blfz ELBY

BTV
AZRBAYCAN
YOLUNDA
apa Hazrlayanlar:

dalt Tahirzad, ingiz Gytrk

Ankara:
"Ecdad" Yaynlar, 1998
Bak:
"NURLAR" Nriyyat-Poliqrafiya
Mrkzi, 2004

PDFldirn: Tbrizi Ssi Sayt 2008

www.tebrizinsesi.com

blfz ELBY

BTV AZRBAYCAN YOLUNDA

apa Hazrlayanlar: dalt Tahirzad, ingiz Gytrk.
Ankara, "Ecdad" yaynlar, 1998, 334 s.; Bak, "NURLAR" NriyyatPoliqrafiya Mrkzi, 2004, 376 s.
Kitabn bu elektron variantnn elmi redaktoru dalt Tahirzad'dir.

Orda bir Yol var uzaqda;

O Yol bizim yolumuzdur!
Dnmsk d, varmasaq da
O Yol bizim yolumuzdur!
__________________________________________________________________
Danabilir Qovluq nsxsi: Tbrizi Ssi ulusal kitabxanas, www.tebrizinsesi.com
Haz.: Torul Atabay

I BLM. MQALLR
1. AZRBAYCAN (TARXDN BR NE SZ)
2. TRK DL V RUS MPERYA SYAST
3. FARS OVNZM
4. N KS YOL
5. N DEYSN?! BEL QALMAZ

II BLM. IXILAR
1. RAN TBRZN BR YUMRUU L DAILACAQ
2. BAYRAIMIZ DEYA MNBYMZDR
3. 31 DEKABR BRLM AZRBAYCAN YURDLARI
(BAY) URUNDA HMRYLK GNDR
4. RAN MPERYASININ SONU YAXINLAMAQDADIR

III BLM. MRACTLR

1. DNYA AZRBAYCANLILARININ HMRYLY GN
MNASBT L
2. AZRBAYCANIN GNEYND MLL STQLAL
CBHSNN YARADILMASI L BALI
3. TRKYD THSL ALAN AZRBAYCANLI
TLBLR
4. TRQQPRVR DNYA CTMAYYTN V
BEYNLXALQ TKLATLARA
5. AZRBAYCANIN GNEYND BA VERM TB
FLAKTL BALI

6. AVROPA BRLY LKLRN V MTRQQ

DNYA DVLTLRN
7. DNYA AZRBAYCAN TRKLRN

IV BLM. MSAHBLR
1. VAXTINDA ATILMI CSARTL ADDIM
2. MLLTN ZNDRK TARXN TLBDR
3. FARS OVNZM AZRBAYCAN TRKLRNN QATI
DMNDR
4. BZ HAQLARIMIZ URUNDA MBARZ APARIRIQ
5. BTV AZRBAYCAN DEYADIR, MFKURDR V
TBRZ MNM HRMDR
6. MNM VTNM BTV AZRBAYCANDIR
7. RANI DA SSR-nin TALEY GZLYR
8. VTN BRDR
9. AZRBAYCANIN GNEY AZAD OLMALI
10. 200 L PARALANMI BR XALQI BRLDRMK
BYK RF V TARX ZRURTDR
11. AZRBAYCANIN BTVLK RUHU
PARALANMAZDIR

V BLM. DNCLR
Btv Azrbaycan Haqqnda ("EL DNCLR". Bak, "Yeni
Msavat" qzetinin nri, 2002)

GR
BTV AZRBAYCAN YOLUNUN YOLBAYI
BLFZ ELBY
I Pyotrun - Dli Petronun i bana glmsi il Rusiyann iallq tarixind
yeni bir mrhl baland. Hm z, hm d taxt-tacna sahib olacaq btn
glck varislri n isti sulara xmaq strategiyasn irli srm I Pyotr
srhdlri isti sularadk uzanan Azrbaycann trk Qacar dvltini z
qarsndak sas manelrdn biri kimi grrd, nki Rusiyann Qara
dnizdn v Boazlardan kerk isti sulara x yolunu Osmanl
imperiyas, Qafqazlardan, Azrbaycandan keib Bsr krfzin v mman
dnizin xan yolunu is Qacar dvlti ksirdi. Mhz buna gr d
Qafqazlarn, zllikl Azrbaycann ial Rusiya n isti sulara x
strategiyasnda bir nmrli hdf evrildi. Bununla da Azrbaycann iki yz
ildn bri davam edn milli facisi baland.
XVIII yzild Rusiyann Azrbaycana bzi iallq yrlri olsa da ruslar
tutduqlar razilri ld saxlaya bilmdilr. XIX yzild is daha da
gclnmi rus imperiyas artq Azrbaycan n ox ciddi thlk idi. 1801ci ild Qazax v mddil sultanlqlar ial edildi. 1803-c ilin yaznda is
on ildk davam etmi I Rusiya-Azrbaycan mharibsi baland v 1813c il oktyabrn 12-d Glstan mqavilsinin balanmas il nticlndi.
Azrbaycann paralanmasnn balanc olan bu mnhus mqavily
gr, Dastan da daxil, Arazdan quzeyd yerln btn Azrbaycan
torpaqlar (Naxvan v rvan xanlqlarndan baqa) Rusiya tabeliyin
kedi.
Azrbaycann quzeyini itirmsi fakt il barmayan Trk Qacar dvlti 1826c il iyulun 16-da Rusiyaya qar hrbi mliyyatlara balad v ildk
davam edn II Rusiya-Azrbaycan mharibsi 1828-ci il 10 fevral
Trkmnay mqavilsinin balanmas il baa atd. Hmin mqavily
gr, Azrbaycann Naxvan v rvan xanlqlar da Rusiyann hakimiyyti
altna kedi. Bununla da Azrbaycann blnmlk facisi rsmildirilmi
oldu.
Azrbaycan paralamaq v quzey hisssini ial etmk rus imperiyasna
he d asan baa glmdi. ngiltr xaric, az qala btn Avropan tutmu
Napoleon imperiyasn il darmadan edn Rusiya 10 il mharib
apararaq Azrbaycann Arazdan quzey, rvan xanln v Naxvan
xmaqla, yalnz bed birini qoparmaa nail ola bilmidi. Bu, Azrbaycan
trklrinin Rusiya imperiyasna qar mharibsinin nec srt v dnmz

olduuna n tutarl sbutlardan biridir .

Btvlkd Rusiya 13 illik ar mharibdn (1803-1813, 1826-1828-ci illr)
sonra Azrbaycann quzeyini ial ed bilmidir. Xalqmz n ox ar
olan bu mharib illri rzind bir trfdn Azrbaycann xanlqlara ayrlan
quzey hisssinin mrkzlmi trk Qacar dvltin tabe etdirilmsi
urunda mbariz gedir, digr trfdn is Qacar ahzadsi v vlihd
Abbas Mirznin bal il ial rus imperiyasna qar qhrmancasna
mqavimt gstrilir, qanl dylr aparlrd. Rus iallarna qar qeyribrabr savada Car-Balakn camaat, Cavad xann bal altnda Gnc
halisi v s. Azrbaycan tarixinin anl shiflrini yazdlar. al rus
qounlarnn rhbri general Sisianovun Bak qaplarnda ldrlmsi v
bann Tbriz - vlihd Abbas Mirzy gndrilmsi d xalqmzn ial
faktna he d mticsin boyun ymdiyini aq-aydn gstrmkddir.
Azrbaycan xalqnn ciddi mqavimti il qarlaan rus imperiyas hrbi
ial gerkldirib, siyasi-inzibati blnmly rsmildirdikdn sonra
milltin mqavimt gcn daha da sarsda bilmk n eidli sullarla
ayr-buyur siyastini geni ttbiq edrk Azrbaycan mnn, ruhn
paralamaa can atd. Hmin sullardan biri d Azrbaycann quzeyini
gneyindn sni kild frqlndirmk, qzeydki halini v onun dilini
baqa adla adlandrmaq chdi idi.
Rusiyann ozamank grkmli xsiyytlrindn olan, sonralar Tehrana sfir
gndriln v orada xalq trfindn doranlan Qriboyedov Peterburqa z
hesabatnda yazrd ki, bu xalq birdir v hams zn trk sayr. Biz ya
Azrbaycan btvlkd ial etmliyik, ya da onu paralayb Arazdan
imalda yaayanlara ouz, yaxud tatar ad qoymaqla onlar bir-birindn
ayrmalyq.
Baqa bir hesabatda is tklif edilirdi ki, onlar lknin adna uyun
azrbaycanl adlandrmaq daha doru (oxu: imperiya mqsdlrin daha
yararl) olard. Bli, xalqn trk adn azrbaycanl ad il vz etmk fikri
el Trkmnay mqavilsi balanan andan meydana xmd.
XX yzild rus ar imperiyasnn varisi olan rus sovet imperiyas da eyni
yolu izlmi, 30-cu illrin ikinci yarsnda admz yenidn dyidirmidir.
Azrbaycann gneyind is 1924-c ild hakimiyytin trk Qacar
slalsindn fars Phlvi slalsin kemsi il baqa bir sul - etnik
tariximizin inkar olunmas, kkmzn uydurma irandilli azri etnosuna
balanmas ttbiq edilmy baland. Qondarma azri ad meydana xd
(hr cr ad olar, tki trk ad olmasn!). Ona gr d bu gn qarda
Trkiyd biz azri deyilmsi, sadc, tssf dourur
Lakin hr iki imperiyann (fars v rus) milli varlmz v milli btvlymz

inkar etmy v paralanmaa ynlmi ayr-buyur siyasti n qdr

qddarlqla, n qdr hiylgrlikl ttbiq olunsa da Azrbaycan trknn
btvlk ruhunu paralaya bilmdi. Tarix sbut etdi ki, Azrbaycann
btvlk ruhu paralanmazdr! nki bi milli btvlk ruhu
dilimizin eyniliyind yaamaqdadr;
dbiyyatmzn btvlynd yaamaqdadr;
tariximizin vahidliyind yaamaqdadr;
mdniyytimizin btnlynd yaamaqdadr;
inanc v mnviyyat birliyimizd yaamaqdadr;
milli kimlik urumuzun frqsizliyind yaamaqdadr;
qhrmanlarmzn, qhrmanlqlarmzn v drdlrimizin ortaqlnda
yaamaqdadr
Bir szl, Azrbaycan trklynd yaamaqdadr! Btn bunlar is tarix
boyu Azrbaycan trkn id birliy svq etmidir.
Milli blnmlk v asllq facimiz balayan gndn buna qar milli
mqavimt hrkatmz da ortaya xm v ard-aras ksilmdn davam
etmidir. Bu hrkat frst ddkd hrbi v siyasi mstvid alovlanm,
on illr boyu davam edn qaaq hrkat, eidli kndli syanlar, xalqmzn
eyx amil hrkatndak ciddi itirak v sair meydana xmdr.
Azrbaycann gneyindki Sttar xan hrkatna, Xiyabaninin Azadistan
dvlti yaratmasna, Pivrinin milli hkumt elan etmsin; Azrbaycann
quzeyind Rsulzadnin rhbrliyi il demokratik respublika qurulmasna
mhz bu baxmdan yanalmaldr.
Hrbi v siyasi mstvi il yana, xalqmz milli-mdni mstvid d ox
ciddi mqavimt gstrmi, Nbatinin, M.F.Axundzadnin, Hsn by
Zrdabinin, Clil Mmmdquluzadnin, M..Sabirin, Mirzli Mczn, Hbib
Sahirin, M.hriyarn, Bulud Qaraorlunun (Shnd), Xlil Rzann, Hmid
Nitqinin v b. simasnda z milli-mnvi btvlyn ortaya qoymudur.
mumiyytl, milli-mdni mstvid Azrbaycan he vaxt mnn, ruhn
ayrlmam, hmi btv olaraq gtrlmdr. Clil Mmmdquluzadnin
Azrbaycan mqalsi bunun n tipik rnyidir. Milli-mdni mstvidn
frqli olaraq, siyasi mstvid milli mqavimt hrkatmz zamann
rtlrin, dvrn gerkliklrin uygun inkiaf etmidir.
***
XX yzild xalqmz Azrbaycann gneyind Sttar xan, Xiyabani, Pivri
kimi, Azrbaycann quzeyind is M..Rsulzad kimi byk liderlr
yetirmidir. Bir-birini tamamlayan bu liderlrdn hr birinin tariximizd z
rfli yeri var. Onlardan hr birinin rhbrlik etdiyi hrkata gneyli-quzeyli
btn xalqmz qatlm, bununla da Azrbaycan trknn id birliyini
ortaya qoymudur.

Hans dvltin tbsi olmalarna baxmayaraq, Azrbaycan oullar

imperiyaya qar hmi birg x etmilr. Bunun mahiyytini baa
dmyn Lenin yazrd ki, Gncd, Bakda, yni Azrbaycann quzeyind
v Qafqazda yaayan trklr Rusiya tbsi olduqlarn yaddan xararaq
v bunu nzr almayaraq Sttar xan hrkatnda ox fal itirak edirdilr.
Azrbaycann quzeyind cryan edn Msavat hrkat itiraklarnn
byk bir qismi Azrbaycann gneyindn olan soydalarmz idi. El
Azrbaycan hkumtinin ba nazirinin Xoylu Ftli xan olmas ox
mtlblri aqlayr.
Lakin unutmayaq ki, btn bu hrkatlarn hr birind balca mbariz
hdfi ya Azrbaycann gneyi, ya da quzeyi olmudur. Baqa szl, siyasi
mbariz meydannda Azrbaycan btv olaraq hdf gtrlmmi v
Btv Azrbaycan urunda hrkatn ideya saslar irli srlmmidir.
srin vvllrindn bri meydana xan milli azadlq hrkatlarmzdak bu
boluu srin sonunda mhz BLFZ ELBY fenomeni ortadan
qaldrmaqdadr.
***
Xalqmzn ruhunda, folklorumuzda, poeziyamzda, nmlrimizd
yaayan Btv Azrbaycan dncsini siyasi mstviy xaran ilk yolbay
(rhbr) blfz Elibydir. Hl 1975-ci ild rus sovet imperiyas trfindn
hbs edilrkn blfz by Btv Azrbaycan lksnn (ideyasnn)
mahiyytini mdrik bir bnztm il bel aqlamdr: Fil n qdr byk
olur-olsun, onu iki yer paralasan hrkt ed bilmz. Qarqa is n
qdr kiik olsa da paralanmadna gr hrkt edr Bu sbbdn
hazrda n kiik xalqlar bel irlily bilir, Azrbaycan is byk olmasna
baxmayaraq, paralandna gr yz ildn bri yerindc durur.
70-ci illrin vvllrind rs sovet imperiyasnn ox yaamayacan
ncdn grn, qid dostlarna, yoldalarna, tlblrin bu qurulu
dalacaq sylyn blfz Eliby bu gn ran da SSR-nin taleyi
gzlyir dncsini irli srmkddir. nanrq ki, o gn uzaqda deyil O
gn glir.
Vaxtil blfz Eliby rus imperiyasnn dalacan deynd v o gn
n indidn hazrlama zrurtini irli srnd oxlar ona inanmrd. Rus
imperiyas dald v o gn tam hazr olmayan Azrbaycan xalq (yalnz
bizmi?!) imperiyann xarabalqlar altndan tinlikl can qurtarmaqdadr
Rus imperiyasnn dalacana oxlarnn inanmad dvrd blfz
Eliby dostlarn, yoldalarn, tlblrini z trafna toplayaraq
hazrlamaa - xalq tkilatlandrmaa balamd. Azrbaycan Xalq
Cbhsinin yaranmasnda v hmin tkilatn qazand uurlarda iyirmi il

ncdn balayan bu hazrln pay he d az olmamdr.

