnih
atomskib masa prvi je uveo J.Dalton 1803 godine a kao atomska jedinica mase
izabralla je masa najlakseg atoma tj. atoma vodika. Aka je npr, relativna atomska
masa kisika 16 to znati da jc masa atoma kisika 16 puta veta ad mase atoma vodika.
Nakon otkri6a masenog spektrografa i izotopa fizicari i hernicari su kao
atomsku jedinicu mase izabrali sesnaestinu mast atoma kisikovog izotopa 160, Sto je
davalo tacnije rezultate, a 1961 godine kao atomska jedinica mase je izabrana
dvanaestina mase atoma ugljika-12 i dobila je naziv unificirana atomska jedinica

mase,u:

Njena vrijednostje : mil = u

= 1,66057.10'27 kg.

Relativna atomsk'l masa Ax- nekog atoma odreduje se prerna unificiranoj

atomskoj jedinici mase. To je neimenovani broj koji predstavlja broj unificiranih
atomskih jedinica mase, odnosno braj koji pokazuje koliko je puta masa atoma veca
od jedne unificirane atomske jedinice mase.
Masa jednog atoma se ouda i:z..racunava kao:
rna:::: Aru,

a relativna atomska masa kao:

Ar=~.
u

Primjcr 1: Kolike su mase atoma vodikovog izotopa IH i almninija At ?

Relativne atomske mase su : Ar(H) ~ 1,0078 i Ar(Al) ~ 26,9815.
Rjdenje:

mCH) ~ Ar('H)-u ~ 1,0078'1,6606.10.27 kg ~ 1,673,10.27 kg,

m(AI) ~ Ar(Al)u ~ 26,9815.1.6606.10.27 kg ~ 4,480.]0"26 kg.
Primjer 2: Prirodni bakar je smjesa 69,17 % izotopa "Co cija je .Ar ~
62,929 i 30,84 % izotopa 65~U Cija je A.r = 64,9~7. Kolika je relativna atomska masa
.
prirodnog'bakra ? Kolika je ta masa u kilogramima ?

Rjdcnje:

KoliCina supstance (tvari) ,n

x, ~ 0,6917
Ar, ~ 62,929
',~ 0.3084
Ar2": 64,927

Ar=? rna=?
Ar"" Xl,Ar1 + X2,Ar2 "" 43,528 + 20,023 =: 63,55,
ffi, ~ Ar,u ~ 63,55,1,6606,]0,27 kg ~ 1,055,10,25 kg,

To je velicina koja je proporcionalna broju jedinki koje ulaze II sastav neke

supstance, Pod jedinkom se podrazumjeva broj atama, molekula, jona ... Na prirnjer,
jedan atom vodika H, 20 molekula vadika H 2 , hiljadu rnalekula vode H2 0, 3 jona H~.
Braj jedinki oznacava se sa N.
SI jedinica za kolicmu supstanse jc mol. Mol je ana kolicina supstance koja
sadrii toliko jedinki koliko ima aloma u 0,012 kg izotopa ugljika 12.
Broj jedinki N i koliCina supstance (tvar) n mcdusobno su proporcionalne
veheine:

Relativna moickulska rnasa, Mr, nekog jedinjenja (spoja) je takodc

neimenoyan broj koji nam pokazuje koliko je puta masa molekula iIi fommIske
jedinke nekog spoja veea od unificirane atomske jedinice masc. Ona se dobije kao
zbir relativnih atomskih masa atoma koji cine molekulu (formulske jedinke) log
spoja. Masa molekule je:

gdje je NA - Avogadrova konstanta. Ona predstavlja broj jedinki

supstance od jednog mola.

11

kolicini

To znaGi da u 12 grdma ugljika-12 ima 6,022-1023 atoma ugljika.

odakle se relativna molekulska rnasa maze definisati kao:

Mr:;;;:;mm.
Primjer 1: Koliko atoma ima u bakamoj kugJici koja ima 0,3 mola cistog

u
bakra?

Primjer 1: Kolikaje relativna molekuiska masa fosfatne kiseline H]PO,,?

Rjdenje:
Sastav fosfatne kiseline prikazuje formula, sto znaci da molekul sadrZi 3
.atoma vodiko, 1 atom fosfora i 4 atoma kisika. Posta je Ar(H) ~ 1,0078, Ar(p) ~
30,9738 i Ar(O) ~ 15,9994 ondaje:
Mr(H3P04 ) ~ 3 Ar(H) + Ar(P) + 4 Ar(O) = 97,9951.

Za prakticno racunanje moze se uzeti Mr;:;: 98.

a)
b)

Primjcr 2: Izracunaj:
masu jednog molekula CO2
masu fonnulske jedinke Na2S04

a)

Rjdenje:
Prema jednacini, masa jedne molekule je
ffim(CO,) ~ Mr(C02)u

Relatlvna molekulska masa C02 je

Mr(C02) ~ lAr(C ) + 2Ar(0) ~ 1,12 + 2,16 = 44.
Uvrstavanjem u predhodnu jednacinu dobi\'amo
mm(CO,) ~ 44,1,6606]0'27 kg = 7,3]0'26 kg.
Masajedneformulske jedinke natrij-sulfataje:
mm = (Na2S0,) ~ Mr(Na,SO,)u
Relativna molekulska masa natrij~sulfata je:
'Mr(Na,SO,) ~ 2Ar(Na) + l.Af(S) + 4Ar(0) = 2'22,99 + 132,06 + 416 = 96,06.
Masa jedne formulske jedinke je:
mm ~ 96,06, ],6606, 10'27 kg = 1,595,10'" kg.
b)

10

Rjesenje:
Broj atoma bakra povezan je sa koliCinom bakra prema jednaCini:
N(Cu) = n(Cu),NA
N(Cu) ~ 0,3 mol.6,Q22,10" mor"~ 1,807-10" .
Kugliea sadrii 1,807-10" aloma bakra.

Primjer 2 : Kolika je koliCina molekula koja sadrZi 2,3 i024 molekula

cUll101a ?

Rjdcnje: Kolicina molekula u uzorku zadanog broja molekula je:

n(etan ola) =-

N(etan ola)

-N-~--.
A

Uvrstavanjem zadanog podatka i poznate vrijednosti Avogadrove konstante

dobivamo:

n(etanola)

2,3.10 24

3,82 mol.

6,02,10"

Uzorak sach-zi 3,82 mola etanola.

11

lViolarna masa, M
To je masa kolicine sup stance ad jednog mola. Molama masa jc brojno
jednaka relativnoj molekulskoj masi odnosno relativnoj atomskoj masi prema izrazu :
M

Mrglmol

ArglmoL

Iz jednacine kOja definise molarnu rnasu potrcbno je naCi relativnu

molekulsku masu:
',,Mr(AgN03 ) ~ jAr(Ag) + IAr(N) + 3Ar(0) ~ 107,9 + 14 + 316 = 169,9
Molarna masaje M ~ 169,9 glmo!.
m(AgNO,) = 0,4 moH69,9 glmol
m(AgNO,) = 67,96 g
Potrebna masa srebro-nitrataje 67,96 g.

Dokaz.- Masa jednog molekula je Illm = Mru. Takode masa kolicine

supstance odjednog molaje M::::: NAomm. Zamjenom dobijemo:

Primjer 3: Izracunati kolicinu supstance u 10 g: H, H 2 , O2 , NaCl.

M == :MrNAu "" Mr6,02210 23 mor 1,l,661O-2?kg "" Mr1Q-3 kg/mol = 1v1rg1moL

Prema definiciji molama masa supstance Aje:

Rjdenjc: U tablicama nalazimo da je:

ArCH) = 1,008, MrCH,) = 2,016, Mr(O,) = 32, Mr(NaCl) ~ 58,5

M(A)~ m(A).
neAl
SI jedinica malarne mase je kilogram po molu (kg/mol). Najcesce se karisti
dedrnalna SI jedinica gfmol.
Molarnu masu supstance abieno ne nalazima u tablicama vee je dobivamo
iz relativne atomske mase odnosno relativne molekulske masc, prema poznatoj

Malarne mase su
A(H) = 1,008 g/mol, M(H 2 ) = 2,016 glmol, M(O,) = 32 glmol, M(NaC!) =
58,5 glmol.
KoliCine supstance su:

relac~ii.

m
n(H)=--M(H)

Primjer I: Kolika je molarna masa H20, H,SO" NaC!, Ag, AI, Pb, CO2?

109
1,008 gl mol

9,92 mol,

109

niH,) = - - - - - - = 4,96 mol,

'2,016 gl mol

Rjescnjc: Molarne lnase se odreduju iz relativnih molekulskih odnosno

atoIllskih masa. lz tabliea izracunavamo da je Mr(H,O) ~ 18,016, Mr(H,SO.) ~
98,07, Mr(NaCI) ~ 58,S, Ar(Ag) ~ 26,98, Ar(AI) ~ 26,98, Ar(pb) ~ 207,2,
Mr(C0 2) = 44. Kada rclativne atomske mase odnosno molekulske mase izrazimo u
g/mol dobicemo molame mase:

n(O,)

~-~~ 0,312 mol,

32glmol
10 g
,
n(NaCI)=- --=0,l71mol.
58,5 gl mol

M(H 20) ~ 18,016 glmol, M(H,SO,) = 98,07 glmol, M(NaC!) = 58,5 glmol,
M(Ag) = 107,87 glmol, M(AI) = 26,98 glmol, M(Pb) ~ 207,2 glmol,
M(Co,) ~ 44 glmo!.
'

Primjer 4: Izracunati koliCinu supstance i braj jedinki u 1 kg vade i 1 kg

Prema definiciji kolicina supstancc, odnosno mola, moterno pisati da je:

m
N
M NA

zeljeza.

n=-=--,

gdJe je:
m ~ masa supstance, M- molarna rnasa, N- braj jedinki (atoma, molekula, jona .. ),
N A - Avogadrova konstanta.

Molarnu masu M je najprakticnije izraziti u glmol, te se i masa

supstance m najceSce izraZaya u gramima.

Rjesenje: Broj jedinki (molekula) u 1 kg vode izracunavarno na sljedeCi

naCin:
m(H,O) = 1000 g
M(H,O) ~ IS glmol
n(H,O)='1
N(H,O) =?

m
1000 g
n = - -- ,
m 18g/mol

55,55 mol

Primjcr 2: Za neku hemijsku reakciju potrcbno je 0,4 mala srebo-nitrata.

Koliko je potrebno' odvagati grama te soli?

N(H,O) ~ NAn ~ 6,0221023 mor I 55,55 mol ~ 3,34510",

KoliCina jedinki (atoma) u 1 kg zeljeza je:

Rjdcnje:
n(AgNO,l = 0,4 mol
m(AgN03)~ ?

12

m(Fe)
1000 g
n(Fe) ~ - - = - - - - - ~ 17 9 mol
M(Fe) 55,85 gl mol
'
13

Broj jedinki (atoma) u 1 kg zeljeza je:

Molarna zapremina Vm

N(Fe) = n(Fe)NA = 17,9 mol6,022-10" mOrl = 1,07810'5

Primjer 5: U boci ima 5 kg metana. Koliko ima molekula metana u boci?

To je zaprernina kolicine supstance od 1 mola. Prerna defmiciji molarna

zapremina supstance A je:

RjeSenje;
meCH,) = 0,5 kg = 500 g
N(CH,) =?

VeAl
d
Vm (A) = n(A) , 0 nosno

gdje je

1z jednacine koja defmise kolicinu supstance:

N
NA

slijedi da treba nab relativnu molekulsku masu i molarnu masu metana:

Mr(CH 4) = Ar(C) + 4Ar(H)

zaprernina kolicine supstance n.

3

n=~=--,

V~

12,01 + 41,008

Mo!arna masa metana M(CH,) = Mr(CH.,)glmo!

16,04.

SI jedinica molarne zapremine je m fmol. Najcesce se koristi decimalna 5.1

jcdinica dr~llmol, odnosno limo! ( 1 1= 1 dm\
Vrijednost molarne zapremine zavisi od temperature i pritiska Sto narocito
dolazi do izraiaja kod gasova.
1 mol idealnog gasa pri standardnim uslovima (273,15 K i 101325 Pa)
3 3
zauzima zapreminu od 22,41 odnosno 22,410 m .

16,04 glmo!.

V me = 22,4 IImol
Broj rnolekula metanaje:

N(CH4)~NA m ~6,022.1023mo!'1
M

'00
) g
-1,872.10".
16,04g/mo!

Primjer 6: Kolika je rnasa zlata i cinka koje odgovaraju broju od 2.10 20

atoma?
Rjdenje:
NeAu) = NeZn) = 2.1020 atoma
m(Au) ~?
m(Zn) ~ ?

Primjer 1: Izracunaj zapreminu amonijaka pri standardnim uslovima aka je

masa amonijaka 80 grama.

Rjdenje:

Iz jednacine koja definise molamu zapreminu nalazirno cia je zaprcnrina

. amonijaka

maze

Y(NH3)~ n(NH))Yrn o
Za izracunavanje zaprenrine potrebno je znati kolicinu amonijaka koja se
izracunati lZ poroate mase amonijaka:

n NH
(

Da bi nash mase zlata i cinka treba prvo naci njihove molarne mase.
M(Au) ~ Ar(Au)glmo! = 196,966 glmo!
M(Zn) = Ar(Zn),glmol ~ 65,38 glrno!

~ m(NH,) =

80g

M(NI'))

17,03 g/mo!

))

= 4,70 rna!

Y(NH 3 ) ~ 4,70 mo!22,4 mor l ~ !05,28 L

Pri standardnirn uslovima 80 g amonijaka zauz.ima zapreminu od 105,28 1

Posta je kolicina supstance n::::!E.. =:~, andaje:
M

Primjer 2:

NA

a)

m(Au) ~ N(Au) M(Au) ~ 2 .10 20 , 196,966 g/mo! ~ 0,0654 g.

NA
6,022 10" mo!'l
m(Zn)

=N(Zn) M(Zn) =2 .1020

NA

!4

65,38 g/ mol
. 6,022. 10 23 mo!'l

0,0217 g.

b)

Koliko ima moiova i molekula, pri standardnim uslovima, u 1 litru: H 2 ,02 i

CO,?
Kolikaje odgovarajuca masa?

Rjesenje:
Vm = 22,4 lfmol
Y= i l
M(H,) ~ 2,016 glrno!
M(O,) ~ 32 glmo!
MCCO,l ~ 44 glmo!
11""7
!5

M
p
Molama zapremina vade i olova je:
Vm=~

a) Braj molova je:

_ M (H,O)_18glmol
Vm ( HO
,
) - p(H,O)- IOOOgll

0,0446 mol,

II
22 4 ! /
,

n(CO,)

'p(Pb)'

,IDO

ZADACI

0,0446 moL

lk
B roj' mo
el
u"
a lzracunavamo iz n ::: -NN odakle je'.
A

N(H,) ~ n(H,)N A ~ 0,0446 mo!6,02H0 23 mol" ~ 2 86.1022

N(O,) ~ 2,68.1022 ,
.
"
N(CO,) ~ 2,68]022
Na istoj tempemturi i pritisku iste zapremine gasova imaju isH broi
molekula odnosno mala va.
J

c)

(Pb)~~(Pb) ~OOI8 limo!

V
! ~ 0,0446 mol,

00811
I
,I
rna

Masu izracunavamo izjednaCine: n;:;; ~

M odnosno

ill

== nM.

2.1.
a)
b)
c)

Koltka je rnasa:
jednog prosjeellog atoffia kalcija Ca i magnezija J\1g,
prosjecnog molekula kisiY.a O 2 i vade H 20,
prosjecne fonnulske jedinke natrij~karbonata Na2C03 i natrij-hlorida NaCl?

R: a) 111;,(Ca) ~ Ar(Ca)u ~ 6,66.10.26 kg; 1l1,(Mg) ~ 4,04.10 kg.

b) mm(O,) ~ Mr(O,l'u ~ 2,65lO''' kg; mm(H20) ~ 2,99lO''' kg.
2
c) 111,,(Na,C03) ~ 1,76.10.25 kg; l11 m(NaCl) = 9,70.lO' 'kg.
26

2.2. Kolikaje molarna masa atoma :

CI, b) Cu, c) N, d) K, e) Ph.

m(H,) niH,) ~ 0,446 mol2,016 glmo! ~ 0,09 g,

m(O,) ~ 0,8 g,
m(CO,) ~ 1,96 g.

a)

Pri.mjcr 3: Kolikaje malama zapremina vade na temperaturi 4D C a kolika

olova' Gustma vade na 4'C je 1000 g~, a olova 11400 kglm 3
'

R: a) Ar = 35,45, M ~ 35,45 glmol; b) Ar ~ 63,55, M ~ 63,55 glInol; c) Ar =

14,01,
M = 14,01 glmol; d) Ar = 39,10, M ~ 39.10 glmol; e) Ar = 207,2, M ~ 207,02
glmo!
2.3. Izracunajte relativnu molekulsku masu i molamu masu: a) natrij~bidroksida
NaOH, b) nitratne k1seline HNO" c) Fe(OH)3, d) NH,OH, e) AhO" f) H,.

RjeS:cnje:
p(H,O) = 1000 ~
p(Pb) ~ 11400 kglm' ~ 11400 gil
M(H,O) = 18 glmol
M(Pb) ~ 207,2 gimoL

R a) Mr ~ 40,00, 1\1 ~ 40,00 glmol; b) Mr ~ 62,01, M ~ 62,01 glmol; c) Mr ~

106,85, M ~ 106,85 glmol; d) Mr = 53,49, M ~ 53,49 glmol; e) Mr" 101,96, M =
101,96 glmol; f) Mr ~ 2,016, M = 2,016 glIllO!

Vm(H,O)~?

V",(Pb)

2.4. U jednaj celiji crijevllog baciia ima 150 mmol jona K+, Izracunaj broj jona kalija
u jednoj celiji.

Prema dfi
.. Vm:::: -;
V treba naei braj molova i odgovarajlleu zapreminu,
e llllCljl
~os:o nema~o konkretue podatke za zaprerninu V
izracllnaVanjC

molame mase:

'

n=1 p:::::M
c ... V
Zamjenom u gornju jednaCiuu dobijemo da je molama zapremina:
16

R: n ~ 0,15 mol; N ~ 9,0310".

i masu m, izvodimo fonnule za

2.5. Koliko ima molova i atoma u 19 allUllil1ija, antirnona, hroma,silicija i bora?
23

R: 0,742 mol AI, 4,4f.l023 atoma AI; 0,164 mol Sb, 0,98.10 atoma Sb; 0,385 mol
23
23
Cr, 2,32.10 23 atoma Cr; 0,713 mol S1, 4,29.10 atoma 51; 1,85 mol B, 10,83.10
atoma B.
l7

2.6. Koliko grama srebro-hlorida treba odvagati aka nam je patrebno za ncku
reakciju 0,4 mola AgCI?

2.17. Kolikaje masa II azota i hiora pri standardnim uslovima?

R: 1,25 g azota, 3,15 g hlora.

R: 57,3 g AgCl
2.7. Koliko molekula ima u 1 m 3 vode, ako je gustina vode 1000 gil?

2.18. "Masa kisika u celicnoj bod iznosi 1,6 kg. Kolika bi bila zapremina pri
standardnim uslovima? Koliko ima molova i molekula kisika?

R: n ~ 55555,5 mol, N ~ 3,34 1028 molekula

R: 50 molova, 3,0110" molekula, V~ 11201.

2.8. Koliko molekula ima u 1 g nitrogena, 10 mg metana i 5,3 g CO2 ?

2.19. Zapremina zraka u uCionici pri standardnim uslavirna iznosi 200 m . Kolika je

masa zraka i koliko ima molekula zraka? Prosjecnamolama masa zraka

iZ1105i

28,9

g/moL

2.9. Izracnnajte masu uzorka koji sadrzi a) 1,5.10 15 atoma 2n; b) 1,64.10 24 moiekula
1,; c) 3,2.10 23 aloma He, d) 4,1.1023 molekula etana?
'

organska hemija
2.20. Kolika je masa prosjecnog molekula: a) etina C,H2, b) metanola CH,GH, c)
etanola C,H,OH?

2.10. Izracunajte ukupan broj molekula u rastvorn koji je doblven mjesanjem 3,2
mola H20 i 1,5 mala CH)CH20H.

26
H a) 4,3210'26 kg" b) 5,32.10,26 kg, c) 7,32.10. kg.

2.21. Kolikaje rnolama masa ovih ugljikovih jedinjenja: a) etana C 2H 6, b) benzena

dobivenom uzorku Na?

C6B", c) etanske (sircetne) kiseline CH3 COOH, d) saharoze C I,HOlO , ,, e) gltikoze

C6H 12 0 6 .

H
' 9.10 23 .
/",.J,

R: a) M ~ 30,0 glmol; b) M ~ 78,05 glmol; c) 76,03 glmol; d) M ~ 342,17 glmol;

2.11. Elektrolizom NaCI dobiveno je 15 grama Cistog Na. Koliko atoma ima u

,,'.-

\.

e) 180,09 glmo!

!,tl7- Gustina NaOHje 2130 gIL Kolikaje molarna zapremina NaOH?

H 0,

2.22. Koliko molova ima u: a) 2 g metana CH" b) 50 g fenola CJ150H, c) 80 g

metan-kiselille HCOOH, d) 40 g oktadekan (stearinske) kiseline C"H,COOH.

188 llmol.

H a) n ~ 0,125 mol; b) n ~ 0,532 mol; c) n ~ 1,38 mol; d) ~ 0,158 mol

2.1.3. Izracunajte masu,broj mol ova i molekula u 2 1 vode prj ODe. Gustina vode je 1
3
g/cm .

2.23. Koliko molekula ima u jednom gramu sljedeCih ugljikovih jedinjenjaa) butana C3H lO, b) hlormetana (metil~hlorida) CH}Cl, c) dimetil~elera CHr O- CH 3
d) proponona (CH3 hCO, e) allilina CJl5NH" f) glicina H2N-CH2COOH

R: m~ 2000 g, n~ Ill,! mol, N~ 6,69'1025 .

2.14. lzracunati koliCinu tvari u: a) 3,45 g Na; b) 10 t MgCO,; c) J 2,425 mg cr;
d) 1,0 kg H,S04,

R: a) 0,15 mol; b) 1,186J0 5 mol; c) 3,510" mol; d) 10,19 mol.

2.15. Koliko sejedinki nalazi u 1 g I-hO, Q,12 molova Zn i 0,005 molova Ca 2+?

R: a) n~O,OI72 mol, N~1,038.10Ol; b) n~0,0198 mol, N~I,193.J022; c) n~O,022~;

mol, N~I,309.1022; d) n~O,Ol72 mol, N~I,038.1022; e) 1l~0,0107 mol, N~6,4710 ;
I'

f) n~0,0133 mol, N~8,011021

2.24. Izraeunajte zaprerninu koju pri standardnim uslovima zauzima: a) 1 g metana,
b) 5 g propana, c) 4 g etina (acetilena), d) 9 g butana.

R: 3,346.1022 molekula; 7,23.102 atorna; 3,01.10 21 jona,

Ha) 1,41; b) 0,511; c) 861; d) 0,391.

2.16. Izracnnati

rel~tivne

molekulske

n19-se sljedeCih jedinjenja: erG}, KAI(S04)2,12

H 20, Si0 2_

2.25. Koliko molekula pri standardIJ.im uslovlma ima u-100 ern): a) etana, b) eteria;~e)

R: 100; 478,38; 60,09.

etina?
R: a) n~O,00446 mol, N~2,69.1021; b) islo; c) iSIO. Zasto"

18

19

30 SVOJSTVA GASOVA
rn RT

p~--.

VM

Stanje gasa odredeno je njegovom zapreminom V, pritiskorn p i

1emperaturom T. Uslovi pri kojirnaje pritisak gasa 101325 Pa (norrnalni atmosferski
pritisak) i temperatura 273,15 K nazivaju se standardnim usiovima i obiljezavaju se
po iTo_ JedoaCina koja pokazuJe povezanost tih vc1iCina., za odrederlU koliCinu gasa n,
naziva se jednacina gasnog stanja.

a gasove Cije stanje mozemo opisati tom jednaCinolll zovemo idealnim gasovima.
Konstunta R sc naziva univerzalna gasna. konstanta i iznosi R = 8~14 J/molK.
Odnos termodinamicke temperature T i Celzijusove temperature t, poznat je
iz fizike:

POSto je rn!V gustina, ouda je:

pM
P~RT

Iz te relacije se moze izrdcunati molama masa gasa. Takode iz navedene

jednaCinc se uocava da sc pri stalnoj temperaturi i pritisku gustine dva gasa odnose
kao njihove molame mase.

T ~ 273,15 + t.

jednacini ~asnog stanja (Klapejron~ova jednaCina) zapremina

(1 1 ::: 1 dm ) onda se pritisak moze iZr8ziti u kPa. Posto je 1 1
3
hiljadu puta manji od 1 m i 1 kPa hiljadu puta veta jedinica od 1 Pa onda se
Ako Sf
izrazi u litrima

Iz te jednaCine se izraclmavaju tzv. reilltivne gustine g~lso"a (najcesce u

odnosu nu zrak~vidi primjer 2).

proizvod dijela odnosno l11ultiplajedinice S1 kompenzuje:

Hilla = 1O-3m3_10 3Pa = mJPa

U tabeli 1 su date jedinice SI i decimalne jedinice za veliCine koje se

najcesce koriste u hemiji.

VeliCina

OZllaka

pritisak

zapremina
tem2cratura
masa

~moiarna

1-'

n{asa (

.
gustma

RjeS:enje: Za n = lmol gasa, R = pvrr. Aka uz.memo standardne uslove

temperature i pritiska To i Po zapremina 1 mola idealnog gasa je Vo=22,4 1. Tada je:
3

Primjer 1: Izracunati vrijed...tlOst univerzalne gasnc konstante R.

T
m
M
0

Decimalna jedinica koja se

najvise koristi Uhemiji

Jedinica S1

. kPa

Fa

m'

101325Pa.22,4l29 10-3 ~
.
R = Po Vo _________--'m~ol _ 8 314_1_
To
273.15 K
'
mol K .

'i~J";r~

.
.

K
kg
kg/mol
kglm3

1i

. g

Primjer 2: Kolike su relativne 6'1J.stine gasa vadika

glrnol
gil ~ kglrn'

Da ne bi bilo konfuzije pri racunanju fleba biti dosljedan pri njihovo]

upotrebi. Posto je u hemiji prakticnijc zapreminu izntiavati u litrima onda se
pritiSlik mora izraziti u kPa. Takodc je prakticnije moIamu m.iSU izraziti u gfmol
i tada se masa trcba izraziti u gramimn a gustina u gil. ImajuCi to na umu neee biti
zabunc.
Daltonov zakon parcijalnih pritisaka gasova glasi: Ukupan pritisaJ.;.
smjese gasova jednai{ jr zbim pal"x:ijalnih pritisllka komponenata)

Hz,

CO2 i CO

odnosu

na zrak?

Rjdenje:
M(zrak) ~ 28,9 glmol
M(H 2 ) = 2 glmol
M( CO2 ) ~ 44 glmol
M(CO) ~ 28 wmol

!'.L~D=?
p,

A.io relatii--TIu gustinu oznaCimo sa D onda je:

P=Pl+P2+PJ+
1z Klapejronove jednaCine moz.e se izraclU1ati gustina gasa

20

p:
21

Primjer 5: Iznad katodc, pri elektrolizi vodc, izdvaja se gas vodjk pri
temperaturi 25C i pritisku 101,3 kPa. Izdvojena zapremina vlaznog gasa je 46 em 3 .
Aka je parcijalni pritisak vodene pare na toj temperaturi 3,17 kPa odredi parcijalni
pritisak suhog vodika i broj molova snhog vodika.

_ Mr(R 2 ) _ 2 _ 0 0692
D(R 2) - Mr(zrak) - 28,9 - ,

D(C02)~ Mr(C0 2 )

1,52

Mr(zrak)
D(CO)

~ Mr(CO) ~ 0,97,

Rjdcnje:
lO1,3kPa
p(H 20) ~ 3,17 kPa
T - 273 + 25 ~ 298 K
V ~ 46 cm3 - 0,046 I
p(H,) - ?
p~

Mr(zrak)
Uocavamo cta su vodik i ug1jen(II)-oksid "laksi" od zraka, a ug1jen(lV)-

oksid teii. Odnos molarnih masa jednak je odnosu relativnih molekulskih masa
le stoga nismo pisali jedinice pri izraeunavanju.

n(H2 )

""

?
Ukupan pritisak vlainog gasa je:

Primjcr 3: Gustina gasa C~ na temperaturi 15"C i pritisku 101,325 kPa

iznosi 1,86 gil. Kolikaje molama masa gasa?

p ~ p(H,) + p(H,O),
p(R,) ~ p - p(H,O) ~ 101,3 - 3,17 = 98,13 kPa.

Rjesenje:
T ~ 273 + 15 ~ 298 K
P ~ 101,325 kPa
p ~ 1.86 gn

98,13kPaO,046I =OOOI8mol
8,314J/mol K 298K
'

Md

Primjer 6: Atrnosferski zrak sadrli 21 % kisika. Koliki je parcijalni pritisak

kisika? Ukupan pritisakje puk "" 101,3 kPa.

RT

Rjdcnje:

P ~ 0,21 Pill< = 0,21,101,3 kPa

21,27 kPa.

Zamjenom dobijemo:
"I

M _, 1,86 g/l,8,314 J Imc1 K 298 K ~ 44 g/mo!.

101,325 kPa

Primjer 7: U sudu 7..apremine 10 I nalazi se smjesa gas-ova sastavljena od

3.2 g kisika; 4,2 g azota i 0,88 g ugljik(IV)-oksida na temperaturi 25C Izracunali
parcijalne pritiske svakog gasa i ukupan pritisak gasne smjese.

Primjer 4: Odredite relativnu molekulsku masu gasa aka 0,686 dm gasa

pri 27'C i pritisku 8,104 Pa ima masu 0,748 g

Rjescnje:
V = 0,686 dm' ~ 0,6861
T = 273 + 27 ~ 300 K
P ~ 810' - 80 kPa
111 '" 0 748 g
M~'1

V ~ .lIl.RT
PM'

Rjdcnje:
m(02)

3,2

4,2 g
!U(CO,) = 0,88 g
T~ 273 + 25 ~ 298 K
V~ JO 1
prO,) ~ ?
p(N,) ~ ?
p(C02 ) -?

meN,)

Za izracunavanje pritiska potrebno je iz.racunati kolicine gasa:

M ~ mRT ~ 0,748g 8,314 J Imc1 300K _ 34 g/mol; Mr~ 3'4'

pV
80 kPa ,0,6861

22

23

_ m(O,) _

n (0 2 )

-----

n(N,)

M(O,)

3,2g
32 gl mol

3.3. Jedan gas ima zapreminu 3 m} kad pritiska 150 kPa, a drugi 3,4 1 kad pritiska 3
tvfPa. Oba gasa imaju istu koliCinu od 3 mala. Kolike Sll im tennodinamicke
temperature?

O,l mol,

m(N )
- - 2- ~ 0,l5 mol,
M(N,)

n(CO,)

R:T= 18000K; T=409K.

m(CO')~002
, mo.I
M(CO,)

Parcijalni pritisci

3.4. Koliki broj mol ova pri temperaturi od 20u e ima gas koji kod pritiska 20 mbara
ima zapreminu 40 m 3 ?

Sll:

R: n

RT
p(O,) ~ n(O,)- ~ 24,82 kPa,
V
peN,) ~ 37,22 kPa,
p(CO,) ~ 4,96 kPa,

32,9 mol.

3.5. lednim udisajem u pluea udu 2 1 hladnog zraka ad 15C. KoUka je zapremina tog
zraka pri temperaturi Ijudskog tijela od 37C i istom pritisku?

R: V=2,151.

Primjer 8: Koliki je broj molekula u jednoj litri azota pri 20

e i pritisku od

1 bara?

3.6. Elektiolizom vodenog rastvora NaCI dobijeno je 2 I Cistog hlomog pmskavea

(smjesa vodika i hlora) pri temperaturi od 25C i pritisku 1,5 bara, Koliko ima
molova i molekula u tom praskavcu?
R: n = 0,121 mol; N = 7,2810" molekula.

Rjdenje:

v=

0::;

II
p= I bar = J0 5 Pa= lOOkPa
T = 273 + 20 = 293 K

3.7. Najsavrsenijom vakuum-telmikom moze se gas isprazniti iz prostora tako da

3
astane ako 1000 molekula u cm . Kojem to pritisku odgovara pri 20C?

N-?
Posta je n "" ~, iz jednaCine gasnog staIua nalazimo cia je:
N A"

N
PV ~ -RT, odnosno

3.8. Iznad vade je skupljeno 200 mi kisika pri 18C i 100 kPa. Preracunajte
zapreminu skupljenog kisika na standardne uslove.
a) uzevsi U obzir pritisak vodene pare koji na toj temperaturi iznosi 2,063 kPa,
b) zanernarivsi pritisak vodene pare.

R: a) V~177,lcm3; b)V=185,2em3

NA

N~ pVN A ~ IO'kPa ,I I ,6,022 ,10 mol-I =2,47,1022molekula

23

RT

8,]14J/moIK29]K

3.9. lzracunajte pareijalne pritiske i ukupan pritisak smjese od ] g vodika i 13 g azota

u posudi zapremine 60 I pri temperatun od 29] K.
R: p(H,) = 60,9 kPa; p(N2) = 20,3 kPa; p ~ 81,2 kPa,

ZADACl
3.1.

Koliku zapreminu zauzin1a 1 g vodika~_ amonijaka Nf.h, butana C;H10,

ugljikCIV)- oksida i sumpor(IV)-oksida nat,emperaturi 20"C i pritisku liS kPa,

3.10. Zapremina vlafuog vodika koji je sakupljen iznad vade pri pritisku od 98 kPa i
temperaturi od 24C iznosi 45,3 em3 . Odrediti zapreminu suhog vodika pri istom
pritisku i temperaturL Pritisak vodene pare na toj temperaturi iznosi 2,983 kPa.
R: V = 43,9 ern3

R: 10,6 I; 1,25 I; 0,]61; 0,481; 0,26 L

3.2. Koliku masu ima 1 m3 meta.Tla CtL na temperaturi 25C i pritisku 3 tv1Pa?

R:

m = 19,4 kg,

3.11. Izracunati masu:

a) 2 dm3 metana na M5C i pritisku od 1,2 h1Pa,
b)
"e)

1,2 dm' H, na 200"C i pritisku 200 kPa;3 50 em' N, 'na _150C i pritisku Oct 50 MFa.

R: a) 17,2]4 g; b) 122,06 g; e) 479,16.

24

25

3.12. Celicna boca zapremine 50 dm sadrij azot na t:= 22C i pritisku od 100 MPa.
NakaH izvjesnog vremena ustanavljeno je da u boci vladaju aVl uslovi: temperatura
4
27C i pritisak 6,5.10 kPa. Izracunati masu azota koja je ispustena iz boce.

4. STRUKTURA A TOMA. HEMIJSKA VEZA

R: 20,597 kg.

STRUKTURA ATOMA
3.13. Relativna gllstina nekog gasa u odnosu na vodik iznosi 32. Izmcunati broj
molekula u 10 g tog gasa.

R: 9,41.10

21

molekula.

3.14. Koji je od sljedeCih gasava: mctan, CO2 i S021aksi od zraka? Kako tete izvr5iti
proracun?

R: Metan. Izracunavarno relativnu gustinu u odnosu fla zrak, Cija je prosjecna

relativna molekulska masa 28,9.

Atom je najsitnija cestica elementa koja maze hemijski reagovati Izgraden

je ad atomskog jezgra i elektronskog omotaca. Jezgro atoma sastoji se ad protona i
ncutrona.
Proton je cestica sajedinicnim pozitivnim nabojem (naelektrisanjem):

Kazemo daje nabojni broj protona 1+. Masa mirovanja protonaje:

3.15. U sudu zapremine 10 dm nalazi se 72 % kisika i 28 % hetija. Koliki su

parcijalni pritisci ako je sastav smjese dat u zapreminskim procentima. Smjesa sadrii
ukupno 2 mala gasova. T"" 283 K.

fip

R: p(O,) ~ 338,8 kh, p(He)

Ill,

NO,i CO.