Bu tarixi tcrby drindn yiylnmi blfz Eliby rann da dalaca
fikrini ortaya qoyarkn eyni zamanda Azrbaycan xalqnn buna indidn
hazrlama zrurtini d irli srmkddir. .Eliby gr, ran dalacaq.
ran dalacaqsa bs biz niy bu xarabann altnda qalb zilmliyik?..
Rejim dyiikliyi edib demokratik federasiya yaratmaqla tmllri sarslm,
dayaqlar rm rann razi btvlyn qorumaq xlyasnda olanlara
qar gcl tarixi tcrby saslanaraq randa demokratik federasiya
yaranarsa, onun mr uzun olmayacaq - ya tamamil dalacaq, ya da
yenidn diktaturaya evrilckdir- dey cavab vern .Eliby yegan
doru x yolu kimi milli modeli irli srr. randa yaayan btn xalqlarn
milli mstqilliyini nzrd tutan bu model gr, Azrbaycan xalq randan
ayrlmal, z mstqil dvltini qurmal v sonra da quzeydki dvltl
danqlar aparb btv, mstqil v demokratik Azrbaycan dvltini
yaratmaldr.
.Eliby fundamentalist, terroru, antidemokratik randan qurtulmann
yolunu milli modeld grr v btn varl il inanr ki, Yuqoslaviya kimi,
SSR kimi, ran da dalacaqdr. Onun fikrinc, xalqlar hbsxanas olan
ran mhz milli model sasnda dalacana gr Azrbaycan xalq o gn
indidn hazrlamaldr!
Tbii ki, bu hazrlamann - milli gc yetidirmnin ilk mrhlsi milli
ideyann n srlmsi v topluma hdf gstrilmsi il baldr. .Eliby
hl 60-c illrin sonu - 70-ci illrin vvllrind bu tarixi zrurti yerin
yetirmi v Azrbaycan toplumuna siyasi mstvid iki sas hdf
gstrmidir:
1. milli mstqillik,
2. milli btvlk.
Azrbaycann milli mstqilliyi ideyasnn tarixi kklri msavatlq irsin
dayanr. .Elibyin yaxn qid dostu, grkmli Azrbaycan alimi mrhum
Malik by Mahmudov hl 1962-ci ild Badadda olarkn Msavat
Partiyasnn 1936-c il proqramn ld etmi v onu z mhazir dftrind
stirlrdki hrflrin arasna yazaraq gizlic Bakya gtirmidir. Myyn
lavlr etmkl sas gtrln bu proqram .Elibyin bir ne yaxn
qid dostu il yaratd gizli zyin ilk mramnamsi oldu.
Msavatln Trklk, adalq, slam fikir cryanlar sasnda
biimlnmi hmin mramnamd n mhm yenilik .Eliby trfindn
lav ediln MLL BTVLK ideyas idi. Bu, msavatln tarixi
inkiafnda yeni bir mrhlnin balanc oldu. 70-ci illrd Azrbaycann
quzeyind .Elibyin ndrliyi (liderliyi) il yaradlm gizli drnklr

bksinin sas ideoloji xttini tkil edn bu ideya ada xalq azadlq
hrkatmzda, ilk olaraq AXC-nin, sonra is bir sra digr partiyalarn
proqramlarnda z ksini tapd. .Eliby z bu haqda tvazkarlqla bel
deyir: Btv Azrbaycan ideyas tkc mnim deyil, sadc olaraq, mn
onu AXC-nin proqramna daxil etmim, elc d Azrbaycanda faliyyt
gstrn bir sra partiya liderlri il danqlar aparb onlarn proqramlarnda
da bu mslnin yer tutmasna almam.
.Elibyin irli srdy milli btvlk ideyas S.C.Pivridn sonra
Azrbaycann gneyindki milli ynl qurumlar arasnda daha da qzan
ideoloji dartmalara, demk olar ki, son qoymu v artq bu gn mvcud
olan ksr milli tkilatlarn proqramlarnda z ksini tapmdr.
.Eliby milli mstqillik v milli btvlk anlaylarn vhdtd gtrr,
milli btvly gedn yolun mhz milli mstqillikdn kediyin inanr,
Azrbaycann istiqlal liderlrini hrmtl yad edrk deyir: Tutduumuz yol
byk ndr M..Rsulzadnin yoludur, bu yol Sttar xann, S.C.Pivrinin
yoludur v mn minm ki, biz mstqil, btv v demokratik
Azrbaycana aparan bu yolu rf v lyaqtl davam etdircyik.
Milli mstqillik v milli btvlk ideyalarnn ktlvildirilmsi urunda
dnmz mbariz .Eliby bu yolda oxlu kadrlar yetidirmi, byk
trfdarlar ktlsi qazanmdr.
Milli mstqillik v milli btvlk ideyalarnn gerkldiril bilmsi n n
zruri rtlrdn biri milltin bu ynd tkilatlandrlmasdr. Bu tarixi
zrurtin hyata keirilmsind mhm rol oynam .Eliby hl 70-ci
illrin vvllrind Azrbaycann quzeyind geni yaylm lk, belik,
yeddilik v doqquzluqlardan ibart gizli drnklr bksi yaratm v
onlara mumi rhbrlik etmidir. Hminin Azrbaycan Xalq Cbhsinin v
bir sra digr milli-siyasi tkilatlarn yaranmasnda ciddi myi olan
.Eliby bu gn Azrbaycann gneyind milli-siyasi tkilatlanmann
zruriliyini vurulamaqla v dnya Azrbaycan trklrini Vtnimizin
gneyind istiqlaliyyti gerkldirck milli-siyasi tkilatlanman daha da
genilndirmy armaqdadr.
Xalqmza milli hmrylik bayramn qazandrm 1989-cu il 31 Dekabr
srhd hrkatnn ideya mllifi .Eliby gr, hmin gn elimizin,
yurdumuzun birliy doru ilk byk addmn atd gndr. O,
Azrbaycan yolunda hmryliyin nmindn danaraq yazr: Biz ilk
addmda hmrylik grk - yurd urunda hmrylik, el urunda hmrylik,
dil urunda hmrylik, din urunda hmrylik, Birlmi Azrbaycan
Yurdlar (BAY) urunda hmrylik!.
bhsiz ki, milli hmrylikdn balayan yol sonda milli birliy, milli
btvly qovuacaqdr.

10

***
Milli kimlik urunun biimlnmsi .Elibyin baxlar sistemind ox
nmli bir yer tutmaqdadr. Onun fikrinc, ...Azrbaycan trk birinci
nvbd z milli varln drk etmli, zn, z xalqn, z dilini, tarixini,
mdniyytini, vtnini v s. drindn yrnib bilmli, sevmli, qorumal,
yksltmli v onlara sahib xma bacarmaldr Bir szl, bu gn btn
Azrbaycan trklri z milli mqddratlarn tyin ed bilmk n labdn
z milli kimliklrini drk etmli v bu yolda mbariz aparmaldrlar.
Tbii ki, Azrbaycan milli kimliyinin tmlind byk trk varlna
ballmz v vtniliyimiz dayanr. Byk trk varlna ballmz trk
milli kimliyinin drkindn balam ada anlayla Turan evind
birlmydk uzun bir msaf qt etmkddir. Vtniliyimiz is z etnocorafi hdudlarmz rivsind mstqil, btv v demokratik
Azrbaycan dvltinin qurulmas demkdir. Vtn anlaymz darlqdan
qurtararaq etno-corafi hdudlarmz hat edn Btv Azrbaycan
sviyysin qaldrm .Eliby gr, Turann yolu Btv Azrbaycandan
keir. Bu sbbdn Azrbaycann birlmsi urunda mbariz Turan
lksn dayan hr bir trkn milli rfi v tarixi borcudur.
Vtnin v milltin btvlyn qar ynlmi n inc msllr bel
xsusi diqqtl yanaan .Eliby n azri anlay, ran Azrbaycan Sovet Azrbaycan, Gney Azrbaycan - Quzey Azrbaycan anlaylar
mvcud deyil. Onun n yalnz v yalnz trk millti, Azrbaycann
quzeyi v guneyi (hm d dousu v bats), bir szl, Btv Azrbaycan
gerkliyi vardr.
.Elibyin Btv Azrbaycan v Turan tmli zrind kklnmi
milltiliyin ovinizm tamamil yaddr. O, randa mxtlif xalqlarn
yaadn nzr almayan, ran trklrindir v hakimiyyt trklr mxsus
olmaldr iddiasnda olanlara etiraz edrk deyir: Biz onlarn zrind
aam olmaq istyirik? Yox! Biz ovinizmin n olduunu grmuk.
ovinizm hmin xalqn zn faciy aparr Biz z azadlmz, z
mstqilliyimiz yetr. Biz fars ovinizminin leyhinyik, farslarn yox.
ngiltrnin kemi ba naziri M.Teterin ifadsi il desk, Byk demokrat
blfz Eliby n Azrbaycann mstqilliyi v btvly
demokratiyadan ayr dnl bilmz O, Btv Azrbaycan dvltini sivil,
dnyvi (laik), demokratik hquq dvlti olaraq grr, nki demokratiya
Allahn ada Trklr verdiyi n byk nemtdir.
***
Bu gn 40 milyonluq Azrbaycan trkly byk bir yola xmaqdadr Btv Azrbaycan Yoluna! Yolbay Elibyin gstrdiyi Btv Azrbaycan

11

yolumuz aq olsun! Bu mqdds yolda Ulu Tanr milltimiz QUT versin!

Amin!

Arif Rhimolu, ingiz Gytrk

Klki, 3 may 1997-ci il

12

I BLM

MQALLR
AZRBAYCAN
(Tarixdn bir ne sz)
Mnim varislrim yoxdur, mnim varislrim gerk alimlrdir.
Hz. Mhmmd peymbr
Tarixi yazmaq onu yaratmaq qdr zordur.
M.K.Atatrk

Ey Ulu Tanr, dncnin v duyunun anlad v anlamad n varsa

Sndn balar, Snd qurtarar. Ulusan, Ucasan, Byksn, Sevnsn,
Sevilnsn! Bizlri d Sni sevmk v qanmaq n yaratdn v dedin:
"Mn sni Mni qanmaq n yaratdm". Alq Sn d, btn yaratdna
da, yaratdn v sevdiyin Trklrin d.
Azrbaycan Ulu Tanrnn su il odun pndn sev-sev yaratd, Xzr
lyas peymbrin, Qut savs Qutay peymbrin, Azr peymbrin, Lut
peymbrin, Azrdt peymbrin, Yafs peymbrin v onun olu
Trkn sevimli, gzl, grkl yurdudur.
Azrbaycan dnyann qdimdn-qdim insan msknlrindn v ilkin
mdniyyt mrkzlrindn biri, varl tbitli, zli v bdi bir trk
yurdudur. Bu gn Azrbaycanda 40 milyon trk 183 il bundan qabaq rus
imperiyas trfindn para-tik v pay-p edilmi ulu yurdlarnn
birldirilmsi istyi il yaayr. Demk olar ki, bu istk urunda mbariz
artq balamdr.
***
Bu gn rus imperiyas hrtrfli bhran irisind tnzzl uramaqdadr.
Rus imperiyasnn dm il Azrbaycann ykslii trs mtnasibdir.
Son skkiz ild Azpbaycanda ba vermi Xalq hrkat v Azrbaycann
addm-addm Azadla yrmsi btn dnyann baxlarn zn

13

kmidir. Dnyaya yeni bir AZRBAYCAN doulmaqdadr.

Uzun mddt rus v fars ovinizminin qanl hakimiyyti altnda olan
Azrbaycan trklri azad olduqca hr eyi yenidn yaratmal, qurmal v
yazmaldr. Tarixi d! Bunu gz nn alaraq tariximizl bal n qdim v
qdim tarix tri d olsa gz yetirmyi grkli saydq.
***
ada tarixilik hrtrfli aradrmalardan sonra toplam bel bir sonuca
glmidir ki, n qdim mdni insan mskni ayhun v Sayhun (Amudrya v Sr-drya) aylarnn hvzsi, Aral glnn traf v Turan oval
olmudur. Dnyada mdniyyt ilk df burada mrkzlmidir. Daha
dorusu, Dou Trkstandan Xzr dnizinin sahillrindk olan razi
dnyann n qdim mdniyyt mrkzi olmudur. Buna gr d bir vaxtlar
"tarix umerdn balayr" dediyimiz halda, indi "tarix Orta Asiyadan (ya da
Turandan) balayr" demyi tarix elmi bizdn tlb edir. He d tsadfi
deyil ki, dnyann byk rmzlrindn olan skkizbucaql, ya da skkiz
xntl ulduz, dnyann btvlyn gstrn ba-ayaq butalar, xa,
svastika v baqalarnn n qdim nmunlri son illrd aparlan qazntlar
zaman mhz bu razidn taplmdr. Bu ilk mdniyyt mrkzinin
yaranma v varolma tarixi eradan qabaq X-VI minilliklr aid edilir.
Dnyann ikinci qdim mdniyytinin topland mrkz Xzrin qrb
sahillrindn balayaraq qrb doru Kr-Araz ovalqlar, Qzlzn boyu v
Urmiya gl trafn hat edir. Bu mdniytin yaranma v varolma tarixi
eradan qabaq VII-II minilliklr dayanr.
Tarix baxmndan umer ncdr. Dcl v Fratn hvzsi, yuxar axn,
Pata [(Zaqros)] dalarnn qrb tklrindn rbistan shrasnn imalrqindk olan razini hat edir v eradan nc IV-II minilliklr balanr.
Bu baxmdan Aralq dnizinin (A dniz) dousu v Nil hvzsi (Misir)
drdnc (eradan qabaq IV-I minilliklr), Quanxe (Xuanxe)-Yanju (ind)
aylarnn aras beinci (eradan qabaq III-I minilliklr), Hind-Qanq aylarnn
razisi altnc (eradan qabaq II-I minilliklr) mrkz saylr.
Dnya mdniyytinin kmlri v ya yerdyimlri nzriyysin
dayansaq, btn sonrak mdniyytlr zndn vvlkilrin varislridir.
Orta Asiya, Kr-Araz (Xzrdn Pata dalarnadk) v umer
mdniyytlri daha ox varislik laqlri il baldr; [bunlar] btvlkd
skkiz min il davam edn byk bir mdniytin byk mrhlsi kimi d
qbul edil bilr. Bu mdniyytlrin yaranmasnda ada dnya
xalqlarnn bir oxunun ulu babalar itirak etmidir. Bunlarn irisind
trklrin ulu ddlri nmli, demk olar ki, birincilr srasnda yer tutmular.
Azrbaycan bu byk mdniyytin hm yaranmasnda, hm glimsind,

14

hm d bir-biri il balanmasnda, ilikilnmsind n nmli yer tutmudur.

"Azrbaycan birincinin (ayhun-Sayhun) davam, ncnn (umer)
zldr" dey bilrik. Buna gr d Parsann yaranmasnadk
Azrbaycann qdim tarixin tri bir nzr salmaq burada qalmazdr.
Yaxn v Orta rqin tarixini aradran btn tarixilr Azrbaycann
dnyada n qdim insan msknlrindn biri olduunu bildirirlr. Dnyada
n az yrnilmi tarix blk d Azrbaycan tarixidir. Azrbaycann z tarix
qaynaqlar az yrnildiyindn, bir sra tarix qaynaqlar mhv olduundan v
ya mhv edildiyindn, ld olan tarix qaynaqlar dmn qlmindn
xdndan v htta bizim z tarixilrimizin d z taiximiz dmn
tarixilrin gz il baxdndan, BTV AZRBAYCAN tarixini v
mdniyytini yrnmk n ayrca aradrma metodu yaradlmadndan,
daha nlr, daha nlri d dnsk, Azrbaycan tarix v mdniyytinin
aradrlma, yrnilm mnzrsi tam aydnl il gz nn glr.
ox ycam bir misal gstrk. strsniz an, Azrbaycana aid tarix
aradrmalarna baxn. n qdim tariximiz umer, Babil, Akkad, Assur
qaynaqlarna dayanaraq aradrlr. z d, hans anlara [dayanaraq]? O
anlara ki, hmin anlarda bunlarn drd d Azrbaycanla mharib
raitind olub. Yni dmniliyin n dmn zirvsind. Dmnin bizim
haqqmzda yazdqlarndan n xarrsnz xarn, yen d bizim tarixi yri
gstrck.
Orta srlr rb, fars, ermni qaynaqlar, yeni dvr rus qaynaqlar da eyni
tsir malikdir. Rusiya tarixi, syyah v agentlri Azrbaycana aid n varsa
hamsn "Persiya"ya aid etmilr: "Persidskiy Azerbaydjan", "Persidskaya
Djulfa (Culfa)", "Persidskaya Astara" v s.
ox qribdir ki, z adlarmz (insan, yer, tayfa, el v s.) da yaban
qaynaqlarda yazlan kimi oxuyur, ya da el tanyrq. Msln:
Trk - turukku, turuku, turuxi;
Quz (Ouz) - qus, uz, qu, ku;
Qaz - kass, kas, kassit, kaspi, kasan, kaan, ka;
Su - u, u, uv;
Alprtunqa - frasiyab;
Dmir - Tamara, Tomiris, Tomris;
ldniz - Eldgiz, Eldgz.

15

Bu dediklrimiz 4-5 olsayd n vard ki - minlrldir. Bzn bunlarn hams

oxuculara ox kiik gl bilr. Kiik olsayd n drd idi?!
Baxn! Bir sz gtrk: umer. Tarixd indi "umerlr" adlanan xalq zn
"kngr" demi, dvltini d "Kngr" dvlti adlandrmdr. Kngrlrin
ilkin dvlt qurumu Azrbaycanda - Kr-Araz oval v Urmu glnn
trafnda yaranm, kngrlr Urmunun yaxnlnda Pata (Zaqros)
dalarnn keidlrindn aaraq kiayarasna (Mesopotamiyaya) yerlmi,
orada yeni mrkzlrini yaratmlar. Bu qdr aydn olduu halda, grsn,
ada (son iki yzil) tarixd mslni bunca doladrman n mnas
var?! Bzi tarixilr mslni daha da doladrmaq, insanlar a-ba
salmaq n bir az da irli gedrk he bir mntiqi dlil saslanmadan
deyirlr: bel gman da etmk olar ki, blk d umerlr Hindistandan
qayqlarla kiayarasnn aasna glmi, oradan da sonralar yuxarlara
yaylmlar. Bel bir saxta ehtimal, grsn, kim v ny grkdir?! "Kim"
dedikd aydndr: hind-avropalara, avropamrkzilrin. "Ny" dedikd
d aydndr: n olur-olsun, Azrbaycanla, trklrl bal olmasn! Tarixd
yax n varsa Hindin, Parsann v Avropann adna yazlsn!
Tarix bu qrzli bax v onun elm, dnyagrn v insanla zrri
Avropada indi d dnlmkddir. ox tssf ki, Rusiya v Parsa
(Parsua) tarixilri mlum ideoloji mqsdlri n, z kemi mvqelrini
brkitmk, qoruyub saxlamaq n dridn-qabqdan xmaqda davam
edirlr. Ona gr d bu gn gerk tarixilikl qondarma ideologiyalq
arpmaqdadr; sonda gerk tarixilik qalib glckdir!
Bir daha qeyd edk ki, Azrbaycan dnyada n qdim insan
msknlrindn biridir. Dnyada taplan yeddi n ski insan smyndn
biri (Azxantrop insann n smy) Azrbaycanda taplmdr. Blli
olduu kimi, bu tarix fakt dnya arxeoloqlar trfindn qbul edilmidir.
Azrbaycan dnyann n qdim mdniyyt mrkzlrindn biridir. Bu
mdniyyt tarix elmind "Kr-Araz mdniyyti" adlanr. "Kr-Araz
mdniyyti" eradan qabaq VII-II minilliy aiddir, mrkzi Azrbaycan
olmaqla rqd Orta Asiyann gney-batsndan tutmu qrbd Dou
Anadolu, imalda Gney Qafqazdan tutmu cnub-qrbd Dcl ay,
gneyd Bsr krfzindk byk bir razini hat edir.
Kr-Araz mdniyyti eradan qabaq X-VI minillikd Orta Asiyada yaranm
mdniyytin ardcl, "umer (Sumer) mdniyyti" adlanan mdniyytin
ncldr.
Bzi tarixilr Kr-Araz mdniyyti il yaxndan tani olmadqlar n bu
mdniyytin trkib hisssi olan Urmiya (Urmu glnn trafnda yaylm
hisssini) mdniyytini "ilkin umer mdniyyti" adlandrrlar. Biz bu cr
tyinatn tam leyhinyik. Bununla brabr, "Urmu mdniyyti" il umer

16

(oxu: Kngr) mdniyytinin bir-birindn tam ayrlmasnn, tcrid edilmi

halda aradrlmasnn da trfdar deyilik - bu, ox qondarma olard. Ona
gr d glck aradrclara tvsiy olaraq bel bir tklif irli srmk
istrdik - bu mdniyytlri eyni bir "Azr-Kngr mdniyyti" ad altnda
yrnmk daha doru olard!
"Azr mdniyyti Kngr (umer, Sumer, Suber, Super) mdniyytinin
slfidir" tezisi problem bax dzgn ynldir.
Eradan qabaq VII-II minillikd Azrbaycanda yaranan bu mdniyytin
yaradclar kimlr olmudur? Yz ildn oxdur bel bir msl bu sahd
(daha dorusu, Yaxn v Orta rq v orta srlr tarixi sahsind) alan
btn tarixilri dndrmdr ki, burada hans xalqlar yaamdr? Blli
olmudur ki, Ural-Altay, hind-Avropa [xalqlar] v samilr. Son onillrd
bunlara "Qafqaz dillri qrupuna mnsub olanlar" da lav edilir.
Bu problem tkc tarixilri - tarix elmini deyil, btn inkiaf etmi lklri:
ngiltr, Fransa, Almaniya, taliya v s. dndrm, msl elm mara
il yana, dey bilrik ki, daha ox siyast mara yaratm, tarixilik ox
halda siyast xidmt etdiyindn z gerk mvqeyini itirmi, tarix elminin
bu sahsind uydurmalar, qondarmalar ba alb getmidir. Bildiyimiz kimi,
Avropa - Qrb dnyann nn xmaa balayandan dnyaya aa olmaq
urunda mbariz aparm, ona gr d dnyan yaxndan tanmaq Qrb
n grkli olmudur. Bunun n d Asiya, Amerika v Afrika qitlri
hrtrfli tdqiqat obyektin evrilmidir. Nticd, "avropamrkzilik"
ortaya xm, "Asiya", "Afrika" tdqiqat institutlar, akademiyalar yaranm,
"grkli" olduu n diqqt daha ox Asiyaya ynldilmi, yalnz bu
razilri "yrnmk" n "rqnaslq" formaladrlm, Yaxn v Orta
rq Qrbin marann sas obyektin evrildikc "asiyanaslq",
"rbnaslq", "irannaslq", "trknaslq" meydana glmi, bunlara Qrb
dvltlri hvsl qzl xrclmidir. Rusiya da Qrb qoulmu, Asiyann
bldrlmsind daha ox pay gtrmk n Asiyan yrnn
Qazandak kfiyyat mrkzini oradak "rqnaslq nstitutu" il birlikd
Peterburqa krmdr. Paris, London, Berlin, Mnxen, Roma, Vyana,
Peterburq bu gn "klassik rqnaslq" adlandrlan rqnasln
mrkzlrin evrilmidir. Bu mrkzlrd 3-5 alimi xmaq rti il btn
"aradrclar"n baxna "avropamrkzilik" hakim ksilmi, artq XIX
yzilin sonlarnda avropallar tarixin yaradcs (subyekti), rqlilr
yaradlan, qeyri-fal (obyekti) saylmaa balam, ali irq, hakimiyyt,
aalq n Tanr v tarix trfindn "seilmi irqlr, xalqlar" nzriyyciklri
meydana glmidir. XIX yzild dnyada kiik qit olan Avropa zndn
qat-qat byk olan btn qitlri: Asiya, Afrika, Amerika v Avstraliyan
aal altna almd. Elmd v dnya ictimai ryind bel bir aparc bax
yaradlmal idi: avropallar Tanr v tarix trfindn seilmi xalqlardr v
dnyan idar etmlidirlr; vhi asiyal, amerikal, afrikal v avstraliyallara
zlrini idar etmyi yrtmli, onlara mdniyyt gtirmlidirlr. Bunun

17

n d Tanrnn gerk dini olan xristianl yaymaqla Tanr qabanda

borclarn yerin yetirir, qeyri-avropallar z vhi aalarndan xilas edir,
onlara elm gtirir, onlar mdnildirir - avropalladrr.
Bs avropallarn elm v mdniyyti haradan balayr? Yunanstandan!
Bli, yunanlar avropallarn babalardr. Avropa mdniyyti yunan
mdniyytinin davamdr, ona gr d yunanlar trklrin lindn
qurtarmaq avropallarn Tanr v tarix qarsnda borcudur, buna tam haqlar
vardr. Bunu yerin yetirdilr. Xristian ermni v grclri mslmanlarn
aalndan qurtarmaq da el. Onu da Rusiya yerin yetirdi. Bs Hindistan?
Orada yaayanlar ki xristian deyil! Hindlilr avropallarn n qdim
babalardr. Hindistan da onlarn ulu cdadlarnn vtnidir? Bli, mhz buna
gr ingilislr Hindistana "glmilr". Hind-Avropa qohumluu yaradld v
sbut edildi. Btn xristianlar bir cbhd birldirn Avropa buddist
hindlilri d zn qohum edndn sonra meydanda kimlr qald Avropann Asiyaya n qsa, ucuz v rahat yolunun qapsnda dayanan
trklr v rblr!
rblr XVIII-XIX yzillird Osmanl imperatorluunun trkibind idilr, el
bir mstqil, tsiredici gc malik deyildilr. Avropa, Asiya v Afrikann
qovanda yaayan trklr Afrika, Hind okean v in xmaqda
Rusiyaya, Orta v Uzaq rq, cnub-rqi Asiyaya, Quzey Afrikaya
xmaqda btn Avropaya mane olurdular.
Tarix dyimidir. Bir zamanlar [msln, XI-XVII yzillrd Slcuqlular
(1038-1157), Qaraxanllar (927-1212), Monqol-Gytrklr (1206-1290),
lxanllar (1256-1356), Osmanllar (1299-1922), Sfvilr (1501-1736),
farlar (1736-1749), Teymurlular (1370-1507), Byk Moollar (15261858)] dnyaya hkm edn, ara-sra Moskvann, Romann, Parisin,
Vyanann qaplarn dyn, btn dnya mslmanlarnn xilaskar,
xristianla, yhudiliy Tanr dinlri kimi hrmt edib fqt gstrn
trklrin indi qaplar dylrd. Gcl trk imperiyalarndan sr-lamt
qalmam, n qalmsa tarix kmdr. z yerlrin baqa xalqlarda trk
dmniliyi qoyub getmilr. Tkc Osmanl imperatorluu z varln
zorla da olsa qoruyub saxlamaqda idi.
XVIII-XIX yzillrd Avropa v Rusiyann ial tarixlrin diqqtl baxsaq
onun ana xttini trklrl mhariblr v trk torpaqlarnn ial, trklrin
dnya apnda genosidi (soyqrm) tkil edir. Dnyann hakim dvltlrinin
v qvvlrinin bu ardcl siyasti nticsind "byk trk dmniliyi"
yarand. Bu, z tsirini Avropada yaranan yeni tarixilikd v ona xidmt
edn rqnaslqda da tapd.
XIX yzild Hindistanda (Byk Moollar), Orta Asiyada, Qafqazda v o
sradan Azrbaycann quzeyind, Uyurustanda, Trkstanda trk
slallrinin hakimiyytlrin son qoyuldu, rblr Osmanl trklrin qar

18

qzdrld.
Btn bunlara haqq qazandrmaq n bir yol vard - turklri vhi, qanin,
xristian dmni, rus dmni, mdni hind-avropallarn v samilrin
dmni, ial v hr yer glm, mumiyytl gtrnd insanln,
brin dmni elan etmk, dnya xalqlarn onlara qar qaldrmaq,
trklri idn blk-blk etmk. Bununla bal Yaxn v Orta rq tarixi il
mul olan Avropa tarixilrinin v onlarn lalt etdiyi rq tarixilrinin,
asiyanaslarn v rqnaslarn qarsnda hans msllr, problemlr
dururdu? sasn:
1. Dnya xalqlarn irqlr blmk. (Blli olduu kimi, bunun nticsind
insanla dmn olan irqilik nzriyyciyi trndi).
2. Xalqlar "mdni", "qeyri-mdni" v "barbarlar"a blmk.
3. Dnya mdniyytinin btn uurlarn hind-avropallarn ayana
yazmaq.
4. Trklri, yhudilri, monqollar v islam dinini briyytin dmni,
n azndan, antipodu kimi qlm vermk (nticd yhudi qrnlar
ba alb getdi, Ural-Altay xalqlar blk-blk edildi, XIX yzilin
ortasnda Rusiya Osmanl sultanndan tlb etdi ki, mslmanlqdan
l kib xristianl qbul etsin, Volqaboyunda v Sibird trklr zorla
xristianladrld, Azrbaycan, Mrkz Trkstan v Dou Trkstan
bir ne yer blnd).
5. Afrikallar n gerid qalm, barbarlar kimi qlm vermk, qul
alverin v iallara brat qazandrmaq. (Qul alveri, iallar v qtlqart nticsind Afrika yz milyona yaxn insan itirmi, yalnz
Osmanl sultanlarnn tlbi v tzyiqi nticsind imali Afrikann
mslman rb, bdvi v brbrlrindn qul aparlmamdr).
6. inlilri sar irq daxil etmk, sar irqi briyytin "sar umas" elan
etmk, in qar birg yr haqq qazandrmaq.
7. Osmanl sultanln "xst adam" elam etmk, onun razisini v irsini
mnimsmk n qabaqcadan cmiyytd ry yaratmaq, Avropa v
Rusiyada trklrdn, trk-monqollardan, busurman (mslman) v
"qaralar"dan intiqam almaq vaxtnn atd fikrini yaratmaq v
alamaq. (Htta A.Pukin d yazrd ki, tatarlardan, xakaslardan,
uvalardan intiqam alman vaxt atbdr).
8. Trklrin sonradan yaranma v hr yer glm olduqlarn
isbatlamaq, sonda is trklr trk olmadqlarn sbut etmk!
Stalin trk dmniliyind hl gncliyindn tannan tacik ovinisti
Babacan Qafurovu 36 yanda Moskvadak birbaa mrkzi hakimiyyt
xidmt edn rqnaslq nstitutunun (SSR Elmlr Akademiyas) direktoru
tyin edrkn demidi: Sni ora direktor qoyuram. Sbut etmlisiniz ki,
SSR-d trk yaamr!
Bu gstri Stalinin salnda hll edildi. Bundan sonra rqnaslq