Elektronski omotac izgraduju elektroni. Elektroni su ccstice (;iji je naboj

q "" ~1,61O-!9C odnosno nabojni hroj 1~. Masa elektrona je zanemar1jh:a u odnosu

gdje je: X - simbol hemijskog elementa; Z - atomski broj i predstavlja broj protona u
jezgru atoma; A - maseru broj i predstavlja zbir protona i ~eutrona u jezgru atoma:

R: 0,40 1.

A ~ Z+ N(n).

3.18. Lahko isparljiva organska tecnost u gasovitom stanju, pri temperaturi 100C i
pritisku 100 kPa, zauzima zapreminu od 55 mI. Ako je masa uzorka 0,24 g naei
molarnu maSli.
135 glmoL

3.19. Na tcmperaturi 39,SoC i pritisku 97,5 kPa 0,64 I nekog gasa ima masu 1,73 g.
Kolikaje molarna masa tog gasa? Kolikaje relativna molekulska masa?
R: M = 71 g/mol;

~ 1,675.10.27 kg.

~X

3.17. SvijetJeCi gas ima sljedeCi zapreminski sastav: 48 % vodika, 35 % metana, 8 %

CO, 4 % etana, 2 % CO 2 i 3 % azota. Naei relativnu gustinu prema zraku

27

~ 1,67HO kg.

na masu atoma.
Atomje definisan atomskim i masenim brojem, _

R: NH3, CH" CO.

R: M

Neutron je neutralna cestica i nna masu priblifuo jednaku masi protona:

131,7 kPa.

3.16. Odredi koj! su od navedenih gasova laksi od zraka i koliko puta: F 2, NH), CRt,

~ 1,007276

Mr~

71

3.20. Izracllnati molame mase hloroforma i acetona ako se zna da 500 m1 njihove
pare na temperaturi 90C i pritisku 14,7 kPa imaju mase: hloroform OJ91 g, aceton
0,14 g.

Primjer 1: Izracunaj broj protona, neutrona i elektrona u atornu z1ata

l~~Au.

Rjdenje: Atomski hroj Z pise se ispred simbola elementa lijevo dolje j

oznacava broj protona u jezgru atoma i broj elektrona u atomu. U nasem primjeru je
braj protona i broj elektrona:

z ~ N(p) ~ N(e) ~ 79.

Maseni broj ~ piSe se ispred simbola elementa lijevo gore i jednak je zbiru
protona i neutrona u jezgru atoma.
U nasem primjeru je broj neutona
N(n) ~ A - Z ~ 197 79

Jl8.

R: M(hloroform) ~ 119,5 glmol; M(aceton) ~ 58 glmal

Uparedi sa tablicnim podacima za rnalarne mase. Napisi formule hloroforma i
acetona i njihove nazive po IUPAC-u ..

26

27

Hemijski element je skup, svih atoma koji imaju isti broj protona u
jezgru, D. isti atornski broj
Z. Atomi jednog hemijskog elernenta mogu imati
razliCit broj neutrona u jezgru pa prema tome i razliCit maseni broJ Kaz.erno cia jedan
element
una Vise izotopa.
Na primjer
vodik
ima
tri
izotopa:
;H(prolij), ~H(deuterij), ~H(tritij)_ Svaki od njih ima po jedan proton 11 jezgri, ali
razliCit braj neutrona. Izotopi su atomi elementa sa istim brojem protonal a
razliCitim brojem neutrona.
Primjer 2: Koliko ima 11 1 g 2~~ U: a) atoma, b) protona, c) neutrona, d)
elektrona?
Rjdcnjc: a) Broj atoma se izractmava na osnovu paznate kolicine unill8
(poglavlje 2):

gdje je koliCina:

19

238g/mol

n~-~--''-_

0,0042 mol,

a broj atoma:
N(a) ~ 0,0042 mol ,6,022.10 23 mor' ~ 2,53102I .
a)

Svaki atom mana ima Z = 92 protona. Ukupan broj protona u 1 g urdlla je:
N(p) "'" 92.2,53.10 21 = 2,33.10 13 .

b)

Svaki atom urana ima NI "'" A - Z = 146 neUlrona. Ukupan broj neutrona u 1 g
uranaje:

NCn) ~ 146,2,53,lO" ~ 3,69,10"c)

Broj elektrona u 1 g uranajedllakje ukupnom broju protona j iznosi

NCe),

92.

Ukupan broj elektrona u 1 g urana jednak je ukupnom broju protona

NCe) ~ 2,33,1023 ,

ELEKTRONSKA KONFIGlJRACIJA
Prema Bohr-ovom modelu atoma vodika elektroni se krecu' oko jezgra
atoma u strogo odredenim orbitama u kojima ne zrace energiju. Elektronske orbite su
b.,\'antiziranc, tj. moguce su sarno one orbite za koje je moment irnpulsa myrjeclnak
cjelobrojnom umnosku Planck..ove konstante,

28

mvl'

:::;n~

2n'

gdJe je
masa elektrona, v - brzina elektrona, r - poluprecnik orbite, n - cio pozitivan
broj koji sc naziva glavni kvantni broj i h - Planck-ova konstanta.
Svaku orbitu karakterise odredeni nivo energije koji raste sa veliCinom
poluprccnika odnasno kvantnog broja n. Atom emituje iii apsorbuje energiju samo
pri prclasku elektrona iz jednc stacia name arbite u drugu.
E1ektroni u atamu se mogu nala?iti samo U odredenim kvantnim stanjinn
Stanje najruze energije atoma naziva sc osnovno stanjc. Za atom vodika to je stauje
sa n '" 1.
Ostala stanja za atom vodika (n "" 2,3,4 ... ) su pobudena. stanja, U
osnovnom stanju elcktron je najbliic jezgri moma. Elektroni koji imaju isti K"\!anmi
broj n pripadaju istoj Ijusci.
Prema talasno-mehaniclwlll modelu atoma elektrollu se pripisuju talasna
Syojstva ( de Broglie) i teoretski se maze predvidjeti sarno vjerovatnoea da data
mikrocestica (elektron) bude registrovana u datom stanju. U mikrosvijetu nemqguce
.ie istovrcmcno odrediti polozaj i impuls cestice (Heisenberg-ov princip
neodredenosti).
lednaCina koja opisuje kretanje cestice, talasno-korpuskulame prirode, je
Schrodinger-ova talasna jednacina. Bohr~ov model atoma predvida tacnc
vrijedllosti za poluprecnike dozvoijenih orbita i energije eiektrona u atomu, a talasnomelllmicki model odreduje samo vjcrovatnoeu da se elektron nade U odrcdenom
dljclu prostora. Bohr je uveo pojarn arbite, a talasno-mehanlcki model pojam
orbita!e koje nisu putanje, vee odredeni dijelavi prostora oko jezgra u kojima se
mogu naCi elcktroni (sa \jerovatnocom 90~95 %).
Pojam orbitaie se moz,e shvatiti kao elektron rasplinut u elektronski oblak a
orbitala predstavlja najvecu gustinu elcktronskog oblaka u razrllm dijelovima
prostora oka atomskog jezgra. Sa aspekta talasne mehanike Bohr-av model znad cia
se prcdvida najvjerovatnije rastojanje elektrona u jednoj od moguCih orbitala.
Karakteristike orbita1a i staHje elektrona u atomu odredeni su kyantnim
brojevima, Postoje cetiri kvantna broja:
Glavni kvantni broj (n) odreduje prostomu velicinu orbitale i glavlli nivo
encrgije. Atomi do sada poznatih elemcnata U osnovnorn stanju imaju elektrone Ciji
su nivo! energije odredeni vrijednoscu glavnog kvanmog broja n -= 1,2,3,4,5,6,7 sto
odgovara slojevima K,L,M,N,O'p,Q.
Orbitalni (azjmutni) kvantni broj (l) odrcduje prostomi oblik orbitc i broj
podljuski u ~jusci, a moze imati vrijednosti 1 := O,1,2,,, .. .(n-l). Za iSlo n energija
podljuski raste sa 1. Na primjer, u drugoj Ijusci (n:= 2) mogu postojati dvije podljuske
(1 ~ 0 i 1 ~ I), a u cetvnoj IJusci cetiri podljuske (I ~ 0, I ~ I, 1 ~ 2, I ~ 3).
Obiljeiavaju se oznakama: 1 ~ 0(5), 1 ~ ICp), I ~ 2 (d); I ~ 3 (1).
_Magnetni kvantni broj (m) odreduje orijentaciju orbite U odnosu na
odredeni pravac i broj orbitala u pojedjnim podljuskama. Za data 1 m moze imati
vrijednosti ad ~l do +1, odnosno ukupno 21-+ 1 vrijednosti. Na primjer, za 1 "".0 (s)
postoji sarno jedna orbitala: za 1 = 1 (p) postoje tri orbitale (-1, 0, + l), kaje Sil
orijentisane (p:;., Py, pJ, nonnalno jedna na drugu.
Kvantni hroj spina (m.J uslovljen je obrtanjem elektrona oke svoje ose i
ima dvije vrijednosti: + 12 i ~ liS (testiee sa polucijelim spinom zovu se fennioni),
Prema PauH-evom principu islJjuccnja, ni dva clektrona u atomu ne.
mogu imati sva cetiri kvantna broja [sta. Zato u jednoj orbitali, sa k','antnim
brojem 11, 1 i ill mogu biti najvise dv8. e!cktrona Ciji su spinovi (smjerovi obrtanja)
III -

29

suprotni. Na osnovu principa izracunavamo da je maksimalan broj orbitala u

podljusci 21 + 1, au Ijusci n2. Maksimalan hroj elektrona u jednoj Ijusci jc 2n2
Elektronska konfiguracija pojedinih elemcnata prcdstavljena .ic opstim
izrazom nl\ gdjeje: n ~ glavni kvantni broj, 1- azimutni (orbitalni) kvantni braj, x ~
broj elektrona u podljusci.

Primjer 1: Kolikije maksimalan broj elektrona-u N~ljusci?

RjcScnje: Za N-Ijusku glavni kvantni broj je n=4, Maksimalan broj
elektronaje 2n2 = 32.

Primjer 1: NapiSite elektronsku kOnfiguraciju prvih pet elemenata

periodnog sistema elcmenata i mognee kvantne vrijednosti kojc imaju njihovi
elektroni.
RjeSenje:
lH: Is1. Atom vodika se sastoji ad protona tije je naelektrisanje e+, oko kajeg kmZl
elektron c.Taj sc elektran U osnovnom stanju nalazi u K-Ijusci i okaraktcrisan je
kvantnim brojevima : n = 1, I = 0, m = 0, m. = l/z_

2He: Is2 Drugi elektron u K-Ijusci ima suprotan spin. Sa helijumom je K-ljuska
popunjena, Kvantni brojevi su: n:= 1,1 = 0, m = O. m,,= + Y2,- Y2.

Primjer 2: ProCitajte oznake: a) 3 S2, b) 2 p6

ls22s1. Sljedeci elektron ee iei u L~ljusku i to najniii energetski Divo 1 = O(s).
Njegovi kvantni brojevi su: n = 2, I = 0, m = 0, Ills = \12.

3Li:
Rjesenje: a) Prema opstoj oznaci nY', znaGi da se u M-Ijllsci (n = 3) i s~
podljusci (I ~ 0) nalaze dva elektrona.
aJ U L-Ijusci (n ~ 2) i p-podljusci nalazi se sest elektrona.

Primjcr 3: Kolike su vrijednosti orbitalnog i magnetnog kvantnog broja rn

ako je glavni kvantni broj n = 3.
Rjesenje: Za n

3, I ~ 0, 1,2, m

,Be: 15 2 2s' los jedan clektron ide u L-Ijusku i I-podljusku, pa se od predhoctnog

razlikuje sarno po spinu (m, ~ -1/2).
sB: Is2 25 2 2p~ .. Novi elektron ide u p~podljusku: 1= 1, m = 1, ms "" Y2.

0, I, 2.

Primjer 2: Napisite elektronsku konfiguraciju ostahh e1emcnata druge

Primjer 4: Kolika maksimalno u L-Ijusci ima' a) podljuski, b) orbitala, c)

elektrona?

RjeScnje:
a) Broj podljuski jednak ,ie glavnom kvantnom broju. Posta je n = 2, postoje
dvije podljuske: s-podljuska i p-podljuska (I ~ I).
a) prema Pauli-evom principu izracunavamo da je broj orbitala ( sa kvantnim
brojem n, I, m) jednak n2 U L-ljusci (n ~ 2) ukupan brej orbitale je n2 ~ 4 ito:
- s-podljuska (I ~ 0) irna 21 + I ~ 1 orbitalu (2s)

b)

- p-podiJuska (1 ~ I) ima 21 + 1 ~ 3 orbitale (2p,,2p,,2pj.

U jednoj orbit.li mogu biti maksimalno dva elektrona (koji se razlikuju po
spinu), pa je u L-Ijusci maksirnalan broj elektrona 2n2 := 8.

peri ode,

Rjdcnje:
6C: Is2 2S2 2p~ 2p~. Sesti elektron ide u py orbitalu a ne u Px u kojoj vee ima jedan
elektron (u skladu sa Hundovim pravilom).

7N: Is2 2S2 2p~ 2p~ 2p~' Sedmi elektron ide u p2~orbita1u.

gO: Is2 28 2 2p~ 2p~ 2p~, Tek osmi elcktron popunjava PK-orbitalu.

9F: Is2 25 22p: 2p~ 2p~. U jednu orbitalu mogu stati maksimalno dva clektrona
koji sc razlikuju po spinu. 05ta1a je nepopunjena jos pz-orbitala.

OBJASN.lENJE PERIODNOG SISTEMA

H!Ne:

ls22s22p:2p~2p~'.Sa neonom je popunjena L-ljuska u koju moze stati

maksimalno osam elektrona. SljecteCi, 11 ~ti elektron ide u M~ljusku (n = 3).

Elementi su u periodnom sistemu poredani po rastucern atornskom broju. Pri
objasnjeruu periodnog sistema koristimo se: Pauli-evim principom i principom
minimmna energije. U tom smislu se definise i flundovo praviio: dva elektrona nc
mogu zauzimati istu orbitahi dok sve orbitale te podljuskc (podnivoa) ne sadrie
po jedan elektron. Dodatni elektron uvijek ide u onu orbitalu koja ima manju
vrijcdnost n + 1, a aka druge orbj~a1c imaju i to J~dnako, onda ce e1ektron ici u
orbitahi koja ima manji kvanti broj ll.

Kada nije potrebno naglasavati koja je od triju elcktronskih 2p-orbitala

zauzeta, tada se clektronska konfiguracija 'npr. neana, maze pisati:

Is' 25' 2p6

Primjer 3: -Prik?~ite sematski, P0l1'10Cu strelica, elektronsku konfiguraciju

prvih pet elemenata perioctnog sistema. Koristite primjer 1.

30

31

RjeScnje: Elektronske konfiguracije aloma mogu se prikazati sematski~

strelicama. Strelice suprotnog smjera pokazuju da elektroni imaju suprotnc spinove.
Na taj naCin je posebno pogodno objasnjavati veze izmedu atoma u molekulu.
Obicno se stre1icama pokazuje sarno posljednji elektronski sIoj koji je odgovoran za
llspostavljanje hemijske veze.
lH

lIJ
Is

2 He:

[E]
Is

3Li :

4Be:

B:

00
Is 2s
0Is LLLD
2p
2s

dopunite !

IHlt It I ]
2s
2p
[E] [Hit It It I
[E]
Is

Is
sO:
9F :

lONe:

2s

HEMIJSKE VE'ZE
Pri sjedinjavanju aLoma energija sc oslobada, a to znaci da se formira
stabilniji sistem (sa nizim sadd.ajcm energijc) nego su atomi u individualnom
stanju i to je glavni razIog sjedinjavanja atoma. Jedini elementi koji se na obienaj
temperatu.-r:i javljaju U obliku individualnih aloma jesu inertn.l gasovi i ziva u pamom
stanju,
Hemijsku vem abieno cine elektroni s i p-orbitala spoljneg sIoja koji se
nazivaju yalentni iIi perifcmi elektroni. Mogu se oznacavati tackama pored simbola
e1emenata, npr:

-c

Li

2p

01 I I
01 I I I I
OUrLJ

*Primjer 5: Napisati e1ektronsku konfiguraciju argona, kafija, ka/cija i

skandija.

RjeScnje: U periodnom sistemu elemenata vidimo da se sa argonom'

popunjava treea perioda, Eleklfonska struktura je:
lsAr:ll 21 2l3l 3p6. Ukupno 18 efektrona. Za tfe!:U pefiodu (n = 3) moguce su
podljuske: s(1 = 0), p(l = f), d(l = 2). SljedeCi 19~tj elektron moie ici na 3d-orbitalu
Iii 4s-orbitalu. Kvantmi brojevi za 4s-orbitalu su n "'" 3 if"'" 2, te je n -+ f = 5.
Kvantni brojevi za 4s~orbjta!1I su n "" 4 i f = 0, te je n + ! = 4. Elektron ce fCi 11 4s~
urbilaiujer ima niiu energij~_u; a konflguraclja dobivenog elementa kalija'c;e bitl.

32

i~SC: 1/ 2i 2/3i 3p64,/ 3d .

Tako ee poceti da se popunjava 3d-orbiwla iz ireee ljuske Al, fwd vee postoje u
vanjskoj fjusci .!.V dva elelarona u orbital! 4s. Ovo je pocewk senje prelazmh
efemenata i ani su hemijski slicni.

dopunitc t

Rjdcnje:

,N.

20Ca: 1121 2l3.1 3p 6 41.

Sljedecem elektronu se opel pfuiaju dvije mogI/enosti: ili da ide 11 4p-orhitalu iii 3d~
orb/tafu. Za orbilalu 4p je n + 1 = 5, a za orbitalu 3dje n + I = 5. Elektron ce iCi 11
3d-orbitalu jer Dna ilna manji kvantni braj n. Konfiguracija sfjedeceg elementa
.<:kandlja je:
l

IBl
lIJ
Is
2s

Primjer 4: Elektronska konfiguracija ugljika i azota prikazana .Ie sematskistrelicama. Dopunite semu za kisik, fluor i neon. Koristite primjer 2.

,C:

,~K l.i 25: 2l3.~). 3l4/.

SLjedeb elektron ide [aka de u 4s-orbitalu i razlikuje se ad predhodnog po spinu, Ie
taka orb/[ala 4s poscqje popunjena.

Prim.ier 1: Sta je oktctno prayilo? Napisite elektronsku konGguraciju

posljednje Ijllske inertnih gasova u prve tri peri ode_
Rjesen,ic: Lewis i Kosel (1916) Sll pretpostavili da pri hemijskim
reakcijama elementi teze da dostignu eJektronsk"U konfiguraciju najblizeg inertnog
gasa II periodnom sistemu elemcnata (oktetno pravilo). Inertui gasovi imaju veoma
stabilne elektronske slojeve. u vanjskoj ili valentnoj ljusci imaju po osam elektrona,
tzv. oktetnu konfiguraciju, osim helija koji una elektronski dublet ad dva
clektrona.
He[]

Is
He .ls2

. Ne

IHIHIHIH\
2s

2p

Ne: 2s2.2p6

. AI

Itt It+lt-'IHI
]s

3p

Ar 3s 2,3p6

Stabilna konfiguracija okteta je posljedica, a ne uzroi{ hemijske veze.

Osnovni tipovi hemijske veze su jonska i kovalentna veza.
Jonsl{a vcza se ostvaruje prelazom clektrona sa atoma nile energije
jonizacije na atom gdje ce bili jace vezan. Prelazom elekt~ona; neutralni atotni
postaju joni suprotilih naelektrisanja sa elektronskom koufiguracijom najblizeg
inertnog gasa. Supromo naelektrisani joni privlace se elektrostatickim silama.

33

"
Primjer 2; Metali imaju malu energi'u" . " ' ,
'"
Jone koje naziv31no kationi. Navedite primjere/ Joruzacl]e 1 1a11ko grade pOZltrvnc

Rjesenje:
Li+ + C",

Lt ima konfiguraciju He.

Is2(He)
Mg
-+
ls22s22 p 63s 2,

12

1.IAl

Mg2+ +,2e" )

Mg2-<-

iITI.t'1

elektronsku konfiguraciju Nc.

Is22s-2p6(Ne)

A13+ + 3e-,

--+

Primjer 5: Kaka nastaje moJekula Hel i thO?

15 2 2s2 2p 6(Ne)

Is'2s22p63s23p'

Rjdcnje:

. P,rimjer ,3: Nemetali irnaju veliki afinitet prema elektronu pa lahko . d

negatrvne Jane kOJe zoverno anioni. Naveditc primjereJ
gra c

-+ ? F,

Jon fluora Hna elektronsku konfiguraclJu neOna

Is- 2S2 2p6 (Ne)

3e"

-+

[fIJ
Ii

31Nl1NllNlilll

H-+-O:

-'
H

80 +
2e" -+
0 2",
ls22s22p4
ls2 2s 2 2p 6(Ne)

ls22s2 2p 3

1
:S:I:

Rjdenje:

7N +

H-+-~':---7C813~ H-~I:--+HCI

--;.(t(:i0-:0-H
f<H~
~
~~!

-->H 2 0
ma\ekUla vade

N3 .,

Is' 25 2 2p' (No)

t Kov~Jentn.a veza s~ ost~'aruje pomocu zajednickih eleh.'tronskib parova

.a a~~ma ucestvl1Ju sa po Jedmm elektronom iz periferne orbitale U obrazov "
z3Jedmckog elektronskog para. Na pIimier: H: H Cl"Cl D
.1,,'
~ ( . 3.ll)U

Db

'k"
~,
. " VQstnUl.a I trcslmka vcza
pn a:~Ju pomocu dva odnosno tri elektronska para, Kovalentnom
upotPUllJUJU svoje elcktronske konfiguracije do dubleta odnosno okteta. hzom at0111.

TALASNO-MEHANICKA PRlRODA KOVALENTNE VEZE

se

'P

P:i~je~ 4: Kak? nastaje ~olekul kisika <I kako azota (nitrogena)?

RJcsenjc: U kuclcama zaJcdnicki elektronski par oznacen je crticama

Prema talasnamehanickorn tumacenju hemijska sila sc javlja kao posljedica

medusobnog djelovanja talasne materije. Kovalentna veza izmedu dva atoma nastaje
tako cia se prekrivaju talasne funkcije dva elektrona sa suprotnim spinovima.
Kada se dva atama medusobno dovoljno pribliie, njihove orbitale ce se
preklapati. Na izvjesnom ravnotdnom rastojanju potpuno je nemogucc pojcdini
eleletron pripisati odredenom jezgru jer se oba jezgra nalaze u zajednickom
elektronskom oblaleu oba elektrona, tj. elektroni se ne mogu vise ni po cemu
razlikovati. Kaiemo da su atomska stanja ovih elektrona presla u molekulskc stanje
te taka nastaje molekulska orbitala koja jc na niZem energetskom stanju od
atomsldh orbitala (krecllci se kroz oba atoma elektronu se poveca de Brolj-eva
.talasna duiina odnosno smanji energija). Vjcrovatnoca nalaienja valentnih elektrona
-je najveca oko i izmedujezgara).
.-

34

35

~+It

Prirrtjer 1: Sta je (J~veza?

Rjdcnje: Prcklap3Jljem atomskih orbitala nastaju tzv. a i n~vezc.

Prekl<Jpnjem atomskih s-orbitala. 5 i p .. orbitala, te koaksijalnim preklapanjem porbitala ilastaju a-vczc. Orbita!e se preklaJlaju duz linije koja spaja jezgra atoma
(51.1)_ Na slici 1a je prikazano prcklaparvc s-orbitale vodika sa p-orbitalom hlora( 0-veza).

Slib 1a

a-VC:l.a

Slika Ib

a-veza

It I I

2s 2px 2py 2pz

Ugljikov atom postaje cetverovalcutall na taj ~Ci~ ~to dovodenjem energij~

orelazj n ekscitovano stanjc, pri cernu se raskida 2s dub.let 1 Jedan 2s elektr~n p~elazl
~l 2pz-orbitalu (slika desno). U zasicenimjedinjenjima tI~ C~ (npr. C~) cetm ~M~
veze su ekvivalentne i orijentisane ka tjemenirna pravllnog tctraedra zaklapaJUCl
ll1cdusobno ugao od 10928'. Ovako modifikova~e perifern: orbitale. nazivaju s~
hibridne orbitaJe. Ovakav tip (jedna s i tri p-orbItale) oznacava se slmbolom sp
(slika 3)

Na slici 1b je prikazano prekiapanje p-orbitala dvaju atoma hlora(0-veza)

u"

m",\

CD

CD
2p

i t7t, J

2Sp'

tJltlfiIJ

Primjer 2: Navesti primjerc za: crs-s veze, a5-p vcze, up-p veze.
RjcScnjc:
a5-$ veza. s-orbitnle su sfemo stmemcne i njihova pieklapanje je UYjck isto
bel obzira na orijcnlaciju atoma (na primjcr kod molekule vodika H 2)
O"s-p \'eZU objasuicerno na primjeru Hel. Na osnovu clektronske
konfigur.1cije posIjednje Ijuske lllora

l-

2S.P!~~

ol~ _ _ --Ll1LCl-~----Slika 3
Na slid 3 jc scmatski prikaz.ano mijeSanje atomskil:. orbitala, . Sp3_
hibridizacije. Energijom od 400 klIma! moze se ~.s elekt:0~ pob~dl~l li. 2p-orbl~.lu.
Mjesanje jedne 2s-orbitale i tri 2p-orbitale doblJU se cetm sp Illbndne orbltalc

nije tcsko zakljuCiti da hlor pomocu nesparenog clcktrona na pz"orbitali moze da

ostvari O's-p vczu sa vodikoill, tj. dolazi do pfcldapal~a dvijc pz orbitale.
Orbitale os-p i t..>p-p veze su prostorno usnucrcne i preklapaqje se vrsi dill
osc.

jednake energije.
Inacc kovalentna veza je strogo usmjerena u prostoru. Ugao sto ga
mcdusobno zaklapaju kova1entne veze zove se kovaJcntni ugao.

ZADACI
!lrimjer 3: Kako nastaje n-vcza?
4.1. Odredite broj protona, neutrona i elektrona u atomima sljedeCih hemijskih

Rje.scnje: THuolekulska orbitala se dobije bocnim preklapanjcIl1 p~orbita1a

(s1.2). n-vcza nasrajc tek kada se ostvarila prirnarna a-veza. Ova veza se javlja kod
nezasiccnih ugJjikovih jedinjenja u dvostrukoj i trostrlikoj vezi (zajedno sa 0'vezama).

demenata:
)57FC,C )"Z
d)1.33CS
30 n,
55
.

a)~~Na,b 26

R: a) Z = N(p) = ii, N(n) = A ~Z = i2, N(e) = 1,1; b) N(~) = N(e)

c) N(p) = N(e) = 30; N(n) =35; d) N(p) = N(e) = )5, N(n) - 76,

26, N(n) = 31;

4.2. Odredite broj protona i neutrona u atomima sljedecih izotopa:

a)'; C, b)'lC, c): H, d)iH, e)liCi,

ShIm 2. n-veze
Primjer 4: Staje spJ-hibridizllr.ija? Objasniti na primjcru molekula CH4 !

RjeSenje: Prates promjene oblika orbitaJa naziv3 se hibridlzacija l a.

llast.aJe orbit ale hibridne orbitale. Elekt.ronska kon1"l.guracija posljedIljeg
c1cktroIlSkog sloja ugljika pri~azalla je na slici)ijevo, odakle bi se mo.gl0 zakljuciti
da jc ugljik dvovalentan a ae cerverovakntan.
36

flg C1.

R: a) N(p) = 6, N(n) = 6; b) N(p) = 6, N(n) = 7; c) N(p) = 1, N(n) = 0;

i, N(n) = 1; e) N(P) = 17, N(n) = 18, f) N(P) = 17, N(n)= 20.
4.3.

lzracunajte

broj

neutrona

sljedeCim

hemijskirn

d) NCp) =

elementima:

,
b >20
DCa,c )'08
a)lH~,
47 A g, d)"Cu
29 .

R: a) 2,

b) 20,

c) 61,

d) 35,
37

4.4. Atomski broj nekog elementa je: a) Z

sadrii 10 elektrona. Napisi znak te cestice.

R: Na,

II I sadrZi 10 elektrona, b) Z

12 I

b) Mg2~.

R: U PIVOj i posJjednjoj Ijusci sadrie po dva clektrona.

4.5. Koliko atoma, protona, neutrona i elektrona ima u 1 g: ~ H, ~ H, ~He.

R: N(a) ~ 6.0n 1023 , NCp) ~ 6,022.1023 NCn) ~ 0, NCe) ~ 6,022.10 23

N(a) ~ 3.011.1023 NCp) ~ 3,01110", NCn) ~ 3,0111 023, N(e)~ 3,011.10 23 .
NCa) ~ 1.5.1026 , N(P) ~ 310", N(n) ~ 3.10 26, N(e) ~ no".

R: Poglcdaj primjer 2!

4.16. Povezi elemente za kOJe, prema strukturi, predpostavljas da ce imati sliena

svojstva: a) Is22s2, b) Is2 25 2p6 352 3p6. c) ] 52 252 2p6 35 1, d) 152 2SI ,
e) Is2 252 2p6 352, f) ls22s22 p 6.

32.

R: a) 5s, b) 4d.

a) lSI,

4.10. Koji elementi imaju sljedece elektronske konfiguracije:

a) (Ne) 3s', b) (Ne) 3s' 3p', c) (Ar) 4 S2 3dlO 4 p2?

R: a) H, b) B, c) N, d) Na, e) SI, f) AI.

R: a) magnezij Mg, b) sumpor S, c) gelTIlanij Ge.

4.10.
NapiSite elektronske konfiguracije za navedene jane pomocu konflguracije
plemenitog gasa: a) Cs~, b) T, c) Li", d) S2., e) Ag', f) 0".

4.20. Na osnovu napisane elektronske konfiguracije atoma popuni "kucice":

0Is

yF: Is2 2S2 2p5 ;

R: a) (Xc), b) (Xe), c) (He), d) (Ar), e) (Kr), f) (Nc).

4.11.

Napisite elektronsku konfiguraciju atoma barija Ba i odredite: a) broj

valentnih elektrona, b) valenciju, c) da lije metal iii nemeta1?

2 10
2
2
2
R: Z(Ba) =: 56; n = 6, 15 2s2 2p6 35 3p6 4~ 4p6 5s 4d 5p6 6s .
a) dva elektrona, b) dva, c) metaL

17Cl: 152 2s2 2p6 352 3p5 ;

elektronsku
b)

38

2s

2p

0Is I2s

2p

I ] I3s

3p

4.21. Na osnovu poznate seme strclicama napisi elektronsku konfiguraciju za

a)

R: 3s' 3p',"4s' 4p', 6s2

Nb?

4.19. Navesti nazive elemenata ciji atomi imaju sljedece konfiguracije:

b) ls2 2S2 2pl, c) 152 252 2 p3, d) 152 252 2p6 3s t e) 152 252 2p6 3s2 3 p 6.
Ukupan broj elektrona u atomu (u nejonizovanom stanju) jednak je atomskom
(rednom) broju.

51,S.

4.12.
S obzirom na mjesto u periodnorn sistemu napisite
konfiguracUu posljednje Ijuske za: silicij 5i, arsen As i barij Ba.

41

4.18. Koja ce se orbitala prijc popunlti: a) 4d III 5s, b) 5p IIi 4d?

4.9. S obzirom na mjesto u periodnom sistemu, koliko c1ektrona u atomu ima a

koliko u posljcdnjoj Ijuscl : aIuminij AI, magnezij Mg, natrij Na, antimon Sb?
11,1;

I I

R: b)

R: 3 podljuske I 9 orbltala.

12,2;

R: a) fosfor P, b) k.ipton Kr, c) lUangan Mn.

4.17.Koju od sljedecih elektronskih struktura ima niobij

a) Kr 15s2 5p2, b) Kr 55' 4d3 , c)! Kr 5s' 5d'
Ispred niobija je inertni gas kripton.

4.8. Koliko podljuski a koliko orbltala Ima u M-Ijuscl?

R: 13,3;

4.14.
Za koji elementje konfiguracija valentne ljuske:a) 3s 2 3p3, b) 452 4p6, c) 452
5
3d ?

R: a) i e); b)If), c)id).

4.7. Koliko maksimalno ima elektrona u L~ljusci, a koliko u N~ljusci?

R: 8;

4.13.
Sta je zajcdnicko kad clektronske konfiguracije: berilija, magnezija i
kalcija?

IBl
Is

IHIHlt It I

IBl
Is

INIHIHIHI IHlt'lt It I
2s
2p
3s

25

2p

3p

39

Koji su to atomi?

5. SASTAV SUPSTANCE (TVARI)

I

4.22. Lewis-ovom simbolikom prikaii stvaranje jonske veze u spojevima: a) BeQ, b)

CaS

R:
0)

Be:'+". 0: ----7 [Bel'"

[:!j:f-

b) Ca:'?: 's:---> [Cal" +

[:~:l<-

~,

~'

4.23. Lewis-ovom simbolikorn prikaiite formule spojeva: a) etana (C 2 tL;), b) etena

(C,tL), e) etina (C2H,)

R:
la)

.rj

it

H;C:C;H

H H
~

.~

~ ~
H'C'C-H
I
I
H H

4.24. Kako nastaje

Sp2 -hibridizacija.

0) H;C:::C:H
H-C",C-H

a kako sp-hibridizacija?

R: Mjesanjemjedne sorbitale i dvije p-orbitale nastaje sp2-hibridizacija. Mjesanjem

jedne s-orbitale i .leduc p-orbitale nastaje sp-hibridizacija.

U ovorn poglavlju obradit cerno kvantitativno iskazivanje sastava nekog

uzorka heroijskogjedinjenja i izvodenje hernijskih formula. Dva ili vise atoma, iste ill
razliCite "rste, grade molekule. Razlikujemo molekule hemijskih elemenata koji su
sastavljeni od istih atoma (npr. molekul vodika H2 , molekulldsika O 2 , ... ) i molekule
jedinjenja koji su sastavljeru ad razliCitih moma (npr. molekul ugljik(IV)-oksida
CO2, molekul vade H 20, ... ).
o pojedinaenim molekulama ima srnisla govoriti, npr. kod gasova gdje je
razmak izmedu molekula dovoljno velik. Kod teenosti a pogotovo kod cvrstih tijela
teze moierno govoriti 0 pojectinacnim molekulama. Na primjer u strukturi natrijhlorida nema izolovanih molekula. Natrij Na i hlor Cl povezani su jonskom vezom i
sastav se moze prikazati fonnulom NaCl. 'fa formula pokazuje da su atomi natrija i
1110ra vezani u odnosu 1 1. Na.tiednostavnije fonnule tih jedinjenja nazivaju se
formulske jedinke. Prema tome formula je najjednostavniji prikaz sastava nckog
elemcnta iii jedinjenja (spoja) .
Jedinjenja se sastoje od molekula (formulskih jedinica) koji sadrle vise
atoma_ Na primjer svaki molekul H2S04 se sastoji od 2 atoma vodika, jednog atoma
sumpora i 4 atoma ldsika. To znaCi da je odnos mase jedne vrste atoma u mo1ekulu
prema masi cijelog molekula stalan. Razlikujemo empirijske i prave fonnule.
Empirijska formula pokazuje odnos pojedinih elemenata u molekulu. Prava
(molekulska) formula pokazuje i tacan braj atoma koji grade jedan rnolekuL
Poznavanje hemijske formule supstance omogucava nam da izractmamo
procentni sastav (maseni udio) svakog pojedinog elementa u jedinjenju. Obratno,
poznavanje masenog udjela pojedinih elemenata u spoju Qedinjc1-Du) omogucava da
se izracuna empirijska formula jedinjenja.
Kvantitativni sastav uzorka najeesce se izraiava kao maseni udio (w):

w(A)~ m(A) ,
m

Maselli miio nekog sastojka Au uzorku je odnos mase tog sastojka m(A) i
mase uzorka m.