19

nstitutu B.Qafurovun rhbrliyi altnda v Leninqrad rqnaslq nstitutu

Gney
Azrbaycanda
v
randa
trklrin
tarixn
olmadn,
azrbaycanllarn is Slcuqlular dvrnd trklmi irandilli xalq olduunu
sbut etmk n dridn-qabqdan xmaa balad. Bir sra Avropa,
Azrbaycan v ran institut v alimlri d onlara qouldu. Bu yolda minlrl
insan mr v milyardlar xrclndi, elmd haqq arayanlarn ssi batrld,
eidilmz oldu. Azrbaycan trklri "irandilli" edildi, irandillilr d "hindirandilli", onlar da z nvbsind "hind-avropal" oldu.
Bu saxtakarln ynldicilrindn olan bir qrup alim (Livits, Qrantovski,
qrar liyev v b.) bir zaman onlara qar xan bizim alimlr (mn d
itirak edirdim) dedilr ki, "siz azrbaycanllar sevinin ki, biz sizi bu yolla ari
irq edirik, dnya mdniyytini yaradan xalqlarn srasna qouruq". Mn
onlara dedim: "Tarixi saxtaladrma boynunuza aldnza v biz aq
etiraf etdiyiniz gr ox sa olun. Gn o gn olsun ki, bunu srlrinizd
d yazasnz! Biz trklr tarixi yaratmq, ancaq onu yazmamq. Bir gn
glr - yazarq". (Bu szlri o zaman deynd bilmirdim ki, Byk Atatrk
demidir: "Tarixi yazmaq onu yaratmaq qdr tindir!").
Siyast tarixind, tarix elmind v rqnaslqda trk dmniliyi bir ne
yz il davam etmidir. Tarix elmi v rqnaslq byk siyastin
mayitisin, ara-sra laltsna evrilmidir.
ndi dnyann siyasti dyimkd, trk dmniliyi (antitrklk)
snmkddir. Uzun mddt dnyada hkm srn hakim millti, ovinist v
imperialist siyastin yerini demokratiyaya dayanan siyast tutmaqdadr. Bu
siyast elmd v rqnaslqda zn hkmn gstrckdir. Azadla
qovuan xalqlar z tarixlrin, kemi mdniyytlrin yenidn baxacaq,
bir ox uydurma v qondarmalar, saxtakarlqlar aradan qalxacaq, tarix
gerkliyi z xacaqdr.
Bir msld daha diqqtli olmalyq: Avropa v Rusiyann bir sra tarixi v
rqnaslarnn srlrind ox qiymtli chtlr var. Onlarn xidmtini
he endirmk olmaz. Etiraf etmk grk ki, XVIII-XX yzillr Avropas v
Rusiyas biz trklrin tarixini, dbiyyat, incsnt, din, flsf v
mdniyytini bizim zmzdn ox yrnmi, yz minlrl lyazmalarmz
qoruyub saxlam, bu yolda var-dvlt, qzl-gm, milyardlar xrclmilr.
Bu baxmdan biz Avropa elmin v mdniyytin minntdar olmalyq,
ondan smrli faydalanmalyq.
Avropann hegemon dvltlrinin v Rusiyann trk dmniliyind n ox
istifad etdiyi silahlardan biri d Parsua-ran olmudur. I Pyotr z slflrin
vsiyytind gstri verirdi ki, Farsistan (Persiya) axradk zmsinlr - o,
Trkiyy qar mbarizd Rusiyaya lazm olacaq.
Yaxn v Orta rqd iallq siyasti yrdn hr hans bir Avropa dvlti

20

bel dnrd. Ancaq Pyotr (Rusiya) Osmanl imperatorluunu

dadandan sonra Persiyan da datma, mhv etmyi qarsna mqsd
qoyduu halda, Britaniya hind-avropallarla qohum saylan farslar "ran"
adlanan inzibati dvlt birliyin hakim yapmaq, onunla Hindistanla olduu
kimi davranmaq niyytind idi. ngiltr, Rusiya v Fransa uzun mddt ran
urunda gah gizli, gah aq toqqudular. Hr d farslara xsusi rbtl
yanar, onlardan z mqsdlri n istifad etmy alrd.
Vuruan, ln, siyasti v dvlti idar edn trklr olduu halda, tarixd,
Rusiya dvlt sndlrind, mtbuatnda v arxiv sndlrind "persidskiye
dokument" ("fars sndlri"), "voyna s Persiyey" ("Persiya il mharib") v
s. yazlrd. Btn msllr d Azrbaycanla bal idi. Msly drindn
yanasaq dvlt Qacarlar dvlti, Azrbaycan v Fars ona daxil olan
yaltlr idi. Mhariblr Azrbaycanda gedirdi v slind Rus[iya]Azrbaycan mhariblri idi, tarix is "Rossiysko-persidskiye voyn"
("Rusiya-Persiya mhariblri") ad il daxil edilirdi. Btn bunlar dnn (XIX
yzild) ba vermi v tarix gzmzn qabanda saxtaladrlmdr.
Bunlar sadalamaqda mqsdim odur ki, hrmtli oxucu bir daha diqqtli
olub, Azrbaycann v onun n qdim v ilk sakini olan trklrin qdim v
orta srlr tarixinin nec saxtaladrldn az da olsa tsvvrnd
canlandra bilsin. V tsvvr etsin ki, Azrbaycan tarixinin gerkliyini z
xarmaq istyn tarixilr nec tin, ar duruma dm, nec byk
axn halnda olan hcumlara mruz qalm, hans mnvi sarsntlar
keirmilr. Son 30 ild mn zm bu konfrans, seminar v yncaqlarn
itiraks v tan olmuam. Alimlrimizdn Ziya by Bnyadov, Sleyman
by liyarov, Yusif by Yusifov, Mahmud by smaylov, vkt xanm
Tayeva, mrhum Mirli by Seyidov, mrhum Xudu by Mmmdov,
mrhum Aydn by Mmmdov, mrhum Zelik Yampolski, mrhum
Mmmdli by Hseynov, Tofiq by Hacyev, Kamil by Vliyev, Zakir by
Mmmdov, sa by Qmbr, mrhum Malik by Mahmudov, mrhum
blfz by Hseynli, Yaqub Mahmudov, Qeybulla by Qeybullayev,
Mhmmd by Tantkin v b. (adlarn kmdiklrim mni balasn) hr
cr hcum v tzyiqlr mruz qalr, millti, pantrkist, feodal dvrnn
trnnms v s. damalarla, 37-38-ci illrin havas il thdid edilirdilr
(lnlr min rhmt, qalanlara Tanr yar olsun!).
Bir daha tkrar edirik ki, birg gtrdkd trk tarixini, ayrca olaraq da
Azrbaycan tarixini aradrman tk bir metodu yoxdur, halbuki bunsuz
grkli ld irli getmk mmkn olmayacaq. Alimlrimizin demk olar ki,
hams tarixi marksist-lenini metodologiya sasnda aradrb. Qsaca
olaraq, bu, n demkdir: btn tarix boyu 4 qurulu olub: ibtidai icma,
quldarlq, feodalizm, kapitalizm; beincisi hm d sonuncu olacaq, onu
kommunistlr quracaq, ad da kommunizmdir, sosializm onun birinci
mrhlsidir. Tarix siniflrin mbarizsi tarixidir. btidai icma quruluunda
siniflr olmayb, dvlt olmayb, nki dvlt bir sinfin baqa sinif zrind

21

aaln tmin edn altdir, kommunizmd d siniflr aradan qalxacaq,

demli, dvlt lb gedck. Quldarlq eradan qabaq III minillikdn balayr;
feodalizm indiki erann III yzilindn balayr; kapitalizm (yeni dvr)
ngiltrdki burjua inqilabndan balayr; Rusiyada oktyabr inqilabndan n
yeni dvr balayr v baqa, v baqa hkmlr
Tarixi saxtaladrmaqda bundan eybcr metodologiya dnmk v
tapmaq mmkn deyil! Tarix elmi Sovet ttifaqnda yalan marksist
ideologiyann yalan quluna evrildi. str-istmz bel bir tezis yaranrd:
gr III yzildn nc hr hans bir dvlt olubsa, demli, quldar dvlt olub;
bundan qraa xmaq olmaz. Quldarlq quruluu z nvbsind n
mrtce, n pis qurulu olub. Sovet tarixilri yeni tezis meydana atdlar:
ruslar, mumiyytl gtrdkd slavyanlar, qul olmayblar, quldarlqdan yan
keiblr, birbaa feodalizm daxil olublar. ox qrib bir mnzr yarand almanlar da quldarlqdan yan keiblr. Bunun ardnca grc v ermni
tarixilri dridn-qabqdan xb sbut etmk istyirdilr ki, grclr d,
ermnilr d quldarlqdan yan keiblr. Sonra bu Sovet tarixilri dilemma
qarsnda, iki yol ayrcnda qaldlar: bu lklrd feodalizm IX yzildn
sonra balayb, quldarlq da olmayb, demli, X yzildk bu xalqlarn
dvlti olmayb? Onda iki yol seildi: birinci, bu lklrd feodalizmin tarixini
qdim srklmk; ikincisi, Marksn srlrind bir-iki yerd iltdiyi "Asiya
istehsal sulu" ifadsini sas gtrmk, ona yeni rhlr vermk, quldarlq
istehsal sulundan frqli olan yeni bir istehsal sulu tapmaq v oraya daxil
olmaq. Nticd daima "Asiya feodalizmi", "hrbi-demokratiya dvltlri",
"tayfa dvltlri" v baqa tyinatlar meydana xd. "Asiya istehsal sulu"
haqqnda mbahislr 1938-ci ild Stalinin gstrii il qadaa qoyuldu,
60-c illrd sovet tarixilri bir daha bu problemi ortaya atdlar, iindn he
n xmad Sonra Sovet ttifaq dald, marksist-lenini metodologiya da
onunla birlikd hara atldsa blli deyil. Kemi sovet tarixilri ideologiyasz
v metodologiyasz qald. Bizd bir zrbi-msl var: "Ara qard (bzn d
"qzd" deyirlr), mzhb itdi". Bli, ara qzd v qard, marksist-lenini
mzhb itdi.
Hayl-kyl, qanl-qadal, dnyan qorxuya salan, yalan hyat kredosu edn
zalm v mstbid sovet diktaturas tarix dd. Byk Fzuli demikn:
Padiahi-mlk dinar dirm rvt verib,
Fthi-kivr qlmaa eylr mhyya lkri.
Gstrn satd dvrani-flk bir inqilab
Hm z fani olur, hm lkri, hm kivri.
"Sovet ttifaq" adl rus imperiyas fani oldu, yerind mstqil dvltlr
yarand. Azad xalqlar keid dvrn yaayrlar, kemi sovet tarixilri d
marksist-lenini qandallardan qurtuldu, yeni metodologiyaya z tutdu. Ancaq
bir hqiqt vardr ki, siyast, iqtisadiyyat v ictimaiyytd birindn obirin
kemk, dyimk, uyunlamaq ideya, fikir v tfkkrd adaptasiya

22

olunmaqdan qat-qat asandr. Onda biz tarixilr (gr mn d zm tarixi

saysam v tarixilr mni tarixi saysalar) n etmliyik?
Demokratiya biz fikir qullarn azad etdi, o cmldn Azrbaycan sovet
tarixilrini. Azad olmu yox, azad edilmi qul n edcyini bilmz - ya
kemi qulluunun hsrtini kr, ya da yeni aa axtarar. Nticsi n
olacaq? Ya marksist-lenini metodologiyadan l kmyck, ya da klassik
burjua metodologiyasnn - nisbtn yax aann qulu olacaq. Bu is
qoyunun aydan qurtulub insann lin dmsin oxayr. Hr iki halda onu
lm gzlyir. Birincinin ad aydndr, ikincinin ad n yax halda
qurbanlqdr. Ntic eynidir. x yolu? Var! Azrbaycan tarixilri (GneyliQuzeyli) bir yer yb (gr toplamaa imkan verslr v yaxud biz
toplama bacarsaq) Azrbaycan tarix v mdniyytinin aradrlmasnn
metodologiyasn yazmalyq, szn sl mnasnda yaratmalyq!
Bu gn kim sorsan ki, hans metodologiyaya sasn elmi i ilyirsn?
Cavab ver bilmir. Mn tklif edirm ki, hllik ilkin olaraq tarix-mntiq
metodunu qbul edk. Bu metod n n tqdim edilir? Birinci, ona gr ki,
istr Azrbaycann, istr trklrin, istrs d btn dnyann qdim v n
qdim tarixi ya hddn az, zdn yrnilib, ya da he aradrlmayb,
yrnilmyib. Buna gr d birinci vzif kimi qarda empirik mlumatlarn
toplanmas grkdir. Sonra bu mlumatlar "empirik v xronoloji tarixliy"
toplanmaldr.
kincisi, bu empirik mlumatlar bir mntiq dayanmaldr. Bu da tarixsl
mntiqdir. Msln, empirik mlumat ya mifdn, ya dildn, ya dindn gl
bilr. Bunlarn z mntiqi, z sistemi vardr. mumi gtrsk, min illrl
brin yararland "formal mntiq" adlanan mntiq (loqos) bunlar qbul
etmir. Blli olduu kimi, miflr loqosa tab gtirmyrk z yerini dinlr,
onlar da zaman-zaman tab gtirmyrk z yerlrini elm, flsfy
vermkddir. Hr bir dilin is z mntiqi vardr v onlar mumi formal
mntiqdn frqlidir.
ncs, tarixsl mntiq n n grkdir?
Bir mnan dey bilrik ki, tarixin flsfsini anlamaq v yaratmaq n.
nki hllik, blk d bir ne yzil son sz tarix flsfsinindir.
Br tarixi balayandan (n vaxtdan baland elmd myynlmyib,
mbahislidir; bu haqda sonradan z fikrimizi bildircyik) mif, din v elm
bir-birindn yararlanmaqla brabr, hm d bir-biril kskin kim,
mbariz v mnaqiddirlr. Bir sra tannm tarixi v filosoflar mifi dinin
sxdrb aradan xardn, bir baqalar is, ksin, briyytin inkiaf
nticsind insan olunun mifdn din kediyini, dinin mif varis olduunu
yazrlar; bel ki, dinlrin hamsnda zndn vvlki satirlrin (miflrin) bir

23

qismi yer tapd v yaad.