Primjer 1: Ako se mlijeko sastoji od 3,2 % masnoee, 3,3 % bjelaneevina,

5,6 % mlijecnog sceera i ostatak voda, naci: a) maseni uclio vode, b) masu vode u II
mlijeka. Gustina rnlijekaje 1,032 glem'-

Rjesenje:
w(mast) ~ 3,2 % ~ 0,032

3,3 % ~ 0,033
~ 5,6 % ~ 0,056
a) w(H 20) ~? b) m(H,O) ~?
w(bjel.)

w(rnl;.sec.)

a) Maseni udio se iskazuje decimaInim brojern Hi postotkom. Zbir masenih udjela

svih sastojaka u uzorkuje 1 ili 100 %. Prema tome maseni udio vode u mlijekuje:

40

41

w(H 20)

100 % - (3,2 % + 3,3 % + 5,6 %)

87,9 % = 0,879.

w(A)

b) Masu mlijeka cerno saznati iz poznatog izraza koji povezuje masu i gustinu:
m(ml!jeka) ~ p(mlijeka)-V(ml!jeka)
m(ml!jeka) = 1,034 g/cm3 .lOOOcm3 ~ 1034 g.
Masu vade cerno izracunati iz izraza :
w(vod e)

m(vode)

m(mlijeka)

m(vode) = w(vode)m(mlijeka)
m(vode) = 0,8791034

g~

Primjer 2: Maseni udio zeljeza u uzorku je 25 %. Kolika je masa rude u

kojoj je sadriano 1000 kg zeljeza?

I'I

Posta je masa atoma rn,.

w(A)

mm

:=

Aru, i masa molekula mm

= Mru, onda

se maze

~ i(A). Ar(A) ,
Mr

Ta jednaCina omogucava da se iz poznatog mascnog udjela clcmcnta A

w(A), maze izracunati hroj atoma clementa j.

'(A)

~ w(A), ~

Ar(A) ,

gdje su:
Ar-relativna atomska masa elementa,
Mr - relativna molekulska masa jedinjenja.

Rjdenje: Masa uzorka (rude) je ill, amasa zeljeza mCA).

1z tog izraza moze se izracunati empirijska formulajedinjenja.

Primjer 1: Izrncunati rnaseni udio vodika i kisika u vodi.

?
w(A) ~ m(A),
rn

Ina

pisati:

m(A) = 1000 kg
)V(A) =25 % = 0,25
111 ""

](A)-.

gdje je : j(A) - broj atoma elementa u molekulu.

908,9 g.

Masa vode u 1 1 mlijeka je 908,9 g.

Rjdcnje:

m ~ m(A) = 1000 kg ~ 4000 ko

w(A)
0,25
o

j(H) = 2
i(O) = !

w(H)

Primjer 3: Maseru udio uran-oksida UJOS u rodi je 0,35 %. Kolika je masa

~?,

w(O)

1z formule vade vidimo da molekul vade irna dva atoma vodika i jedan atom
kisika. Maseni udio vodika:

uran-oksida u jednoj toni rude?

Rjesenje:
w(A) ~ 0,35 % = 0,0035
m = 1 (= lOOOE
m(A) -?

w(H)

, Ar(H)

= J Mr(H,O)

2'

118~g186 = 0,1119 iii 11,19%

Maseni udio kisika u vodi je:

Masa uzorkaje 1 tona i masu uran-oksida nalazirno prcma formuli:

w(A) = m(A),
m

m(A)

w(A)m = 0,00351000 kg = 3,5 kg.

Iz definicije masenog udjela slijedi da" je maseni udio elementa A u

formulskoj jedinki (molekulu) jednak odnosu mase svih atoma tog clemema u
jedinki rna i mase same jedinke (molekula) mm'

42

w(O)

I
I

Ar(O)
j(O) -'-''-'-''-'Mr(H 2 0)

16,00
18,016

..

1 - - ~ O,88811h 88,81 %.

Maseni udio vodika u vodi je 11,19 %, a kisika 88,81 %.

a)

b)

Primjer 2: Fosfatna kise1ina se maze prikazati formulom R,P0 4 . Koliki je'

masen! udio pojedinih elemenata u jed!njenju?
masa pojedinih elemcnata ako je masa kiselinc 50 g?

43

RjeS:enje:

a)

rnaseni udio pojedinih komponenti iZraCUIlaCemO tako da nademo odnos jedne

komponente jedinjcnja prema zbiru masa svih komponenti:

MrCCuSO, 5H,0) = 249,7

w(H 2 0)

= j(H,Ol'.

. Ar
wC A) =J'-.
Mr
wCB) = jiB)
w(P) = j(P)
w(O)
b)

ArCH)
Mr(H,PO,)

3 1,008
98

Ar(P)
Mr{H 3P0 4 )

=0,0303 =3,03 %

Mr(H 2 0)

Mr(CuSO, . H 2 0)

- 0,30

= 36%.

Primjer 5: 1z 13,2 t boksita Alz0 3-3H 1 0, dobivcno je 2,7 t AI. Koliko

procenata jalovine sadrii mda?

0,316 = 31,6 %

Rjdcnjc: Iz procentnog sadrZaja Al u Cistorn Ah033H20 mozerna

izracunati koliko bi trebal0 dobiti aluminija kada u rum ae bi bile jalovine.

= 0,653 = 65,3 %.

mase pojedinih elemenata izracunavamo iz poznatih mascllih udjela prema

jednacini

.
Ar(A1)
weAl) =J(AI) M,(Al,O, . 3!-1,0)

0 46
,3
.

Masa dobivenog aluminija iz 13,2 t boksita, kada ne bi bila jalovine,

w(A)::::: meA) ,gdjc je In masa uzorka (kiseline).

iznosila bi:

weAl) =

m(H) = w(H)'m(H,PO,) = 0,030350 g = 1,51 g,

m(P) = 15,8 g,
m(O) = 32,65 g.

m(A1)
,
m(AI,O, .3H 2 0)

m(AI) = w(AI)'m(Al 20],3H,O) = 0,346 13,2 t = 4,56 t

IskoriSl.enje je:
Primjcr 3: KoUka alurninija ima u 10,2 g alurninij.oksida Ah03?

1= m(stvrno)

Rjesenje:
m(AI,Q,l = lQ,li;
m(AI) =?

m(teoretsko)

Da bi iZf'<lCunali masu alllminija treba prvo izracllnati maseni milo aluminija

U

~2L = 0 59.
4,56t

'

Masa Cistog Al 20 33H,O je: m = 0,59 m(rude) = 7,8 1.

lalovine ima::: 13,2 t -7,8 t = 5,4 t.

oksidu:

_ .

Ar(A1)

Primjel 6: Preradom 12,5 t hematita sa 73,5 % Fc203 dobije se 6,0 t Fe.

Izracunati iskoristenje Uovom procesu i gubitak produkata.

_ 2 ' 27 _
102 - 0,529

weAl) - I(AI) M(Al,O,) -

Sada se moze izracunati masa aluminija j2 w(A) "" .~(A) ,odnosno:

m

weAl) =

m(AI) , Odakle Je:

m(A1 20 3 )

m(A1) = w(AI) ,m(A120 3)

Teretska kolicina Fe bi bila:

Ar(Fe)
w(Fe) = j(Fe):-:-=-;;::-:.
Mr(Fe 2 0 3 )

= 0,5289'10,2 g = 5,396 g.

Primjer 4: Koliki je maseni udio kristalne vadc

CuSO,5H20?

II

madraj galici

Rjesenje: N1aseni Ildio kristalne vade u madrej galici nalazimo 1Z paznate

fannu1e, pri cemu je za kristalnll vadu, j(H20) ::: 5.
Mr(H 20) = 18
.
44

Rjdenje: Kada ne hi bilo jalevine oada bi u 12,5 t hematita trebalo bili:

m(Fe,03) = 0,73512,5 t = 9,18 t.

Shjedi dalje. m(Fe) = wiFe) m(Fe20,j

= 0,70 9,18 t = 6,42 t

Stvarna koliCina je 6,0 t, te je iskoristcI\je:

m(st var no)

, = -n-:l(-:(e-o-re'Ct-;sk-o-:)

0,933 = 93,3%.

GUbitakprodukataje: 6,421-6,0 (=0,42 t iIi uprocentima 100 % - 93,9 %= 6,7 %

45

j(C) : j(E) : j(O) = 7 : 4 : 2

EMPIRlJSKA FORMUIA JEDINJENJA

Ernpirijska fonnula ispitivanog jedinjenja je C7H,O,.

Primjer 1. Kvalitativnom analizom alizarina (boje) utvrdeno je da se

molekul alizarina Basteji od ugljika C, vodika H i kisika 0. Elementamom
kvantitativnom anahzom utvrdenje maseni sastav : 70,00 % C, 3,33 % H a osta10 je

b) Empirijska formula nije molekulska formula ispitivanog jedinjenja. Sabiranjem

relativnih atomskih masa u empirijskoj formuli dobivamo relativnu masu empirijske
Jedinke

kisik:
a) izrdcunajte empirijsku formulu alizarina;
b) metodom masene spektrometrije odredenaje molarna masa alizarina M "" 240,22

Er(C 7H.,02) = 120

g/rnol. Izraeunajte molekulsku formlliu alizarina.

Rjdcnjc:

v' )

w(C) = 70,00 % = 0,7000

W
w(H) = 3,33 % = 0,0333
w(O) _. 100 % - (70 00 % + 3,33 %) = 26.67 % Hi 0,2667
a) naCi empirijsku fonnulu,
b) nab molekulsku fonnulu.

Relativna molekulska rnasa alizarinaje

gdje.ie x-broj koji pokazuje koUko je puta veti broj atoma svake vrste ad broja atoma
u ernpirijskoj formuli.
Mr(alizarina)

x
a)

Posta zbir svih masenih udjela mora biti 1 (iii 100 %) to je maseni udio kisika u
alizarinu 0,2667 (iii 26,67 %). Molama masa alizarina je M = 240,22 glrnol, a
relativna molekulska rnasa Mr = 240,22.

Er(C 7 H,O, )

240,2 = 2.
120

Prema tome molekulska formula alizarina je:

Maseni netio pojedinih elemenata u formuIskoj jedinki alizarinaje:

w(C)= j(C)

Ar(C)
Mr(ahzanna)

w(H) = j(H)

.
w(O) =J(O)

Ar(H)

Mr(ahzanna)

Ar(O)
..'
Mr( ahzanna)

1z gornjih relacija mazerna izracunati odnos broja pojedinih atoma u

formulskoj jedinki:

:rrimjer 2. Elementamom analizom je utvrdeno da su maseni udjeli

elemenata u mlijecnoj kiselini: ugljik 40 %, vodik 6,7 % i kisik 53 %. Odrediti
empirijsku formulu tag jedinjenja, aka je eksperimentalrrirn putem utvrdeno da je
stvama molekulska masa 90.
Rjelenje:
w(C) = 40 % = 0,40
w(R) = 6,7 % = 0,067
w(O) = 53 % = 0,53
.i(C) . j(H) j(O) -?

j(C): i(H) :(0) = w(C) : w(H) w(O)

J
Ar(C) Ar(H) Ar(O) ,
j(C): j(H): j(O) =

o,:~o

Prema [onnuli za broj atorna mozemo pisati:

0,0:33 : 0,~~67 = 0,0583: 0,0333: 0,0167.

j = - M r.

Ar

Da bi se dobio odnos malih cijelih brojeva, jer je molekul uvjek graden od

cijelih atoma, svaki od tih brojeva treba podijeliti najrnanjim brojem:

Medutim molekulska masa spoja nije poznata pa se PIVO mora naci odnos broja
atoma:

j(C) : j(H) :j(O) = 3,5: 2: 1

Posto dobiveni odnos jos ne daje cijele brojeve to broj 3,5 i sve ostale

j'(C): j'(R) . J'(O) = w(C) : w(H) . w(O) = 0,40

..

Ar(C)

Ar(H)

Ar(O)

12

0,067. 0,53 = 33 .0,067.0,033

l ' 16
'

brojeve treba pomnoziti sa- 2 da bi se dobio cio broj. Sada dobivamo da je cjelobrojru
odnos atoma u molekulu (fonnulskoj jedinki)

46

Taj odnos mazerno svesti na oeInos malih cijelih brojeva dijeUenjem sa

najmanjim brojem U odnosu tj. sa 0,033:
47

R: a) w(Cr) = 23,6 %; w(C) = 32,7 %; w(O) = 43,7 %.

w(Fe) = 28,5 %; w(C) = 30,6 %; w(O) = 40,9 %.

i(C) : j(H) : itO) = 1 : 2 : 1

c)

Ernpirijska formula mlijecnc kiseline je ClhO pa zakljuGujemo da bi njena

relalivna molekulska masa iznosila Mr = 30. Kako je eksperimentalno utvrdeno cia je
stvama molekulska masa 90, znaCi cia rnlijecna kiselina sadrii trostruki braj atoma
vise, te je njena stvama fonnula (CH20h:= C31iQ03.
Primjer 3. Analiza je pokazala cia neki prirodni mineral sadrZi 23,3 %
18,6 % S, 372 % 0 i 20,9 % vode. NaCi empirijsku formulu tog minerala.

5.4. Koliko kg FC304 maze nastati iz 1 kg zeljeza?

R: 1,382 kg.
yOlikO se kilograma Na nalazi u 1 t NaCl ?

C~

R: 393,16 kg.

Rjdenje:
5.6. Koliko se grama Na, P i 0 nalazi u 4 g Na3P04?
R: 1,684 g Na; 0,754IgP; 1,561 gO.
5.7.

(Ca) :(S) :(0) :(H 0) = 0,233 : 0,186 0,372 0,209

J
J
J 2
40,08 3206
16
18

0,0058: 0,0058: 0,02325: 0,0116

DijeUeniem sa najmanjim brojem tj. 0,0058 dobije se:

II

j(Ca) : irS) : j(O) : i(H,O) = I : I : 4 : 2.

MaseIlludio sumpora u ugljenuje 3 %. Koliko ima sumpora u 10 t uglja?

R: m= 300 kg.
5.8. KoUka se grama namja moze izdvojiti iz 1 kg Na ZS04 ?

1><7
R: m= 324 g.

5.9. Koliko se kilogramf1: Cistog luoma moze dobiti iz 500 kg hromita Cf203 ?

Empirijska formula rninerala jc: CaS04 2 H20.

II

R: m = 342,1 kg.

"

5.10. Pri proizvodnji bakra iz kuprita koji sadrli 64,5 %

Koliko se bakra moze dobiti prcradom 21 kg rude?

euzo, gubilak iznosi 2,5 %.

ZADACI
R: m(Cu) = 1I,74 kg.
5,11. Koliko se moie dobiti zeljeza iz 7,5 t sidenta sa 71,5 % FeC03, ako je
iskoristenje 96 %.

5.1. Izracunajte masene udjele:

aW zcljeza uFe}Oi)
b)
c)

d)
e)

aluminija u AhO}
olova u Pb 30,
icljeza u Fc20}
live u HgO.

R: m = 2,48 t.
5.12. Koliko se cinka mOl,e dobiti ad-I kg koncentrata cinkove rude koja sadrii

85 %ZnS?
R: a) 72,4 %; b) 52,9 %; c) 90,7 %; d) 69,9 %; e) 92,6 %

R: m(Zn) = 555,6 g.

5.2. Koliko procenata aluminija sadrZe ovi prirodni minerali:

a)
b)

moie dobit; pri elektrolizi 1 kg vode ako je

iskoristenje potPilllO? Temperaturaje 25C a pritisak 101,325 kPa?

5,13, Koliko se litara kisika i vodika

spillel MgA1,04.
cinkov spinel ZnAh04

R: m(H)

R: a) 37,9 %; b) 29,5 %.

5.3. Izracumute masene udjele pojedinih elemenata u ovi!!l. karbonilima:

a)
b)
48

Cr(COlo- heksakarbonil'hrom
Fe(CO), -heksakarbonil-zeljezo

'

= 111 g;

m(O)

= 889 g;

V(H,)

= 1357);

V(O,)

=679 L

5.14, Oksid hroma sadrli 68,4 % Cr i 31,6 % kisika. IzracUllati empirijsku formulu
oksida.
.

49

5.15. Odrediti empirijsku formulu fosfor-oksida ako je maseru udio fosfora 44 % i

Wisika56 %.

R: P20,.

5.23. Izracunaj maseru udio ugljika i masu ugljika u 7 g:

a) etana C 2Ho,
b) etena C,H"
c) etina (aceti1ena) G,H2 .

R: a) 80 %, 5,6 g;

5.16. Analizom sastava oksida mangana ustanovljeno je da postoje dcfinirani oksidi

koji sadre 77,5 % i 69,6 % martgana. Ostatakje kisik. NapiSite formule !

R:

MuO; Mu20,.

5.17. Freon-12 sadrii ugljik, fluor i hlor u masenim udjelima:9,9%, 31,4% i 58,7%.
NaCi cmpirijsku formulu.

,I

'I

I
I

R: CF,CI,.
5.1S. NaCi najjednostavniju fonnulujedinjcnja koje sadrii:
a) 39,3 6/t) natrija Na i 60,7 % hlara Cl.
b) 21,6 % natrija Na, 33,3 % hlora C1 a ostatakje kisik.

R: a) NaCI; b) NaC103 .

b) 85,7 %, 6,0 g;

c) 92,3 %, 6,46 g.

5.24. lzracunaj procentni sastav:

a) cikloheksana C,H 1:! i
b) benzena C6 H6 _
R: a) 85,7 % C, 14,3 %H;

b) 92,3 % C, 7,7 % H

5.25. Koliki je maseru udio vodika u:

a) toluenu (meti-benzenu) CJ1sCH),
b)
etil-benzenu C6HS-C2HS7

R: a) 87 %;

b) 94,3 %.

5,19. NaCi najjednostavniju formolu jedil1jcl1ja koje sadrii 12,1 % natrija, 11,4 %
bora, 29,4 % kisika a ostatakje voda.

5.26. Koliko ima grarna hlora u 80 g:

a) metilh10rida CH3 Cl,
b) eti1hlorida CH,CH,CI,
c)
hlorbenzena C6H 5Cl ?

R: Na,B,O,l 0 H,O.

R: a) 56,24 g,

5.20. Uzorak ad 5 g kristaliziranog kadrnij-sulfata pri z.agrijavanju izgubi n3 masi

1,88 g. Pri zagrijavanju iz uzorka i;dazi sarno voda. Kojaje naiiednostavrnja fonnu.la
h..idrata ?

S.27.Izracllllaj maseni udia vodika u:

a) nafta1enu C,oHo,
b) antracenu C4H10.

R: CdSO, 7 H 20.

R: a) 6,25 %,

5.21.Na Mjesecu je naden do tada nepoznat mineral koji je dobio naziv anna1ko1it
Sastav minerala u masenim udjelima je: 21,8 % icljeza Fe, 9,5 % magnezija Mg,
37,4 % titana Ti i 31,3 % kisika O. Koju formulu ima annalkolit?

S.2S. Izracunaj maseru udio:

a) kisika u piranu C,H,O i furanu C,H40,
b) nitrogena u piridinu CsHsN i piroiu Cf,HsN,
c) sumpora u tiofenu C 4 H4 S.

b) 44,0 g,

c) 25,2 g.

b) 5,62 %.

R: a) 82,2 % i 23,5 %;

b) 17,7 % i 20,9 %;

c) 38,1 %.

5,29, Kolika je masa kisika u 30 g Cistog:

ZADACIIZ ORGANSKE HEMIJE

a) metanola CBJOH,
b) etanola C,BsOH?
5.22. Izracunaj masene udje1e ugljikn i vodika u:
metanu C~,
propanu C,H"
butanu C 4 H lO ,

R: a) 15 g;

a)
b)
c)

R: a)75%C,25%H;

b) 81,8'%C, 18,2%H,

c)82,7%C,17,3%H

5.30. Izracunaj maseru udio ugljika u:

a) 1,2-etandiolu (eti1en-gliko1u) C 2tL.(OH)"
b) 1,2,3-propantrio1u (glicerolu) C,Hs(OH), ..

R: a) 19,3 %,
50

b) 10,4 g.

b) 13,0 %.
51

5.31. Koliki procenat kisika saddi:

a) fenol C6H sOH,
b) benzil-alkohol C6 H sCH 20H?
R: a) 17,0 %,

b) 14,8 %,

5.32. K.ako se odnose maseni udjeli vodika u.

a) dimetil-etru CH3 -O-CH3 i dietiI-etru C2 Hs-O-C2H s,
b)
mctanalu (formaldehidu) HCHO i etanalu (acetaldehidu) CH:3CHO,
c) benzaldehidu C 6H sCHO i propononu (acetol1u) (CH)hCO ?

R: a) O,U04: 0,135;

b) 0,0607: 0,0909,

0) 0,0566.0,1034.

5.38. lzracunaj maseni udio nitro gena u ovim aminokiselinama. Koliko grama
nitro gena ima u 65 g aminokiseline:
a) glicinu (aminoetanskoj kiselini) H2N-CH2 COOH,
b) alaninu (aminopropanskoj kiselini) C)H 7N0 2 ,
c) adeninu C sH sN5 ,
d) leuc;nu C"H"NO"
e) histidinu C6 H9N3 02,
triptofanu Cl1H12N202,

lizil1u C6H14Nz02,
11) serinu C3H70 3N ?
g)

R: a) 13,6 %,12,1 g; b) 15,7 %,10,2 g; c) 51,8 % 33,7 g; d) 10,7 %6,95 g:

t) 13,7 %, 8,90 g; g) 19,2 %, 12,5 g; h) 13,3 %, 8,6 g.

e) 27,1 %,17,6 g;

5.33. Kako se odnose maseni udjeli kisika u:

a) mctanskoj (mravljoj) kiselini HCOOH i etanskoj (sircetnoj) kiselini CH:3COOH,
b) proPal1Skoj kiselini C2H sCOOI-I i butanskoj kiselini C}H7COOH ?

5.39. Maseni udio nilrogena U serinu iznosi 13,3 %. Izracunajte relativnu lllolekulsku
masu serina ako je pomato da u molekulu ima jedan atom nitrogena.

R: a) 0,533 : 0,533 (l : 1);

R: j(N)

b) 0,432 : 0,364.

R: w(Fe)

b) 76,6 %,

5.41~

b) 34,8 %,

b) 31,1 %,

0,333

o/~

j(Fe)

4, Mr ~ 67000.

Citohrom sadrij 0,426 % Fe. Izracunaj najmanju relativnu molekuIsku masu

R: Mr ~ 13110.
5,42. Izracunaj dnevl1u porrebti za jodom aka je poznato da se u Ijudskom org<Jluzmu
sintetise aka 1 mg tiroksina dncvno (C 15H 11 NO~J~).

c) 35,5 %.

R: 0,67 mg.
5.43. Lizin sadrZi 19,17 % nirrogena. IzracWlati relativnu mo1ekulsku masu lizina

ako je poznato da molekullizina sadrZi dva atoma nitro gena.

c) 15,05 %.

R: leN)

5.37. Kako se odnose maseni udjeli kisika i vodika u:

a) saharo:d C12Hn 0 11 ,
b)
c)
d)

citollfoma.

5.36. Izracunaj rn.aseni udio nitro gena u:

a) metil-aminu CH3 NH z,
b) etil-aminu C2H sNH2 ,
c) fenil-aminu (anilinu) C6HsNlh
R: a) 45,2 %,

0,133; MJ ~ 105,2.

c) 76,0 %.

5.35. Koliki je masenl udio kisika u:

a) benwevoj kiselini C,HsCOOH,
b) salicilnoj kiselini C7Ii{;03,
c) acetilsalicilnoj kise1ini (aspirinu) 0.Hg04 ?

R: a) 26,2 %,

5.40. ledna od metoda odrcdivanja molekulske mase proteina je hemijska analiza.

Hemoglobin sadrii 0,333 % zeljcza. Aka molekul hemoglobina sadr2i 4 atoma
zcljcza kolika je relativna molckulska masa hemoglobina ?

5.34. Izracllnaj maseni lidio ugljika u:

a) palmilinskoj kiselini C 1sH 31 eOOH,
b) oleinskoj kiselini C 17H 33 COOH,
c) stearinskoj 1dselini C17 H 35 COOH.
R: a) 75 %,

1; weN)

2, weN)

0,1917, Mr ~ 145,8.

5.44, Empirijska formula nekog spoja Qedil*nja) je CH,O. Reiativna moiekulska

masa spoja je 90. Odredi molekulsku formulu spoja.

glukozi C6H'206,
skrobu (C6H100S)x>
fruktozi C6E llO,?
5.45. Analizomje dobiveno daje u ispitivanomjedinjenju maseni udio ugljika 81,8%

R: a) 0,514: 0,064;

52

b) 0,40.0,066;

c)

0,494: 0,062,

d) 0,40' 0,066.

i vodika 18,2 %. Odredi empirijslm formulu jcdinjenja,

53

5.46. Kvalitativnom analizom je ustanovljeno da neko organsko jedinjenje sadrZi

ugljik i vodik. Elemantarnom kvantitativnom analizorn je ustanovljeno da je maseni
udio ugljika u jedinjenju 92,3 % a ostal0 je vodUc
a) odredi empirijsku fonnulujedinjenja,
b) ako je eksperimentalno odredena molarna masa jedinjenja M = 78 glmol, odredi
njegovu molekulsku formulu.

R: a) w(H)

= 7,7 %,

CH

b)

x= 6,

C6R,;.

5.47. U nekom organskom jedinjenju maseni uetio ugljika je 23 %, vodika 5,9 %, a

ostatak je War.
a) odrediti empirijsku formulu jedinjenja,
b) Ako je eksperimentalno nadeno da je molama masajedir\icuja M = 50,5 glmol
odrediti molekulsku fonnulu spoja.
R: w(CI) " 70,3 %,

CHoCI,

b) x = I.

5.53. Anilin ima sastav: 77,4 % C; 7,54 % H; 15,1 % N. Gnstina njegove pare prema
vazduhu iznosi 3,21. Odrediti:
a) empirijsku formulu anilina,
b) molekulsku formuln anilina.

:5.54. Neb derivat morfina sadrZi 72,70 % C; 7,11 % H; 4,60 %1 N i ostatak je kisik
Izracunati njegovu empirijsku formulu.

5.55. Hemijskom analizomje utvrden sastav nekog organskogjedinjenja: 60,5 % C:

5,55 % H; 16,1 % 0; 17,8 % C1. Izracunati empirijsku fonnulu togjedinjenja.

CH3C1.

5.48. Neki organski spoj sadrii 52 % ugljika, 35 % kisika i 13 % vodika. Odredi

njegovu empirijsku formulu.

R: C,oBlIO,CL

5.49. Hloriranjem benzena dobiva se kristalna supstanca Giji.ie procentni sastav:

w(C) = 25 %, w(H) = 2 %, w(CI) = 73 %
a) Odredi empiriisku formulu produkta,
b) Ako ie nadeno daie relativna molekulska masa produkala 291 odredi rriolekulsku
formulu i predpostavi njegovu strukturno

R: a) CHCI,

b) x = 6,

CJl6Ci

5.50. Za neko organsko jedinjenje ustanovljeho je da je lahkoisparljiva tecnost i cia

daje pozitivllU reakciju sa Fehling-ovim reagensorn. Njegov procentni sastav je:
w(C) = 54,55 %, w(H) = 9,09 %, w(O) = 36,30 %. Koie Je to jedinJenie?

R: C,H,O, acetaldehid (elanal).

5.51. Sastav jedinjenja izrazen masenim udjelirna je: w(H) = 2,24 %, w(C) = 26,6 %,
w(O) = 71,07 %. Ako je odrcdena relativna rnolckulska rnasa jedinjenja Mr == 90,
odredi empirijsku molekulsku formulu jedinjenja.

R: (HCO,)"

x = 2, H,C,O,

5.52. Procentrri sastav nekog monosaharida ie: w(C) ~ 40,00 %, w(H) = 6,66 %,
w(O) = 53,3 %.
a) izraeunati njegm.'U empirijsku fonnulu,
b) ako je eksperimentalno utHdeno daje relativna rnolekulska masa monosaharida
Mr = 180 odredi molekulsku fonnuln.
R: a) CH,O, Er(CH,O), = 30;

54

b) Mr = 180, x ~ 6, CJl12 06.

55

1'

"

6. KONCENTRACIJA RASTVORA

Koncentracije su vcliCine koje odreduju sastav neke smjese. Smjese mogu

biti gasne, tecne i cvrstc. Tecne i Vrste smjese nazivamo jos i rastvorima. Kad
rdstvora razlikujemo rastvorenu supstancu i rastvarac. Za svakodnevni rad
najzanimljiviji su vodeni rastvori, jeT se vada najces6e upotrebljava kao rastvarac.
Za sve vrste laboratorijskog fada nliina je poznavati koncentracije rastvora.
Definisacemo one fiziCke veliCillc Kojima 5e opisuje koncentracija rastvora,a koje se
najcesce koristc.

. .. . mol
mol
SI JcdlmcaJC - 3 - ' U hemiji se najcesce koristi decimalna jedinica -~".
m
I

Primjcr 1. Pripremiti 300 em:'! rastvora NaOH koliCinske koncentracije 1,5

mollL

Rjdcnjc: .
V = 300 em' = 0,3 I
c(NaOH) = 1,5 molll
m(NaOH) =?

II

Da bi izracunali potrebnu masu NaOH koristicemo obrazac c(A) = n(A)

y'
odakle izracunavamo potrebnu kolicinu NaOH:

Alasena /wncentracija, nA)

n(NaOH) = e(NaOH)Y = 1,5 mol/lG,J I ~ 0,45 moL

Masena koncentracija yeA) sastojka A je odnos mase tog sastojka meA) i

zapremine rastvora V:

Iz poznate kolicine izracunavamo masu prema n(A) = meA) ,odnosno

M

yeA) = meA) .
V

S1 jcdinica je

k~,

m'

au hentiji se najcesce koristi i dccimallla jedinica

m(NaOH) = n(NaOH) M(NaOH) = 0,45 mol -40 gil = 18 g:

II .

M aseni udio w(A)

Ona Je brojno jednaka 1~, jer je lkg = 1000 g i 1m' = 1000 L

Maseni udio sastojka A je odnos mase tog sastojka meA) i mase svih
supstanci u rastvoru m (masa rastvora):

m'

Primjer 1. Pripremiti 400 ml rastvora NaCl masene koncentracije 60 gil.

w(A) = m(A),
m

Rjdcnje:
y = 400 m!= 0,41
yfNaCll = 60 gil
m(NaCl) -?

rv1asa natrij-hlorida za priprcmanje rastvora izracunava se prema:

y(A) =

m;:),

!U(NaCI) =y(NaCl) .y - 60 gllO,4 I = 24 g.

Aka se rastvor sastoji ad jedne rastvorene supstance A u rastvaraeu Banda

je maseru mlio:

,
I

weAl =

meA)
m(A)+m(B)

gdje je masa rastvora m ~ meA) + m(B), pri cemu je meA) - masa rastvorene
supstance a m(B) - masa rastvaraca.

Za izracunavanje mase rastvora m cesta je potrebno znati gustinu rastvora:

Kolii'inska koncenlracija erA)

m

KoliCinska koncentracija c(A) sastojka A je odnos kolicine tog sastojka

n(A) i zapremine rastvora V:

p=-~

gdje je V - zaPFemina rastvora.

56

57

SI jcdinica za gustinu je

~,
3
m

TabeI.2
a najcese se koristi decimalna jedinica fl '

Primjer 1. Gustina rastvora je 1,2 kg/dIn

a zapremina 250 mt Kolika je

masa rastvor3 ?
Rjdcnje:
p

II

~ 12 kg, ~ 12001l., jer je 1 dm' ~ 1 L

~

I
I

dmI
250 ml ~ 0.251

Ill:= '1

m ~ p.y ~ 1200 gIl.0,25 1 ~ 300 g.

Frimjer 2, Trcba pripremiti 150 ml 10 % rastvor. KCL Koliko treba

odvagati KCl i koliko dodati vade? Gustina rastvoraje 1,01 Jcgl

dm

Flzicka veliCina

Oznaka

Defmicija

SI jedinica

koristi u
hemiii

masa
zapremina
gustina

kg

m
Y

molarna masa
koliCina
supstance

M
neAl

masena
koncentracija

yeA)

kolicinska
koncentracija

erA)

maseru udio

weAl

m
p~V
M

[--~;I
m

Mrg/mol

neAl = meA)
M
I

kg/mol
mol

g
I
glmo!
mol

yeA) = meA)
y

~
m}

= neAl

mol

mol

erA)

V
weAl = m(A)
m

Rjc!cnjc:
w(KCl) ~ 10 %~ 0,1

Decimalna
jedinica koja
se najvise

m3

f
-

neimenovan broj

p~lOlJcL~!olO1l.
3

'dm

Preracunavanje jedne vr~te koncentracije u drugu

m(KCl) =?

Na osnOvll definicije fizlckih veliCina koje karakterisu koncentraciju

rastvora mozemo izvesti izraze koji povezuju jednu VIStu koncentracije sa drugom

Prema definiciji mascnog udjela mas3 potrebne soli je:

m(KCl) ~ w(KCl)-m,

gdje je

III

masa rastvora.

Posto znamo zapreminu rastvora i njegoVll gustinu, rnaSll cerna izracunati

Primjer 1. Kako mozerno izracunati koliCinsku koncentraciju ako znamo

masenu i obratno ?

prema:
m

~ p

.y ~ 1010 gIl0,!5l ~ lSI,S g.

Rjesenje: Masena koneentraeija sastojka A je y = meA)
V

Sada izracunavamo masu potrebne soli:

rn(KCI)~0,!l51,5g~

a kolicinska

erA) ~ n(A).
V

lS,15g.

Posta je n(A) ~ meA) to je

M

Menzurom treba doliti vodu do 150 m!. Aka je masa soli 15,15 g, amasa
g, onda je mas. vode (rastvaraea) m(H,O) ~ m - m(KCI) ~ 136,35 g.

rastvora 151,5

- meA)
- Y
e(A) -.. --~

MV

'1'

II

y(A)~Mc(A)

58

I
l

59

l'v'apumena: Pri izracunavanju sa jcdinicama koje se najvise koriste

treba bit! dosljcdan (decimalne jedinice II posljednjoj koloni u tabeli). Alw se

moiarna masa izraiava u glmol onda sc masena koncentracija izraiava u gil, i
kolicinska koncentracija u moIII, gustina u gil.

Primjer 2. K(";1.o mozemo iZIaCllnali koliCinsku koncentraciju aka znamo

maseni udic i obratno ?

meA)

Rjcsenjc: Maseni udic je w(A)= --~" gdje je masa rastvora m "" pY.
m

RjeSenje:

w = 9,65 % ~ 0,0965
P ~ 1,1 glem' ~ 1100 gil
M= 106 glmol
a) c(Na,CO,) - ?
b) y (Na,C03) ~?
a)

eM

W=--,

c(NaOC03)~ w(Na,C0 3 )p _ 0,09651100gil

,
M
106g/mol

weAl ~ meA) . .t':1_~!n(A).M

p.y

masenu koncentraciju rastvora aka je gustina rastvora 1,1 gJernJ ,

Zamjenom dobijemo:

. mCA)
.
Posto je --::::: n 1

b)

Imoill.

pYM

~=

c zamjenom dobijcmo:

weAl ~ c.(A)M
p

yeA)
p

Koristimo decimalne jedinice: molll za koliCinsku koncentraciju, g/mol za

molamu masu i gil za gustinu.
Primjer 3. Masena kohccntraCija rastYOfa NaOH je 80 gil, a gustina 1,05

b) Y(Na,CO,) = M e(Na,C03) = 106 glmoll molJl = 106 gil.