Dinin satir (mif) mnasibti il elmin mif mnasibti ayr-ayrdr. Din bir
sra satirlri "saf-rk" edib zn grklilrl ara-sra ulad v onlar
z irisin ald. Elm is satirlri (miflri) yrnir, z mntiqi sasnda thlil
edir, gerk sayd yerlrdn fakt, dlil kimi yararlanr, onu z irisin
qardrmr.
Bir sra tannm filosof v alimlr elml mqayisd miflr, mifologiyaya
ayr-ayr baxla yanar, mxtlif qiymtlr verirlr. Grkmli trk tarixi,
mifoloq, mdniyytnas alimi mrhum Bhaddin gl yazr: "Bugnk
milltlr arasnda da kkl bir mifolojiy sahib olanlar v ya olmayanlar
vardr. Msln, alman v Skandinaviya qvmlri ox geni v ski bir
dbiyyata sahibdirlr. Bunun n d bu mmlktlr tarixi (traditional)
metoda byk bir nm vermilr. Amerika kimi yeni topluluqlarda is bel
tarixi bir dbiyyat yoxdur. Bu sbbl bu mmlktlrin bilginlri d adta
alman mktbin cbh alm kimidirlr" (Prof. Dr. B.gl. Trk mifolojisi,
qaynaqlar v aqlamalar il dastanlar. ki cildd. Ankara, 1993, 1995; I cild,
s.V).
Almanlarn dorudan-doruya mifologiyaya maraqlar ox bykdr. XIX
yzild bu maraq azalmam, bir qdr d artmd. F.Hegel (1770-1831)
deyirdi: miflri rdd etmk yox, onlarn yenisini, htta "aln mifologiyasn
yaratmaq grkdir". "Allah ld" deyn Fridrix Nitse (1844-1900) mif
rbtl yanar. "Zrdt bel demidir" adl dini-mifik srind sanki "aln
mifologiyas"n yaratmaa alrd.
Emmanuel Kant, Karl Marks, Maks Veber (1864-1920), Fridrix Engels v b.
alman tarixi v filosoflar mif v mifologiyaya xsusi diqqt yetirmilr.
Marks, Engels, Karl Yaspers (1883-1969) mifologiyann tarixi hmiyytini
qiymtlndirmkl yana, onu elm zidd saymlar. K.Yaspers "Tarixin
mqsd v tyinat" adl srind eradan qabaq VIII-II yzillr arasn, daha
dorusu, VII-III yzillri znd birldirn 500 ili tarixin oxu (mhvri) kimi
qiymtlndirrk, btn tarixi bu "ox epoxas"nn trafnda qurur v qeyd
edir ki, mhz bu epoxann tsirindn hmin dvrd "mifoloji epoxa znn
tmkinli dyanti il sona atd Mif din n material oldu. Din onun sl
mnasn yox, onu rmz evirrk tam baqa nyi is ifad etmy
balad".
K.Yaspers qeyd edir ki, mif tam lmdi, geri kildi, xalq ktllrinin ona
olan faktik inamndan yararlanb "daha sonra nticd idrakn geni
sferasnda yenidn qlb ala bildi". Yaspers mifologiyaya qardr, dinin
v flsfnin onun zrind qlbsini alqlayr, sevincl qarlayr, sonra
flsfni btn inanclar vz edn "yeni bir NANC" kimi grmk istyir v
bunu znn srind tbli v tlqin etmy alr.

24

Tannm tatar tarixi v filosofu Lev Qumilyov "Min il Xzr trafnda"

srind mifl elmi qar-qarya qoyaraq ayrca bir balqda ("Mif elm
qardr") A.Quliqann "mif zaman kateqoriyas bilmir, mifd hyat bdi
tkrardr" fikrin dayanaraq yazr: "Onda buradan bel xr ki, tarix bir-biri
il bal v ardcl hadislr haqqndak elm-mifin antipodudur; bu, birinci
tezisi mhkmldir - mif yalann sferasnda yerlir".
Bu bala Qumilyov bel sonluq yazr: "mifin mlumatlarn yoxlamaq
mmkn deyil. N vaxt ki mif tntn il qalib glir, onda elmin, hm d
btn mdniyytin sl tnzzl balayr".
Blli olduu kimi, mif, din v elm arasnda laq v ziddiyyt haqda mxtlif
fikirlr oxdur. Burada onlar tutudurmaq, aqlamaq qarya mqsd
qoyulmamdr. Sadc olaraq, tarixilrimiz v tariximizin flsfsi il
mul olacaq mtxssislr bir mslni atdrmaq istyirik ki,
Azrbaycann, mumiyytl, trklrin ox zngin mifoloji irsi vardr. Biz
tariximizi yeni metodla yazarkn diqqtli olmal, miflr nec yanama bilik
yncaq, simpozium, konfrans v toplantlarnda mzakir edib sul
hazrlamalyq. Bunda birincilik elm verilmli, mifin tarixlmsin, tarix
elminin miflmsin, mif bataqlnda batmasna he cr imkan
verilmmlidir! Farslar miflrindn tarix yaratdqlar n, yalan gerklik
kimi, mifi elm kimi qlm verdiklri n, bununla da z tarixlrini
mifldirdiklri n ninki baqalarn, n ox zlrini aldatm, indi elmd,
btn ictimai elmlrd zlrini doladraraq gerid qalm, onlara uyanlarn
da idrak dolaa dmdr. Bunu az sonra aq grcyik.
ndi d bir ne szl dinl elmin, dinl flsfnin mnasibtlrin baxaq.
Bir daha diqqt atdrmaq istyirm ki, biz n mifologiyann, n d dinin
leyhin deyilik. Ancaq mif v din ox byk tarix malik olduu n
zntqdimin mxtlif formalarn tapm v hm d asan qavranld
n geni insan ktlsin tsir edib onu z trfin k bilmidir. Elm v
flsf is hm zntqdimat baxmndan, hm d qavranlma baxmndan
ox mrkkbdir, oxlu maddi sas v ar zhmt tlb edir. nsanlar daha
ox asana qar, daha ox mifd v dind rahatlq, dinclik taprlar. Onu da
yaddan xarmaq olmaz ki, elm, flsf tin mnimsnils d brin n
byk nailiyytlri elmin hesabna olmudur.
Qvvt elmddir, baqa cr he ks
He ks stnlk eyly bilmz.
(Nizami Gncvi)
Dinlr, miflr mxtlifdir, ox vaxt da bir-birin qardr. Elm tk bir sistemdir,
dinamikdir, daim inkiafdadr, tkaml v srayla irlilyir. Orta alarda
din hakim mvqed olanda btn elmlrin mcmusunu flsf tmsil edirdi,
elmin adndan flsf x edirdi. O zaman din - flsf mnaqisi daha
kskin, daha srt idi. atmazlqlarna baxmayaraq, formal mntiq

25

flsfnin bir silah kimi mif v din qar mbarizd sas yer tuturdu. z
dvrlrind dnyann n byk filosoflar olan Kindi, Farabi, bn Sina, bn
Rd, Bhmnyar v b. mntiq v flsfni cmiyytd yksk bir mvqey
qaldrmdlar.
mam Cfr Sadiq, bu Hnif, Mhmmd afii, Buxari, Mhmmd
Tbri, Qzali kimi nhng mslman ilahiyyatnas alimlri dinin nfuzunu
qoruyur, onu yeni deyim v metodlarla geni ktly alayrdlar. Bel
demk mmkns, "din elmlri"nin flsf elmlri qarsnda geri kildiyini
grn Qzali "Din elmlrinin dirildilmsi" adl drd qaln cilddn ibart srini
yazmdr. Burada o, Farabi v bn Sina kimi byk filosoflar tnqid edir,
kskin kild islam dinini flsfy qar qoyurdu. Bundan sonra dinl
flsfnin mbarizsi daha da kskinlmidir.
Yeri glmikn, qeyd edk ki, Avropada xristian dini flsfni sxdrb zorla
meydandan xarm, yzillr boyu flsf il mul olmaq qadaan
edilmi, flsf il mul olanlar amanszcasna tqib edilmidir. Orta
srlrd islam dini xristian dinin baxm elm v flsfy loyal idi.
Quranda elm yksk qiymtlndirilir. Allah n byk bilici (alim) saylr, elmi
bilmk Allahn n gzl keyfiyytlrindn biri kimi tqdim edilir.
Quranda bir ayd deyilirdi ki, "elm mslman kii v qadn n frzdir",
yni Allah qarsnda borcudur. Hzrti-Mhmmd peymbrin dili il
hdisd mslmanlara gstri trzind deyilirdi: Utlubul-elm minl-mhd
ill-lhd 1. ("Lhd" bizim tlffzmzd "lhd" klini alb. slam dinin
gr, insan lnd qbr qoyulub st rtlndn sonra dirilir, ayaa durub
getmk istyir, ba qbirdki daa dyndn sonra yxlr v ldyn baa
dr. Bu dan adna rblr "lhd" da deyirlr).
slamda (Qurandan balayaraq) elmin mvqeyi, elm mnasibt aid geni
mlumat n Rozentaln "Elmin tntnsi", A.Metsin "Mslman intibah"
srlrin baxmaq kifayt edr.
bn Rd elml dinin mbahissin bel bir maraql yekun vurmudur: "Din
xstlr n drmandrsa flsf d salamlar n qidadr".
Bli, biz bu gn tmiz elml qidalanb salam urla Azrbaycan tarixini
hm yaratmal, hm d n ski alarndan bugndk yeni metodla
yenidn yazmalyq!
Qaydaq tariximiz!
Aristotel, Farabi v b. byk filosoflar dn-dn gstrmilr ki, flsf il
mul olmaq istyn, szn sl mnasnda filosof olmaq istyn adam
mnvi v fiziki chtdn tmiz v salam olmal, gncliyindn hyatn
buna srf etmlidir. Mn bu szlri btnlkl trk-Azrbaycan tarixisin

26

aid edirm. Hr bir tarixi, siyasti, filosof, alim, mumiyytl, sl mnada

NSAN bilmlidir ki:
birinci, gerkliyi grmk, anlamaq tindir;
ikinci, gerkliyi grb anlayandan sonra onu demk, yazmaq tindir;
nc, bunlardan sonra gerkliyi savunmaq, mdafi etmk tindir;
drdnc, onu insanlara, topluma atdrmaq tindir.
Btn bu drd mrhlni ke biln NSAN byk HAQQ drk etmi olur,
ruhn ona qovuur.
Alimlr, siyastilr bilmlidir ki, baqasnn yalan birini-beini bdbxt
edirs onlarn yalan minlri, milyonlar, xalqlar v lklri bdbxt ed
bilr. "Gcl birini, bilikli minini yxar" atalar sz burada yerin dr.
Tarixi, tarixi-filosof ruhunda dad byk Gerklik namin hr cr
saxtaladrmann qarsn almal, szn sl mnasnda saxtakarla qar
dr-dr dymlidir. Tarix elminin clbediciliyi, insanlar zrind gcl
tsiri vardr. Buna gr d sovet diktaturas tarix elmini marksist-lenini
ideologiyann "saslarndan biri kimi" gtrrk onu ideologiyann laltsna
evirmidi. Tarix elmind yalanla azca hqiqt el qardrlb ktlnin
mdsin yeridilirdi ki, insanlar bunu asanlqla hzm edir, beyinlr asanlqla
dumanlanrd.
Adtn, tarix boyu tarix elmindn yaramaz mqsdlr n d geni istifad
edilmy alm, ox vaxt da buna nail ola bilmilr. Buna gr d bu
elmdn ucuz hrt axtaranlar, ondan glir yeri kimi yararlananlar, elmd
he bir sritsi olmayanlar daha ox istifad etmy almlar. Btn
bunlar hl 600 il bundan qabaq yaxndan izlyn v z grdklrini geni
inclyn grkmli tarixi, filosof bn Xaldun fikirlrini aqladqdan sonra
bel nticy glir: "Bunun (bilrkdn v bilmyrkdn, savadszlqdan v
tarixilikd sritsizlikdn doan saxtalamann - .E.) nticsi olaraq tarix
elmi v fnni sassz v qarq bir hala gldi. Tarix baxan v onu oxuyan
da dorunu yanlla, geryi batill qardran bir insan durumuna dd,
tarix is artq, xalqn syldiyi msllr, rvaytlr durumuna gldi, onlarn
mal oldu Bir oxlar tarix elmindki hikmt v sirdn qafil olduqlar n
tarix elmi il mul olmaq cahillik halna gldi. Xalq v elmlr haqqnda
sasl savad olmayanlar tarix oxuma, tarix sahsind bilgi yiysi olma,
bu sahy dalma v bu sahd yetimyi asan saydlar. Bunun
nticsind gdln dv, bana buraxlan dv il, i qabqla, doru
yalanla qard. Bu ilrin aqibti Allaha qalr".
Sanki bu szlr trk tarixi n deyilmidir. Dnyada byk, tarixi milltlr

27

arasnda trklrin tarixi qdr doladrlm, trk dmnlri trfindn

saxtaladrlm, trklrin zlri trfindn n az aradrlm ikinci bir
milltin tarixini tsvvr etmk bel mmkn deyildir. Tarix milltlri
irisind trklr qdr z tarixin saysz yanaan ikinci bir millt yoxdur.
Tarixi hid qan il yaradan bir millt unutmudur ki, qiyamt gnnd
gerk alimin qlminin mrkkbi hid qanndan fziltli tutulacaq.