Primjer 5. Kolika je masa sulfatne kiseline u 10 em3 vodenog rastvora za

kojuje maseni udio H2 S0 4 96 %7 Gustina r"stvofaje 1,84 glem'.
RJe!enje:
Y = 10 eml = 0,011
w(H,SO,) = 96 % ~ 0,96
p ~ 1,84 glem' = 1840 gil
m(H,SO,) ~?

g/cm 3 . Kolikaje:

a)
b)

Prema definiciji masenog udjela :

koliCinska koncentracija,
maseni udio ?

w(H,SO,) ~ m(H,SO,) .

Rjdcnjc:
yeA) = 80 gil
P = 1,05 glem3 = 1050 gil
h:i..::.30 glmol

m(rastvora)

Masu rastvora cerna naci iz poznate gustine tj.

erA) ~ ?

m(rastvora) = p.y = 1840 gllO,Oll = 18,4 g.

weAl == ?
eCA) ~ .y(A)
a)

b)

Sadaje:
80gll

-2 moll 1

40 g/mol

w(A)= yeA) = 80gll ~0076~76%

P
1050 g I I '
,

Primjer 4. Maseni umo naui}karbonata Nai:03 u rastvoru iZl1.0si H,.65 %.

I:zxacunati:
a)

60

koliCinsku koncentraciju,

m(H,SO,)

= w(H,SO,) m(rastvora) = 0,96 18,4 g = 17,66 g

Razrjeilivanje rastvora
Pri razIjedivanju rastvora smanjuje se njegova koncentracija ali koliCina
rastvorene supstance prije i pos~ije razrjedivanja ostaje ista:

odnosno
61

Primjer 1. U 100 ml H2S04 koneentracije 0,25 molll doda se 900 m! vode.

Kolika je kolicinska koncentracija nastalog rastvora ?
V,
RjeSenje:
0,25 molll
V,= 100 ml = 0,11
.', = 900 ml + 100ml = 1,0 I

c,

c 2 ' V2
ci

0,3 moll! 0,51

0.051.

3 moll I

C2;;;;:

Treba uzeti 0,05 1 rastvora i dopuniti vodom do 0,5 1 tj. sipati vode 0,5

0,05 = 0,45 I.

c, = 3 moll!

b)

C2 = 0,3 moln
V2 = I 5 I

c, ' V,

0,25 moll 1,0,11

C2=--=
V2

1,0 I

-v~ =?
0,025 moll I.

c 'V
0,5 mallII,5!
V, = -2 - -2=

Primjer 2. Koliku zapreminu 96 % rastvora sulfatne kiseline gustine 1,84

3
g/em treba uzeti za pripremu 1 drn] rastvora koncentracije 0,5 molll ?

c,

3 mo!1l

0,251.

Treba uzeti 0,25 I rash/ora H2 S04 i dOpllniti vodom do 1,5 1, odnosno treba
sipati vode 1,5 -0,251 = 1,251.

Rjesenjc:
M = 98 glmol
WI :;;: 96 % = 0,96
p = 1,84 glem' = 1840 gn
V, = I dm' = II
2-~

VI

Primjer 4, U 3 ! vode dodano je 500 g 44 % H 2 S04 cija je gustina 1,342

Izracunati kolicinskll konc_entraciju dobivenog rastvora. Kolika je masena
koncentracija dobivcnog rastvora ?

g/cm

0,5 molll

Rjesenje:

~?

500 g
WI = 44 % "" 0,44
P = 1,342 glcm' = 1342

III =

Jz jednacine Cl VI ::::: C2V2 vidimo da je za iznalaienje pocetne koncentracije VI

potrebno poznavati koliCinsku koncentraciju CI:

gn

M- 98 g/mol
C2:::; ?
"12 =?

_w,'p 0,96,1840gll_
III
c, - - - - ~"1802 mo
.
M
98g/mol
Daljeje:
0,5 moll!, II = 0,02771 = 27,7 ml.
18,02 molll

Da bi nasH koncentraciju poslije razblazivanja, treba izracunati kolicinsku

koncentraciju prije razblazivanja.

cJ = w, 'p =6,025rnoIl1
M

Zaprernina rastvora prije razblaiivanja je V =

Primjer 3. Koliko mJ ras{vora sulfatne kiseline koliCinske koncentracije 3
mollI i koliko vode treba uzeti za pripremu:
aJ 500 ml rastvora koncentracije 0,3 molll,
b) 1,51 rastvora koncentracije 0,5 moIIl ?
Rje!enje:

aJ c,

= 3 moll!
= 0,3 moll!
.'1 = 500 ml = 0,5 I
C2

In ,

gdje je m masa rastvora i

p gustina rastvora,
500g
Zamjenom se dobiJe: V, = - - - - - = 0,372 I.
1342g/1

Zaprernina posJije razblaiivanja je:

V2 = 3 1+ 0,3721 =3,3721.

VI =7
62

63

C,;

,V,
V,

C,

=--::=

6,025 molll ,0,3721

3,3721

066
,

m
pV= -RT
, gd"UeJe:
M

moll I.

y, = M,c, = 98g1mol ,0,66 mol/l = 64,7 gil.

m(HCI):

pV(HCI)M

RT
Primjer 5, Na koliku zapreminu treba razrijediti 5 dm' 36 % hloridne
kiseline HCl da se dobije 10 % rastvor ?

8314 -_J_,300K
,
molK

m(HCI) = 265,6g

Rjdenje:

Masa mstvaraje: m = m(H,O) + m(HCI). Posta je gustina vode p = 1000 gil

to je masa vode:
m(H,O) = p,V(H,O) = 1000 gil, 0,7081 = 708 g,
Masa mstvoraje m = 973,6 g,

Da bi primjenili jednaCinu c) V! =- C2 V:" treba abje koncentracije izraziti kao

koliCinske. Zadatak je nepotpun jer je potrebno poznavati gustinu. Ukoliko nisu date

podrazumjeva se cia su pribliino iste. U ovom slucaju zadatak mozerna rijesiti sarno
na ovaj nacin:

Maseni udio rastvora je:

W2P2

, =M-

101,325 kPa' 179,21 36,5 g/mol

w(HC1): 265,6g = 0,2629 = 26,29% ..

973,6g

Iz Cl Vi "" C2 VZ sHjedi:
W IPl

Primjer 7. Na 1 I vade dodata je jedna kap 94 % HNO, tija je gustin~, 1,5

glem', Kolika ce biti koliCinska koncentracija dobivenog ,astvora aka I ml sadrZl 20
kapi?

V ::: y" 2P2 V odnosno

'
M
'

Rje!enje:

w,
U na!em l.adatku je V, = 5 I;
iste dobijemo:
V, =

w, ' V,

W,

= 0,36;

w, = 0, I, S obzirom da su gustine

= 0,36, 5 = 18 L

0,1

W2

= 94%=0,94

P = 1,5 glem' = 1500 gil

M = 63 glmol
C2 =?

Da bi mogli koristitijednacine C1 Vj

Rastvor treba razrijediti na zaprerninu 18 L

Primjer 6, U 708 ml vode rastvori se 179,2 I gasovitog HCl pri temperaturi
27'C i pritisku 101,325 kPa, Kolikije maseni udio dobivenog rastvora?
Rjelenje:
V(H,O) = 708 ml = 0,7081
V(HCI) = 179,21
T=273+27=300K
p = 101.325 kPa
w(HCI) =?

:::::

C2V2

izracunacemo:

1500 g/l,0,94 = 22,38 mallL

63 g/mol

Posto I ml sadrZi 20 kapi ondaje zapreminajedne kapi:

Zapremina V, = 1 1 + 0,00005 I ~ 1 L
Zamjenom dobijemo:

Maseni udia dobivenog rastvora je :

w(HCI) = m(HC!)

c ,VI _ 22,38molll5,lD-'1
V,
II

C 2 : : :i: : - - _

112.10-3
,

III
rna.

gdje je m masa rastvora. Posta je Hel ga~_ njegovu masu moterna izracunati lz
-.. Jednacine gasnog"stanja:
.-.

64

65

ZADACI

6.8.Izracunajte kolicinsku koncentraciju rastvora ako je masena koncentracijalOOgll:

aJ C,H,OH, b) AgNO" e) FeCI,.

6.1. U bolnicama se pacijentima poslije operacije intravenski daje rastvor glukoze u

kojoj je maseni udio glukoze 5 %. Izracunaj rnasu glukoze rastvorenu II 500 g

R: aJ 2,171 mol/l;

b) 0,589 molll;

e) 0,616 molll

rastvora.

R: meg/) ~ 0,05 500 g = 25 g.

6.2. Izracunaj zapreminu vode u kQjoj se mora rastvariti 10 g natrij-nitrata da bi

maseni lldio NaNO} bio 2 %.
R: m(mstvora) ~ 10 g I 0,02

500 g.
Voda je rastvame, m(H,O) = 500 g - 109 = 490 g
V(H,O) = 490 ml.

6.9. Izratunajte masene koncentracije ako su maseni udjeli:

a) 13 %, p = 1,1 glem'.
b) 20 %, p = 1,2 glem',
e) 43 %, p = 1,3 glem'.
R: y ~ wp(dokazite): a) 143 gil;

b) 240 gil;

eJ 442 gil.

6.11. Izracunajte kolicinske koncentracije ako su maseni udjeli 12 % i gustine 1,15

glem': a) NaCl, b)H,SO" c)H,PO" d)RNO,.

6.3. Koliko je potrebno KCI i vode za pripremu 720 g 32,5 % mstvora KCI ?

R: a) 2,36 molll;

R: 234 g KCI i 486 g H,O.

6.12.Koliko grama plavog kamena CUS045 H2 0 treba

koncentracije 0,1 molll ?

b) 1,41 molll;

c) 1,41 mollI;

d) 2,19 molii.
7..3

pripremu 2 1 rastvora

6.4. Koliki je maseni udio K,CO, kada se 130 g te soli pomijesa sa 370 g vode ?

R: 50 g.

R: 26%.
6.5. Koliko je potrebno NaOH za pripremu !O I 12 % rastvora gustine 1,13 glem' ?
R: m = 1357

g.

R: 2,27 rnolll; 222,8 gil.

6.6. Koliko je NaOH i vode potrebno za pripremu 450 ml 22 % rastvora NaOH Cija
gustina iznosi 1,24 glem'?
R: 122,9 g NaOH i 435,6 g vode.
6.7. Koliko u'eba odvagati NaOH za pripremu:
a) 500 em} 5 % rastvora gustine 1,0452 g/cm3 ,
b) 150 em' 20 % rastvora gustine I, j 884 glem',
c) 300 em' 40 % rastvora gustine 1,3991 glem'.
R: a) 26,13 g;

b) 35,65 g;

c) 167,9 g.

6.S. Treba priprerniti po 21 rastvora kolicinske koncentracije 0,05 moM. Koliko treba
odvagati navedenih soli:
a) KMnO"
b) K2Cr,O"
e) Na,S2O"
. d) FeSOdO H20?
R:a) 15,804 g;

66

6.13. Gustina 20 % rastvora fosfatne kiseline iznosi 1,1143 glem 3 . Kolika je

koliinska i roasena koncentracija tog rastvora ?

b). 29,41 g;

c) 15,81 g; . d) 27,8 g.

6.14. 10 grama neke supstance, elja rclativna molekulska ri.msa iznosi 46, rastvoreno
je u 100 g vode. Gustlna dobivenog rastvora je 0,985 glem'. Kolika je kolicinska
koncentracija rastvora ?
R: 1,949 moili.

6.15. Izracunati koliko grama HNO, ima u j 0 em' rastYora eija je gustina 1190 gil, a
maseni udio je 32 %?
R: m(rastvara) ~ 11,9 g;

m(RNO,) = 3,8 g.

6.16. Izraunati kolicinsku koncentraciju:

a) 9 % fizioloskog rastvora NaCI <ija je gustina 1,005 glem';
b) rastvora koji u 150 g vode sadrzi 3 g KOH ( P = 1,025 glem').
R: a)e= 1,5mal/1;

b) c=0,355molil

6.17. U 1000 g 15 % rastvara sali dodano je:

aJ

100 g vode,
100 g vQde i 100 g soli,
100 g soli.
Izraeunati masene udjele ovako dobivenih rastvora.

b)
e)

R: a) 13,64 %;

b) 20,83 %;

e) 22,73 %.

67

6.18. Koliko m1 10 % rastvora Na2C03 gustina 1,1 glmJ je potrebno za pripremu

500 ml Na2CO) kolicinske koncentracije 0,1 molll ?

6.21. Koliki je maseni udio KOH u raitvoru koji se dobije mjesanjem 250 g 10 %
KOH, 150 ml vode i 10 g KOH?

R: 42 mL

R: 8,54 %.

6.19. Koliko ml95 % sulfatne kiseline gustine 1,839 glem' treba za popremu 740 ml
rastvora ko_ncentracije 1 moIIl ?
R: 41,6 mL
6.20. Koliku zapreminu 36 % rastvora Hel treba uzeti za pripremu 1 dm3 rastvora
koncentracije 2 moUl? Gustina pocetnog rastvoraje 1,1 glem),

Organska bemija
6.28. Masena koneentracija rastvora gIukoze C,HI20 6 je 120 gil, a gustina rastvora
1.11 glem'. Izracunati:
a) kolicinsku kaucentracUu rastvora glukoze,
b) maseru udio glukoze u rastvoru.
R: a) e =1M

R:0.183L
6.21. Koliko je grama 96 % rastvora sulfatne kiseline potrebno uzeti za pripremanje 1
kg 30 % rastvora kiseline koja se upotrebljava za punjenje akumulatora ?

=0,667 moll!,

b) w=1. =0,108=10,8%.
p

6.29. Rastvor saharoze C2HnOll ima koHCinsku koncentraciju 0,35 moll! i gustinu
1,2 g/cm 3. Izracunati:

masenu koncentraciju,
maseni udio saharoze u rastvoru.

R: Masa rastvorene supstance ostaje nepromjenjena ffi\(A) = m2(A); Ako su mase

rastvora prije razblazivanja ffi! i ml, ondaje ffi] WI (A) "" Jlll W2(A) ml "" 312,5 g.

a)

6.22. Do koje zaprenrine je potrebno razblaiiti 500 ml 20 % rastvora NaCI, gustine

1,151 glem' da bi se dobio 4,5 % rastvor gustine 1,029 glem' ?

R: a) y = Me = 978 gil;

R: 2,488 L

6.23. Koliko je ml 38 % hloodne kiseline Hel gustine 1,19 glem' potrebno da se

dobije 1 I rastvora koncentracije 2 moIIl ?

6.30. Rastvor 50 g etanoIa u 80 g CCI, ima gustinu 1,30 glem'. Izracunati:

a) maseru umo etanola u rastvoru,
b) masenu koncentraciju,
c) kolicinsku koncentraciju elanola u rastvora,

R: 161,44 ml

R: a) w = 0,384 = 38,4 %; b) V = 0,11, Y= 500 gil, e) e = 10,87 moUI.

6.24. U 100 Illi castvora Na,PO, koneentraciJe 1,2 moUI doda se 10 g soli Kolika je
koncentracija soli ?

6.31. Mije!anjem 50 emJ etanolai 50 em'vode, na temperaturi 20"C, dobije se 96,5

em3 vodenog rastvora etanola. KoUka je zapreminska koncentracija etanola u
rastvoru ?

R: 1,81 mollL

V(e tanola)
50em'
0518
- ,
V
96,5em'
Zapreminska koneenJracija etanola je 51,8 %.
O'(etanola) =

b) 20,83 %.

6.26. U 150 g 12 % NaOH gustine 1,131 glemJ doda se 50 ml vode. Izracunati

rnaseni udio i kolicinsku koncentraciju dobivenog rastvora. KoUka je gustina
dobivenog rastvora?
R: V, = 132,6 em';

68

b) w = 1. = 0,815 = 81,5 %.

R: Z'preminska koncentracija se definise kao odnos zapremine sastojka i

zapremine uzorka.

6.25. U 250 g 5 % rastvora Na,CO, doda se:

a) 100 g vode,
b) 50gsoli.
Izracunati maseni udio soli.
R: a) 3,57 %;

b)

m = 200 g;

V, = 182,6 ern'; p, = 1,095 glem';

w, = 9 %.

6.32. Rastvor sadrn 0,75 g uree H,NCONH, u 70 g vode. Izracun.li:

a) maseni udio uree u rastvoru,
b) koliCinsku koncentraciju uree.
3
Gustina vode je 1 g/cm .
R: w = 0,0106 = 1,06 %;

b) V = 0,071; e = O,i7S molll.

69

6.33. U 50 ml krvne plazme nadeno je 0,98 g a1bumina. Relativna molekulska masa

albumina je 69000. Kolika je kolicinska i masena koncentracija albumina ?

R: c~ 2,84'10'~ moll!; y~ 19,6 gil.

HEMIJSKE JEDNACINE

6.34. Bojni otrov fozgen djeluje na organizarn preko organa za. disanje u
koncentraciji y "" 4.10-5 kg/m3 . Koliko grama fozgena 6e stvoriti kontaminiranu
3
atmosferu u ucionici zapremine 100 m .
R:

III

7. HEMlJSKE JEDNACINE. REDOKS-JEDNACINE

Hemijska reakcija se moze prikazati hemijskom jednaCinom, U tah,,'oj

jednacini navode se svi reaktanti j produkti. Reaktanti se obieno pi5U sa lijevc
strane. a produkti s desne stranc strelice.

7,2 g.

6.35. U alrnosfemje isparil0 6,5 kg sanna (nervni bojni otrov). Aka je kancentracija
(opasna po fivot) 1,6105kglm 3, koliku zapreminu maze da zatruje ta koliCina sarina?

R: V = 406250 rn 3. Zapremina 200 m duiine i 200 m sirine, te 10 m visine

StreUce pokazuju da hem(jske jednaCine nisu isto sto i jednacine s jizickim

I'elic'inama Ie zato znakovf plus i minus nemajU uobicajeno znacenje iz matematike . .lednacine
hemlfskih reakcija pn'kazuju samo hantilalivl1e odnose meau brojel'ima jedinhl reaktanata i
produkato

U ispravno napisanoj hernijskoj jednacini bro,j svai{e vrste atoma na obje

stranc jc jednak Zbog toga se uz fonnu!u piSu 'koefic~jenti taka da broj atoma
svakog elementa na strani reaktanata bude jcdnak broju atoma na stram produkata.
Na primjer ujednacini hemijske reakc:ije:
2 KOH + H2 S04 -+ K2SO, + 2 H20
reaktaTIti su kalij-hidroksid i sulfatna kisclina, a produkti 511 kalij-sulfat i voda. Zbir
atoma kalija, kisika, vodika i smnpora na lijevoj i desnoj stram jedmlcine mora biti
jednak (provjeritc !). Dva molekula KOH i jedan molckul sulfatne kiseIine daju jedan
molekul kalij-sulfata i dva molckula vodc. Pri pis..'mju hemijskih jcdnaCina obieno se
vodi racuna 0 tome da koeficijenti uz fonnulu budu cijeli hrojevi.
Primjer 1. Voda nastaje od vodika i kisika. Napisati hemijsku jednacinu.

Rjesenjc: Jednacina reakcije s nepoznatim koeficijentima je:

a H2 + b O2-> c H20.
Za vodu cerna uzeti cia je koeficijent c ::::: 1, sto znaCi da .ie nastao jedan
molekul vade. Svaki molekul vode sastoji se od dva atoma vodika. Za r0egovo
nastajanje potrebno je dva atoma vodika a ona su saddana u jednoj moJekuli vodika
H2, te je a = I. Jedan molekul vade sadrii jedan a10m kisika, a to jc paIa mo1ckule
kisika, te je b = 112. Jednacinu hemijske reakcije piSemo'.

lH2

+ - 0, -+ I H20.
2

Zelimo Ii da u jednacini koeficijenti budu cijeli brojevi, onda cerna citavu

jednacinu pomnaziti sa 2, te dobivamo:

2H, + 0-,-> 2 H20.

U jednacini je zadovoljen usl<2Y..o sta!nosti brojg atoma svake vrstc. Broj
atoma vodika s ljeve i desne strane je cetiri, a braj atoma kisilill dV3. Dva rnoleku!a
vodika i jedan molekul kisika daje dva rnolekula vode.

70

71

Prlmjer 2. Napisati jednacinu sinteze amonijaka koji nastaje spajanjem

mo1eku1a vodika i azota (nitrogena).
Rjdcnjc: Jednacina reakcije S opstim koeficijentima je:

Neka je koeficijent uz amonijak c "" 1. Jedan molekuI arnonijaka sadrii jedan atom
nitrogena a to je paia molekula nitrogena. te je b := Y.:. redan molekul amonijaka
sadrZi tri atoma vodika. Tri atoma vodika sadrle se u jednom i po rnolekulu vodika,
teje a;::: 1,5 = 3/2. Sada mozemo pisati:

Primanje elektrona je redukcija. Kisik se reducirao.

Supstanca koja otpusta elektrone i taka se oksidira naziva se redukciono
sredstvo. U nasem primjeru magnezij je redukciono sredstvo. Supstanca koja prima
elektrone i tako se reducira naziva se oksidaciono sredstvo. U nasem primjeru kisik
.Ie oksidaciono s~dstvo.
U gomjem primjeru atom rnagnezijaje otpustio dva elektrona, a atom kisika
je primio ta dva elektrona. Broj primljenih elektrona jednak je broju otpustenih
elektrona. Reakcije kod kojih dolazi do premjestanja elektrona s jednog atoma na
drugi nazivaju se redokswreakcije.

OKSIDACIONI BROJ

Da bi dobili cje1obrojne koeficijente citavu jednacinu umotimo sa dva i

dobivamo:

3 Hz + N, -+ 2 NH,
Broj atoma vodika i nitrogena)e jednak s obje strane joonacine. Provjerite!

OKSIDACIJA I REDUKLlJA
Nekad su se pod oksidacijom podraznmijeva1c reakcije sa kisikom, a pod
redukcijom reakcije oduzimanja kisika, Danas je pojam oksidacije i redukcije
pro!iren i lemelji se na izmjeni eloktrona: OI<Sidacija je proces o\pustanja
elektrona, a redukcija je proces primanja cleldrona.. Pojam oksidacije i redukcije
objasnit 6e~no na primjem sagorijevanja magnezija:

VaJencija elementa u jonskim spojevima odredena je brojem otpustenih iii

primljenih elektrona. Valencija elementa s kovalentnom vezom odredena je brojem
zajednickih elektronskih parova koji atom tog elementa gradi s atomom drugih
elemenata.
Medutim, kod sastavljanja hemijskih jedinjenja redoks-reakcija, koristimo
se pojmom oi<sidacionog broja To je opstiji ,.pojam oct valencije jer ne zavisi od vrsle
veze. Oksidacioni broj pokazuje stanje atoma u nekom spoju, a koje izraiavamo
brojem elei<trona kojim pojedini atomi uceslvuju u vezi. Alomi koji otpustaju
elektrone imaju pozitivan oksidacioni broj, a atomi koji primaju elektrone, imaju
negativan oksidacioni broj.
Oksidacioni broj se pise iznad simbola elementa i to prvo predznak naboja,
a zatim brej. Na primjer kod natrij-hlorida oksidacioni broj natrija je +1, a
oksidacioni broj hIora -1 (Zo5lo?).
(+l)H)

Na CI.
Za odredivanje oksidacionog broja potrebno je znati nekoliko pravila:
1) Atomi i molekuli u e1ementarnom stanju irnaju oksidacioni brej nula (0). Na
primjer:
0000000

AI, Fe, CU,HZ,02,He, P4

Mg+O

2)

Prema stamj definicifi reakcija udesno je reakcija oksidacije, a reakcija uilj'eva

reakcq'a redukcije. Radi jednostavnosti dat je pn'mjer sa atomarnim kisilwm, mada je
sagorijevanje magnezija reakcfja s molekulamim kisikom.

Prema savremenorn tumacenju, u gornjoj reakciji magnezij otpusta dva

elektrona:
>

Otpustanje elektrona zove se oksidacija. Magnezij se oksidirao.

Kisik prima dva elektrona:
0+2e->O'-.
72

Oksidacioni broj kisil<a u spojevima je -2 (izuzev u pereksidima -1). Na

primjer:
(-2)

(-2)

(-2)

H, 0, Ca 0, S 0
3)

2 .

Oksidacioni brej vodil<a u spojevimaje +1 (osim u melalnim ltidridima,-I). Na

primjer:
(+1)

H,O,

(+1)

(+1)

H NO" C H 4.
4) Zbir oksidacionih brQjeva u molekuli je jednak null.

Primjer 1. Koliki je oksidacioni broj sumpora u sulfatnoj kiselini?

Rjdcnje: Na osnovu navedenih pravila znama oksidacione brojeve kisika i

vodika. Nepoznati oksidacioni broj sumpora obiljciicemo sa x:

(+1)

:-2)

H2S0,.
Posta je zbir oksidacianih brojeva u molekuli jednak nuli, anda moierno
pisati jednacinu:
2(+I)+x+4(-2)=0,
x=6.
Oksidacioni braj sumpora u sulfatnoj kiselini je +6.

Rjescnjc: Oznake uz formule predstavljaju agregatna stanja (vim poglavlje

12): s- evrsto, 1- teena, g-gasovita, aq-vadeni rastvor,
Kad redoks-reakcija dolazi do promjene oksidacionog broja.
o
0
(t2) (-2)
a)
2Ca+O',--+2Ca O.
Kaleij oksidira jer je otpustio dva eJektrona. Kisik reducira jer je primio dva
elektrona. Hemijska jednacina predstavlja redaks-reakciju jer .Ie daslo do promjena
oksidacionih brojeva. Broj elektrona koje otpusti r..alcij jednak je broju e1ektrona koje
primi kisik. Kalcij je redukciono sredstvo,a kisik oksidaciona srcdstvo.

o
(+1)(-1)
(+:'.)(-1)
0
Zn+2 H CI-+Zn CI, +H2.
eink se oksidirao, a vodik reducirao.
redukciono sredstvo a vodik oksidaciono sredstvo

b)

Primjer 2. Izracunajte oksidacione brojeve ugljika u slijedeCim spojevima:

CH" C,flo, C,R" C,H" CH,O, CO, CO,.
RjeScnjc:

(+1) (+5j(-2)

c)

:-; +1

CH4,
x

x=-4

(+1)(+5)(-2)

+ H N 0,:

2x+6(+I)=0,

x=-3

2x+4(+I)=0,

x=-2

kisika.

lx+2(+1)=O,

x=-1

Rjesenje: Napisacemo hemijsku reakciju bez odgovaraju6ih koeficijenata

uz formrue (neizjednacenajednaCina):
o
0
(+3) (-2)

.;1

C2H"

(+I)H)

--> Ag CI

U jednacirri nije doslo do prornjene oksidacionag broja, te jednaCina ne

predslav Ija redoks-reakciju.
I

;-1

C2H6,

x+4(+I)=0,

(+1)(-1)

Ag N 0, + H CI

ova je redoksNreakcija. Cink je

Primjer 2.

Rijesi jednacinu koja prikazuje redoksNreakciju aluminija i

+1

C,H2,
x +1

-2

CH20, x+2(+I)+(-2)=0, x=o

CO,

x+(-2)=0, x=2

x 2

C02,

x+2(-2)=0, x=4

JEDNACINE REDOKS-RE4KCI.I4.

AI(,)

+ 02(,) --+ AI, 0 3 .

Oksidacioni broj alurninija u spoju sa kisikom nasli sma na osnovu poznatih

pravila (Provjerite !). Cilj namje da odredirno odgovarajuce koeficijente iz fonnule u
ovoj redoks-reakciji.
Napisa,t cerna parcijalne jednacine oksidacije i rcdukcije.
Alwninij se oksidirao a kisik rcducirao:

o
To su jednaCine u kojirna dolazi do promjene oksidacionih brojeva. Osnovni
zahtjev pri pisanju heroijskih jednacina redoks-reakcija je da broj elektrona kojc
otpusta redukciono srcdstvo bude jednak brojn elektrona koje prima
oksidaciono sredstvo.
Da ponovimo: Oksidacijom (otpustanjem elektrona) oksidacioni broj se poveeava,
rcdukcijom (primanjem elektrona) oksidacioni broj se smanjuje, Promjena oksidacionog
broja jednaka je broju otpustenih odnosllo pn"mfjenih elektrona, Supstanca (tvat) koja se
oksidira naziva se redukciollo sredstvo, a supsranca koja se reducira oksidaciono sredstvo.

Primjer 1. Koje od sljedeeih hemijskih jednacina plikazuju jednaCine

redoks~reakcija? Staje U Itiima oksidaciono, a !ita redukciono sredstvo?
~L 2Ca{s) + 02{g) -+ 2CaO(s)

2 HCI(aq)"---;" ZnCh(s) + H2(g)

b)

Zn(s) -I-

c)

AgN0 3 (aq) + HCl.(aq) -+ AgCl(s) + HN03(aq)

74

AI--+ AI3+ +3e- /4

o
02 +4e- --t20 2- /3
Naboj jona pisemo u gomjem desnom uglu (3 +,2-) i ne treba mijdati sa pisanjem
oksidacionih brojeva.

Da bi izjednacili broj e1ektrona, prvu jednacinu mnoiima sa 4, a drugu sa 3,

te dobivamo:
4AI-+ 4Ae+ + 12 e30, +12e- -->60 2 Parcijalne jednacine saberemo:
4 AI +30,:;: 12 e --> 4 AI" +6 0"+ 12 e

75

Konacnajednacina (izjednacenajednacina) je:

4 Al + 3 0, -> 2 Al,O,.

R: a) a ~ 2, b ~ 1, c ~ 1; b) a ~ 4, b ~ 3, c ~ 2; c) a ~ 1, b ~ 2, c ~ 1, d ~ 2;
d) a ~ 1, b ~ 712, c ~ 2, d ~ 3; e) a ~ I, b ~ 3, c ~ 2, d ~ 2;
f) a ~ I, b ~
512, c~2, d~ 1; g) a ~ 1, b ~ 1312, c ~ 4, d ~ 5.

Primjer 3. Uravnoteziti redoks-jednaCinu koja prikazuje rastvaranje bakra u

koncentrovanoj nitratnoj kiselini, pri cernu su produkti reakcije: bakar(II)-nitrat,
nitrogen(IV)-oksid i voda:
o (+!){+5)(-2) (+2) (+5)(-2)
(+4)(-2)
Cu+ H NO, .... Cu(N 0,), + N 0 +H,O.
Rjcknjc: Oksidacione brojeve nitrogena u nitratnaj kiselini i nitragen(IV)aksidu odredili sma na asnovu poznatih pravila (Provjerite!). Potrebno je odrediti
stehiometrijske koeficijenle.
Jednacinu cerna napisati u disociranom obliku (vidi poglavlje 91)

7.2. Odredi stehiometrijske koeficijente u sljedeCim jednacinama otapanja metala

kiselinarna:

II

aJ aZn + bHCI -> cZnCI, + dH,

b)
c)
d)
0)

aZn + bH2S04 -')- cZnS04 + dH2

aAI + bHCI .... cAICr, + dH,
aAI + bH,SO, -> cAI,(SO,h + dH,
aMg +tH,PO, -+ cMg3(PO,h + dH,

R: a) a ~ I, b ~ 2, c ~ 1, d ~ 1;
c) a~2, b~6,c~2,d~J:
e)a~3, b~2, c~ 1, d~3.

b) a ~ 1, b ~ L c ~ 1, d ~ 1;

d)

a~2, b~l, c~l, d~3;

Cu + W + NO; .... Cu'+ + 2 NO; + NO, + H,O.

7.3.
a)
b)
c)

Parcijalne jednaCine oksidacije i redukcije su:

Cu .... Cu'+ + 2e'
(+5)

("1"4)

NO, +2H+ +e' -> NO, +H,O/'2

Da bi izjednacili broj elektrona pomnozit cemo drugu jednaCinu sa dva, a

zatim ih saberemo:
(+5)

(+4)

Cu+2 N 0, +4H+ +2e' .... Cu'+ +2 N 0, +2H,O+2e'

U redoks reakciji dvije nitratne grope se reduciraju u nitrogen(lV)'oksid, a
dvije nitratne grope su potrebne da bi nastao spoj Cu(NO,),:
Cu + 4 HNO, ,-> Cu'+ + 2 NO:; +2 NO, + 2 H,O.
U molekulskom obIikujednacinaje:
Cu + 4 HNO, .... Cu(NO,h + 2 NO, + 2 H,O.

ZADACI
7.1 Odrediti stehiometrijske koeficijente u sljedecimjednacinama sagorijevanja:
a) aMg + bO, -> cMgO
b) aAI + bO' .... cAl,o,
c) aCB: 4 + bO, -> cCO, + dH,O
d) aC,H. + bO, -> cCo, + dH,O
0) ,aC,tL,+ bO, -> cCO," dH,O
f) aC,H, + bO, -> cCO, dH,O
g) C4H,o+bO, .... cCO,+dH,O

76

lzjednacihemijsku jednaciuu reak.cije oksida sa vodom:

a.lv!gO + bH,O -> cMg(OHh
aCO, + H,O.., cH,CO,
aSO, + bH,O -> cH,S04

R: Svi koeficijentijednaki sujedinici.

7.4. IzjednaCiti hemijske jednacine neutralizacije kiselina sa natrij-hidroksidom:
a) aHCI + tNaOH -> cNaCI + dH,O

b)
c)

aH,S04+ bNaOH -} cNa,SO, + H,O

aH,PO, + bNaOH -> cNa,PO, + dH,O

R: a) a ~ 1, b = I, c = 1, d ~ 1
b) a ~ 1, b = 2, c ~ 1, d ~ 2
c)a= 1, b=3, c~ 1, d~3.
7.5. Uravnoteiiti sljedecc hemijske .jednaCine:
a) aFC 2S3 + b02 -} CS02 + dFC 203
b) aFe 203 + bCO -> cFe + 'dCO,
c) aPbS +bPbO -> cPh + dSO,
d) aSiO, + bMg -> cMgO + dSi,
R: a) a = 1, b ~ 912, c ~ 3, d = 1;
b) F 1, b = 3, c ~ 2, d ~ 3;
c) a~ 1, b~2, c=3, d~ 1;
d) a ~ 1, b= 2, c ~ 2, d = 1.
7.6 Odrediti oksidacione brojeve hlora u:

Cl" HCI, HCIO, HCIO,.

R: 0,-1,+1,+7.

77

7.7. Odrediti oksidacione brojeve sumpora u:

R: Oksido-redukcione reakcije su pod a, c, e i f.

oksidans
reducens
a) Br,
H2
c) H2
Na
e) Cu
Fe
f) H 2S04
Cu.

S" H,S, SO" H,S03, S03, H,SO,.

R: 0, -2, +4, +4, +6, +6.
7.8. Odrediti oksidacione brojeve nitrogena u:

N2, NH3, NH"OH, NO, HNO" N02, HN03.

7.14. UravnoteZiti sljedece hemijske jednacine:

R: O. -3, -3, +2, +3, +4, +5.

H,S + J -> HJ + S,
H,SO, + Mg -> MgSO, + H2,
c) Cl, + H,O + H,S -> HCI + H2 SO,
d) FeCI, + H,S -> FeCI, + S + HCI
e) NH3 + O2 -+ H20 + N2 .

a)
b)

7.9. Odrediti oksidacione brojeve ugljika u:

CIL, CH30H, C,H 120 6, HCOOH, CO,

R: -4, -2, 0, +2, +4.

R:

7,10, Kolikije oksidacioni broj:

a)

hlora u C1 i C10",

b)

nitrogena uNO; i NO;

c)

sumpora uS 2 i SO ~- ?

R: a) x:=: -1; x

+ 1(-2);;;;: -1,

H,S + J,--> 2 Hl + S,
. b) H,SO, + Mg -> MgSO, + H"
c) CI, + H,S + 4 H20 -> 8 Hel + H2SO"
d) 2 FeCl3 + H,S --> 2 FeCI, + S + 2 HCI,
e) 4 NH3 + 3 0, --+ 6 H20+2 N2.
a)

x::::: +1. Zbir oksidacionih brojeva jednak je naboju

jona.
b) x+2(-2)=-I,x=+3; x+3(-2)=-1, x=+5.
c) x=-2; x+ 4(-2) =-2, x=+6.
7.11. Odrediti oksidacioni broj.hroma u sljedeCimjedinjenjima:

K,CrO" K,Cr,O" Cr,03, Cr2(SO,h

R: +6, +6, +3, +3.

7.12. Koji ce se clementi reducirati a koji oksidirati U ovim reakcijama:

a) CaC03 --+ CaO + CO"
b) Fc30, + 4H2 --+ 3Fe + 4H20,
c) H,SO, + 2 KOH -> K,SO, + 2 H,O,
d) MoO, + 4 HCl -> MnCl,+ CI, + 2 H,O.

R: a) nijedan,

b) Fe(red), H(ox),

c) nijedan,

d) Mn

7,13, KaJe su od sljedeCih rcakciJa oksido-redukcione?

a) H2 + Br2 -+ 2HBr,

b) CaC03 --+ CaO + CO,

c) 2 Na + 2 H2 0 -> 2 NaOH + H"
d) CaO + H,O --+ Ca(OH)"
e) Fe + CuSO, -> FeSO, + Cu,
f) Cu + 2 H,S04 --+ CuSO, + SO, + 2 H,O.

78

79

8. IZRACUNAVANJE POMO(;UHEMIJSKIH
JEDNAC7NA

m(H,S04) ~ M(H,S04)

meSO,)
~
M(SO,)

98 15 kg = 22,97 kg.
64

U gornjoj jednaCini umjesto molamih masa uneseni su podaci za relativne

molekulske mase jer se molamc mase oclnose kao rclativne molekulske mase:

M, . Me = Mr, : Mr,.
IedrraCina hcmijske reakcije omogucava izracuORvanje broja i koliCine
jedinki (molekula, atoma, jona) u hemijskoj reakciji.

Primjer 2. Glavni prDces koji teee u visokoj peel izrazen je zbimom

jednacinom:

Ako imamo hcmijsku reakciju:

Fe,03 + 3 CO ..-, 2 Fe + 3 CO,.

aA +bB -+cC +dD

Nab:

a)

andaje odnos brojajeclinki i broja molova (kolicine):

Nb
N,

--~

"-"n

Nc = n,
N,
n,

braj molova FC203 potrebnih da nastane 25 lIlolova Fc,

c)

bra) kilogram. Fe,03 potrebnih da naslane lOa kg z.eljeza.

Rjesenjc:

a
~

a) )'I(Fe) ~ 100

N(Fe,O,)

gdje su a, b, C i d koeficijenti u jednaCini.

KoliCina jedinki proporcionalna je braju jedinki (n

broj molekula FC20) potrebnih da nastane 100 atoma zeljeza Fe,

b)

-?

1z jednacine hemijske reakcije saznajemo da se iz jednog molekula FC20}

:=;

NINA) te stoga vaze

dobivaju dva aloma zcljezJ. Prema tome odnos broja jcdinki (atoma) ieljeza prema
brojn jedinki (moiekula) Fe203 je:

gore navedeni odnosi.

Odnos koliCine jedinki koje ucestvuju u nekoj hemijskoj rcakciji jednak
je odnosu njihovih koeticijenata u jetinacini te reakcije.

Primjer 1. Izrdcunajtc masu Ciste H2S0 4 koja nastaje reakcijorn vode i S03
ako je masa SO, 15 kg.
.

N(Fe)
N(Fe 2 0 )
3
~

2N(Fe,o,).

Posloje N(Fe)

100, loje

b)

illJ''21 ~ 25
Broj jedinki se odnosi kao broj molova:
n(Fe)
2
n(Fe,O,) l'
n(Fe) 25
n(Fe-0 3 ) ~ - - = - ~ 12,5 mol.
,
2
2

SO, + H,O -> H2S04

Odnos koliCinajedinkijednakje odnosu kocficijenata u hemijskoj reakeiji:

I'

m(H 2 S0 4) meSO,)
M(H,S04) ~ M(SO-;J'

80

100_
2

3)=-~) 0 .

n(Fe20 ,) ~ ?

JednaCina reakcije je:

n(H,S04)
n(SO,)

odnosno:

N(Fe)

N(Fe,

Rjesenje:
meSO,) ~ 15 kg
m(H,S04) -?

l'

c)

~ lOa kg
m(Fe 2 03) -?

m(Fe)

Posto je: n(Fe)

.

cc

m(Fe)
M(Fe)

81

n(H.)
,
m(Fe 203)

m(Fe)

M(Fe,03)

2M(Fe) ,

):

m(Fe
,

n(HCI)
2

~--~=

20 mol
- - = 1 0 moL
2

Y(H )

Posto Je n(H 2 ) ~ _~2~,

odnosno:

Ym

to je:

fi(Fe) M(Fe,03)

100 kg 159,7

2M(Fe)

255,85

142,9 kg.

Primjer 5. Izracunajte zaprerninu amonijaka koji nastqje od 1 kg azota pri

temperaturi lODe i pritisku ],3 bar.
JednaCina reakcije je: N2 + 3 H2 --+ 2 NH3

Primjer 3. Izrafunati masu kisika potrebnu 1.a potpuno sagorijevanje 10 kg

ugljika, Jecinacina reakcije je:

RjeScnje:

C +0, -+ CO,.

m(N 2 ) = 1 kg = 1000 g,
T ~ 273 + 10 : 283 K.
P ~ L3 bar ~ 1,),]0 5 Pa = 130 kPa,

Rjesenjc:
m(CO,l: 10 kg
nCO,) ~_
n(C)
I

m(O,): ?

Posto je n(O,)
m(O,)

Y(Nl-U -?

Prerna jednacini je:

~ m(O,), i nrC) ~ m(C), to je :

M(O,)

M(O,)

adnosno

M(C)

n(NR,) = 2 n(N,)

Mr(O,)

m(C) ~ M(C) ~ Ar(C) .

n(N,)~.m(N,): lOOOg_~;5,7mOl.ondaje

Posta je

M(O,)
32
m(02) ~ m(C)- .. ~ 10 kg- ~ 26 ?kg.
M(C)
12'

M(N,)

28g/mol

n(NR,) = 235,7 mol ~ 71,43 mol.

Amonijak mozemo srnatniti idealnim gasom ie je 11"iegova zapremina, iz:

'Primjer 4. Cink reaguje sa hloridnom kiselinom dajuCi vodik. prema

PY = IlRT. jednaka:

jednacini:

Zn + 2 HC! -> ZoCI, + H,.

_llRT _ 71,43 mo!8.314 J/mo!K283K -12 0 78!

.._ .._ - Y.. , .
'p
130 kPa

\(NH-)-~-

IzraCtU1ajte broj molova i z.aprcminu vodika koja nastaje reakcijom cinka sa

20 molova He1 pri nonnalnim usJovim~ Vm "" 22,4 L

Primjer 6. Koja koliCina pirita FeS: daje 1 kg sulfatne kiseline ?

Doblvanje kiseline se moze predstaviti u yidu seme:

RjeScnjc:

FeS2 B 2 H,SO,

n(HCI) ~ 20 mol
Y m ~ 22.4 lImoL
ntH,) ~ ?
Y(H,) ~ ?

RjeScnje:
mCH,Sl),l = 1 kg
m(FeS,): '/

'Prema semi dobivanja kiselinc vidimo cia je:

Odnos kolicina, premajednacirri,je: n(Hel) "" -~-:= 2,
.
n(H,).1
.

82

83
".'., td),.,j;;---n--

R S_ ) _
_
lLe
(

ill

n(H 2 S0 4 )

v ~ Vm ,nCO,) ~ V

odnosno

2'

n(H 2 S0 4 )

m(H,S04)
odnosno
2M(H,S04) ,

M(FeS 2 )

Primjer 8. Koliko grama NaOH treba uzeti za neutralimciju 49 grama

sulfalne kiseline ?
Rjdcuje:
mill2~Q41 =

m(FeS,,)
,

120
1 kg, ~-2,98

m(NaOH)
~

41

~?

0,61 kg,

Ireba uapisati reakciju neutralizacije baze NaOH i kise!ine

ncutralizn.ciji nastajc Yoda"

Primjcr 7. Aka se sfalcrit grije na zraku on preJazi u cink-oksid prerna

jcdnaCini:

a)
b)

koliko jc potrebllo sfalerita da se dobije 1 kg ZnO.

Koliko je potrebno litara kisika pri nonnallum uslovima, cia se dobije 1 kg ZnO?

0)

RjeSenjc:
M(ZnO), ~ 1 kg
m(ZnS)" ?

H2S0~.

Pri

2 NaOH + H2 S04 - Na2S04 + 2 H20,

2ZnS+JO, -2ZnO+ 2302 ,

n(ZnS)

412,8 t

Dalje je:

.r::CFeS ,)

3m(ZnO) = 22,41,3,1000 g
2M(ZnO)
2,81,4 glmol

_n,,(N:-a,:,Oe,H2-)

= ~ = 2,

n(H 2 S0 4 )

n(NaOE)

~ 2 n(H2 S04 ),

m(NaOH) 2m(H,S04)
M(NaOH) ~ M(H,SO,) ,
2

- - - "~
n(ZnO) 2

l'
'

n(ZnS)

M(NaOH), 2m(H SO,) 40 o /mol249 g

m(NaOH) ~ -----'''''' 2 ' "
b
M(H 2S0 4 )
98 g/mol

n(ZnO)

= 40 g.

Dalje je: m(ZnS) _ m(ZnO)

M(ZnS) - M(ZnO) ,

m(ZnS)~lkg97,4 ~1,J96kg,
81,4

Primjcr 9. Koliko rnl sulfatne kiseline kOl1centra_cije 0,5 molll treba za

neutralizaciju 50 mi KOH koncentracije 1 11101/1 ? lzracunaj koncenlIaciju nastale
soli.
Rjesenje:
~ 0,5 molll,
V(KOH) = 50 ml = 0,05 l,
c(KOHl ~ 1 molll
c(H2 S04 )

b)

!ll(ZnOl ~ ikg

V(H2 S04)
=?

~?

Cs

H2S04 + 2 KOH
n(O,) ~ 3n(ZnO) ~ 3mEnO) ,

n(H 2 S0 4 )
n(KOH)-~

K2 S04 + 2 H,O,

2'

2M(ZnO)

Posto je:'

n(H 2 S0 4 ) ~

n(KOH)
2

'

Vm = 22,41/mol, to je.
84

85

Posioje n= cY, ondaje:

Frimjer 11. Reakcijom alkoholnog vTenja ad 250 ml rastvora glukoze

nastaje 8,3 I ugljik(lV)-oksida na temperaturi 308 K i pritisku 94,75 kPa. Izracunati
kolicinsku i masenu koncentraciju glukoze.
RjeScnjc:

V(H SO 4) = c(KOH) V(KOH)

2
2c(H,S04)

1 mol/l0,051
20,5 mol 11

Vgl = 250 ml = 0,25 1

V(CO z) .. 8,3 1

0,05 L

T= 308 K
P = 94.75 kPa
Cgl =?

Koncentracija nastale soli je:

y.\'-!;;;;;

~ n(K2S0~

c (K 2 SO 4 ) . _ - _ . . .
V",

n(K,SO,) = n(H,S04)

Reakciona jednaCina je:

C5H,,06~

c(H,SO,,)-VCHzS04)

= 0,5 molll (),051= 0,025

moL

Koncentracija

glu.~oz.e

2 C,HiOH + 2 CO 2

je:

fig!

e(K SO ) =
2

Cgl = - . IzjednaCine vidirno daje:

0,025 mol
= 25 moliL
0,11
'

Vgl
Broj molova ugljen(JV)-oksida mozemo 11ati iz jednacine gasnog sianja:

Primjer 10. 1z 200 g rastvora sulfatne kiscline do\;Jijeno je 23,3 g taloga

barij-sulfata. Kakav je bio maseni udio Idsc1ine '?
Sematski se rcakcija moze prikazati :

= 0,307 mol,

'

2
0,153 mol = 0,614 moll 1.
0,25]

m(H 2 S0 4 ) d' .
g ve.1e masa rastvora (m) poznata
m

= --"--,

n(H2S04) = n(BaS04),

m(H 2 S0 4 )

M(H 2 S0 4 )

94,75 kPa 8,31

8,314 J/mo1K308K

0.307
1 '3
ngl = '
=(1. )
. rno1

. Rjesenjc:
m=200g,
M~Q~) = 23,3 g
w(H 2S0 4) = ?

W(H,S04)

pV
n(CO,) = RT

Ca3(P04h + 3 SiO, + 5 C

M(B';-S(l;')'

3 CaSiO, + 2 P + 5 CO.

RjeScnje:

23,3g~=9,78g
233,3

. W(2
H SO 4)=--'~'
9,78 g .... 0'04"9
200 g

Ako se iz 77 kg trikalcij-fosfata dobije 12,4 kg fosfoTa, koliko je iskoristenje?

m(BaS0 4 )
=

Primjer 12. Fosfor se u telmici dobiva po jednaCini:

~ 49"'
-,./0.

m(Ca3(PO,),) = 77 kg
mfPJ= 12 4 kg
1(P) = ?
lskoristenje hemijske reakcije je Ganos stvarne mase produkat3.xeakcije (ms)
i teoretski potre.bnc mase. (mr)
.
.

Teoretsku masu fosfora m(Ph izraeunacemo iz jednacine:

86

87

Reakciona jednacina je:

Poznata nam je masa fosfata. Prvo se izracunava masa kiseline:

m(P)

Iskoristenje je :

n(H3PO,) = 2 n(Ca3(PO')2),
m(H 3P0 4 )
M(H 3 P0 4 )

m(F), _ 12,4 kg _ 0 80-) = 80 )-"'

10
1 --~---~~-m(Ph

15,4 k g '

,.

2 m(Ca 3(P0 4 J,)

M(Ca 3(P4)')

Primjer 13. Pri tennickorn razlaganju 25 g CaCO} nastaje 12,3 g CaO.

Izracunati iskoriStenje ovog proccsa.

Masu hidroksida cerno izracunati takode koristeqjem reakeione jednacine:

RjcScnje:

m(CaC03) = 25 g
m(CaO) = 12.3 g
m(CaOlr =?
I""?

n(Ca(OH),) =3 n(Ca3(P04h),

Reakciolla jednaCina je:

CaC03

m(Ca(OH)3)
M(Ca(OH),)

CaO + CO,

Teoretski nastaku masu Cao nalaznllo lzjednacine: n(CaO)

3m(Ca)(P0 4 lz)
M(Ca 3 (P0 4 ),)

n(CaC03),

m(CaOl m(CaC0 3 )
M(CaO) = MiCaCOJ'

m(CaOh

_5--,6 2-;:-5",g
= 14 g.
100

!U(CaO)s
m(CaO),.

-:c.

--cc::--:~ =

0,878 = 87,8 %.

Primjer 14. Koliko grama fosfatne kiseline a kohko kalcij-hidroksida treba

uleli da se priredi 100 g kalcij-fosfata ?
RjcScnje:

m(Ca,il'O,],l = 100 g
m(H3 P0 4) - ?
m(Ca(OH),) = ?

88

Primjer 15. Pri dejstvu viSkom hlornc kiseline na 30 g prirodnog krecnjaka

dobijeno je 11 g ugljik(lV)-oksida. KoUka procenata CaC03 ima u prirodnom
krecnjaku?

RjeSenje:
m(krecnjaka) ~ 30 g
mCCO,l = 11 g
w(CaC03) ~?
lzracuna6emo koliko CaCO) odgovara masi od 11 g CO,. lz reakcione
jednaCine vidirno da je:
n(CaCO)) = n(C0 2)

89

m(CaC0 3 )
M(CaC0 3 )

m(CaC0 3 )
.

m(C0 2 )

c)

M(CO,) ,

d)

100
44

RjeScnje:

11 g - = 25 g.

m(nz) = 4,4 mg ~ 4,4 10"g

m(CO,) ~ 6,6 mg = 6,6JO"g

m(H,QL= 1.80 mg = 1.8.10 3 g

To je masa Cistog karbonata.

Maseni udio (procentnalni sadriaj) u prirodnom krecnjaku je"

a)
w ;:;: m(CaC0 3 )

m(kree.)

""

25 g :;:; 0 833
30 g '

:=:

83 3 %
,.

b)
c)

Primjer 16. Kahko grama CO2 mot,erno dobiti pecenjem 500 kg krecnjaka
D
koji sadrii 5 "/0 primjesa ? Kohka je to litara ugljik(IV}oksida n3 temperaturi 20 i

pritisku 1 bar?

.
CaCO, -. CO2 + CaO

Rjesenje:
m(krecnjaka) = 500 kg
m(CO,) ~?

e)
a)

n(C) = 'I; ntH) ~ ?; n(O) = ?

m(C) = 'I; m(H) = 1; m(O) = ?
w(C) = 'I; w(H) ~?; w(O) = '!
empirijska fonnula = ?
molekulska formula;;:::. ?
Potpunim sagorijevanjem organskog jedinjcnja nastali C0 2 jc vezao sav ugljik iz
jedinjenja, a nastala vada sav vodik Iz jednog ugljikovog a10ma nas1ajc jedan
molekul CO2 , dok dva ,atoma vodika daju jedan molekul vodc, sto mozemo
predstaviti relacijom ekvivalencije:

c-

PIVO 6emo uaCi masu cistog Caco3 da bi prema reakcionoj jednacini nash
masu CO2. Aka krecnjak sadrZi 5 % primjesa, znaci da sadrii 95 % cistog CaC03 .
m(CaC03 )

empirijsku formulujcdinjcnja
molekulsku formulu jedinjcnja, ako jc spektrometrijom rnasa utvrdeno da je
relativna molekulska masa togjedinjenja 176.

wm(krecnjaka) = 0,95 500

kg~

CO2,

2H - H20.

Na osnovu gornjih relacija mozemo pisati;

Za uglhk:
m(C0 2 ) 6,6 JO~' g
_
nrC) = u(CO,) ~ ~-~
= 0 10.10- 3 mol.
~
M(C0 2 )
44 g/mol
'

475 kg.

m(C) ~ M(C}n(C)~ 12 g/mal . 1l,15 10-3 mol

.~l(CO,)

m(CaC0 3 )

M(C0 2 )

M(C-;CO,) ,
ntH)

m(C0 2 )

~ 475 kg~ = 209 kg.

100

Zapreminu CO2 izracunavamo izjecillaCine gasnog stal\ja pV;:;: nRT.

v ~ .:nc RT
M P

20,9-,kg,--_ 8,314J/molK293K =1l5,7m 3

44.10. 3 kg/ mol
10 5 Pa

Primjer 17. Elementarnom kvantitatiYl10m anallzom utvrdcno je da je

sagorijevanjem 4,40 mg nekog organskog jedinjenja dobivcno je 6,60 mg CO2 i 1,80
mg vodc. Kvalitativnon~ analizemi-je ustanovljeno -da jedinjcllJe sadrii sa1110 ugljik,
vodik i kisik.Odrediti:
a) kolicine i mase ugljika, vodika i kisika u jcdinjenju,
b) masene udjele (proccnini sasm\, ugljika, vodika i kisika ujedinjenju)90

2m(H 2 0)
2n(H,O) = ~=C'
M(H 2 0)

1,80 IIr3 g = 1,80 mg,

2.1,8.1O-'g

18g/mo1

0,2.10- 3 mol.

m(E) = M(H)n(H) ~ I g/molO,2 10-J g = 0,20 mg.

Masu kisika U odvagallom uzorku mozemo dobiti tako da od mase uzorka oduzmcmo
mase ugljika i vodika:

m(O) = m(uz) - m(C) - m(H) = 2,40 mg

b) w(C)

m(C)
-- - - = 0,409,
m

w(H)

m(H)

~ ~--,

0,045;

w(O) = m(O) = 0,545

m

91

c)Empirijsku formulu odredujemo iz poznate relacije:

i(C)' i(H) ;j(O)

iCC) ; iCH) ; j(O)

2 Al + 6 HCI -> 2 AICI, + 3 H2

2 Ai + 3 H 2 S04 --+ AhCSO/jJ:3 + 3 H2 .

~ :~~) ~:r~~) -:~~~ ~ 0,034; 0,045; 0,034,

~

1 ; 1,33 ; L

Da bi dobili odnos cijelih malih brojeva potrebno je sve brojeve pomnoziti

sa 3 (jer je 1,33 . 3;:::; 4) te dobijemo:

i(C) ; j(B) ; j(O) ~ 3 ; 4; 3,

Empirijska fonnula jedinjenjaje C,ILO"

},iapamena: Aka su paznate kotiCine jxJjedinih atoma, kao u nasem primjeru, onda se
maze izracunati i iz odnosa (vidi poglavlje 5):
,\i(e) . /''i'(H) : ,\;'(0) = n(C) : n(ll) :n(O).
n(C): N(H). 1\/(0) ",,-(J,15mmol: (J,20mmol: 0,15mmol= 1: 1,33: 1.
Islim daljYm postupkom dobije se isli rezuftat:
nrC) : n(fI) : 11(0) = 3: 4: 3, odnosno empirijskafonllula C3 H40 3
empirif~kaformula

d)

e)
D

Rclativna masa eropirijske jcdinkc je:

Relativna rnolekulska masa jedinjenja je:

Posta je Mr =:: 176 uvrstavanjem dabijeroa daje x = 2, a molekulska formula:

8.2. Napisite reakcije rastvaranja mctalnih oksida u voeli:

a)
b)

magnezij-oksid,
natrij-oksid,

R: a) MgO + H20 -+ Mg(OH),

Na,O + H20 -+ 2 NaOH.

c)

8.3. Napisite rcakcijc nemetalnih oksida sa vadam:

a) ugijik(IV)-oksid,
b) smnpor(IYJ-oksid,
R; a) CO2 + H,O -+ H,CO,
b) S02 + H 20 --+ H 2 S03
8.4. Napisite jednacinu neu1ralizacije za NaOH sa:

a)
b)
c)
d)
e)

sulfatnom kiselinom,
hioridnom kiselinoffi,
nitmtnom kiselinom,
karbonatnolll kiselinolll,
[osfatnom kiselinom.

R:
a)
b)
c)
d)

2 NaOH + H2S04 -+ Na 2 S04 + 2 H,O,

NaOH + HCI -'> NaCI + H2 0,
NaOH + HN03 -+ NaN03+ H20,
2 NaOH + H2C03 -+ Na,CO, + 2 H20,

c)

3 NaOH + H 3P04

--...?

Na3P04 + 3 H20.

8.5. Napisite jednacinu neutralizacije Ca(OHh sa:

ZADACI
8.1 Napisite reakcije rastvaranja metala u kiselinama:

a)
b)
c)
d)
e)
f)

R:
a)
b)
c)
d)
92

duka u hloriduoj kiseliIli

cinka u sulfatnoj kiselini
kalcija u hloridnoj kiselini
kalcija 11 sulfatnoj kiselini
alurninija u hloridnoj kiselini
aluminija u sulfatnoj kiselilu,

Zn+2HCI -+ ZnCI,+H,
Zn + H2S04 -+ ZnS04+ H2
Ca + 2 HCI '-+ CaCl2 + H,
Ca + H2S04 -+ Caso, + H2

a) HCI, b) H 2C03, c) H,PO"

R:
a) Ca(OH), + 2 HCI -,' CaCI, + 2 H20,
b) Ca(OH), + H2 CO, -+ CaCo, + 2 H20,
c) 3 Ca(OH), + 2 H3P04 -+ Ca3(P04h + 6 H20,
8.6, Koliko se grama kiselina; HCI, H2S04, H2CO" H,P04 neutralise sa 40 grama
natrij-hidroksida? Napisite reakcionc jednacine.
R: 36,46 g HCl, 49,04 g H2 S04; 31 g H2C03 ; 32,67 g H3P04 ,
8.7. Koliko se grdma baza : Nl-LJOH, NaOH, KOH i Fe(OH)3 neutrilizira sa 63 .g
nitrah?e kiseline ? Napisite. rcakcione jednacine.

R: 35 g NH,OH; 40 g NaOH; 56,1 g KOH; 36,6 g Fe(OH)"

93

8.8. Koliko grama kisika je potrebno za sagorijeval"Uc 1 kg kamenog uglja koji sadri
80 % ugljika ? (C + O2 -+ CO2)

R: 2133,3 g.
8.9. KoEko se sulfatne 1;iseline rnoz.e dobiti iz 60 kg pirita ? (FeS2

+->

8.17. lzracunajte iskoristenje reakc~jc nastajanja amonijaka (vim zadatak 8.16,) aka
je teoretska kolicina, tj. ana koja odgovara potpunoj reakciji, 18,2 mol, a kolicilla
stvarno nastalog amonijaka:
a) 12,3 mol,
b) 150 mmol.

2 H 2S0 4 ).
b) 0,82 %.

R: a) 67,6 %;
R: 98 kg.

8.10. Koliko grama sulfatne kiseline i natrij-hidroksid; treba da uzmcmo da

pripremimo 6~ g natrij-bisulfata ? (NaOH + I-bS04 ----? NaHS0 4 + H 20).

8.18. Labaratorijskim postupkorn, premajednacini:

2 NfL,CI + Ca(0H)2 ._> CaC!, + 2 NH, + H20,
dobiveno je 15 g cistog amonijaka_ Kolike su mase amonij-hloHda i kalcij-hidroksida
potrebne za navedenu reakciju ?
.

R: 49 g kiseline i 20 g hidroksida.
R: m(NfL,CI)
8.11. Ugljik u sllvisku kisika izgara u CO2. Iskorislcnje te reakcije je 85 %. Koliko
111010va CO2 nastaje iz 48 g C ?

R: n(C0 2)

3,4 moL

8.12. Izracunati masu cistog NaCI potrebnog za dobiv31lje 5 kg HCl masenog udjela
36 % (2 NaCI + H2 SO, -+ 2 HCI + Na,SO,)

8.13. Kolika zapremina S02 nastaje spaljivanjcm 200 g sumpora pri temperaturi 20
'C i pritisku 1,3 bar ? (S + O2 -+ SO,)

R:V=1l71.

Koliko grama balaa nastaje redukeijom 10 g CuO ?

R: ro(Cu) ~ 7,99 g.
8.15. lzracunajte masu Ca(OH):; koja je nastala reakcijom:
CaO + H20 -+ Ca(OH)"
-aka je m~a izreagovanog oksida:
a) 18,9 g,
b) 4.53 t.

24,9 g; b) m = 59979,2 kg.

8.16. Izracunajte zapreminu llil1onijak_a -koji je nast<lo od azota i vodika prema

reakciji: N2 + 3 H2 ----? 2 NH3 ,
aka je masa azata bila 10 kg a temperatura 10C pri pritisku:
a) 0,23 ]C.Pa,

b)

0,1 MPa.

R: a) V=7.3106 1;

94

m(Ca(OH)z)

32,5 g.

8.19. Zagrijavanjem gipsa dobiva se peceni gips premajednacini:

CaSO.,.2 H20 --> CaS04l!2 H20 + 3/2 H20.
Kolika je masa gipsa potrebnog za dobival~e 0.5 kg pecenag gipsa ?

R:

111 ~

0,59 kg.

R: m = 2,01 mg,

8.21. Za neutralizaciju 100 g Tastvora sulfatne kiselinc bila je potrebno 10,6 g

Na2C03. Koliki je bio maseni udio sulfatne kiseline u rastvoru ?

8.14. Aka se vodik propusta kroz staklenu cijev preko zagrijanog CUO dolazi do
redukcije bakra premajednaCini:
.
CuO + H2 -} Cu + H20.

m~

47 g;

8,20, Ako sc ploCiea od zlata uroni u tzv. "zlatotopku" naslajc ova rcakciJa:
Au + 3 HCI + RNO, --> AuCi, + NO + 2 H2 0.
Kolikaje bila masa zlatne plociee ako jc tom reakeijom nastao 3,1 mg AuC)' ?

R: m(NaCI) ~ 2,9 kg.

R: a)

b) V~ 168001

R: w = 9,8 0/0,
8.22. U laboratoriji se amonijak dabiva prema jednacini kao u zadatku 8.1&.
IskoristeIlje reakcije je 90 %. KoUka je grama amonijaka dobiveno ako je utrosena
107 g amonij-hlorida 7
R:

m~

30,6 g.

8.23, lz 86) g Cilske Salitre, koja sadrli 2 % primjesa, dobiveno je 56,7 g nitratne
kiseline, Koliko je iakoriiitenje reakcije ? (KNO) B RNO))

R:

l~

93 %.

8.24. Za laboratorijsko dobivanje nitratne kiselinc tlZcto je 17 g NaN03 i 20 g

sulfatne kiseline. Koliko je grama kiseline dobiveno ? Koje je komponentc ostala u
sllvisku ?
NaN0 3 +.H2 S04 --)- Hl\f03 + NaHS0 4 .

R: m ~ 12,6 g. Ostalo je 0,4 g sulfatne kiseline.

95

ZADACIIZ ORGANSKE HEMiJE

8.25. Acetilen se dobiva reagovanjem kalcij-karbida i vade:
CaC2 + 2 H 20 -} Ca(OHh +. C 2H2 .
K~li~o je g:alIla.~cet~lena dobiveno aka je utroseno 33,7

g karbida koji sadrZi 5 %

pflll1JCSa, a lskonstenJc reakcije je 80 % ?

R: 32 g Cistog karbida, 13 g (teoretski) acetilena i 80 % ad stvamo dobivenoiJ
0
acelilena tj. 10,4 g.
8.2~. P~no~ CO2 pri pecenju 1 tone krecnjaka sa 10 % primjesa iznosio je 95 %.
Koliko JC kllograma COz dobiveno ?
CaC0 34 CaO + CO,.

8.32. Koliko molekula CO2 i vade nastaje sagorijevanjem 2 mola metana?

R:CH,+20, -+CO,+2H,O.
n(CO,) ~n(CH,), N(CO,) = 1.204-10."
n(H,O) = 2n(CH,), N(H 20) = 2,40810.".
8.33. IzraCunaj masu vade koja nastaje sagorijevanjem 3 mola butana.
R: 2 C4H lO + 13 0, -> 8 CO, + 10 H,O.
n(H,O) = 5 n(CJI10), m(I'r,O) = 270 g.

R: m = 376.2 kg.
8.21. Koliko se ugljik(IV)-oksida maze dobiti dejstvom 40 g 25 % rastvora hloridne
kiseline na 25 g krecnjaka ?
CaC02 + 2 HCl -+ CaCI, + CO, + 11,0.

8.34. Pri sagorijevanju bulana nastalo je 1552 g vade. Koliko je grama butalla
sagorilo?

. It: 100.0 g.

R: m=6g.

8.35. KoUko se teoretski moze dobiti etina (acetilena) iz 2 kg kalcij-karbida ?

8.28. Koliko je litaIa hlora potrebno, pri temperatm1 20C i pritisku 1 bar da se 1
gram fero-hlorida prevede u feri-hlorid ?
2 FeCI, + CI, -+ FeCI,.

R: Cac, + 2 H,O --> Ca(OH), + C,H2

n(C 2H,) = 31,21 mol; m(C,H,) = 811,46 g.

R: m(lllora) = 0,28 g;

V(hlora)

8.36. Koliko se molova i molekula broUill maze adirati ua 4,2g propena (propilena)?

= 0,096 L
R:

8.29. Grijanjem kalij~permallganata razvija se kisik:

2 KMn04 '.-> K,M:n0 4 + M:nO, + O2.
Kolika je l.apremina kisika, pri pri.tisku od 1 bar i tempcraturi 20C, koja nastaje ad 3
grama pennanganata ?

R: V = 0,2311.
8.30. Oksidacijom pirita razvija se sumpor(IV)-oksid:
4 FeS, + 11 0, -> 2 Fezo, + 8 S02.
I~r~cul1ajte. za~remillu S<?z pri 2(tC i pritisku 1 bar, koji nastaje oksidacijom 100 kg
pmta. Kolika Je zapreml1l.a zraka potrebna za. reakciju, pri istim uslovillla ako je
kolicinski udio kisika u zraku 20 % ?
'
R: V(SO,) ~ 40..6 m';

V(zrak) ~ 279 rn'.

8.31. U 2litra rastvora feri~hlorida koliCinske koncentracije 0,1 molll dodato je 9,6 g
NaOH Koliko Je grama fen-hidroksida dobiveno ?
FeCI, + 3 NaOH -> Fe(Ol{), + 3 NaCL

R: m(Fe(OH)3)

= 8,54 g.

+ Br, -+ C,HoBr,
n(Br,) = G) mol; N(Br,) = 6,022.10." molekula

C,~

8.37. U reakciji kalcij-karbida sa vodom nastaje crin.

a) kol.ikoje grama karbida utroseno za. dobivlli~je J.9,51 etifu1. pri temperatml 21C i
pritisku 1,01 bar,
b) koliko kalcij-hidroksida nastaje pri ovom procesu (Vidi zadatak 8.35.)
R: a) n(C,H2) = pVIRT = 0,806 mol; m(CaC,) = 51,56 g; b) m(Ca(OH)2) = 59,6 g.
8.38. Sagorijevanjem 10.0 g etina u struji kisika dobiva se CO2 i voda.
a) koUko je dobiveno tih produkata,
b) koliko se dobije CO2 i H 2 0 ako je iskoristenje reakcije 90 %?
R: 2C2H,+50, -> 4CO,+2H,O.
n(C 2H,) ~ n(H,O), n(CO,) ~ 2 n(C,H,)
a) m(H,O) = 6,9 g; m(Co,) = 33,8 g.
b) m(H,O) ~ 6,2 g; m(CO,) ~ 30,4 g.
8.39. Izracullajte zapreminu zraka potrebnu za sagodjcvanjc 900 1 etana. Zaprcmina
zraka i nastalih gasova mjerenaje pri standardnim uslovima. Zapreminski udio bsika
u zraku je 20 %.

R: 2 C,H,+7Q,-* 4'Co,+6H,O
n(O,) ~ 7/2 n(C,H6) ~ 140,6 mol,

96

97

VCO,) ~ 3150 1;

V(zraka) ~ 15750 1 ~ 15,75 m'.

8.40" Benze~ ~clira vodik ,ll3 yovisenoj temperaturi i pritisku, liZ prisustvo
katalIzatora 1 pn tome nastaJe cikloheksan. Koliko je grama vodika potrebno za
dobival'ue 15,3 g cikloheksana ?

S.48. Sint.czom CO i vodika, na povisenoj teinpemtmi i plisustvu katalizatora, maze

se dobiti metanal. Koliko je grama vodika i molektua vodika potrebno za dobivanje
10 kg metanola ?

R: C6Ho + 3 H, -). C,HI,

n(H,) ~ 3 nCCJ{I'); m(H,) ~ 1,08 g.

R: CO + 2 H, -> CH3 0H.

n(H 2) ~ 2 nCCH30H) ~ 625 mol, N(H,) ~ 3, 76lO" l11olckula, m(H,) ~ 1260 g.

8,41. IzracWlaj broj rnolekula i molova vodika potrebnog za reakciju adicije sa 5

benzena. Pogledati primjer 8.40.
g

8.49. llidratacijom etena maze se dobiti etanol, pri povisenQj temperaturi i pritisku, u
prisutnosti katalizatora. Koliko pri tome reaguje grama vode sa 180 g etena ?
R: CoR, + H,O -> C,H50H.
n(H,O) ~ 6.43 mol, m(H,O) ~ llS,7 g.

8.42. Koliko je grama metilhlorida potrebno da bi iz benzena dobili 120 g metilbenzena (toluena) ?
R:

C6Ho + CH,C! .-? C,;H,CH, + HCI

mCCH,Cl) ~ 65 g.