Tarix v tarix elmi haqqnda bir ne sz. XIV yzild yaayb-yaratm

bn Xaldun "Mqddim" srind yazr: "Bil ki, tarix elmi qaysi rfli,
faydalar olduqca ox, sulu qayt nmli olan bir fndir. nki bu elm
qdim xalqlarn yaay trzi, peymbrlrin gediat, hkmdarlarn vardvltlri v siyastlri il bal hal-durumlarla bizi yaxndan tan edir
Tarix bir ox qaynaqlara (mnblr), crbcr bilgilr, yiysini
haqqa atdran, xta v yintilrdn kindirn (kib xardan) gzl
bir dncy v prinsipialla mhtacdr".
Son cmld son szn - "mhtacdr" sznn qarsna "hr zaman"
szn lav etsk nyin vuruland daha aydn olar. bn Xaldun baqa
bir yerd tarixin mqayisli metodundan danaraq yazr: "Kemi indiy v
glcy suyun suya bnzmsindn daha ox bnzr!". Son yzild geni
yaylm "tarix olduu kimi tkrar olunmasa da onda ba vern hadislr birbirin ox oxayr" fikri 600 il bundan nc deyilmi bu fikr ox bnzyir.
mumiyytl gtrsk, mn marksist-lenini metodologiyaya qaryam.
Marksn v Leninin byk tarixi shvlrini mn universitetin nc
kursunda oxuyarkn anlamaa balamdm. 69-74-c illrd universitetd
drs deyrkn bu shvlri tlblrim v mn yaxn olan alimlrimiz
deyirdim; indi d kemi tlblrimdn bir oxu bunu tsdiqly bilr.
Bununla yana, Marks v Engelsin elmd bir sra xidmtlrini sadalayrdm,
indi d inkar etmirm. Xsusn d Engelsin tbitin tarixi v dialektikas,
Marksn cmiyytin tarixi v dialektikas il ciddi mul olmalar v hr
ikisinin bir yerd myyn yeni ideyalar kf etmsi tarix elmi baxmndan
ox qiymtli idi. Marks v Engels tarix elmi haqqnda yazrdlar: "Bizim
tandmz tk bir elm var - tarix elmi! Tarix iki chtdn nzrdn keiil
bilr - onu tbit tarixi il insanlar tarixin blmk olar. Ancaq bu iki cht
bir-biri il qrlmaz drcd baldr!".
Bizc, sonuncu cml tarixin sas dsturudur. Bu dstur baqa fikirlri,
msln, tarixin obyekti v subyekti olan xalqlar, tarix yazdan balayr, tarix
umerdn balayr, tarixi xalqlar, qeyri-tarixi xalqlar, gerid qalm xalqlar,
tkmrkzilik, avropamrkzilik v s. v s. alt-st edir, onlar pua xarr.
Bel ki, btn varln varoluundan tarix balayr. Dinlr gr, Tanr varl
yaradan andan zaman - tarix balayr. Yunan filosoflarnn tlimin gr,
btn varlq - fizika (tbiiyyat) bir btvdr, onun mnbyi v hrktvericisi,
daha dorusu, ilkin tkanvericisi fizikadan (tbiiyyatdan) o yanadr -

28

metatafizikadr (ma bd t-tbiiyyatdr). Bir ox orta a islam filosoflarna

gr, Varlq bir-birini tamamlayan iki tamdr: MTLQ VARLIQ, VACB
VARLIQ.
Bunlara diqqtl yanasaq, Tanr - metatafizika, mtlq varlq v byk
Demruq v ya mtlq ideya (Hegeld) bir-biri il ox yaxndr. Elc d yergy (dind), fizika, vacib varlq, tbit bir-biriyl htta eyniyyt tkil edir.
Tarix elminin vzifsi bu ikincini yarandan bgundk yrnmkdir, sl
tarix d budur. nsan cmiyytinin tbitin ayrlmaz bir hisssi olduunu
sas gtrn L.Qumilyov tdqiqatlarnda bu prinsip stnlk vermidir.
ctimai elmlr srasnda saylan tarix elmi dqiq maddi sbutlara,
mlumatlara (arxeologiya, etnoqrafiya, etnologiya) v dqiq zaman
llrin v mkana dayand n dqiq elmlr srasna da daxil ola bilir.
Bizim dncmiz gr, BLG (ELM) zln v ulaan, zlnn
v ulanan, zlyn v layan daim diri bir titryi, trpni v
yrdr. Bu byk Bilgid tarix elminin yeri vzsiz v llmzdir.
Alman tarixi-filosofu K.Yaspers yazr: "ndiki zamanda nyin ba verdiyini
drk etmk n yalnz v yalnz btvlkd br tarixi geni l
(mastab) ver bilr".
Tarixilrin Bilgi, Millt, Br v nsan qarsnda nec ar, msuliyytli v
rfli bir vzifni dad gz qabandadr.

[1]

Beikdn qbrdk (lhd danadk) elm yrnin - trtib.

29

TRK DL V RUS MPERYA

SYAST
Trkn dili tk sevgili, ehsasl dil olmaz!
M.H.hriyar

Dahi smayl by Qaspralnn (1851-1914) zamann snandan xm

"Dild, fikird v id birlik" arnn drin v lmz mnasn bu gn biz
trklr daha yaxndan anlamaa balamq. Anlamaa baladq ki, dilbir
olmayan millt tarixd yksl bilmz, ksin, zaman-zaman birliyini itirib
dalar, baqa milltlrin ikarna, sonra da quluna, klsin evrilr. Rusiya
imperiyasnn trk qar yzillrl yeritdiyi barbar v qanl siyasti cikindnbikindk biln smayl by gzl baa drdu ki, Rusiya trk torpaqlarn
tik-tik, loxma-loxma udaraq hr tiky v o tikd yaayan trk, onun
dilin ayr-ayr ad qoymu, "ayr-buyur" siyastini hm barbar[lqla], hm d
ustacasna yerin yetirmkl imperiyalarn n murdar klassik nmunsin
evrilmidir. smayl by sanki milltin sslnmidir: ey trk, ayl, trpn,
zn gl v bil ki, dild birliyin olmasa fikird birliyin olmayacaq, fikird
birliyin olmasa id birliyin olmayacaq v mhv olacaqsan!
Demli, trkn taleyi kkdn onun dilin v dil birliyin baldr. Bli, budur
btn trklrin hyat talelrinin mhvri! Bunu, btn zamanlar olmasa da,
trkn bir sra hakim v alimlri grm v bilmi, bunu trkn n qddar
dmni rus imperiyas da grm, trkn dil birliyini pozmaq n hr cr
siyasi, ideoloji, inzibati frldaqlar, txribatlar, qtllr trtmidir. El bu
sonuncunun nticlrindn biri d Azrbaycan trklrini "azrbaycanl",
onlarn dilini d "Azrbaycan dili" adlandrmaq olub v XX yzild dilimizin
v xalqmzn ad be df dyiilib: 1) tatar dili - tatar; 2) trk dili - trk
(1918-1938); 3) Azrbaycan dili - azrbaycanl (1938-1992); 4) trk dili - trk
(1992-1995); 5) Azrbaycan dili - azrbaycanl (1995-ci ildn bugndk).
Szsz ki, hr bir dil[in ad] onda danan xalqn ad il baldr. Trkn
tarixi o qdr qdimdir ki, hllik tarix elmi onun hans tarixdn balandn
tapa bilmyib. Bel bir mdrik elmi fikir vardr: corafiyada Yer krsinin
qtblrinin haradan baland blli olmad kimi, tarixd d trkn tarixinin
balanc v trkn ilk mskni hl blli deyil.
Burada balaca bir haiy xmaa mcburuq; bel ki, sl tarixin haradan
balad tam dqiqlmyibdir. Bu haqda oxlu ayr-ayr fikirlr vardr. Biz

30

onlardan bzilrini gstrib sonra z dndymz qsaca qeyd edirik:

XIX yzild Avropada xristiansevrlikdn bel bir mumi fikir yaranm v
hakim ksilmidi ki, tarix sa peymbrin doulduu gndn balayr, o
vaxta qdrki dvr sl tarix deyil, ona hazrlq idi.
Sonralar bel bir fikir ortaya xd ki, tarix mdniyytdn balayr, daha
dorusu, ada Avropa mdniyytinin zl harada v n vaxt yaranbsa
tarix d oradan v ovaxtdan balayr. Alimlr, aradrclar,
avropamrkzilr mskn kimi Yunanstan v orada yaranm antik elm v
mdniyyti tarixin ilkini saymaa baladlar v bununla hmi sbut
etmy aldlar ki, yalnz avropallar mdniyyt yaratdqlar n onlar
mdnidirlr, dnyann qalan hisssini onlar mdnildir bilrlr, onlar
Avropa mdniyytin qovudura bilrlr, bunun n d dnyann qalan
hisslrini ninki ial etmlidirlr, htta bu, onlarn Allah v insanlq
qarsnda mqdds vziflridir. Msl ox aydn idi - tarix elmini
ialln, qtl-qartin, hegemonluun altin, quluna evirmk.
Daha sonra franszlar Fransada el, Al v Musty maaralarn kf
etdilr. elin tarixi 400 min il gedib dayand v onu el mdniyyti, ondan
sonraklar tarix ardcllna gr Al mdniyyti v Musty mdniyyti
adlandrdlar. Bununla bildirdilr ki, Fransa dnyann n qdim mdniyyt
lksidir v tarix Fransadan balayr. gr bu baxla yanasaq yuxarda
sadalanan mdniyytlrin hr birini znn mxtlif tbqlrind ks
etdirn, onlardan daha qdim eksponatlar olan Azrbaycandak Azx
maaras Azx mdniyyti adlandrlmaldr v buna dayanb "tarix
Azrbaycandan balayr!" demk olar.
Msl burada deyil. Tannm alimlrdn Zenon Kasidovski Tvrat v ncil
dayanaraq onlardak bir sra mtnlri tarix elmind olan bir sra mlumatlarla
tutudurub tarixd dinlrin qdimliyini v onlarn ynvericiliyini qabaa kdi.
Hl bundan qabaq Yaspers sbut etmy alrd ki, eradan qabaq VIII-V
yzillrd - dinlrin mif qalib gldiklri dvrdn sl tarixi dvr balad.
kiayaras (Dcl v Frat) mdniyyti alimlri oxdan zn kirdi. Bu
sahd geni aradrmalar aparan v oxlu gil lvh yazlarn oxuyan
S.Kramer aradrmann sonucunda bel bir fikr gldi ki, "tarix umerdn
balayr", yni be min il bundan qabaq.
Bu cr bir-birin qar olan ayr-ayr fikirlrdn ox sadalamaq olar. Trk,
rb, yunan, in alimlrinin, filosoflarnn tarix aid ayr-ayr fikirlri var.
Ancaq biz msly bax bu cr aqlaya bilrik:
1. gr varln metatafizika v fizikadan ibart olduunu qbul edirsk
onda metatafizikann tarixini bilmk biz insanlarn bacarndan
qraadr - biz ancaq fizikan drk etmy qabil olduumuzdan, tarix
fizikann yaranmasndan balayr.

31

2. gr Tanrnn varln qbul edirsk yen d Tanrnn tarixini anlaya,

tsvvr bel gtir bilmdiyimiz n yalnz onun yaratdqlarnn
tarixini yrn bilrik, bu rtl ki, mlklr, mxtlif ruhlar v baqa
drkolunmazlar yrnmk obyektin evrilmir, yen d yalnz
fizikann yarand gndn tarix balayr.
3. Daha bir bax da vardr: Yarann balanc QARANLIQ v
IQdr. Bu, bir ne yer ayrlr:
a) Qaranlq v iq birlikddir, bir-birini tamamlayr.
b) Qaranlq bykdr, iq kiik, qaranlq i yaradandr. ona gr
yaratd ki, qaranlq z drk edilsin.
c) q ilkin v bdidir, yalnz o olmayan mkana qaranlq gl bilr.
Btn varlq iqdan trmi v tryir. q xeyrin, daltin, haqqn
qayna, qaranlq rin, haqszln trdicisidir.
) q v qaranlq vhdtd v mbarizddir (ksliklrin vhdti v
mbarizsi qanunu).
d) q hm metafizik, hm d fizik varlqdr.
4. Varln zli efirdir=buxardr=budur.
Btn bu saydqlarmz dnya xalqlarnn, ayrca olaraq trklrin inancnda
dvr edn yaradc gcn drkin ynlik sas fikirlrdir. Trk tarixinin
flsfsi n ox bu mfkurlr dairsind mrkzlmidir. Ancaq bir
nqty daha diqqtli yanamalyq: btn dinlrd ilahiyyatnaslq var,
ancaq dnya hl d Tanrn qavramaqda tk bir fikr gl bilmmidir.
Ancaq Yerin, Gnin v Gn sistemind olan planetlrin hrkti,
onlarn xasslri, bizi hat edn makro v mikromhitlr haqda br
vlad eyni, tk bir fikr glmidir. Demli, szn sl mnasnda tarixin
balanc iki ann birindn gtrlmlidir: gr metatafizika (ya da dind
Tanr) fizikan yaratmsa onda metatafizikann (Tanrnn) yaradcla
balad andan; yox, gr fizika z fallaaraq, bir tkanla metafizikadan
qoparaq yaranmsa onda fizikann hrkt balama anndan tarix
balayr. Hr iki anda da tarix fizikann yaranmas (ya da yaradlmas olsun)
il balayr. Bu nqtdn balayan tarixi yrnmkd tarix elmi n etmi,
nec etmi v n etmlidir, onu glckd nlr gzlyir?
"N etmi, nec etmi" mumildirici bir qarlq versk bel olar: tarix
bilgisi insanln glimsind, yksliind ikincisiz bir rol oynamdr. Tarix
yadda olmadan insan olu n edib n edcyini, haradan glib haraya
gedcyini bilmzdi. Bu tarix yaddan qoruyub saxlayan sas qaynaq tarix
bilgisidir. Dnyann byk alimlri tarix elmindn ox danmlar, onlar
oxumaqla bu sorumuza cavab tapa bilrsiniz, bel ki, bir-iki shif yazyla
ona cavab vermk olmaz.
Ancaq bir mslni d gstrmliym ki, tarix elmi inkiaf etmkd olsa da
inkiaf mrhlsin atmamdr. Daha dorusu, tarix bilgisi baqa bilgilrin

32

baarlarndan gryinc yararlana bilmmidir, n yazq ki, bu gn d

yararlana bilmir. Msln, fiziklr maddlrin, kimyalar elementlrin,
bioloqlar bitkilrin zn, trkibini v mnyini yrndiklri kild tarixilr
ellrin, uluslarn, xalq v etnoslarn, mdniyytlrin, dinlrin-inanclarn,
dillrin tarixini, mn, trm v ulama prinsiplrini yrn bilmmilr.
tin, piiyin, almann, armudun, am aacnn v dvnin hans lklrdn
kerk hans lklr yayld v onlarn ilkin yurdlarnn hara olduu
aqland halda, xalqlarn, toplumlarn, mdniyyt v inanclarn mnyi
v yerdyimsi hl ki, ox qaranlq qalmdr. Mn el glir ki, bu, bir
ne amill baldr:
1. Masir dnya maddiliy alud olaraq ("pulu o yer qoy ki, ondan artq
qazanasan" prinsipin sasn) el bir maddi glir gtirmyn tarix
elminin dnyvi hmiyytini yaddan xarb, ona diqqtini
azaltmdr.
2. vvllr qzl-gm tapmaq eqi il arxeologiyaya qoyulan pul v
ehtiraslar snmkddir.
3. Elmi-texniki inqilab daha ox dqiq elmlr ynldiyindn maddi
varlqlar v oxlu insan zkas da humanitar elmlrdn texniki elmlr
kedi.
4. mumiyytl, btn tarix boyu, ayrca da olaraq son -drd yzild
tarix elmindn siyasi, ideoloji mnaqilr mqsdi il ayr-ayr
dvltlr trfindn istifad edildiyindn (kullanldndan) tarixilr
arasnda paralanma, ciddi fikir ixtilaflar yarand, bundan n ox
itirn biz insanlar v tarix elmi oldu. Tarix elmini elmiliyindn
uzaqladrb ondan siyasi-ideoloji mqsdl istifad etmk
briyyt, salam insan dncsin xyantdn baqa bir nsn
deyildir! Bu sonuncu - 4-c bndd dediyimiz olmasayd onda
dvnin, atn Amerikaya n vaxt aparldn bilnlr onlarn kimlr
trfindn, harada hlildirilib aparldn da bilmi v sylmi
olardlar.
5. Dnyann bir yerind demk olar ki, qazlmam, yni arxeoloji qaznt
aparlmam yer qalmad halda, baqa bir yerind bir-iki
qbiristanlq v ya kurqan-tpd qaznt aparlm (dediyimiz kimi,
qzl axtarmlar), bunun ucbatndan da lklrin v xalqlarn tarixi
birtrfli yrnilmidir.
Bu atmazlqlarn srasn artqmaq da olar, ancaq buna ehtiyac
duymuruq. Tarix elmi "n etmli" vziyytindn nec xmal, inkiaf start
gtrmlidir?
1. Hr bir elm z tarixini v yrndiyi obyektin tarixini yrnmkddir v
buna mcburdur, nki bunsuz gryinc inkiaf ed bilmz. [Tarix
elmi] bu elmlrin tarix baxmndan yrndiklrini bir yer toplamal,
onlar vahid tarix elminin mlumat mnbyin gtirmlidir. Bellikl,
fizikann tarixini dqiq v texniki elmlrin z iynin qoyaraq, ara-sra

33

onlara yardm edib tarix bax yolunu gstrmlidir.