8,43. Procesom nitriraflja dabi-vena.ie 562 g nilIobenzena. Koliko je utroseno:

a) benzena,
b) 62 %HNO,?
R: C,IIs + HNO, -). C,H,NO, + HoO
a) n(C"IIs) ~ 4,565 mol; 'm(C,H,);;' 356 g,
b) n(HNO,) ~ 7,36 mol; m(HNO,) ~ 463,7 g.
8.44. Razgradnja metana iznad lOOOC moze se prikazatijednaCinom.
CH; -> C+2H,.
Koliko grama llgljika i vodika nastaje od 109 metana ?

8.4~ Ko~kaje masa etiua C:H2 , nastrilog od vode i 4 grama 1ehrtickog kalcij-karbida

u kOjemJe maseru muo lleeisto6a 5 %. Reakcionajednacinaje:

Cac, + 2 H20 -). CaCOH)2 + C,H,.
R:

m~

1,54 g.

8.46. Uzorak bezvodnog metanola spaljuje se u zatvorenom sistcmu premajedl1acini:

CH30H + 3 CuO -). CO 2 + 2 H,O + 3 Cu.
!zraeunajte ~lasu metanola potrebnog ZEI nastaj,mje 30 CIn3 CO 2 pri pritisku od 1 bara

8.50. Kolika je zapremina kisika

reakciji (u zacL'ltku 8.47.)?

CO2 (pri st,mdardnim uslovima) koji ucCstviljU u

R: n(CO,) ~ 43,48 mol; V(CO,) ~ 971,9 i,

nCO,) ~ 65,2 mol; V(O,) ~ 14611.

8.51. Kolika se koliCina etina moze dobiti jz 4 g lchnickog kalcij-karbida u kojem je

maseni umo necistoca 5 %? (Vidi zadatak 8.35.)
R:

m~

1,54 g.

8.52. Izracunaj masu llastalog natrij-etoksida ako je u reakciji sa apsolutnim

alkohoiom (etanolom) potpuno izreagovalo 2 g naL.-ija.
R: 2 C,HsOH + 2 Na --> 2 C,H,ONa + H2 .
m~5,9

g.

8.53. Koliko grama NaOH je pOlrebno da sc (uz povccanu temperaturu i pritisak j u

priSllstvll katalizatora) dobije 560 g fenoh iz hlorbenzena ?
R: C"H,C! + NaOH -). C,;H,OH + NaC!.
m(NaOH) ~ 238,4 g.
8.54. Reakcija sin~etskog dobivarUa glicerola (1,2,3 propantriol) maze se prikazati
jednacinom:
(CH,C1),CHCI + 3 NaOH -). CCH,OH),CHOH + 3 NaC!.
Koliko se gliccrola maze dobiti iz 8 kg natrij-hidroksida ?
R: m(gl)

5,8 kg.

l-temperatun od 27C.

8.55. Koliko se molova i molckula dietil-etra moze dobiti iz 240 g etanola ?

R;

111 ~ 0,0384 g.

8.47. Koliko grama vade nastaje sagorijcvanjcm 1 kg etanola ?

R: C 2HsOR+ 3 O 2 -+ 2 CO2 + 3 H?O.

n(el) ~ 21,74 mol,

98

111(H20) ~ 1174 g.

R: 2 C,H,OH
-H,o -> C,H"O,C,H,
n(etar) ~ 2,608mo1; N(ctar) ~ 1,57-1024 .

8.56. U etanolu se nalazi 4,4 % vodc. KoJiko je potrebno CaO (:livi laee) da se dobije
bezvodni (apsolutni) alkohol iz 1 kg alkohola sa vodom ?
99

R: CaO + H,O --> Ca(OH),.

m(H,O) ~ 44 g; n(CaO) ~ n(H,O);

m(CaO)

136,9 g.

8.57. IzntCllnaj masu, kolicinu i broj l110lehlla metanala (fonnaldehida) koji nastaje
oksidacijom 36 g matanola (mc1ilalkohola).

---"---->

R: CH3 0H
HCHO + H 20
n(HCHO) ~ n(CH 30H) = 1,125 mol;
N(HCHO) ~ 6,7710" mo!ekula.

m(HCHO) = 33,75 g,

8.58. Kolika se kolicina i masa etanala (acdaJdehida) maze dobiti i2 5 g eL'l.nola ?

R: CH3 CH,OH --"-;. CH3 CHO + H2 0
m(C}-hCHO):= 0,109 mol; m == 4,79 g,

a)
b)

kolikaje molarna masa nepoznatc kiseline,

kolikaje kolicinska koncentracija te kiseline?

R: n(k;s) B n(NaOH)
a) n(hs) ~ 3,510-' mol;
c) c = 3,5 _10-3 moill.

MOds) ~ 258,7 glmo!. Kojaje to kiselina ?

8.64. Preradom 98 g ctanola dabiveno je 110 g etanske (sircetne) kise1ine. Koliko

proccnata Cistog alkohola sadri! etallol ?

R: C,H,OH H CH3COOH
nebs) ~ n(alk) ~ 1,833 mol;
w(Cislog alk)

0,86

m(Cistog alk) = 84,3 g.

86 %.

8.59. Propanoll (acclon) se dQbiva suhom dcstilacijom kalcij~acetata. Koliko se maze

dobiti acctona iz 2,5 kg kalc~j-acetata ?

8.65. Aspirin nastaje reakcijotn salicilne kisclinc sa anhidridom etansi(e (sircetne)

kiseline. iiJw je u reakciji nastalo 1,3 kg aspirina koliko jc grama sahcilnc kiseline
morala ucestvovati 11 reakciji ?

R: (CH3 COO),Ca -+ (CH3 hCO + CaC03

n;;o; 158,2 mol; m(acetona) = 9,17 kg.

R: HOCJL,COOH B c:,IlsO, (aspirin)

n(sk.) = n(aspirim), m(s.k.) ~ 996,7 g.

8.60. Oksidacijom pdmamih alkohola nastaju aldehidi koji daljo1l1 oksidacijoIU, uz

prisustvo jakog oksidansH, prelaze u kiselinc. Koliko etanala (acetaldehida), a koliko

etanske (sircetne) kiseline moze nastati oksidacijom 1 kg etanola ?
R: CIl3 CH,OH ---"-. CH,CHO---"-. CH 3 COOH.
m(CH 3CHO) ~ 956 g;

m(CH,COOH) = 1304,4 g.

8.66. Od etanola i etanske kiseline nastaje estnr, ctilacetat.

a) koliko ce nastati estra iz 8,18 g kiseline.
b) koliko ce nastati cstrJ ako je iskoristenje reakcije 75 % ?
R: CH3 COOH + C2H sOH .-+ CH3 COOC2 Hs + H 20.
a) n(ester) ~ It(h') ~ 0,1364 mol; m(esler) ~ 12,0 g.
c) m(ester) = 9,0 g.

8.61. Reakcijom 150 rnl rastvora metanala (formaldehida) nepoznate koncentracije sa

8.67. Koliko se tIistearina (mast) moze dabiti iz 1 kg ~icerola ako je iskoristenje

Fehling-ovim reagcnsom dobije se 10 g metal1skc (mravlje) ldsclinc. Gustina raslvora

potptUlO?

rnctanalaje 1,2 gleIll3. IzrJ.cunati:

a) koliCinsku koncentrac.iju rastvora mctanala,
b)

maseUli kOIlCenirdciju rastvara rnetanala.

c)

maseni udio rnetanala u rastvoru.

R: ECHO B HCOOH
n(HCHO) ~ l1(HCOOH) ~ 0,208 mol.
a) c(HCHO) ~ 1,39 moll!;
b) y(HCHO) = 41,7 gil;
cJ w(HCHO) = 0,0347 = 3,47 %.
8.62. Aka je gustina sircetne kiseline (koja se kOrlsti u domaCillstvu) 1,0 g/cm3 i
maseru udio kiseline 9 % kolika je masena i kolicll1ska koncentracija kiseline ?

S.63. Za tiL.'aciju 10 Ill1 alkoholnog rastvora u kojem se nalazi 10 mg nepozifaf.e _

mOllokaroonskc kiseline utroseno je 3,5 rnl alkoholnog rastvora NaOH konccnt.racije 0,01 moul
100

R: (CH,OH.hCHOH + (C12H 3,COOIl), -, (C 12IJ, sCOOj,(\H,

m(masl) = 9,68 kg_
8.68. Kuhanjem gliccrid-tristearina (masnoce) sa NaOH nastaje natrij-stearat (sapllil).
a) koliko je potrebno masnoce da se dohije 100 kg sapmm,
b) koliko jc pOlrebno NaOH?
R: (C12H")3C;Hs + 3 NaOH -, (CH 20H)2CHOH
a) n(saprill) - 3 n(masl), m(masl) = 97,06 kg,
b) n(NaOHJ ~ n(sRprUl), m(NaOH) = 13,07 kg.

+ 3 C 17Il3,COONa

8.69. Nitrogliccrin je uljasta tecnost cija je gustina 1,6 g/cm , KoUka 6e biti
zapremina nastaIih produkata (pri standardnim uslovima) pri eksploziji 100 m1
nitrogjicerina ? Jedna-Cina reakcijc eksplozije .Ie:
4 C 3H,(ONO,), -, 12 CO, + 6 N2 + 0, + 10 H2 0,,)

101

R: negl)

n(gasova} --,

n(gas)

29

5,1 mol;

Vegas)

114,5 L Zapremina se

poveca!a 1145 puta,

R: n(anh) ~ n(naft);

m(anh) ~ 57,72 kg,

8.77. Koliko je grama NaOH potrebno da se dobije 560 g fenola iz hlorbenzena ?

8.70. Rcakcijom alanina sa nitritnom kisclinom nastaje 7,5 1 llitrogena N2 pod

pritiskom' 168 kPa, na temperaturi 295 K Koliko grama alallina je ucestvovalo u
reakeiji ?

R: C,H,Cl + NaOH --)- C,HsOH + :laC!

m(NaOH) ~ 238,1 g,

R: C}H,N0 2 B N::
n(N,) ~ n(a1anina), ill ~ 45,7 g,

8.78.. Hemoglobin reagujc sa kisikom obrazujuti kompleks u kojem se sa 4.11101a

kisika veie I mol hemoglobina. Izra6majte braj molckula hemoglobina koji .ie
neophodan za prjjenos 1 cm3 kisika na standardnil11 uslovi1lKl.

8,71. Reakcijom 100 ml rastvora glicina sa nitritnom kiselinom llJstaje 6,24 1

nitrogena N2 pod pritiskom 172 y,Pa i temperaturi 303 K. IzrdCuna1i:
a) koliCinu i masu glicina koji jc uCestvovao u reakciji,
b) kolicinsku i masenu koncentraciju glicina u rastvOTIl.
R: CH,NH,COOH B N2
a) neg!) ~ u(N,)" 0,426 mol; meg!) ~ 32,0 g,
b) c(gl) "" 4,26molll: regl) = 319,8 gil.

C ~ 1,20 moll!;

y ~ 198 gil.

8.73. Uzorak ad 0,131 g neke arninokis~line rastvorcn jc u vodi. Reakcijom sa

3
nitritnol1l kiselinom razvil0 se 22,4 cm nitrogcna pri standardnim usluvima. Kolika
je rdarivna molekulska masa te kiseline ?
R:

nea.k)"neN,)~O,OOI

mol,

M~

H,O,

m(H) ~ 0,8 g,

masenu konccntraciju rastvora fenilalanina.

131 glmo!.

Mr~

131,

n(hem) ~ 1,1110,5 mol;

8.79. Maselli lldio voclika II ugljovodiku .ie 25 %. Koliko vode ce nastati

sagorijevanjcm 3,2 g ugljikovodika ?

R: 2H

8.72. Reakcijom 250 ml rastvora fenilalanina sa nitritnol11 kiselinom nastaje 5 1

nitrogena N z pod pritiskom 150 kPa i temperatmi 300 K. Izracunati koliCinsku i

R: C)H ll N02 -<-"7 N2

n(f.a) ~ neN,) ~ 0,30 mol;

R: nCO,) ~ 4 n(hem) ~ 4,45.]0,5 rna!;

N(hem) ~ 6,7, 10 J8 molekuh

n(H)

2nCH,O),

m(l-hO) ~ 18. ,0;8

~ 7,2 g,

8.80. U uredaju za organsku mikroanalizu spaljeno.ie 10 mg glukoze C6 H120s.

Koliko je nastalo vode a l<oliko CO2 ? Prin-lst mast mjeri se u apsorpcijskqj c~jcvi sa
maf,rnc;ij-perhloratorn, a prirClst mase CO~ u apsorpcijskoj cijcvi sa natronskim
vapnom.
p~

Pogledajte primjer 8.17. C \---7 CO2 , 2H

m(H20) ~ 0,60 mg; m(C0 2) = !4,66 mg.

H2 0.

8.81. Izracunaj empirijsku formulu organskogjeciinjcnja ako jc sagorijevanjem 3,02

mg tog jedinjenja nasta10 5,43 mg vode i 8,86 mg CO2. Jedinjcnje se sastoji od
ugljika i vodika. PogJedaj primjer R.l7!

8.74. Koliko se grama glukoze dobije hidrolizom 500 g saharoze?

R: CH,
R: C12H2201l~+ C;;H 110 6(gl"l + C6H I20 6(fr)

negl) = n(s311) = 1,46 mol;

m(gl);'" 263,2 g.

8.75. Fermentaciju secera prikazuje jednacina

CJhO, -> 2 C,H,OH + 2 CO"
K01iko nastaje grama i litara ugljik(lV)-oksida pri nonnalnim usJovima od 100 g
vodenog rastvora secera masenog udijcla 40 %?
R: n(CO,)" 0,44 mol;

19,36 g;

V ~ 9,85 L

8.76. U indusl1iji plasticnih masa koristi se ftalni anhiclrid CsI-L03 koji se dobije
kontrolisanom oksidacijom naftalen3.
2 CW H:3(s) + 9 O~;:g) ----+ 2"t)'lH.10 , (,) + 4 CG;lg)-+; 4 H2 0(g)
Kolika je masa anhidrida koji se dobije iz 50 kg nafialena, ako bi iskoristenje reakcije
bilo potpuno ?
102

8.82. Potpurum sagorijevanjem /,8 g benzena naslalo je 26,4 g CO~ i 5,39 g H 2 0.

Izracnnati:'
J
a) pracentni sastav benzena,
b) empirijskll fonnulu bCllzcna,
c) molekulsku formulu bcnzena, aka je eksperimentalno odreq.cna relativna
molekulska masa bCllzena Iv1r "" 78.
R: a) w(C) = 0,923; w(E) ~ O,OS

b) CH; c) C6fl,;,

8.83. Sagorijevanjem 3,52 g nekog organskog jedinjenja dobije se 8,847 g CO,2 i

2,718 g H 20. Kvalitath-'Tlom analizom je ustanovljeno da se jedinjcnje sastoji od
ugUika, vodika i kisika. Izracunati:
a) emphijsku formulujedinjenja,
b) molekulsku formulu logjcdinjcnja.

103

Masa tog jedinjenja od 0,065 g u gasovitom abJTcgatnom stanju ima zapreminu 29,18
illl na pritisku 101,3 kPa i temperaturi 110C,

9, HEMIJSKA RA VNOn-ZA
BRZINA HEMIJSKE REAKCIJE

8.84. Oksidacijom vitamina C dobivcno je 3,00 rug CO2 i 0,816 rug H20. Izracllnaj
procentni sastav vitamina i njegovu cmpirijslm {'ormulu.

R:

wee) ~ 0,409 ~ 40,9 %:

w(R)

= 0,045 = 4,5 %;

w(O)

= 0.545 ~ 54,5 %

(e3~03)'.

8.85. Sagorijevanjelll 5,32 g nekog organskog spoja dobiveno je 3,08 g CO2 i 8,96 g

So,. Spoj se sastoji od ugljika i sumpora. Odredi empirijsku formulu spoja.

R: Cs,.

8.86. Sagorijevanjem 2 g nekog organskog spaja dabiveno je 4,5 g vode. Izracunati

empirijsku formulu tog spoja aka je poznato da ga cine ugljik i vodik.

R:

el~.

8.S7. Sagorijev<:lujem organskog spoja u djem 5e sastavu nalazi ugljik, vodik i

sumper dobivcno je 2,64 g CO2 , 1,62 g H 20 i 1,92 g S02. Izracunajte empirijsku

BrLina hemijske reakdje definiSe se kao promjena konccntracije rcagujucih

vrsta sa vremenom:
I!.c
I!.t
U jednacini fibrurise znak minus ukoliko se posmatra promjena
koncentracije reaktanata cija se koncentracija smanjuje u toku vremena.
Brzina hemijske reakcije zavisi od prirode reaktanata, koncentracije,
temperature i prlsustva katalizatora.
Uticaj konccntracije na brzinu hcmijske reakcije prvi Sll izracunali hemicari
Guldberg i Waage (1867) i definisali zakon 0 djelovanju inasa: brzina ncmijske
V=--,

rcal{Cije, na datoj temperaturi, proporcionalna je konccntracijama supstanci

koje reaguju.
Ncka imamo reakciju:
aA + bB -+ produkti.

formula spoja.

Brzina hemijske reakcije je:

v ~ k e(A)' ,e(B)b, .
gdje suo c(A) i c(B) koncen1mcije reaklanata, a i b stehiometrijski faktori, kkonstanta brnnc rcakcije, koja ne zavisi od koncentracije reagujuCih VIsta, nego

sarno od temperature i prisustva katalizatora.

Ptimjer 1. KOllcentracija reaktanta A smaqji se od 0,100 molll do 0,083

molll u toku 1,,06 min. Izracunati srednju brzinu reakcije U ovom intervalu vrcmena.
Rjescnjc:

c, = 0,100 molll
c, = 0,083 molll
t ~ 1,06 min ~ 63,6

._ c,-c,_

0,083molll-0,lOOmolll
63,6 s

v-----~~-

mol
-4 mol
~ 2,67 10
---.
1 s '
1- s

v = 0,000267 ----

104

105

U stauju ravnoteze je:

Primjer 2. Koliko pula ce se povecati brzina hcrnijske reakcije koja

kineticki slijedi stehiometrijsku jednacinu
A + 2 B -> produkti,
ako se: a) koncentracija reaktanta A poveca tri pula,
b) koncentracija reaktanta B poveca tri puta,
c) koncentracija oba reaktcmta povcca tri plita.

Brzina hemijske reakcije je:

v = k c(A)'c(B)2 .
ako se koncentracija reaktanta B ne mijenja, anda 6e brzina hemijske real<cijc biti:
v, = k-3c(A).c(B)' = 3 v.
Brzina hemijske reakcije ce se povceati tri puta.

b)

erA)' .e(El'

Konstante kl i k2 Sli, za odredenu temperaturu, konstantne velie-ine pa je i

rUihov odnos K konstanu1a vcliCina j naziy;) se Imn!!ianta ravnotczc. Ona 1ma
konstantnu vrijednost za datu tcmperatllw i ne zavisi od koncentracije supstanci koje
reaguju.

RjeScnje:

a)

e(e)' .e(D)d

ako se kancentracija reaktanta A ne mijenja ondaje:

VI = ke(A).[3c(B)]' = 9 v.
Brzina hemijske reakcije 60 sc povecati devet puta.

ako se koncentracija aba reaktanta poveca tri puta, onda je:

v, = k.3c(A)[3c(B)]' = 27 v.
Brzina hemijske reakcije Ce se povceati 27 puta.

Primjer 1. Povratna Teakcija maze se prikazati jednaCinorn:

2A+B=<:ZC.
Kada se uspostavi ravnotd3 . koncentrdcija supstanci koje Stl llcestvovale u
hemijskoj reakciji iznose:c(A) = 0)0 mol II, c(B) = 0,25 mol!I. c(C) =- 0,80 moliL
Izracunati konstantu ravl1otez.e reakcije.
RjeScnje:
erA) ~ 0,50 mol!l
e(B) = 0,25 mol!!
r;{i;) = 0.80 molll
K-?

Odnos izmedu koncentracija pri ravnotezi maze se izr3ziti jednacinom:

=

KONSTANTA RA VNOTEZE
Sve hemijske reakcije ne odvijaju se same u jednam smjeru. U principu
hemijske reakcije su povratnc (rcvcrzibilne). Nastali produkti uzajamno reagujl1 i
daju panovo reah.'tante. Neka imamo hemijsku reakciju:

C(C)2
e(A)' .e(B)

Ako se u ovu jednacinu uVTste \Tijednosti koncentracija koje su navedene II

uslO"vima zadatka dobije se:
.
K,

(0,8 mol!!)'
(0,5 molil) , .0,25moIIl

10.24(IIlOI
.
I

rI

Konstanta ravnoteie ima vrijednost 'veeu od 1 sto 7..I1aei dl se reakcija od\"ija u smjeru
dobijanja produkata. Treba napomcnuti da ramoteinc koncentracije nisu iSlo sto i
polazne koncentracije.

aA+bB !; cC+dD
u kojoj a molekula reaktanta Ai b molekula reaktanta B daje c molekula produkta C i
d molekula produkta D. Isto taka i c molekula supstance C i d molekula supstance D
daju povratnom reakcijom a molekula supstance A i b molekula supstance B.

Primjer 2. Uzorak gasne smjeSe, pri 70(t'C, sadrii: 0,37 molil amonijaka,
2,0 molll nitrogena i 3,0 mol!l vodika. Reakcija se odvija u gasovitoj fazi i jednacina
reakcije je:

Brzina hemjjske reakcije s lijeva na desno je:

v, = k"e(Aj'-c(B)',

a)
b)

Izracunati:
konstantu ravnoteZe Kr.,
konstantu ravnoteZe Kp za sintezu arnonijaka.

A s desna na lijevo:
V2 = k2c(C)'c(D)'.

BrZllla polaznc rcakcije Vj opada s vremcnom jer opada koncentracija

V;: raste sa vremenom jeT raste
koncentracija produkata reakcije. Onog trenotka kad se te dvije brzine izjednace
nastupHaje dinamicka raYlloteZa:
reaktanata A i B. Brzina povratne rcakcije

106

VI

= Vz.

Rjesenje:
T = 273 + 700 = 973 K,
e(NH31 = 0,37 molll,
e(N2)~' 2,00 maIIl,
ill:lil = 3.00 fioIIl
a) K, ~? b) Kp -?

J07

a)

Koncentracijska konstanta ravnotde je:

K, =

c(NH 3 )'

".

c(N,)'c(H,)'

UVrSavanjem vrijcdnosti ravnoteznih koncentracija dobivamo:

Primjer 1. Kako utice na ravnote:i.u reakcije:

2 S02 + Oz :!:t 2 S03 + toplota,
a) povecaqjekoncentracije S02 ili O 2,
b) povecanje koncentracije S03,
c) smanjcnje koncentracije. S03>
d)

povecanje pritiska smjese,

e)

poviSenje temperature.

Radi jedllost[Jvnosti u jednaCilli smo pisali

termohemijskih jednaCina obrarJen je u poglavlju 12.

b)

Poste se re.:1kcija odvija u gasovitoj fazi umjcsto koncentraeija mogu se meti

pareijalni pritisci te je onda konstanta ravnotcze:
K =
P

peNH 3 ) '
peN,) 'P(H2)' .

Ako gasove smatramo idealnilIl" onda mozemo primijeniti jednaci'nu gasnog

stanja:
n

p=--RT=eRT
V

+ toplota Pravilall /latin pisanja

Rjcsenjc:
Povecanjem koncentracije S02 iii O2 ravnoteZa se pamjera udesno jer ce se same
u tom slncaju smalljiti njihova kancentfUcija, tj. tditi cIa dastignc prvobitnu
vrijednost.
b) Povccanjcm koncentracije S03 reakeija ce se pomjeriti u lijevo.
c) SlllaI~jenjem koncentracije S03 reakcija ce se pon~jeriti udesno i bite pracena
takode smanjenjem konccntra.cije S02 i O2 . Samo u tom slucaju vrijcdnost
konstante ravnoteze ce ostati nepromjenjena.
d) Povccanjem pritiska (npr. sabijanjem smjese) ravnotel::l sc pomjera udcsno tj. u
suanu na kojoj je manji broj luolekula. Manjem broju molekula. pri osta11.m
nepromjel~enim uSlovima, odgovara manji pritisak.
e) Rcal.::.cija je pracena izdvajanjcm topiate (cgzotcrnma reakcija). Povccaruem
tempemture ravlloteia se pomjera ulijevo, u strallU koja.ic suproUla izdvajal1ju
topiote.

a)

gdjc jc: c - kolicinska koncentracija.

Uvrstavanjem odgovarajuCih podaLaka dobivamo:

p(NH3) = c(NH,)RT = 2993 kPo,
peN,) = e(N,) RT = 16180 kPa,
P(H2) = e(H2 )RT = 24270 kPa.

U poglavlju 3 smo napomenuli da se, u jednacini gasnog stanja, ukoliko

zapreminu izrazavamo u litrima (l), odnosllo koliCillsku koncentraciju u molll,
purisak dobiva u kilopaskalima (kPa)

9.1 Koncentracija reaktanta A promijeni se od 0,0350 mol!1 do 0,0285 mol/l u taku

2,3 JIlin. Kolikaje srednja brzina reakcije tokorn ovog vremenskog i111ervala ?
R: v

= 2,83!O,3 mol~'mjn = 4,7IO"molfls.

Sada izracunavamo konstantu ravnoteze:

9.2. Brzina reakcije

Kp

A + 2 B -)0 produkti
iznosi 0,018 moUI-min. Pri lome jc e(A) "'" 0,5 main i c(E) "'" 0,6 roolf1. Izraeunati
konstantu bn.me reakcije.

(2993 kPa)'
= 387 .10- 11 kPa"
16180kPa(24270kPa)'
'

LE CHATELIER-OV PRINCIP
Hemijska ravnoteza se odri.2.va pod tacna odredenim uslovima. Pri promjeni
till uslova ravnoteZa se narusava. K1.kav ce uticaj ua ravuotczu i.mati promjena
pritiska,}emperature, komcentracije i s1. moiemo predvidjeti koristeci Le Chatclierov (Ie Sateljejev) prineip: Ako se mijenjaju uslovi pod kojima jc sistem u.
ravnotezi, ravnotda ce se pomjeriti U onom smjeru koji cc tciiti da uspostavi .. ~
prvobitne uslove.
108

ZADACI

R: v

=ie'e(A) 'c(B)';

k = O,ll'lino!'.min.

9.3. Dobivanje pare iz vod.ika i kisika moze se prikazatijednaCinom:

2 H1(g) + 02(g) ----7- 2 H20(g).
Koliko puta 6e se promjeniti brlina reakcije ako se pIitisa..~ povcea pet puta.
R: Ako je temperatiiia reakcione smjese .ostala Ilepromjenjena, povecanjem pritiska
pet pUill i konceniracija reakcione smjese ce se poveeati pet puta.
v = k-c(H,)'.c(O,); VI ~ k.[5e(H,)j'.5c(O,)] = 125 v.
109

Brzina reakcije 6e se povecati 125 puta,

9.4. Konstanta bEine reakcije

3 A + B -> produlcti
iZllosi 5<10-4

elmoes. Izracunati brzinu reakcije aka je c(A)

= 0,6 maI!l, c(B) = 0,8

mollI.
R: v

8,63 10" mollls.

R: a) etC) = 0,041 mollI,

9.5. Hemijska reakcija se nlOzc prikazatijednacinom:

NapiSi izraze za kanstantu ravnateze ako je :
a) a = 2, b"" I, C = 1, d = 1;

a=l, b=2; c=d=2;

a=d=3, b=e=J.

c) e(C) = 0,0369 moW.

R: 9 puta.
9.10. Kako se mijenja brzina prirasta koncentracije amonijaka pri reakciji:
3 H2(gJ + N':'(g) ~ 2 NH3(g),

R:
a) K, = C(C)'e(D), b)K, .. e(C)' 'e(D)' , elK, = e(C)e(D)' .

c(Al'e(B)

e(A)'e(B)'

C(A)' 'e(B)

9.6. Napisite lzl"aze za konstantu TIlvnoteze mil1 reakcija:

a) H, + Cl2 => 2 HCI,
b) N2 + 2 O 2 !:; 2 N0 2,
c) 2 H,02~) => 2 H20~) + 0,.
*d) 2 C(~) + H2(g:) 4 C2H2(g),
*e) C(s) + 2 H 2lg) !::; C~(g),

R:
c(HCI)'
c(H,) 'e(CI,)

b) K =

,
e(H20,)

'e) K

,,(CH,)
c(H,)"

c(NO,)'
'
c(N,)'c(O,)

e(C,H,)
e(H,)

c) K = c(H,O)' 'C(02)

'f) K = c(CO)'.

c(CO,)

9.7. Izracunajte vrijednost za kQl1stantu ravHotde rcakcije:

A+3B=> 2C
aka su ravnoteme koncentrac\ie :
a) erA) = 0,08 mol/l, e(B) = 0,09 mollL e(C) = O,O! mo!/!;
b) etA) = e(C) = 1,7-10" moln, e(B) = 0,023 mollI;
e) erA) = e(B) = 0,081 moI;I, e(C) = 0,00 12. maIn.

Ko =

ako se pritisak poveca 4 puta.

R: 1024 pula.

9.11. Kakav uticaj irna na ravnotezu reakcije:

N2 + 3
2 NH3 + toplota:
a) povecanje koncentracije vodika,
b) smanjenje koncentracije nitrogcna:,
c) povccanjc koncentracijc amonijaka,,,
d) poyecanjc pritiska, .. /
e) po\'ecanje temperature ?"~~~-'-

*f) CO2 (g) + C(s) !:; 2 yO(g)

R: a)

b) e(C) = 0,154 mo1lI,

9.9 Smjesa gasova sastoji sc iz vodika i 111ora. Reakcija tece premajednacini:

H2 + Cb!::; 2 ReI.
Ko1iko ce se promijeniti bEina priTIlsta Hel aka se pritisak poveea tri puta?

ail. + bB => cC + dD.

b)
e)

9.8. Konstanta ravnoteze reakcije

A+B::;2C
iznosi K = 0,056. Kolika je ravnoteiua kanccntracUa reaktanta C ako je:
a) erA) = 0,20 moW, e(B) = 0,15 maIn,
b) erA) = e(B) = 0,65 maIn,
e) c(A) = 3 c(B) = 0,27 molil ?

R: a) pornice se udesno, b) pornice se ulijevo,

se udesno, e) pornice se ulijevo.

c) pomice se ulijevo,

d) pomiec

9.12. Na koju Ce se stranu pomjeriti n1,?notezalcakcije: ;:':"

a) H" + ,F2 ~'\ 2 HF + toplota,
" , c/, ,,1'

b) N~04 ~g<,,2:N02 - toplota,

c) CO + H,O(g) => CO, + H, + lpolota,
d) 2 H, + 0, => 2 H,OC,;) + toplota,
e) N, + 2 0, '" 2 NO, - toplota,
) 4 HCl +0." => 2Cl,+ 2 H,O(g) + toplot3
ako se pO~'eca pritisak i temperatura?
R:

Pove6anje pritiska

a)
b)
c)
d)
e)

ne utice

I),

ulijevo
ne utice
udesno
udesno
udcsno

Povecanje temperature
ulijevo
udesno
ulijeYo '
ulijevo
udesno
lllijevo.

1,741'/mo!'; b) K, = 1,39 J'/mo!', c) K;= 3,34 10" !'/moI 2

110

111

RAVNOTEZA U RASTVORIMA ELEKTROLITA

Supstance koje u vidu rastopa ili \'odenih rds[vora provode elektrlcnu struju
pomocu jona nazivaju se elektrolitima. Pri rastvaranju u vodi elektroliti se ralJazu
ua jone. Ta pojava se naziva cicldroliticka disocijacija (jonizacija), Pozitivno

naclektrisani joni se nazivaju kationi, a negativno naelcktrisani joni anioni.

Supstance koje disosuju u veeoj mjeri se zovu jaki elektroliti, a koji slabo disosuju

slabi etektroliti. Jaki elektroliti su na primjer bloma kiselina (ReI :!:; H+ + en,
natrij-hidroksid (NaOH .!:; Na+ + OR), natrij-hlorid itd. Slabi elektroliti su na primjer
etanska (sircetna) kiselina, amonij-hidroksid NH 4 0H itd.
Stepen disocijaci.ic (jonizacije) je odnos broja disosovanih molekula N i
ukupnog braja molekula:

Primjer 1. Rastvor Na2SO<l una koncentraciju 0,05 mollI. IZnlcunati

koncentrdcije jona ako jc stepen jonizacije 70 %.

Rjdcnje:

Koncentracija jona se moze izracunati iz izraza:

gdje je: c - koncentracija rdstvora, a. - stcpen disocijacije, z - broj istovrsnih jona

molekula elcktrolita.
U nascmprin-ycmje:
c(Na2S04) = 0,05 molfl
(X= 70 %= 0,70
z(Na")~2

Aka je na primjcr od 100 molekula disosovalo 75, anda jc stepen

disocijac~je 0,75 iIi 7S %. Jaki elektroliti imaju stepen clisocijacije a > 30 %. Slabi
elektroliti imaju stepen disocijacije a, < 30 %. Podaci se ocinose na koncentraciju
rastvora od 0,1 molfl. Razblaiivanjcm rastvora stepen ciisocijacije raste.
Proces disocijacije elektrolita na jone je ravnoteZni proces 11a koji se moze
primjeniti zakon 0 djelovanju masa,
Zbog jakih privlacnih sila izmeau jona u rastv01ima elektrolita urrljesto
koncentracije se uzima u raC'un tZI'. aktivitet jona UmjesiO aktiviteta mozema uvritavati
koncentraclju jona sarno aka su kOlJcentracije manje ad 0.1 moI!l kod slabih_ eleklrolita.
OdnOSHQ 0,001 mol/[ kod jakih elekll'olila. Kod elekrrolita gdje dolazi skora do pOtpUTW
jonizacije skora da i nema smisla govan-ti 0 hemiJskoj raviloteii.

Pri disocijaciji slabih etektrolita javlja se suprotan proces, dolazi do

asoci.iacije, nastaju molekuli, sve dok ne dade do dinamicke ravnoteZe izmedu
ll101ekulskog i jonskog oblika. Primjenorn zakona 0 djelovanju rnasa mozemo
napisati izraz za kOllstantu ravnotdc kqja se U ovom slucaju ZQve konstanta
disocijacijc (jonizacije).
Na primjeT:

K ~C(A+)'C(B-).
,
c(AB)
gdje su u izrazu za Kc mvnotcnc koncentrac~je.
Ukoliko je konstanta disocijacije veta eiektrolitjc jati. Na primjcr konstanta
jonizacije Hel je 1000 , a vode 10"16. U prvom slucaju znaci da je proizvod
koncentracije jona 1000 puta veei od nedisosovanog dijela HeL

112

z(SO;-)~l

c (SO~-) ~ 0,05 moW0,70! ~ 0,035 moll!

c (Na') ~ 0,05 mo!I10,702 ~ 0,070 molil.

Pdmjer 2; Naci vezu izmedu konstantc disocijacije i stepena disocijacije za

rastvore slabih elektrolita.

ReScnje: Neka slabi elcktrolit dlsosuje 11a dvajona:

AB t:; A+ + B-.
K011stanta ravnoteie je:
K

.
,

c(A')c(B-)
..c (AB)

~----

(I)

gdje su u izrazu ravnotelne kocentracije.

1z jednaCine uocavamo da je:

gdje je c kocentracija raslvoril. Dalje je:

c(AB)

c - ex c

c(l- a)

Uvrstavanjcm ujednacinu (1) dobivanl0:

K~

a?

=-_c.
i-a

113

Ova jednaCina Poyczuje konstllntu disocijacije i stepen disocijacijc za

stahe elektrolite i poznata je kao Ostwaldov zakon razblazenja. Aka je stepcn
disocijacije vcoma mali onda somoze pisati:

Uocavamo da smanjenjem koncentracije raste stepen disocijacije.

Primjer 3. Stepen disocijacije sireetne kiseline Cija je koncentracija 0,1
mo1J1 iznasi 1,32 %.
a) kolikaje konstanta disocij(lcije sircetne kiseline,
b) pri kajaj ce koncentraciji sire-etne kiseline njen stepen disocijacije iznasi1.i 30%?

RjeSenje:
c ~ 0,1 moll!
a = 1.32 % = 0 0132
a) K, ~? b) c =? za" = 0,3

a)

=,,2~=

'l-a

(0,0132)' O,lmolll =176.10-5

1-0.0132
'

AgEr !::.; Ag+ + Br-.

Za proces disocijacije malo rastvorljive soli lUoze se primijeniti zakon 0

djelovanju masa. Ravnoteia se uspostavlja kada je rastvOf zasicen. To znaGi cIa u
tc'llogu (CVfstOj fan) mora biti odredena koJie-ina Cvrste neotopljcnc soli.
Koncentracija jona u talogu je konstantna veliCina neovisna od koliCine taloga. To
mati da konstanta ravnotez.e zavisi od koncentracije jona u laiogu, pa mozcmo pisati:

Ova konstanta se zove produkt topivosti. Konccntracija jona malo

mstvorljivog elektrolita. koji se nalaze u njegovom ?.asiCellom rastvoru, konstantna je
vrijednost za datu temperaturu.

Primjer 1. Produkt topivosti C:1S0~, na temperatuti 25C 17.nosi 6,110"5

(111ol/1)2. Kolikaje topiyost (rastvorljivost) tc soli u vodi ?

.rr~<J1

Rjdenje:
Jonizacija

1 .

Napomena: Skora identicall rczlIltat hi dobili aka bi pisali izraz Kc

Caso4 moze se prikazati jcdnaCinom:

if c.
Produkt topivosti kalcij-sulfataje

b)

Primjer 4. Imamo rastvor sireetne kiseline. Kako CC nn ravnotezu utica!i

natrij-acetata (CH,COONa)?

dodavm~e

Iz jednaCine jonizacije vidimo da je konccntracija lona Ca

jednaka

konccntracijijona SO~-.

RjeScnjc: Disocijacija sire-cIne kiselinc moze se prikazati jcdnaCinom:

a acetaia

Cl!,COOH ;:; CH,COO' + H'

CH3COONa ;:; CH3COO' + Na+

Rastvor acetata ima zajednicki jon CH3COO" 53 rastvorom sircetnc kiseline.

Zbog toga ce se, prenm Lc Chatelier-ovom principu, ravuoteZa pomjeriti ulijcvo, 11
smislu suzbijanja disocijac\jc. Ova suzbijanje disocijacije slabog elektrolita
prisustvom jakog elektrolita sa zajednickim jonoro se naziva efekat zajedniCi{og
jona.

P1WDUKT TOP/VOST!

Uvrstavanjem u gomju jednaCinu dobivamo:

K,oCCaS04) ~ c (Ca2 ') = 6,110'5 (mo111)';

odnosno:

c (Ca2) = 7,810,3 mol/I.

TopiYost soli na d'ltoj tempcraturi mjcri se na osnovu konccntracije

njenog zasiCcnog rastvora. Prcma tome topivost CaS04 iznosi 7,8 .10-3 mal/L

. Prirnjcr 2. Topivost olovo(II)-jodida u vodi, na l.cmperaturi 25C, iznosi

U zasicenom mstvoru koji je u dodiru sa evrstom fazom (talogom)
rastvorene snpstance, postoji rnvnoteza izmedu supstance u rastvoru i iste
supstance u taiogu. Ncka je, 11a primjer, raslvorem . supstal1ca malo rastvorljiv
elcktrolit AgBr. Tada zasiceni rasivor sadr?:i jone srebra i broma:

114

1,265.10-3 1110111. Koliki je produkt topivosti olovoClI)-jodida na toj tcmperaturi ?

RjeSenje:
Jonizacija Pbh

maze se prikazatijednacinom:
PbJ, ;:; Pb2, + 2 T.
115

Topivost (rastvorljivost) supstance, na datoj temperaturi, odred10e se na

osnovu kOllcentracijc njcnog zasicenog rastvora_
C

Primjer 4. Produkt topivosti srebro-hlorilli'lje 1,2_10,;0 (mol/ll U zasiceni

rastvor srebro~hlorid.a doda se toliko kuhinjske soli cia koncentracija NaCI bude3-10-4
mol/I. Koliko puta 6e se smanjiti koncentracija .lana srebra u rastvom '2
.

CPb2+) ~ 1,26510'molil.

Iz jednacine jonizacije 'vidimo da je kOllcentracija jona joda dva pula veta

od konccntracije jona olova:

Rjcsenje:
Prema jednacini disocijacijc

AgCi

Ag++ cr

c (r) ~ 2.1,265.10. 3 mol,1 ~ 2,5310'; moll!

i izraz.<-l za produkt topivosti

Produkt topivosti soli je:

Kso(AgCl) ~:;; c(Ag')-c(Cl") "" 1,21-10 10 TIlolfl

zakijucujcmo da su koncentracije .lana srcbra i hlorajednakc i iznose:

Primjcr 3. Da li ce se izdvojiti talog srebro-bromida AgBr aka Be iZIlJijesaju

iste zaprcmine rastvora AgN03 i KEr ? Produkt topivosti AgEr, na sobU(~i
temperaturi iznosi 4,4.10- 13 (mol/lf Polaznc koncentracije su 10-4 moUL

NuCI .!::; Na+ + cr

pojavit ce se viSak jOlla 111ora. Zbog toga se remeti ravnote7.8 (prekomcen produkt
topivosti). Produkt topivosti mora osi.ati ncpromjenjcn te ce se stoga smanjiti
koncentracijajona srebra_ Taj dekat se zove djelovanje zajednickog jona.
Nova koncentracija jona hloraje:

Rjdicnje: Srebro-bromid Se talozi premajed:nacini:

AgN03 + KEf'. AgBrl

Poslije dodavanja NaCl koji potpuno disosuje, premajednaCini:

+ KN0 3.

Jonizacija AgEr se moze prikazatijcdtmcinom:

Posto jc produkt topivQsti konswntan, za datu tempcrdiuru, onctaje:

Potrebno jc naci koncenlTaciju jona srcbra i broma poslije mje.sanja
Ukoliko jc proizYod konccntracija till jona ved od produkta topivosti pojavit cc
se talog. U protivnom nece!
Posto je zaprcmina dobivene smjese d\'u pUla veea od zaprcmine svakog od
upotrebljenih rastvora, koncentracija svakog jona bi6e dva puta manja nego kod
poJnzuih rastvora (predpostavlja.mo da je stepen jonizacije KEr i AgN03 jednak
jedinici).
c(AgNO,)

4
~ crAg') ~ 2,,10molll ~ 5 W- 5 molll
2
.

cCKEr) ~ clEO ~

.1:.. !O~4 mol 11 ~ 5,)0

c,(Cl').c,(Ag; ~ 1,2 ](rlQ moll!.

odakle je nova kOllcentJacijajona srebra:

c,(Ag; ~ 3,810,7 moll!.

Odnos kOllccntracija jOlla srebra prije i poslije dodavanja NaG je:

",CAg+)
c,(Ag+)

5 moll!.

1,l.lO-s molil
9
"
- 2 .
3,810~' moll 1

Koncclltracija jOlla srebra se smaIljila 29 puta poslije dodavanja NaCl. Ako

se u rastvor doda u visku reagens sa kojim se vrsi taloienje, moze se postiCi

Proizvod konccntn](jja je:

Pr'JktiCIlO potplmo talozenje!

Proizvod konccntracija je vcCi ad produkta topivosti i talog
Rastvor.ie presiceJ:l. (l0-'1 je vecc od-.l0- 13 !).

116

ce se pojaviti_

117

ZADACI

R: c = 0,35 moIIl
9.21. NapiSite izraze za koncentracijsku konstantu disocijacije ovih kiselina:
a) karbonska kiselina H2 CO}, b) sulfidna kisclina H2 S, c) fosfatna kisetina H3P04 ,
d) nitritna kiselina!INO,.

9.13. Napisitejone na koje disosuju:

a)
b)

c)

HCI, HNO" H 2 S04 , H,P0 4 ;

NaOH; Ca(OH)" Fe(OB),;
KCI, MgCJ" AIC1,.

R: a) II' + cr, H'+NO;, 2H' +50;',

R:

3W +Poi'

b) Na++OJf, Ca2+~20I-r, Fc.l++30R;

c) K+ + cr, Mg 2-1 + 2er, Af3+ + 3Cr.

9.14.

a)

K,

e(W)'c(CO;')
c(H,CO,)

Od ukupno 200 mo1ekula disociral0 je 5 %. KoUka ima disociranili

e(H+).c(NO;)

molekula?

c(!INO,)

9.15. Izracunati jonske koncentracije u rastvoru KOH. Konccntracija rastvora je

0.102 moliI. a stepenjonizacijc 87 %.

9.22, NapiSi izraze za koncentracijsku konstantu disocijacije ovih orgaIlskih kiselina:

a) nrravlje kiseline, b) sircetne kiseline, c) oksaIne kiseline, d) butallske kiselinc.
R:

KOH t; K' + Olf, c(Olf) = c(K') = (H = 0,0887 malfl.

R:

a)

K ~ c(H+) c(HCOO")
,
c(HCOOH)'

b)

K ~C(!:l>C(CB3COO)
,
e(CH 3 COOH)'

d)

g soli u 100 e1\13 rastvora.

9,16, Rastvor kalcij(Il)-hlorida CaCl, sadrii
Izracunati koncentracije jona hiora i kJlcija aka je stepenjoniz3cije 65 %.

eaCh!:; Ca2 + +- 2er

R: c(Cn = 0,1171110111; c(Ca') = 0,058111011l; c(CaC!,) = 0,09 moll!.

9.17.

Amonij-hidroksid Cija je koncentracija c

0;;;

9.23. Konstanta jonizacije sircetne kisclipe je 1,7510,5 mol/L fl stepen jonizacije

Kolika je koncentracija ras1vora kiseline i koncentractia jona vodika ?

kanstantu disocijacije amoni}hidroksida.

R: a) NILOH !:; NH/ + OR, e(NH/) = e(OR)

b) c(NH,OH) = c - a e = 0,0096 mol/l,
c) K, = 1,6no5 moliL

R: e = 0,173 maIn,
=

iJ.e = 0,0004 mol/I.,

9.18. Konstantajonizacije rnravije kise1inc HCOOHje 210'4 molfl. Kolika ce biti

konccntracijajona vodika UHlstvOru cijije stepcnjonizacijc 4 %?
R: c(H")

...:l

c(B")'c(CH 3 CH,.C?!" COO

c(CH 3 CH,CH,COOlI)'

0,01 mol/I, ima stcpen disocijacije

4 %. Izracnnati:
a) kOllcentraciju amonij-jona i hidroksid-jona,
b) koncentraclju nedisosovanog amonij~hidroksida,
c)

0.005 molli.

9.19. Odredi koncentraciju jona zeljeza i hIora u rastvoIU FeCI} aka je kancen1racija
rastvora 0,1 moIIl, a stepcn disocijacije soli U OVOID rastvom 65 %.

j (;''0.

c(Hi = 0,00171 moliL

9.24.Produkt tODivosti kalcij~karbonata CaCO} iznosi 1.6-10'8 (mol/it Kolika je

koliCinska i mas~a koncentra~ija kaJc~j-karbonata u vodi ?

R: c(Ca",) = c(COi') = i,26JO~ maIn; c(CaC03) = 1,26.10.4 molfl.

r(CaC0 3) = 0,0126 giL
9.25. Topivost (rastvorljivost) Mg(OHh iZ110si 210"4 mollI. Nab produkt topivosti.
R: c(Mg") ~ n O~ molll; c(OR) = 410~ mollI,
KdMg(OHhl = c(Mg") 'c(OH'), = 3,2llr 'l (moI/I)'.

R: FeC13 t; Feh + 3 cr, c(C!,) = 0,195 molll, e(Fe)+) = 0,065 moliL

9,26.Koliko jc vode potrebno za rastvaranjc 1 g BaC03 na sobnoj temperaturi ?

Produkt 10pivosli soli je 1,9.10''(mol/1)'.

9.20. Odredi koncentraciju rastvara HNG} aka se

vodika 0,294 mollI, a stepen jonizacije 84 %.

R: c(Ba2+)::;::: 4,3.10-5 molll.Topivost solije c = 4,3,10,5 mollI,

n(BaCO,l) = 5,07,10.3 111011: V=IIGL

lIS

Zila

da je koncentracija jona

119

9.27.Da Ii ce se izdvojiti talog CaS04 aIm se pomijesajll iste zaprcmine rastvora

CaCh i Na2 S04, Cije su koncentracije O,Olmolfl. Produkt topivosti solije

2,3lO"(molll)2.
R:

c(Ca2")~c(SO~-)~ 0,~lmol/l~o,005mollL

Proizvod konccntracija jona poslije mijesanja je 2.510"5 (mo1JI/. To je manje

od produkta topivosti. Taiog se llde izdvajati.
9.28.Produkt topivosti PbCh iznosi 2W-s(mol/I)3. Koliko se grama olova (u obliku
jona) nalazi u 250 ml zasicenog rastvora ?

gdje su c(H) i c(OR) ravnotezne koncentracUe jona i C(H20) ravllotezl1a

koncentracija ncjonizQvane vade. U 1 litru vade ima 55,3 mola vade na l.cmperaturi
25"C. Aka to uvrstimo ujednacinu dobicemo daje:

Ova konstanta se naziva jonski produld vode. U Cistoj vodi na temperaturi 25"C je:
c(l-1) ~ c(OH) ~ ],10,7 moln,

R: 0,9 g.

9.19.Koliko grama PbSOI, moie cia se rastvori ujedllom titru vade? Produkt topivosti
soli iZilosi 2,3.108(mollly".

Koncentracija vodikovih i hidroksilnih .lana u vodenirn rastvori.ma

elektrolita koristi se kao kriterij za odredivanje kiselosti odnosno bazicnosti
elektrolita. LogaritnriraI\jem izraza zajonski produkt vode dobivama:

R: c(Pb'") ~ U2lO"moVL U rastvomje c(PbS04) ~ 1,5210,4 molll,

log [c(H').c(OH')j ~ log J.lO''',

log con + log c(OH') ~ -14 i( -I)
-log c(H") -log c(OR) ~ 14

n~c,V~ 1,52-10,4 mol, lll~ nM~ 0,046 g,

9.30.Produkt topivosti AgCl iznosi 1.21.lO,lO(moVI)'. Kolika je topivost AgCl, tj.

koncentracija zasicenog rastvora ?

Vrijednost negativnog logaritma koncelltracije vodikovih jona predstavlja

vrijednost negativnog logaritma koncentracijc hidroksidnih jona pOR
vrijednost:
pH,

R: c(AgCl) ~ 1,I,W's moln.

11

pH ~ - log c(H}
pOH ~ -log OR)
pH + pOH~ 14.

9.31. Produkt iopivosti AgBr iZllosi 2,5.10. (molll)2. Koliko gr(lrr1.1 AgBr ce se
rastvoriti u: a) 11 vodc, b) 51 vodt::?
R: a) 0,0089 g;

b) 0,044 g,

Za razliCite 'VTijedn<?sti pH i pOR imamo:

9.32.Da li ce se izdvojiti taIog Agel u rastvoru koji nastanc mjcsanjem 1 ml rastvora

NaCI konccntracije 0,001 molll i l l rastvora AgNO" konccntracije 5.10.5 molll?

pH~

pOH~7,

pH>7

pOR>?,
pOH<7,

7
pH<7

Produkt topivosti soli je ],21 ]Q',o(molll)',

sredina je neutralna,
sredina je kisela,
sredina je bazna.

1l

R: Proizvod koncentracije jona u rastvom jc 51O (mol/lf To je manjc od

produlcta topivosti. Talog se nece .izdvajiti )

Primjer 1.Treba izracunati pH VOdCllOg rastvora Hel cija je kOllcentracija

2.10 4 molll.

RjeSeoje:

JONSKI PRODUKT VODE

Hemijski (;ista vada je slab elektrolit i jonizira prema sljedecoj jednacini:
H 2 0 -> W+OH,

Prema zakonu 0 dcjslvu rnasa Konstanta ravnotcz.c je:

120

c(HCll ~ 2]0-' moll!

pH~

Hel jc jaka kiselina !ito mati daje potplmo jonizov3na odnosno daje:
con ~ c(He!) ~ 210~ molil
pH ~ -logcon ~ _log2I04~ 3,7,

Doprinos koncentracije vodikovih jona zbog disocijacije vode je neznat,ill i

ne treba ga uzimati U obz1r.
121

Frimjer 2. Vodeni rastvor NaOH lma koncentraciiu 1.10-4 moill. Kolikl je

pH i pOH rastvom ?

Rje.scnje:
e ~ 210,3 molll

a=95%=O,95

Y.=_Lml -

C(N8QBJ_'- 1, 1O~ mo1n

pH, pOH --?

a)
b)

0.00 II
pH - ? paR ~ ?
N(ti) =?

Jemi H~ su prisutni zbog disocijacije vade. KoliCina OR" jona nastalih

joniz3cijol11 vode zanemarljiva je U odnosu na kolicinu jona nastalih joniZ:'lcijom

a)

Kiselina jonizuje premajednaCini:

Rjdcnje:

NaOH kOj8 je potpuna, te je:

H2 S04

c(OR) - c(NaOH) -110" mo1fl

pOH' -log c(OH-) -log 10" - 4
pH+pOH-14, pH=14-4=10.

2 ff' + SO~-. pri ecmu je broj vodikovih jOlla, nastalih

Z ""

2.

c(H} = ",c(H')z = 0,95.2-10.3 mol!I2 = 3,810-'mol!1,

pH ~ -log 3,8.10.3 = 2,42,
pOH = 14 - 2,42 ~ 11,58.

Primjer 3. U 500 ml vade dada se 0,8 g NaOH. Izraclmati pOH i pH

rastvora.

b)

Rjesenje:
m(NaOH) = 0,8 g
V= 500 ml=0,51
M(N80Hl = 40 glmol
pH= ?
pOH=?

Da bi nash broj jona koristiCemo definiciju koliCine supslance i koliCinske

koncentracije:

n
V'

C=-

n=--

NA '

ntH') ~ e(H} V = 3,8.10.3 molflO,OOll = 3,810~ mol;

N(H') = n(H}NA = 3,8 mol 10"' 6,02210" mOrl = 2,29 1018

Primjer 5. Izrac-unati koncentraciju rr- i Of[ jona ako jc:

Prvo cerno naCi koncentraciju NnOH,

a)

n
c(NaOH) -- V

-7

jonizacijom jednog molckula,

o8 a

MV

40g!mol0,5l

C>

=O,04rnolll'

Koncentracija Off jona moze se naci iz izraza:

b)

pH=8,6
pH = 3,4.

Rjesenje:
a)

pH = -log c(H+),
c(H') = lO-pH = 1O.s,6 = 2,5.10-9 molll,

b)

c(H+) =

c(OR,) = ""c(NaOH}z,

gdje je:
a - stepenjollizacije, koji i2.11osi 1 i
z - braj hidroksilnih jona koji naslaje jonizacijom jednog molekula, a koji u nasem
primjeru iznosi 1.
c(OR) = lc(NaOH)l = 0,04 molll;
pOR = -log c(OR) = -log 0,04 = 1,4;
pH = 14 - paR = 12,6.
Primjer 4. Konccntracija rastVora sulfatne kiseline je 2.10.3 moM a stepen
jonizacije 95 %.
a) koliki je pH i pOH ras(vora ?

b)

122

lO-pH

= 10.3,4 = 3,9810"molll,

crOW)

Napomena: Na depnom racnnaru "'\Tijednost koncentracije iz poznatog pH

nalazimo ovako: Nekaje kao u gomjcm primjeru, pH "" 3,4. Tn vrijednost unesemo u
racllllar sa predznakom minus, (-3,4), plitisnemo tipkn TNV (iIi 2 nd) a zatim tipku
log. Dobicemo iznos 3,910-4 sto predst<rylja traZ,enu Vlijcdnost.

koliko vodikoyihjona ima u 1 ml rastvora'Y

123

Postupak radaje kao pod a):

Primjcr 6. Izmcunati pH rastvora koji se dobije mjesanjem:

a)
b)

25 ml 0,01 mol/tHCI i 50 m1 0,02 moll! NaOH,

25 m1 0,1 mol/IHCI i 50 m1 0,02 mol/l NaOH.

n(HCI) ~ e(HCl)Y(HCI) ~ 2,510,3 mol,

n(NaOH) ~ e(NaOH) V(NaOH) ~ 110" mol.

Rjdcnjc: Rastvor koji se dobije mijdanjcm jake kiseline i iake baze

mOL,e biti neutralan ako Sli kisclina i bala u ekvivalentnim och'1osim'a. Aka je
kise1ina dodana U sliviSku raslyor jc kisco, a alm .Ie baza dod::ma u suvisku rastvor je

bazan.

Vidimo da je u suviSku HeI,

c, n(HC1)

n(HCI) - n(NaOH)

I,5IO"mol,

Pouebno je izracunati kolicinu (broj ll101ova) i kiseline i baze u rastvoru.

a)

e(HCI) ~ ,c,u(HCI)

Y(HCI) ~ 25 ml ~ 0,025 I
c(HCI) ~ 0,0l molll
Y(NaOH) ~ 50 m! ~ 0,05 1
gill.<!Ql:!l~ om mol/l
pH~ ?

Y""

c(H') ~ c(HCI) ~ 0,02 moll!,

pH = -log e(lf) ~ 1,7.

Primjer 7, U 400 mI rastvora natrij-hidroksida koncentracije I moll! doda

se 100 mIl % rastvora sulfatne kiseline. Koliki ce bid pH rastvora ?

Pri mjeSanju dolazi do reakcije:

Hel -+ NaOH -)- NaCl. + H20

2 NaOH + H,S04 ---> Na,S04 + 2 H20,

Jonizacijaje potpuna !

Broj molova HC1 i NaOH je:

n(HCI) ~ c(HCI)Y(HCl) ~ 0,01 mol/I0,0251 ~ 2,5'10,4 mol
n(NaOH) ~ c(NaOH) V(NaOH) ~ 0,02 mol!l0,05 I ~ O,OO! mol.
Vidimo da U sllvisku i1ll3mo NaOH lj.
;, n(NaOH) ~ n(NaOH) ~ n(HCI) ~ 0,001 mol ~ 0,00025 mol ~ 7,5 10" mol.

Koncentrdc.ija NaOHje:
lin
c (NaOH) ~ --,

Rje!enje:
V(NaOH) ~ 400 mI = 0,41
c(NaOH) ~ 1 molll
V(H,S04) ~ 100 ml ~ 0,1 I
llli:!,SO,) - I % = 0,01
pH~ ?
Prva cemo naci kolicinsku koncentraciju kiseline. Post.a nije data gustina
smatracemo daje 1 glem' odaosno 100 gil.
.

Y",
gdje je ukupna zapremina

wp

0,01.1000gll_0102
- , mali,1
98g/mol

c(H,S04)~M

Y"k ~ Y(HCI) + Y(NaOH)

0,075 I.

Daljeje:
c(NaOH) ~ 0,0 I mol/l
c(OR) ~ ",c(NaOH)z = 10,01 molll! = 0,01 molll
pOH ~ -log c(OR)

1,5 10-' mol =0 02 mol 11

0,0751
'
,

pH~14-2~12.

2,

n(NaOH) = c(NaOH),Y(NaOH) ~ 1 mol/l0,41 ~ 0,4 mol,

n(H,S04) = e(H,S04)V(H,S04) ~ 0,102 mo11!0,11 ~ 0,0102 mol.
1z jednacine neutralizacije je:

n(NaOH)

2,

n(H,S0 4)
b)

Y(HCI) ~ 25 ml ~ 0,025 1
c(HCI) ~ 0,1 moll!
Y(NaOH) ~ 50 ml ~ 0,051
c(NaOH) ~ 0.02 molll
pH= ?

n(NaOH) = 2 n(H,S04).
Vidimo daje za neutralizaciju 1 mola kiseline potrebno dva puta vise baze.
Ekvivalent za 0,0102 mol ~ 0,0204 mala baze. Ostatak baze je:
c,

124

n(NaOH)~

0,4 mol- 0,0204 mol ~ 0,3796 mol,

125

c(NoOH) = O,3796mo/
0,5 l

0,76 mol II,

9.34.

Koliki je pH rastvora kada se 11 501l ml nalazi 1,7 mg OR jona.

c(OH) = c(NoOH) = 0,76 mol!1,

R: ]0,3.

pOH = log c(OH') = 0,12,

pH = 13,88.

9.35.

Rastvor HeI irna koncentraciju 0,001 mollL lzracunati koncentraciju svih

jona U- ovom rastvom i pH rastvora.

Primjer 8. U 100 ml vode uvede se 33,6 cm3 gasovitog BCl na temperaturi

27C i pritisku 101,3 kPa, Zatim se doda 0,1 g evrstog KOB. Koliki je pH rastvora ?
Uvodenjem gasovitog hlora i KOH ukupna zaprernina rastvora se neznatTIo

R: c(lT) = c(C!,) = 0,001 molll,

mijenja.

9.36.
HCI + KOH -> KCl + H2 0,

JoniL'1cija je potpuna !

R: a) c(H'j = 7,94.10" molD. c(OR) = 1,2610" molll,

b) c(H') = 21O,JO molll;

n (KOH) = m(KOH)
M(KOH)

O,lg
~= 1,78.10-3 mol.
56,lglmo]

Broj molova HCi, S obzirom da je gas, naCi cemo iz jednacine gasnog stanja:
pV

c(OIf) = 5.]0.5 mo]11.

9.38. Nab koncentraciju W i OB' jona ako je pOH rastvora: a) 3,5; b) 10,2.

Treba naCi brqj 111010va KOB i Hel.

RT

400 rul rastvora sadlii 0,032 g NaOH. lzracunati kcnccnlracije svih jona II

rastvoru i pH ovog rastvora.

9.37. Kolikaje koncentracija W i Oll' jona aka je pH rastvora: a) 6,1; b) 9,7 ry

V(rastYora) = 0,11
V(HCI) = 33,6cm' = 0,03361
T = 273 + 27 = 300 K
p = 101,3 kPa
!illK.Qllt= 0"Lg
pH= ,

pH'~ 3.

R: c(OR) =c(Na')=2IO,3 molll; c(H')=5IO,J2 molll; pH=ll,3.

Rjescnjc:

n'HCl)

c(OH') = 1IO,ll moll];

101,3kPa' 0,0336] = 1364, 10'3 mol

8,314J/molK,300K
'
,

R:

a) c(OH) = 3,]610,4 molll, c(ll') ", <.16IO,JJ mol/l

b) c(OH) = 6,31-lO''' main, c(H+) = 1,581rr' moill.

9.39. Da Ii je sredina kisela iii bazna ako je:

a) c(W) = ]10" mallI,
b) c(OR) = [10" molD,
e) pH = 3,2,
d) pH = 8,5,
e) pOR = 1,7,
f) pOH= 9,8?

U suviskuje KOH:
R: aJ neutmlna, b) kisela, c) kisela, d) bazna, e) bazna. f) kisela.
iln(KOH) = n(KOH) -11(HCl) = 1,78, lO"mal- 1,336410" mol = 4,1810"mol,

9.40. U 10 m1 rastvora nalazi se: a) 9,210 15 H'" jona, b) 8,5-10 18 OH-jona. Izracunati

c(Oll') = c(KOH)'= 4,18]0" main,

pH ovih rastvora

pOH = log c(OH') = 2,38,

R: a) 5,82,

pH = 14 - 2,38 = 11,62.

9.41. Koliko jona H-I- i OH- Se n~lazi u 50 ml rastvora koji s3drb I rug NaOH '?

b) 11,15.

R: 1,5].10J9 OR jona, 6,02.1011 W jona

ZADAC]
9.42. U 100 ml vode se dada 50 g 12 % IT2 S04 (p "" 1,21 g/ml). Izraclluati pH ovog

rastvora.
... 9.33. Izracunati pH rastvora aka se U300 ml rastvora nalazi ). mg n+ jona.
R: pH = 0.067.
R: 2.
126

127

9.4-3. Rastvor fosfalllc kiseline ima koncentraciju ad Imolil. Stepen jonizacije

kiseline u ovom rastvoru je 85 %. Izraeunati pH i pOH ovag rastvora,
R: pH ~ 3,59,

9.52, Izracunati pH mstvora koji se dobije mjesanjem 14,2 ml rustvora HCI

koncentracije 0,051 molJl, 12,2 ml rastvora HN03 koncentracije 0,17 molll i 19,8 rul
rastvora NaOH koncentracije 0,12 molli.

pOH ~ 10,41.
R; 2.

9.44.350 ml rastvara sadrZi 0,7 g Ca(OHh. Izracunati pH j pOR rastvora aka stepen
jonizacije kalcij-hidroksida iznosi 85 %.
R: pH ~ 12,66,

9.53. Koliki je pH rastvora cijanidne kiseline HeN Cija je koncentracija 1 mol/I, a

konstanta disocijacije 7,9.10- 10 malfl. HeN!:; H" + eN-

b) pOH = 1,34.

R: e(H') ~ e(CM). Ravnoteina kOlleentraeija e(HCN) ~ e, - e(H'),

9.4-5. U kojem rastvoru se nalazi viSe W j011<'1:

10 ml 0,02 moll! Hel ili 50 ml 5_10- 4

moUIH,SO, ?

R: 8 puta vise u rastvoru HeI.

9.46, Za odredivanje koneentraeije CO, koristi se rastvor KOH. Na etike!i boee pise
da rastvor ima koncentraciju od 0,02 moW. :M;ierenjem pH ovog rastvora utvrdeno je
da on iznosi 11,3. Da Ii jc tacan natpis na bod?
R: Nije, jer je stvarna koncentracija KOH 0,002 moUl.
9.47, Ako se pomje,a 10 ml 0,002 molll rastvora Het i 10 ml O,OOlmolll rustvora
Ca(OH)" izracunati pH dobivenog rustvora.

g<\ie je e,

~ 1

e(H+ ): ,e(H') ~ 2,8'10,5 moll!, pH ~ 4,55.

l-e(H')
S obzirom da je u pitanju slab elektrolit do istog rezultata dolazimo i
primjenom mona razblazenja:
K = a' C.; e(H') ~ ae; pH ~ 4,55.

molll pocetna kOl1eentracija. Ke

9.54. U rastvoru mravlje kiseline Cija je koncentracija 1 molfl izrnjeren je pH =1,80.

Kolika je konstallta disocijacije rnravlje (metanske) kiseline.
HCOOH !:; H + HCOO'.
R: e(F) ~ c(HCOO,) ~ 1,5810"; Ko~ 2,5lO'4 molfl.
9.55. Izracunajte pribliino koncentraciju rastvora etanske kiseline u kojoj je 1 %
kiseline disociralo, a konstanta disocijacije K "" 1,75.10-5 molli.

9.48. 100 ml ra"tyora NaOH koncentraeije 0,002 moUI apsorbira se 1,12 dm'
gasovitog hlora pri normalnim uslovima. Izracunati pH rastvora nakon apsorpcije
Hel pod predpostavkom 'da se zapremina rastvora nije nrijenjala.
R: 0,302.
9.49. Izraeunnti pH rastvora koji se dobije mijesanjem 27 em' vodenog rastvora HCI
koncentracije 0,163 mrnolJl sa 14 em3 rastvora nitratnc kiseline dvostruko manje

koncentracije.
R: 3,9.
9.50. Izraeunajte pH rastvora koji se dobije rnjcSanjem 13 em 3 sulfatlle kiseline
koncentracije D,Oll molll sa 22 em3 rastvora natrij-hidroksida koncentIacije 0,025
moill.

R: K=a'c; e=0,175molll; pH~2,75.

9,56. Izraeunnti pH rastvora sljedecih organskih kiselina i baza Cija je koneentracija

0,1 molfl:
il) etanska kiselina, CH,COOH, K = 1,8.10,5 molll,
b) antinobenzoeva kiselina, C,H4NH,COOH, K ~ 1,8 10" moll!,
c) benzoeva,CoH,COOH, K ~ 6,6,10,5 molfl,
d) fenilsircetna, C"H,CH,COOH, K ~ 4,9lO" molfl,
e) mlijecna, HOCH(CH,)COOH, K = 1,37.IO~ molfl,
f) anilin, C"H,NH" Kb ~ 3,8.lO'10 moU~
g) benzilamin, C"H,CH,NH" Kb ~ 4,2.10,5 molfl,
h) etilamin, C,H,NH" ~ ~ 4,2.10~ moll!,
i) piridin, C;H5N, Kb ~ l,nO" moll!.

R: a) pH= 2,87; b)pH~ 2,87; e)pH~ 2,59; d)pH~2,65; e)pH~2,43;

f) pOH ~ 5,2 pH ~ 8,8; g) pH ~ 11,3; h) pH ~ 11,8; i) pH = 9,1.

9.51. Izr3cunati pH rastvora koji se dobijc mjesanjem 13,2 em3 Hel koncentracije
0,027 molll sa 18,4 em3 srebro-nitrat1 koncentracije 0,018 mollL
Het + AgNo, -> AgCI + H,O.

128

129

y
c

10. OSMOTSKI PRITISAK

40g/l

M~-~

Molekuli rastvorene supstancc u razblaienim rastvorima se ponasaju kao da

se na dataj temperaturi i konstantnoj zaprcmini nalaze u gasovitom stanju. Za njih se
maze takode primijeniti jednaCina gasnog stanja'
11

pV ~ nRT adnaSl1a p ~ ~ RT.

V
Kako je u rastvorima adnos kolicine rastvorene supstance i zaprcmine
rastvora koliCinska koncentracija rastvora c, to je pritisak:
1t~cR T.
Pritsak n se naziva osmotslii i zavisi sarno od broja ccstica u rastvoru nn
datoj temperaturi. Zakonje dao Van't Hoff i \'azi sarno za razblaZene rastvore."
Kod elektrolita je zbog jonizacije pri isto.1 koncentraciji rastvora broj cestica yeti

nego kod rastvora elektrolita:

1t~icRT.

~61824glmaL

6,4710 4g/mol

lV'apomena: U jednaCini gasnog stanja pritisak i zapreminu treba izraziti u SI

jedinicama, tj. pritisak II paskIt1ima (Pa), a zapreminu u m3. Ukoliko S0 zap~cmjna
izrazi u litrima (l) onda pritisak treba izraziti u kPa. jer se tada vrijcdnost prorzyoda
pV ne mijenja !
kPa.J"'" 103PalO-3mJ :;;;:; Pam3 .
Primjer 2. U rastvoru nekog clektrolita koncentracije 0.05 molll pri
temperaturi 27C, izmjeren je osmotski pritisak 370 kPa. Na koliko jona jonizuje
e1ektrolit ako je jonizacija potpuna ?
R,jdcnje:
c ~ 0,05 maIn
T~273 + 25 ~ 293 K
P ~ 370 kPa
((=100%=1
v=?

Da bi nash broj jona na kqje jonizuje elektroli1 mormno nati koeficijent i :

gdje je i Van't Hoff-av broj. Izmedu koeficijenta i, stepena jonizacije Cl. i broja jona v
na koji se raziaic molekul e1eKirolita, postaji ovisn05t koja je izraiena jednacinom:

1t
cRT

370kPa

l~--

i~"'(v-l)+l.

proteina.

= 2.96.
.

Uvrstavanjem u jednaCinu:

PomoCu date jednaCine mozerno izracunati stepen jonizacijc, broj jona na

koji se razlazc rnolekul, zatim odrediti molekulsku rnasu itd. Za rastvor neelektrolita
stepenjonizacije je jednak nuli Ie jc i "'" 1.