2. Bu birincinin fonunda v iind insann - o byk v btn varlqlarn,
yarananlarn incisi nsann yaranndan bugndk tarixini yrnmli
v yrtmlidir.
nsanln yaran, yaay v glimsind, dnnind, bugnnd trk
insan ox nmli rol oynamdr. N yazq ki, trkn tarixi gryinc
yrnilmdiyi n onun dilinin tarixi d gryinc yrnilmmi, baqabaqa yerlrd trk dilin hr tn ks istdiyi bir ad vermidir. Sonucda,
yuxarda gstrdiyimiz kimi, Azrbaycanda trk dili ayr-ayr adlar
qazanmd. Bunun nec bir tarixin trmsi olduuna gz yetirsk yalnz v
yalnz rus imperiyasnn siyasti il bal olduunu grrik. Onda bu, nec
olmudur?
Trk-slavyan toqqumasnn ox uzun v dolaq bir tarixi vardr. Slavyanlar
trk v Avropa imperiyalar arasnda gedn, arada qzan, arada sakitln
uzun tarixli mharib, mnaqi, mbariz v barlarda Gytrk
imperatorluqlarnn trfind x edirdi. Bir ne yzil davam edn bu
byk tarix qardurmasnda slavyanlar din v tlimd Roma-Bizans
imperatorluunun, hrb, siyast v dvlt quruculuunda trk
imperatorluqlarnn tsiri altna dmdlr. Rus xalq v rus dvlti bel
bir raitd trk, varyaq-norman v slavyan etnoslarnn ulamasndan,
qaynayb-qarmasndan yarand. Din v tlim baxmndan tam Avropaya
dayanan Rusiyann arlarn da Avropadan semy baladlar. Alman silli,
kral nsilli Mixail (Miel) Roman Moskva taxtna yldirilndn (1613-c il)
sonra Moskva Avropann caynana kedi v trk-islam dnyasna qar
mhariblrd onun n gcl altin evrildi. Yeri glmikn, gstrk ki,
sovet ovinist rus tarixilri dridn-qabqdan xaraq sbut etmy
alrdlar ki, guya "Rusiya" ad XV yzilin sonu - XVI yzilin balancnda
yaranb. Buna he bir sbut-dlil olmad halda, onu biz "hkm" kimi qbul
etdirmidilr. slind is Moskva trafnda yaranan dvlt XVIII yzild
zaman-zaman Rusiya adlanmaa balad.
XVIII yzilin balancnadk Moskva Krm xanlarna tyc verirdi. Uzun
danqlardan sonra Osmanl sultan Moskvann yalvarlarna qulaq asb
Krm xanlarndan xahi etdi ki, Moskvadan daha tyc almasnlar. Krm
xanlar Trkiynin bu xahiini yerin yetirdilr.
I Pyotrun Prut yaxnlnda Osmanl ordular trfindn mhasiry dmsi
v mhasirdn qadn v qzln gcn xmas (1711-ci il), sonradan
Pyotrun Drbnd - Azrbaycana hrbi yrnn tam mlubiyytl
nticlnmsi Moskvann tarixi mlubiyytlri olsa da ruslarn trklr qar
grkli bir silah olacan Avropaya bir daha anlatd. Mhz Pyotrun
vaxtndan etibarn Avropa Rusiyan hrtrfli dstklmy balad, Rusiya
addm-addm trk torpaqlarn udaraq XVIII yzild imperiyaya evrildi.

34

XIX yzilin birinci yarsnda dnyaya iki imperiya meydan oxuyurdu: Byk
Britaniya v Rusiya. Rusiya imperiya qurma Britaniyadan yrnirdi. Hr
ikisi Asiyan iala girimidi. Hmin yzilin ilk balancnda Rusiya Uzaq
Dou, Mrkzi v Orta Asiya v Qafqazda, Britaniya is in, Hindistan v s.
yerlrd fal iallqla mul idilr. Rusiya 1803-c ild Qacarlarla
mhariby balad v Azrbaycann quzeyin ordu xard. Azrbaycann
n byk facisi baland.
XVIII yzild xanlqlara blnm Azrbaycan rus ialna qar z
qvvlrini bir mrkz trafnda toplaya bilmdi. Azrbaycan trklri
Rusiyaya qar amansz v radtli mbariz aparrd. Doqquz il davam
edn mharibd ruslarn byk hrbi qvvlri darmadan edildi, bir ox
rus generallar ldrld. Mharibnin gediind hlak olan Gnc xan
Cavad xan, vlihd Abbas Mirz Qacar byk qhrmanlq gstrmi, xalq
onlara er v dastanlar qomudu.
ngiltrni xmaq rti il 1812-ci ildk btn Avropan ial edn Fransa I Napoleon Bonapart hmin il Rusiyaya hcuma kedi. Blli olduu kimi,
Fransa-Rusiya mharibsi il kdi v Rusiya Fransan darmadan edib
Paris girdi. Bunlar yazmaqda mqsdim odur ki, Napoleon imperiyasn
il darmadan edn Rusiya on il mharib apararaq Azrbaycann
Arazdan quzey, rvan xanln v Naxvan xmaqla, yalnz bed
birini qoparmaa nail ola bilmidi. Bu, Azrbaycan trklrinin Rusiya
imperiyasna qar mharibsinin nec srt v dnmz olduuna n
tutarl sbutlardan biridir. Bunu rus imperiyas aq-aydn [drk edirdi. ox
kemdn tatarlar v] azrbaycanllar (azerbaydjants) termininin,
glckd is "Azrbaycan dili" anlaynn yaradlmasna ilkin tkan
buradan balad.
Ruslar ial ordularnn trkibind Azrbaycana mxtlif mtxssislr
gndrmidilr (Rusiya bunu Britaniya v Fransadan yrnmidi); ial
ordularnn trkibin yerldiriln tarixi, corafiya, tbitnas, hkim,
etnoqraf v mxtlif sahlr zr ekspertlr ial olunan lk v xalq
haqqnda hrtrfli tdqiqat, aradrma aparr, mrkzi hakimiyyt
mlumat, hesabat, tqdimat, tlimat v s. yazr, imperiyalarn ial etdiklri
lklrd siyastlrinin myynlmsind sas rol oynayrdlar.
Rusiya imperiyas z siyastini bel myynldirirdi:
1. Btn imperiyalar kimi ayr-buyur, yni bl-aalq et siyasti
yrtmk.
2. Ruslarn aaln tmin etmk.
3. Ruslardan sonra hm Rusiyada, hm d ial edilmi torpaqlarda
yaayan baqa xristianlar ruslara yardm v dara etmk.
4. oxsayl xalqlar idar etmk v itatd saxlamaq n onlarn
irisind yaayan azsayl toplumlardan maksimum istifad etmk.

35

5. oxsayl xalqlarn iindn rus imperiyasna "sadiq" xidmtilr, klmmurlar tapmaq.

6. Xalqlar arasnda dmnilik yaratmaq, ayr-ayrlqda hr birin
ruslarn dost, qarda olduunu tbli etmk.
7. Hind-Avropa xalqlarnn birliyi nzriyysini sas tutaraq onlarn
hamsn, htta samilri d trklr qar ynltmk.
8. Mslmanlar arasnda triqt, mzhb ixtilaf v davas salmaq,
bunun n htta arn xzinsindn qzl pul xrclmk.
9. allq siyastind rus qadnndan hr cr istifad etmk. Rus ar
Yekaterina demidir: "Rus qadnnn aya dymyn yeri rus
general ala bilmz!".
10. mperiya ar duruma ddkd ial etdiyi torpaqlarn el hisssini
gzt getmk ki, sonralar onu geri almaq asan olsun.
11. Dnyada xristianlarn mdafiisi kimi x etmk.
12. Avropaya inanmamaq, ancaq ondan yararlanb Asiyan ial edrk
isti sulara xmaq.
13. al altna alnm qeyri-xristianlar xristianladrmaq, hrtrfli
assimilyasiyaya uratmaq.
14. Rusiyaya qonu lklri ial etmk v glckd onlar Rusiyaya
birldirmk. (Bu sonuncu prinsipd Rusiya Britaniyadan ox
frqlnirdi. Britaniya ial siyastini zndn ox-ox uzaqda - rb
lklrind, Hindisanda, ind, Avstraliyada v s. apard halda,
Rusiya gc atan btn qonularn torpaqlarn amansz zbt edir,
zn birldirirdi).
Rusiya btn bu mstmlk sullarn bu v ya baqa formada
Azrbaycana ttbq etmidi.
1800-c ildn 1853-c ildk (Krm mharibsinin balanmasnadk) Rusiya
bir imperiya kimi ox gclnmidi. Bu dvrd bir yandan Qafqaz,
Azrbaycan v Osmanl imperatorluuna, baqa bir yandan Avropaya qar
mhariblr apararaq ial razilrini hddn artq genilndirmi, nc
yandan Sibiri v Orta Asiyan tam ial etmk n byk hazrlqlar
grmd. Rusiya 1801-ci ild Grcstan, 1803-1813 v 1826-1828-ci
illrd Azrbaycann quzeyini ial etmi, 1812-1815-ci illrd Fransan
mlub edib ngiltrni xmaqla, btn Avropan z tsiri altna salaraq
"dnya jandarm" olmudu. Osmanllar, Qacarlar - Azrbaycan trklri v bir
sra Qafqaz xalqlar Rusiyann barbar ialn qbul ed bilmirdilr.
1839-cu ild Trkiyd orduda v ictimai-siyasi hyatn bir ox sahlrind
islahatlar keirilmy baland. Glxan xtti-rifi ad il tannan bu
islahatlar Osmanl imperatorluunu bir sra geriliklrdn qurtarr, onu
Avropaya yaxnladrrd.
Yzilin 40-50-ci illrind Rusiyaya qar Qafqaz xalqlarnn azadlq
mharibsi geni vst almd. Sonralar bu hrkatn mrkzi

36

eenistana kes d ilk nc ideya mrkzi Azrbaycan, xsusil d

Krdmir, Bak, amax, Gnc, Drbnd, ki v Zaqatala olmudur.
eyx amilin balq etdiyi eyx, molla v baqa ruhanilr nqbndi sufi
triqtinin balar idilr v XVIII yzild - XIX yzilin birinci rbnd
Azrbaycann gstriln blglrind tkk, drgah v zaviylr yaratm,
btn Qafqaz mridlrini buradan ynltmilr.
1815-ci ildn Avropann jandarm olan Rusiya Avropada hr hans bir x,
etiraz v syan yerindc bour, zn Avropada sabitliyin rhni kimi
qlm verrk orada aalq edirdi. O, Avropada zn btn dnyadak
xristianlarn bir nmrli mdafiisi, xristianlq n thlk olan "kafir"
trklr (o cmldn "tatar-monqollar"a) qar dayanan, onlardan
xristianlarn intiqamn alan bir dvlt kimi tbli edir, Avropada ictimai fikri
z trfin kmk, bununla da Asiyadak iallarna qar xacaq hr
hans bir dvlti ideyaca trki-silah etmk v o lklrin xalqlarn bu
msld z dvltlrin qar qoymaq n dridn-qabqdan xrd.
Avropa ictimai fikrini formaladran sas mrkz - "London tayms" qzeti
Londonda Rusiyann qzl pulu il xrd. Rusiya trk-mslman
dvltlrind yaayan xristianlarn "mslman zlmndn qurtaracan"
hyaszcasna car kirdi. O, btn dnyan mslmanlara, ayrca olaraq
trklr v o zamanlar trk dvltlri irisind n gcl olan Osmanl
imperatorluuna qar ynltmy alrd, buna bir qdr d nail olmudu;
bel ki, Balkanlarda xorvat, serb, bonak, qaradal, yunan, bolqar, rumn v
baqa xalqlar Osmanllara qar qaldra bilmi, Avropa xristianlarnda z din
qardalarna mnvi v maddi yardm etmk meyli v tbbskeliyi
yaratmd.
XIX yzilin 40-50-ci illri arasnda Rusiya Osmanln dnyadan tam tcrid
etmi, onu - "xst adam" tam mhv etmk, "rq mslsi"ni birdflik hll
etmk, dnyann tk bir byk imperiyasna evrilmk iddiasna dmd.
Rusiya bu vaxtadk hl bel gcl, bel qorxunc, bel azn v hkmedici
olmamd; Arazdan quzey btn Qafqaz l keirmi, Qacarlar
monarxiyasn (ahln) tam himaysin alaraq Qacar ahlarn rus-kazak
briqadasnn girovuna evirmi, batda 1849-cu ild macarlarn syann
bomaqla Avstriya monarxn himaysin alm, 800 kiik knyazla
paralanm almanlar az-ox tmsil edn Prussiya monarx Rusiyadan tam
asl hala gtirilmi, Britaniya susqun bir hala glmi v s. v i.a.
Bu dvrd az-ox Azrbaycann quzeyind zn dayaq tapan Qafqaz
dallar eyx amilin bal altnda Rusiyaya qar amansz,
dnmz v radtli mbariz aparan dnyada tk bir qvv idi.
Osmanl dvlti v Britaniya eyx amilin hrkatna yalnz v yalnz gizli
rbt bslyir, bir qism trk v ingilis qadnlarnn toxuduu yun paltarlar
amilin mridlrin atdrlrd. Bir d 1848-ci ild Fransada yeni burjua
inqilab ba vermi, Fransa Rusiyann tsirindn uzaqlamaa balamd.