Primjcr 1. U rastvom nekog proteina masene koncentracije 40 gil izrnjeren

je osrnotski pritisak od 1603 Pa pri temperaturi od 25C. lzracunati molekulsku masu

0,05 maJ.8,314 J I molK 293 K

i""

C/.,

(v -1)+1, dobijemo daje v = 3.

Primjer 3. Koliki.ie oSll1otski pritisak u rastvom na temperaturi od?5~C : ..

a) 2% rastvora sulfatne kiseline cija gustina iZllosi 1,25 glcm 3, a stepcn Jomzaclje
95%.
b) 1% rastvor fosfatne kiseline cija gustina iznosi 1,1 gJem 3 i stepenjonizacije 28%7

RjeSen,je:
RjeSenje:

p ~ 1603 Fa ~ 1,603 kPa

T ~ 273 + 25 ~ 298 K

a)

p ~ 1,25 g1cm3~ 1250 gil

l.""_Q.gLj

a = 95 %= 0,95

M~?

Imamo rastvor neelektrolita. Da bi nasli molekulsku masu trcba izracunati

kolicinsku koncentrd.ciju;
c

w~2%~O,

1t

~603kPa

RT

8)14 J I molK298K

~ 6 47.10- 4 moll I.
'

T~ 298 K
M - 98 g/mol

n=?
H2S04 -+ 2 H' + SO;-.

Eroj jona na.koje jonizuje sulfatna kiselinaje 3,

Posto je poznata rnasena koncentracija ondaje 1Z poznate veze y:= C :tv1,

130

t~

je:

a (v - 1) + 1 ~ 0,95 (3 -I) + I ~ 2.9.

13l

Da bi nasli osmotski pritisak. moramo izracunati kolicinsku koncentraciju:

wp 0.021250g/1
c =-- =
M
98g/mol

i=

-1) + 1 = 0,88 (3 -I) + 1 = 2.76.

0. (v

Daljeje

0,255 moll 1

C, = i c, = 2,76 0,05 mol/l = 0.138 molil.

n = i e R T = 2,90,255 molil8.314 J/molK 298 K = 1832 kPa.

Broj molova neelektrolita je:

a)

W"'" 1 %=0,01
P = I, I wem' = 1100 gil
a=28%= 0,28
T = 298 K

ill = Cl

M= 98 glmol
n=?

ZADACI

Broj jona na koje jonizuje fosfatna kiselina je 4 te je:

Vj

= 0,138 moUl51 = 0,69 mol.

10.1. Koliki je osmotski pritisak se6era u vodi na temperaturi 200 e ako je maseru
udio Secera u rastvoru 0,5 %? Predpostavimo daje gustina 1 g/cm 3 .
M = 342 glmol.

i = 0. (v -1) + I = 0,28 (4 -1) + 1 = 1,84.

R:

TI

= 35,6 kPa.

KoIiCinska konccntrac\iaje:

IlOOg/l.O,OI
e=-=pw

98g/mol

10.2. Vodeni rastvor sadrzi 4.5 gil nepoznate supstanee. lzmjerenje osmotski pritisak
4000 Pa na t = O"c. Kolikaje molekulska masa nepoznate supstance '/

0,1 12 moll I,

R:
1t

TI

= cRT ~ .L R T,

=icR T = 1,84 O,1l2molll 8,314) ImolK 298K = 511,7kPa.

Primjer 4. Koliko molova neelektrolita treba cia sadrZi 5 I rastvora cia bi bio
izotonican (da ima isti oSlllotski pritisak) kao i rastvor barij~hlorida na istoj
temperaturi, koncentracije 0,05 mol/l Cijije stepenjOIdza~ije 88 %?

Rje,enje:
V, = 51

Mr = 2550.

10.3. Kolikije osmotski pritisak na temperaturi 25"C sljedeCih rastvora:

a) saharoze C12H"Oll, Y = 10 gil,
b) glikola C,ELt(OH)" Y = 2 gil,
e) karbamida CO(NH,h Y ~ 2 gil,
d) glicerola C3H5 (OH)3, y = 3 gil.

R: a) 72,4 kPa,

0,05 molll
a. = 88 % = 0.88

b) 79,9 kPa,

e) 82,6 kPa, d) 80,8 kPa.

C, =

lOA. Koliki je osmotski pritisak KCI koncentracije 0, I. molll ako je stepen jonizacije

N1 := ?

80%.

VeIiCine koje karakterisu neelektrolit oznacili smo sa indeksom 1, a

R: 407,5 kPa.

elektrolit sa indeksom 2.

BaCl, -+ Ba" + 2 cr .
nl"" cjR T

1T2=i c2 RT
Posta

SU

(neelektrolit)
(elektrolit)

osmotski pritisci isti ondaje:

(v = 3 jona),

10.5. Koliko mala neclektrolita treba da sadrZi 1 1 rastvora da bi njegov OSlllOt9ki

pritisak bio jednak kao kad rdstvora nitratne kiseline koncentracije 1 malll Ciji je
stepen jonizacije 80 %?

R: 1,8 mol.
10.6. U 1 I rastvora KCI rastvorcno je 5 g soli. Njegov osmotski pritisak je 304 kPa
na 18'C. Kolikije stepenjonizacije?

R: 87,2 %.

132
133

10.7. U rastvoru cija je koncentracija 0,05 moIll na temperaturi od OC, osmotski

pririsak iznosi 374,9 kPa. Na koliko jon a disosuje molekul elektrolita?

11. ELEKTROLIZA

R: 3 jona.
10.8. Ras1vor neelektrolita Cijaje molarna masa 18 glmol sadrii 15 g supstance na II
rastvora. Taj f'dStvor je izotorrican sa rastvorom NaCl koji sadtii 2,64 g soli u 1 I
rastvora, Koliki je stepcnjonizacije soli ?

R: 85%.
10.9. Rastvor u kome je maselu udio saharoze 3,42 % izotonkan je sa rastvorom

rafinoze u ko.1oj je maseru udio rafinoze 5,96 %. Ako je rclativna molclmlska masa
saharoze 342, kolikaje relativna molekulska masa rafinoze?
R: 596.

10.10. Rastvori neelektrolita sadrZc:

a) 3 gil rast\"orene supstance pri tempcrnturi 27e, pri ceml1 pokazujc osmotski
pritisak 2,49 bara,
3
b) 3 g rast\'orene supstance u 500 cm rastvora 11a tempcraturi 12C, pri ccmu
pokaZl~le osmotski pritisak od 0,415 bara.

Kolike su molekulske mase nepoznatih snpstrmci ?

Kada jedllosmjerna clckwena stlUja prolazi kroz rastvor clekttolita. na

elektrodama se odigravaju reakcije oksidacije i redukcije. ~i. vrSi so elektroliza.
Zakone e1ektrolize dao jo M. Faraday (Faradej) 1833 godino.
Prvi Faradejev zakon glasi: masa izdvo.ien~! supstance na elektrodama
proporr.iona1n.a je pl'otddoj koHcini clektriciteta lu"oz clcldroJit, tj.
gdjeje:
m - lllasa supstance, Q - kolicina proteklog eleictriciteta, k - konstanta za datu
clektrodnu reakciju (elektrohemjjski ekvivalent).
Protekla kolicina elektriciteta se moze izraziti YJJo: Q"" 1 t
gdjeje
I - jacina strnje u amperi.ma CA), t _. vrijemc proticanja u sek\.Uldama (s).
Ncka se, na primjer, na katodi odigrava s\;ede6a reakcija:
Ag+ + e' -, Ag.

Za izdvajanje 1 mola srebra potrcbna jc ko1icina clektriciteta:

N A '0.

R: 0) 30,

b) 343.

10.11. Imamo raslvor secera u vodi cijije maseni udio 0,05, Nadite osmotski pritisak
rastvora na temperaturi 20 o e, l\t1r= 342, p:= 1 g/cm3 .
R: 356 kPa.

gdje je: NA -. AvogBdrova konstanta, e - naelcktrisanje clcktrona.

Jedan mol elektrona ce lzdvojiti 1 llloi jona srebra. Kalicina c1ektriciteta sto
je nosi jedan mol elektr-ona je:
F = NA'e = 6,022.10" mor' ,1,602.10.19 C = 96484 ClmoL
Kolicina eJektriciteta sto je nosi 1 mol elektrona naziva se Faraday~cva
lwnsiant. (Il).
Na prim.jer, pri. rcakciji Cu2.(. -+ 2e< -~ ell potrebUD je utrositi dva pUla veell
kolicinn elektriciteta, Ij. q"'" 2 F. ill Uopstem sluc8ju Q ~ zp, gdje je:
z - broj razmjenjenlh elektrona na elektrodi.
, Tada mozerno pisati da je:
k=ll1=M.
Q zF

Aka to uvrstimo u jednacinu za pr\'i Faradejev zakon dobijamo jednacinu 7..a

dlUgi Faradojcv zakon:
M
zli' .

m=-Q.
Iskoristcnjc elektricne struje je oanos stvflmo i:zilvojene mase i teorctski
potrebne mase:
In

n1,

Q,

1l~-="~.

134

135

. Primjer 1. Kroz rastvor kupri-blorida prolazi strujajacine 2 A.ll toku 1 saia.

a) kohka se masa bakra izdvoji na katodi ?

V~."',RT ~ O,0l68g. 8,314J/molK298K

M P

b) kolika se ma~'l i zapremina gasa hlara izdvoji na anodi, pIi normalnim uslovima ?

lOOkPa

=02081.
'

Iz JednaCinc H2 0 . . . .". Hz + h O 2, se vidi da je 7..apremina izdvojenog kisika

dva pUla manja i iznosi 0,104 1.

RjeSenje:
a) Katodna reakcijaje:

2g/mol

Cu2+ + 2 e" --? eu

<

1~2A

t =

111= 3600 s

l'rimjer 3. Pri elektrolitickoj rafinaciji bakra iskoristenje struje je 92 %.

Treba izraCllnati koliCinu elektriciteta 'potrebnu za dobivanje I tone rafmisanog
bakm.

z=2
M(Cu)
m-?

63,54 glmol
_

m-

zF

62,54g/mol
296484C/mol

Rje!enje:

It----"--.2A,,,600s~233g

'

m~ I t= !OOOkg~ 106 g
11 = 92 % ~ 0,92

z=2

cr -

b) Elektrodna reakcija na anodi je: 2

2 e' -> Cl2.
M
7lg/mol'
m~--ll~
2A3600s~265g
zF
296484 C/mol
'
.

M - 63,5 vIllal
Qr=?
m

111r ~ 1)

. . Izdvajena zapremina gasa .hiora, pri standardnim uslovima je V = n -V

gdje Je Vm =: 22,41!rnol i
m,

10 6 g
0,92

= - - ~ 1,087 10 g,

m
2,65 g
.
n =-=----=00373 mol
M

7lg/nol'

UvrStavanjem poznatih vrijednosti dobiee se Qr"" 3,3- 10 C.

v ~ 22,4l/molO,0373 mol ~ 0,836 I

. . Primjer 2. Elektrolizom vade (kojoj je dodano nesto sulfatlle. kiseline cIa se
posPJes~ provodenje struje) nastaje kisik i vodik. Kolika jc izdvojena masa i
z~~re~ .gasa vodika P~ proti~ju struje od 0,15 Au tokn 3 sata ? Temperatura je
2) C a pntisak 1 ~ar. Kohko se pn tome izdvoji kisika ?
. Rje.senje: Elektrodna reakcija na katodi je: 2}t + 2 e-

-4

I=0,15A
l~ 3 11= 10800 s
T= 273 + 25 ~ 298K
P = I bar= 10' Pa~ 100 kPa
z=2
Mill?) = 2 glmoj

m=?

R!>

ZADACI
ILl, Stmja od 1 A prolazi u toku 1 sata kroz rastvor kupri-sulfata, Izracunati maSll
bakra koja se izdvoji na katodi.
R:

111 =

1,185 g.

11.2. Pri proticanju iste koliCinc clektricitcta krOl rastvore srebro-llitrata i bizmutnitrata, 11 prvom od qjih se na kalodi izdvoji 0,90 g srebra. Izracunati koliko se grama

bizmuta izdvojilo iz drugog rastvora ?

V=?
R: m=0,58g.
Iz~vojel1a

masa vodikaje:

~,_.j

zF

t -

2g/mol
--OIIA 10800

2.96484C/mol"

Izdvojena zaprel~i~a vorlikaje:

136

11.3. Koliko je elektrona potrebno za izdvajanje:

1 mola srebra iz srebro-mtrata,
b) 1 Inola bakra iz kupri-sulfata ?

a)
') 0168
S~"
g,

R: a) 6,1023 ;

b) 12.1023 .

137

11.4. Koliko je vremena potrebno za razlaganje jednog mola vode strujom od 5 A?

R:

12. TERMOHEMIJSKE JEDNACINE

t~lIh.

11.5. Elektrolizom hloridne ki,aline ua'taje blor i voclik Ako jc temperatura

gasovitog hlora 32'C, a pritisak 1.1 bar izracunati zapreminu hlora 7.a protaklu
ko!icinu alektriciteta od: a)35C;b) 28 MC; c) 19.6 inC.

R: a) V(el,) ~ U8 crn';

b) 335 I;

c) 19,6 mm'.

11.6. Bakar se rafinira elek1rolizom. Elcktroliza sa vrsi 6 sati liZ struju od 150 A.
lzracunati isicoriStenje struje ako jo mfioacijom dobiveno: a) 988 g: b) I kg.

R: a)

1']~92,7%;

Pod unutrasnjom encl"gijom podrrlZurnjevamo zbir kineticke encrgije svih

mo1ekula tijela i potencijalne energije njihovih rnedudjelovanja,

Dovedena kolicina toplote sistemu ide na

povc~anje

unutras11jc energije i

vrserlje rada (analitickj izraz I zakona terrnodinamike):

b)1']=93.8%.
Q~LlU+A.

11.7. Aluminij se dobiva elek1rolizom AhO,. lzracunati kolicinll clektriciteta

po~ebnu

R:

za dobivanje jedne tone aluminija.

A =pLl V Ie je: Q =LlU + pA V.

Q= 1,0710" C.

11.8. Pri dobivmlju 100 kg aluminija eleictrolizol11 A!,a, elektrolizerom je prosla

koliCina e1ektricileta od 1,53.109 C. l'lracllllati iskoristenje ,truje.

R: 1']=0,70=70%.
11.9. U Leklanseovom clanku (obicuoj balerUi) jadna elektroda je ciuk Jill kojo) se
odvija reakcija oksidacije cinka:Zn -+ Zn2 " + 2e'. Za koliko 6e se smanjiti masa
cinkova 0111ota6a za 1 sat aka daje stmju od 0,03 A ?
R: 36,6 mg.
11.10. Pri prolasku struje jacine 1,5 A u toku ad 30 nrinuta kroz rastyor soli nekog

trovalentnog rnetala na kalodi se izdvoji 1~07 g. Kolikaje relativna atomska masa tog
metala?
R:

Rad pri promjeni zapreminc (pri stalnom pritisku) idealnog gasaje:

Mr~

114,73.

Jednacilla za

kolici~u

toplote je:

Q~mc!lt

iii

Q~nCLll,

gdjeje:
c, specificni topiotni kapacitet (izraiava se 1.1 Jlkg K),
C - molarni toplotni kapacitet (izrazava $C u J/moi K),
ill ~ masa supstance, n _. kolicina supstnnce.

Ako uvedemo veliCinu

H~U+pV

anda se jednacina I zakona tennodinamike moZe pisati II obliku:

Qr~f!2-f!1 =

Llf!,

gdje je H - entalpija iii toplotni sadrZaj sislema.

.
Toplo!o! efekat pri ,t.lnom prill,lm jcdnal< ie promjcni entalpije
sistema.
.
Oka 95 % danasnjih energetskih po1rcb. podmiruje se oslobadan.1em
energije pri hemijskim reakcijama. Reakcije n toku kojih se oslobada koli~ina toplote
zovu se egzotermne a reakcije prilikom kojih se apsorbuje odredcna kO~lcma top~ote
zovu se endotermne reakcije. Hemijske jecJnacinc uz koje se d3JU podacl 0

toplotnom efektll reakdje nazivaju se tcrmohcmijsl{c jednacine.

138

139

Primjer 1. Objasnitc energctske efekte termohemijske jedoaCil~e:

H2(gJ + Y2 O 2 -7 H20(g)'
Q = 242,2 kJ/ma!.

Toplotni efekat je isti, bila da se reakcija vr5i neposredna ili u dv~je faze.
Primjcr 4. Izracunati prornjenu entalpije za reakciju:

Rjesenje:

Pri nastajanJu 1 mala vodcne pare iz elemenata oslobada se

kolicina toplote od 242,2 kJ, sto zoaei da je reakcija egzotenmla. U termohemiji je
uobicajeno da se toplotni efekat rcakcije izraiava kao promjena entalpije sistema:
H,(~

+ Y, O2 ->

H20~),

IIH ~ - 242,2 kJlmo!.

To znaci da jedan mol vodene pare sadrzi 242,2 kJ energijc m.anje nego sio
su sadrl.avali reaktanti. Pd egzotermnoj reakciji Q == -.6..H, a ukoliko se pri reakciji
apsorbuje kolicina toplote anda promjena entalpije ima pozitivan predznak. Znaci u
zagradama oznacavaju agregatno stanje. Uobicajene su ove oznake: g - gas, 1 teenost, S - cvrsto, aq - vodeni rastvoL
Pravilno je pisati :

ako je:
LilircCO,g)

::0:

MI~C02,g)

-110,6

-:::;

kJ; mol,

--394,3 kJ I moL

8
0 ) ~ -242,2 kl I mol.
IIH Q'1
H ,g

RjcSenje: Na osnovu Hesovog zakana moze se pisati:

M1 == 6.Hpr - AHreakt.

~fH(1ip,g)::::

242,2 kJ/mot.

He

~H::::: bHf(COHO:) - 6.HiI.CO,g,) - D. f(HP,g)'

IIH ~-393.4 klimo! + 1l0,6 kllmo! + 242,2 kl/mo! ~-41,5 kJlma!.

Operator Ar ZIlati promjenn entalpije pri realcciji stvaranja, f Zllati tip
reakcije. Gamji indeks e zhaCi da je u pilanju standardno stanje, tj. 298,15 K i
101325 Pa. Podatak nama takodc govori da ako zelimo 111101 voelene pare prevesti
natrag u elemente vodik i I(isik u standardnom stanju, moramo zata utrositi energiju
od 242,2 kJ. Po dogovoru entalpija elemenata u elementarnom stanju jednakaje nnIi.
Za tefmohen1ijsko racunanje vaino je Zlk1.ti Hesov zakon: Toplotni cfekat

hcmijskih reakcija ne zavisi od puta kojim je reakcija tekIa, vee samo od

llocetnog i krajnjeg stanja.
Primjer
vodene pare.

,i

Primjcnu Hesovog zakona pokazati na pnmjeru stvaranja

Rjesenje: Toplotni efekat rcakcijc pri kojcm se stvara 1 mol vode pri
standardnirn uslovima'jc:

H2(;;) + V;;. 02(gj"""';" H2~(1), ~Hl = - 286,2 kJ/mol.

Za prelazak 1 mola \-'ode u vodcllu pam apsorbuje sc koliCin3 toplotc od 44

kJ tc pisemo:

Kad saberemo jednacine dobit ccmo:

Primjer 3. Ugljik se moze oksidovati do CO 2 direktno ili postupno preko

ugJjik(lI)-oksida. Tennohemijskc jcdnaCinc koje prikazuju ave procese glase:
C(s)

+ V2 02(g} -)-

CO(g),

CO{g),,_~ Oc>(o)~
C(s)

. 140

COM,

02(g)""";" CO2 ($),

Primjer 5. Pri sagorijevanju 9 g aluminija oslobodi se koliCina topiote ad

274,2 kJ. Izracunati entalpiju nastejanja AI 2 0,.

. 2 AI(s) + 312 02(g) -7 Al2 0 3("),

~H = ?

R,jesenjc: Posto sc promjcna entalpijc mcuna na jedan mol izraeunaccll10

koliCinu oslobodelie taplote, po jednom moln At:
n '-'=- mt:tv1 = 1/3 mol, le je Ojn "" 823 kJ/maL Za nastajanje jednog mala oksida
potrebna su dva mala,ilumillija, te 6e promjclla cnlalpijc biti 2823 kJ/mal = 1646
kJ/moL tj.
MIG"
0
) ~ LIB ~ -1646 kJ Imo!.
11.'"'"'2 ;.,s

Reakcija je egzotenml3. te pr6n~jena cntalpije iIna negativIlu vrijednost.

Primjer 6. Izracul1ati kaloricnu vrijcdllost antraeita ako on sadrii 96 %
ugljika, a ostalo su mineralni sastojci. .6.H(C02,g) "" ~ 394,5 kJ/mal.
Rje.scnje: Kaloricna vlijednost se racuna po jedinici mase, tj. Q/m. Posta se
promje~ entalpije racuna po jcdnom molu, anda trcba cia ZIlamo masu jcdnog mola

ugIjika, koja iznosi 12 g. Sada je kaIoricna vrijednost:

Q
m

~ ')94,5 kl ~ 32 875 kJ ~ 32875 kJ

12 g

kg'

S obzirom cIa antracit sadiii 96 % ugljika onda je stvama kaloriena vrijednost:

0,96 32875 kl/kg ~ 31560 kl/kg.

. iIH , ~ - II 0,6 kJ/mo!,

._ _""IIUJH2 ~ - 283.7 kllmoL
ilH ~ - 394,3 klima!.
141

12.9. Standardna entalpija ozona 0 3 iznosi

+ 142 kJ/mol. Izrafunati toplotni efekat

reakdje pretvaranja 1 kg ozona u kisik

ZADACl
12.1. Da bi se odredila toplota nastajanja cink~oksida Af{r(zno>~! sagoreno je 3,27 g
cinka u kalorimetrijskoj bombi., pri cemu se oslobodiJo 17,5 kJ. KoUka je toplota
nastajanja cink~oksida ?
R:

R: - 635,5 kJ/mo!.

349,46 kJ,

12.2. Toplota nastajanja acelilena C~H2 iznosi 227,1 klImat, a toplota nastajanja
benzena Cr,B!! iZllosi 83,6 kJ/rnoL Kolika je promjena cnlalp~je za reakciju
3C2H2C~) -,;

12.10, Pri oksidaciji 12 g Ca oslobada se koli6ina top1otc ad 190,65 kJ. lzracunati

standardnu entrupiju CaO,

C,H, ?

R: - 597,5 kJlmol.

11.11. Odredi da li je reakcija:

C2H6(g) + 2 HlOW -7 2 CO 2(g) + 5 Hz,
endotcn1ma iIi eg;r.oternma. LlH~cm6,g) == ~ 89,7 kJ/mot.
R; endotennna,

1.2.3. Data je reakcija: H2(g) + Cb(g.l--7 2 HCI(gj,8H = 185 kl/mot

KoIiko 6e se !.Oplote osloboditi pri sagorijevanju 1 dm 3 Illara pod normalnlm
R

uslovima?

12.12. Kolika se kolicin" toplote izdvoji pri sagorijevanju 100 kg 98 % etil-alkohola,

ako se reakcija odvija prema jedna~ini:
C2HsOH{l) + 3 O2(11) '""'* 2 C0:J{j;~) + 3 HzO{g)
IIH(C,HsOH) ~ - 277 ,6kJ/mol.

R, 8,26 kJ.

12.4. Ko1iko kg Cistog ugljika (graftta) treba, da se dobije koliciua !op1o!e od 100 000
leJ, IIH(C02.~ ~ - 393,5 kl.

R, 2,63110' MJ/moJ.

R: 3,049 kg,

12.5. Kolika se kolicina toplote oslobodi pri

- 822 . 2 kl/moL

sagorij~val\ju

1 kg zeljeza ? b..H(F~203,~) ""

R: 7361 kJ,
12.6. Odredi promjenu entalpije za reakciju: CH.,(g) -+ 2. 02(g') -t COJ.(s) + 2 H20(~),
kada so zna da je toplota nastajaJ1ia CO"" .- 393,3 kJ/mo1, vodene pare - 242.2
kl/mal, a toplota nas1ajanja metl-U)<l - 91 klIma!.
R: -787,7kJlmol.
12.7. Glavni proces kojl tece u visokoj pcci izraienje zbirnomjcdnacinom:
Fe20, + 3 CO -> 2 Fe + 3 CO2,
Odredi toplotni efekat ave rc;:J(cUc. Potrebne podatke uzcti iz predhodnih z.adataka !
R, 37,7 k.l/mol.
12.8. Za odredivanje stalldardne entalpije magnezij~oksida MgO, uzorak Illat,111ezjjeve
"ike mase 0)22 g spaljen je u kalorimetTIl, pri cemll se faZ'vito 3030 J. Izrabmati
s~(lndardnu

entalpiju ~gO,

R: - 603,8 Id!moL
14-2

143

KANTONALNO TAKMICENJE IZ HEMlJE UC1T1VlKA

SREDNJIH SKOLA

TuzZa, maj, 1997.

GRUPA "B"

&lWPA "A"

1. U rastvoru mase m = 30 g rastvoreno je 1,5 g amonij~karbonata. Koliki je maseru

udio mnonijMkarbonata u procentima, promilima i ppm?

1. U posudi zapramine 1 m} llalazi se gas kisik pri standardnim uslo\'ima. Koliko ima
atoIDa kisika u toj zapremini ?

R:

R: N(02) = n(02) NA :

2,689](1" rnoleku]a; N(O): 5,377.]025 atoma,

2. Razlika rnaksimalnog broja elekt.rona na orbitmna, Ciji se glavni kvalltni brojev1

razlikuju za 2, iznosi 16, Kojc su to orbite ?

R . n2 - n ) '02''22
n2

2n 2t .016, 2
n' = J, n I : I

w~

5 %~ 50 %0= 50000 ppm.

2. Koliko se maze dobiti aluminija 12 150 kg rudc boksita koja sadrii 68,5 % glil1ice,
aka je gubitak produXta 5,5 % ?

R. m(Al) = 51,38 kg,

3. Izracunati maseni udia, mascnu koncentrdciju i gustinu rastvora koji se dobiju
mjeSanjem 450 g 28 % rastvord bakar-sulfata gustine 1,37 glcm3 i 150 ml vode.
Gustina vade je 1 gJcm3 ..

3. Koliko se maze dobiti zcljcza iz 2 t siderita sa 66 % FeC0 3, aka je iskoristenje

92%.

R: meA) "'" 126 g; m(rastvani) "'" 6UO g; V(ra~tvora) '-".. 328,5 ml -{- 150 ml "'" 478,5 ml;
w: 21 %; y = 263,4 gil; p ~ 1,254 glcm3,

R: 111(FeC03) = 1,32 I; w(Fe) = 0,482; rn(Fe) = 0,585 t.

4. U 250 ml Ciste vade doda se jedna kap 98 % H2 S04 Cija je guslina 1,8 g/enr',
Kolika cc biti kolicillska koncentracija dobivenog rastvora ako 5 mI dodanog mstvora
sadrit 100 kapi?
'

4. 100 g vade pri temperaturi 100C i pritisku 1,01325 .105 Pa zauzima priblilno 100
mL Izracullaj koUka ~e puta poveca volumen pri prelasku vode u pam pri navedcllim

uslovima.

R: V,

5. U 300 g 15 % rastvora NaCl, Cije je gustiua 1,1 g/cm' doda se IQ{) ml vode i 50 g

kuhinjske soli. Izracunati kolicinsku koncentraciju dobivenog rastvora, Gustina vade

je 1 g/cm3, a gustina NaClje 2,1 glcm3 .

R. c, V, = c, V.,c cJ ~ 2,82 moL1; V, = 0.272 I; V,: 0,3961; C2 = 1,94 mol/i.

= 0,11;

V, = nRT/p; V2N,

5. Reakcija cinka sa hloridnom Idselinom odvija se premajcdnacini:

ZU(s) + 2 Hel --+ ZnCh + H2 (g)
IzractUlati:
a) zapreminu izdvojenog vodika na pritisku 104,5 kPa i temperaturi 25C aka je
izreagovalo 20 g cinka,
b) koliko je potrebno ml 23 % h10ridne kiseline za polpunu reakiju, ako je gustina
kisehne 1,15 g)cm3 ?
R a) V(H2): 7,251; 'b) n(HC1)
mI.

144

1700,

0,612 mol; c(HC1)

7,256 molll; V(HC1)

84

145

LlTERATURA

GRUPA "C"

1. Fosfin (PH,) sagorijeva u kisiku dajuCi fosfor(V),oksid (P,O,) j vodu:

2 PHs(g) + 4 02(g}.-)- P 20S(6) +;3 H20(!).
Koliko so gmrna P,O, dobije kada se 'pomjesa 17,0 g fosfina Sll 16,0 g kisika
,
(oksigena) i pusti da reakcija Ieee do kmja ?

R: n(02) "0,5 mol; n(pH3) ~ 0,5 mol; Fosfin jc u suvisku' Mjerodavan reaktant je
kisik. m(P,O,)" 17,74 g,
2, Na II vode dodataje I kap 94 %HNO, cijaje gustina 1,5 glem'. Ako I ml dodate
kiseline saddi 20 kapi izraeunati pH nastalog rastvora, Stepen disoeijacije nastalog
rastvora kiseHne je 92 %.
R: 01 "22,38 mo],~; V, "0,05 ml; V,,, II', e2" 1,12 mol/l; c(1'!") " 1.03,10" mol!!;
pH = 2,987.
3, Rastvor sadrZi- 1010 g KOH i 900 em3 vadc. Zaprel11ina raslvora je 9047 em3 ,
Odre?iti koiicinsku konccntraciju ras1vora i masene udjcle KOH i vode, Gustina
vode Je I glem',

1. 1. Filipavi6 i SLiponovic. Opca i anorganska kem~ja,

Skolska lmjiga, Zagreb, 1980,
2, C, Jela(;16, Hernijska veza I struktura malekula,
Tellllicka lmjiga, Zagreb, 1982,
3, 1'. Petrovski, Opsta j neorganska hemija,
Rudarsko-geoloSki fakultet, Tuzla, 1993,
4, Kallay-Cvitas, Novi pristup racunanju u kemiji,
Skolska lmjiga, Zagreb, 1982,
5. M Sikirica, Stehiomtrija,
Skolska klljiga, Zagreb, 1993,
6, Glinka NL. Zadaci ; uprainenla po opsee; himil,
Leningrad, Himia, 1986,
7, M Mmalovic, Medicinska hemija I dio- Te()rijska
nastava s hem;jskim raeunanjem, DB Preporod, Tuzla, 1995,
8, T. evita. i N, Kallay, Filickc vcUoine i jedinice Medunarodnog
sustava, Hrvatsko kcmijsko c!ru,tvo i 5kolska knjiga,
Zagreb,1981.
9. 1'1. Brenzi/;cak, Mjerenje j racunm1ie u tchnici i znanosti)
Tehnicka knjiga, Zagreb, 1971.
10, M. Brezin(;ak, Metrologija, Zakonska, Tehnicka enciklopedija,
JLZ, 7 svezak, Zagreb, 1982,
11. Atomic weights of tile elements, Pure AppL Chem, 51(1979)405
12. Manual of Symbols and Terminology for Physico~Chel11ical
Quantities, Pure AppL Chem 51(1979)1.

R: m(rastvora)" 910 g; w(KOH) " 1,1 %; w(H,O)" 98,9 %; e(KOH)" 0,197 mol/J,
4. Koliki su ~sl1lotski pritisci vodenih rastvora saharoze i natri}hlorida koncentrac~ja
0, I moVdm' na 25'C
. Rastvor saharoze je neelektrolit, a rastvor natrij~h1oridaje jak elektrolit.
R: n(saharoze)" 247,8 kPa; n(NaCI)" 495,6 kPa,

5. Koliko grama cinka (Zn) izreaguje sa sulfatnom IdseIinom ako-se dobije 500 cm3
vodika(hidrogena) na 20'C i pritisku 102,6 kPa,
'
Reakcija se odvija po jednacini:Zn(i) + H2S04 -;. ZnSQ'l + HZ(g)
R: n(Z11) " n(H,) " 0,021 mol; m(Zn) = 1,377 g,

Napomenn: U grupi "C" Be takmice uceniDi 3, i 4, razreda skola u kojima- se hemlja

izucava 4 godine; u grupi "B" uccnici 1. i 2. razreda isiiil-skola; u grupi "A" ucenici
astalih srednjib skola,

146

147

3. Mjerne jedinice izvan Sf koje se mogu upotrebljavati

DODATAK

Jedinica

VeliCina

MEDUNARODNI SISTEM JEDINICA (SI)

masa

vrijeme

Velicina

Oznaka

Jedinica

Oznaka

metar
kilogram
sekunda

m
t

duZina

rnasa
vrijeme

pritisak
energija

kg
s

I
I

kelvin
amper
kandela

mol

mol

K
Jedinica

Velicina

angstrem (A)
mikron (~)

din

sila

2. Neke izvedene jedinice Sf

VeliCina

Jedinica

povrSiIla
zapremina (volumen)
brzina
gustina

sila
pritisak, naprezanje
energija, rad, top Iota
snaga, energetski fluks

e1ektricni nahoj

elektricni napon
elek-tricni kapacitet
elektdcru otpor

Celzijeva temperatura
akliVllost radioaktivne tvari

Odnos sa .iedinicama 81

cd
dliZina

1t~103kg .
I u ~ 1,660571027kg
Imin=60s
1 bar ~ l05Pa
I eV ~ 1,6021O'''J

4. Mjerne jedinice koje se ne mogu vise upotrebljavati

termodinamiCka
temperatura
jacina elcktr.struje
jaclna svjetlosti
kolicina supstance
(tvari)

1 ] ~ W'm'

litar (I)
tona (t)
atomska jedipica mase (u)
minuta(min).sat(b),dan(d)
bar
elek1:ronvolt (eV)

zapremina

1. Osnovne jedinice

Vrijednost iskazana
osnoynim jedinicama

pritisak

Oznaka jedinice

kvadratni metar
kubci metar
metar u sekundi
kilogram po kubnom metra
njutn (newton)
paskal (pascal)
dzul Goule)
vat (watt)
kulon( coulomb)

volt
farad
om (ohm)
Cetzijev stepen

bekerel
specificm toplotni kapacitet dZul po kilogram kelvinu
kolicinska koncentracija
mol po kubnom metru
masena koncentracija
kilogram po kubnom metro

energija,rad,
toplota
radioaktivnost

m2
m'
rn/s

ki1opond (kp)
tehnicka atmosfera (at)
fizicka atmosfera (atm)
*milimetar zivinog stuba
(mmHg)
erg, kilopondmetar (kpui),
kalorija (cal)
kiri (Ci)

I A ~ IO"om
IfF 106m
1 din ~ 1O,5N
1 kp ~ 9.8066 N
I at ~ 998066 Pa
I atln = 101325 Pa
1 mmHg = 133,32 Pa*
1 erg = 10,7J ,1 kpm =
9,89665 J; 1 cal = 4.1868 J
I Ci = 3.7'10 10 Bq

kgtm J
N ~ kgrn/s2
Pa=N/m 2

5. Predmeci decimalnih mjernih jedinica

J~Nm
W~J/s

Prefiks

C
V

eksa

peta

tera
\---.giga

T
G
M
k

F~CN
n~V/A

'C
Bq

JlkgK
mol/m
kg/m3

148

Oznaka

'I Vrijednost
Drefiksa
10"
10

1012

Prefiks

,I

Oznaka

Vrijednost

prefiksa
deci
centi

d
c

mili
mikro

ill

--.;---+

10"
10"

10"

10"
109'
'Oiko
10'"
0
10'"'
h.
fernte
f
d
10'''
la'
ato
a
* Osrm u zdravstvu za odreazvafIJe hvnog pntlska (S{. hst RhrH, br. 14/93)

149

mega
kilo
hekio
deka

JO
10
10'
10'

...

~nano