37

Quduzlam Rusiya bunlara baxmayaraq, Osmanl dvltini darmadan

etmy btn gc il hazrlard. Britaniyan bu mhariblrd bitrf
etmk n Rusiya diplomatik tdbirlr grm, Qara dniz, Bosfor v
Dardanel boazlarnda mara olduunu Britaniyaya bildirmidi. Britaniya
is cavabnda bildirmidi ki, onun bu deyiln yerlrd mara yoxdur. Buna
qarlq Rusiya da bildirmidi ki, onun da Osmanlya tabe Misir v Krit
adasnda mara yoxdur. Britaniya buna susmudur. Bundan Rusiya bel bir
ntic xarmd ki, o, Misir v Kriti Britaniyaya gzt getmkl,
"balamaqla" Osmanln tklmi, Qara dniz, Boazlar, Qafqaz v
Balkanlarda Osmanl imperatorluu il mharib aparmaq srbstliyi
qazanmdr
1853-c ilin iyununun sonunda Rusiya Osmanl dvltin tabe olan Moldova
v Valaxiyan ial edib Dunayn quzeyindki torpaqlar lin keirdi.
Trkiy Rusiyaya qar el bir tsiredici tdbir gr bilmdi. Rusiyann bu
hrktindn tvi keirn v naraz olan Avstriya da ssini xarmad.
Britaniyada bu msl parlament xarld, ancaq Rusiyaya qar hr hans
bir tdbir qrara alnmad. Bundan istifad edn Rusiya ordularn
yandan: batdan, Qara dnizdn v Qafqazdan Osmanl imperatorluuna
qar hcuma hazrlad. Durumun dzlmz olduunu grn Osmanl dvlti
hmin ilin oktyabr aynn 4-d Rusiyaya mharib elan etdi. Rusiya
yzillrdir Avropann mzakir etdiyi, sakitlik olan andaca gndliy birinci
msl kimi xard "rq mslsi"ni tam z xeyrin hll etmyin v
"xst adam"n tk varisi olman vaxt atdn dnrk bu arzusunu
hyata keirmy giridi.
Rusiyann dnyan saymazl v quduzluu Avrasiyann ox hisssini
hycana gtirmidi. Demk olar ki, ham gzlrini Londona dikmidi.
London is sbrli davranrd. ngiltr parlamenti mslni bir ne df
mzakiry xarm, ancaq he bir qrara gl bilmmidi. Parlament
nmayndlrinin oxu Rusiya tbliatnn tsiri altna dmd v bir
oxu onu aqca mdafi edirdi. lk hycan qaldran v hmi d
Trkiyni mdafiy aran yegan bir nmayndni he kim dinlmk
istmirdi; onun sli isveli idi. Htta ona "o da dalq lkdndir, trklr d
dalq yerd yaayr. Tbitlri bir olduu n onlar mdafiy arr"
dey istehza edirdilr. Buna baxmayaraq, zaman-zaman hycan baqa
nmayndlr d keir, ham Rusiyadan tvi dmy balayrd. Bel
ki, 53-c ilin noyabr-dekabr aylarnda Rusiya Qara dnizd Osmanl
dvltinin donanmasn mhv etmi, Qafqazdan kerk Trkiynin
irilrin irlilmi, Qarsda Osmanl ordusu mlubiyyt uram,
Boazlarn v stanbulun ial thlksi yaranmd.
1854-c ilin yanvar-fevral aylarnda btn Avropan bir rus qorxusu
brm, Britaniyadan baqa btn dvltlr sarslmd. Ancaq London da
axnard. Hamdan sakit yalnz ngiltrnin ozamank ba naziri, byk
diplomat Palmerston idi. O, btn hycan, tvi, qorxu v r-barlara

38

heyrtamiz bir soyuqqanllqla baxrd. Sanki dnyada he bir el

hmiyytli hadis ba vermmidi. Bir sra dvlt [adamlar ondan]
bhlnmy balamdlar. Onu Britaniyann mvqelrini Rusiyaya
satmaqda tqsirlndirnlr v bunu aq sylynlr d var idi.
Tmkin v soyuqqanll il soyuqqanl ingilislri bel qzblndirn
Palmerston 1854-c ilin mart aynda Fransan da yanna alaraq Osmanl
imperatorluu il bir cbhd Rusiyaya qar mharib elan etdi. Dnya
siyasti shnsind hr nsn alt-st oldu. Rusiya tklndi. Avstriya v
Prussiya da Rusiyaya hdlr glib Dunaydan kilmsini tlb etdilr v
istklrin nail oldular.
Byk diplomat qoca Palmerstonun niyyti aydn oldu. Bel ki, Rusiyan
mharibnin drinliyin buraxm, ona geri qab tez slh balamaa yol
qoymamd. gr Rusiya geri qaardsa o zaman "zif" Trkiynin onu
mlub etdiyi anlalar v Rusiya z nfuzunu tam itirmi, nc drcli
dvlt sviyysin dm olard.
1854-55-ci illrd Rusiya mharib meydanlarnda v Qara dnizd
darmadan edildi. Qlblrdn ruhlanan Osmanl ordular Krma xaraq
Moskva zrin hcuma hazrlard. Britaniya buna etirazn bildirdi v
hcumu dayandrd.
1856-c ilin martnda Parisd slh mqavilsi baland. Trkiy qalib, Rusiya
mlub oldu. Ancaq n ox qazanan Britaniya oldu:
1. Britaniya yava-yava dirlmkd olan Trkiyni Rusiyaya
zdirmidi.
2. Rusiyan da Trkiy, Britaniya v Fransa birg zmidilr.
3. Dnyaya meydan oxuyan Rusiya imperiyasn "xst" Osmanl dvlti
mlub etmidi (bu, o demkdi ki, dnya xristianlarnn himayisi
Rusiya ola bilmz, bu missiya Britaniyaya mxsusdur).
4. n saslardan biri: Rusiya Avropa jandarm rolunu v Avropada
btn nfuzunu itirdi.
5. Britaniya dnyaya bildirdi ki, onsuz dnyada hr hans bir mhm
msl hll edil bilmz v hll edilmmlidir.
Soruula bilr ki, mvzu Azrbaycann quzeyind "trk dili"nin "Azrbaycan
dili"n nec evrilmsi, ya da evirdilmsini aydnladrmaa hsr edildiyi
kimi, bu tarix tsviri ny grklidir?
Hrmtli oxucu, hrmtli dili alimlrimiz, Azrbaycann dili trk dilidir, onun
"Azrbaycan dili" adlandrlmas elmin nticsindn deyil, siyastin
nticsindn domudur. Bu siyasti is Rusiya imperiyas yrtm,
mqsdi is "ayr-buyur!" (parala, aalq et!) siyastini hyata keirmk
olmudur. Odur ki, mslnin sl mahiyytini anlamaq v dzgn elmi

39

qiymt vermk n Rusiyann v Britaniyann XIX yzildki siyastini,

ayrca olaraq da Yaxn v Orta rq siyastini aradrb onu
qiymtlndirmk qalmazdr. ndi bhs etdiyimiz hmin tarixi hadislrin v
dvrn fonunda Rusiyann Azrbaycana v trk dilin ynlik siyastini
izlyk. Bel xmasn ki, biz Rusiyann balaca v byk siyastind
Azrbaycann mvqeyini bydrk. sla yox!
Sonralar Rusiyada bo yer Azrbaycan "rqin qaps" adlandrmamlar.
Bel bir ifad vardr: "siyast tez-gec dyi bilr, ancaq corafiya dyimir".
Btn tarix boyu Drbnd, Bak, Gnc, Tiflis, rvan, Tbriz, Qzvin,
rdbil v Hmdann hrbi-strateji mvqeyini, Gneydn Quzey,
Quzeydn Gney xn, gedi-gliin bunlarsz mmkn olmadn
qdim yunan v romallardan tutmu Bizans v rb xilafti d daxil olmaqla
rus v rus-sovet imperiyasnadk ham ox la bilirdi.
XVII yzilin sonlar - XVIII yzilin ilk illrind Azrbaycan Sfvi
imperatorluu dalmaa balam, htta uzun mddt Sfvilrin tsiri
altnda olan fqanlar hcum edrk imperiyann ozamank mrkzi sfahan
mhasiry alm, ah II Thmasib (1722-32) Azrbaycana kilmidi.
Sfvi imperiyas tam squta urayrd. Bir ne il davam edn bu tnzzl
Rusiya diqqtl izlyirdi. 1711-ci ild Prut ay sahilind Osmanl trfindn
hqartli mlubiyyt uram I Pyotr (Dli Petro) bunun vzini
Azrbaycanda xmaa v tntnli qlb almaa mid bslyirdi. O,
1704-20-ci illrd rus imperiyasna qar trk xalqlarnn Tatarstanda,
Baqrdstanda, Htrxanda v btn Volqaboyunda ba vern syanlarn
amanszlqla bomu v Quzey Qafqaza ordu toplamd. 1722-ci ild o,
Drbnd qoun xarb oran ial etdi.
Hcumdan qabaq o, yerli xalqlara mracit manifesti yazmd. Hmin
manifestin Azrbaycanda geni yaylmas n onu trk dilin trcm
etdirmi v mtbuatda ap etdirrk yaydrmd. O, znn dediyi kimi,
Rusiyann "iti, zhrli netri"ni Qafqazn v Yaxn rqin "ah damar olan"
Azrbaycana yeritmkl "onlar iflic edcyini" dnr, iflic edilmi randan
glckd rus imperiyasnn trklr qar yararl istifadsini hazrlamaq
istyirdi.
Azrbaycann bir sra quzey blgsini, o sradan sas strateji mrkzlrdn
olan Drbnd v Bakn ial edn Pyotr Azrbaycann irilrin doru
irlily bilmdi. O, Azrbaycan xalqnn bu radtli mqavimtini he
alna da gtirmmidi. Bel ki, Sfvilr zn tam itirmi, lk idarsiz
qalm, xalqn - Azrbaycan trklrinin mqavimtini tkil edck el bir
hakimiyyt orqan qalmamd. Azrbaycan xalq z azadln qorumaq
n rus iallar il lm-dirim mharibsi aparrd.
Azrbaycan xalqnn 1722-23-c illrd rus imperiyasna qar apard

40

azadlq mharibsi trk milltinin n anl v rfli tarix shiflrindndir.

Xalqmzn bu zmtli dirnii kalmuk, noay, qumuq, lzgi v eenlri d
Pyotra qar qaldrmaa balad. Pyotr Senat sakitldirmk v onun
qarsnda zn brat qazanmaq n bir mktub yazb gndrdi.
Mktubda bildirilirdi ki, atlara ot v yulaf atmr, hava lverili deyil,
sgrlr arasnda xstlik yaylb, daha nlr, nlr.
Bundan bir az kemmi Pyotr mhasiry dcyindn qorxaraq gec
xlvtc bir gmiy minib Drbnddn Htrxana qad v zn
Peterburqa atdrd.
Rusiyann Azrbaycanda qalan ial ordularna qar mharibni srdrn
Azrbaycan trklrinin gcl bir baya ehtiyac vard. Azrbaycan trklri
hmi ar v dzlmz bir duruma ddkd z irisindn byk
xsiyytlr yetidirmidir. Bir Avropa syyah demidir ki, baqa lklrd
tk-tk taplan istedadlar Azrbaycanda oxdur. Hmin dvrd xalqn istk
v ehtiyaclarna cavab vern xs Nadirqulu oldu.
Byk komandan istedad olan Nadirqulu II Thmasibin yanna glrk z
xidmtini ona tklif etdi v ahn mrlrinin icras olmas haqqnda ondan
imzal frman ald, zn "Thmasibqulu xan" lqbini gtrd. ox
kmdi ki, Nadir btn xarici iallar Azrbaycan, Fars, raq v
Xorasandan xard. 1736-c ild Muanda qurultay ard, qurultay Nadiri
ah sedi.
Nadir ruslar tkc Azrbaycandan deyil, Drbnddn quzey bir ox
yaltlrdn qovdu, Htrxana yr balad, ancaq dal xalqlarnn ona
qar mqavimtini grrk bu fikrindn dand. O, Sfvi imperiyasn
"far imperiyas" ad altnda brpa etdi, lav olaraq Hindistan da tutdu.
Hindistanda Byk Moollar mlub edib sonra da oran tam hakimiyyt
altnda saxlaya bilmmsi onun n byk shvi idi. Bel ki, gcl bir trk
dvlti olan Byk Moollar bu mlubiyytdn sonra zlrin gl,
glckd Avropa iallarna qar Hindistan qoruya bilmdilr. Bununla da
zlri d tarixin shnsindn xdlar.
Bir sra tarixilr Sfvilr dvltini ah smayldan ah Abbasadk
Azrbaycan dvlti, ondan sonra is ran dvlti kimi qiymtlndirirlr. Bu
bax badan-ayaa yanldr. lxanl, Clairli, obanl, Qaraqoyunlu,
Aqoyunlu, Sfvi, Qacar dvltlri d Slcuq imperiyas tipind orta an
sl trk dvltlri idi. Burada he bir dartmaya yer yoxdur. Bu dvltlrin
hamsnda trk, rb v fars dilindn yan-yana istifad olunub, hamsnda
saray, ordu v bzi mssislrin dili yalnz TRK DL olubdur.
Tez-tez tarixi haiylr xdm oxucular v alimlr balasnlar. Ancaq
bir haiy d yazmaa mcburam. Bu da I Napoleon Bonapartn Misr hrbi

41

yr haqqndadr.
Napoleon 1798-ci il iyul aynda sgndriyyy ordu xaran andaca yerli
haliy mracit-manifest gndrdi, onu rb v trk dillrind yaydrd.
Orada zn Misir-rb xalqnn mdafiisi kimi qlm verdirmidi; yalnz
Misird hakimiyytd olan, Osmanldan asl misirlilrin, Osmanlnn v
Fransann dmnlri olan Mmlklri susdurmaa gldiyini bildirirdi. O,
Mmlklrin hakimiyytindn naraz yerli rblri z trfin kib trkmmlk hakim elitasn darmadan etdi.
Hmn siyastl Suriyaya hcum etdi. Ancaq burada kk qalasnn
trafnda mlub olaraq Misr kildi. Napoleonun mlubiyyti Fransada
tvi yaratd v Direktoriyada axnama balad. O da Deli Petro kimi bu
mlubiyytd zn brat qazandrmaq n Direktoriyaya bir mktub
gndrdi. Mktubda deyilirdi ki, hava hddn artq istidir (mlubiyyt 1799cu ilin avqust aynda olmudu), sgrlr arasnda zam xstliyi geni
yaylmdr, atlar v sgrlr qrlr, yeni qvv glmdiyindn hcumu
davam etdirmk mmkn deyil v daha nlr, nlr.
Hrtrfli mlub edildiyini grn Napoleon da Pyotr kimi yalnz bir-iki yaxn
adamna z mqsdini bildirib gizlinc sgndriyydn qad. O, Pyotrdan
frqli olaraq, qiyafsini d dyidirib sad bir srniin kimi baqa lknin
srniin gmisind Avropaya kedi v zn birthr Paris atdrd.
"Franszlar z vladlarna "adam ol" yerin "trk ol" deyirdilr" fikrini
sylyn Napoleon Bonapart Misird "bir trk-mmlk sgri on fransz
sgrin asanlqla qalib glir" szlrini sylmli olmudu.
Bli, bir ne yzil idi ki, Avropan bir fenomen dndrr, rahatsz edir v
sxrd - trk fenomeni! Rusiyann n byk srkrd v imperatoru I Pyotr,
Fransann n byk srkrd v imperatoru I Napoleon, onlarn general v
sgrlri bu fenomeni z gzlri il grm, acsn kmidilr.
N n biz bunlar mqayis edirik? nki, birincisi, hr iki ial
hcumun hdfi eynidir - trk millti! Bel ki, Pyotr yerli qeyri-trklri v
xristian grc v ermnilri trklr qar qaldrmdrsa da, Napoleon trkmmlk halisini Misird hakimiyytdn devirmi, onlara divan tutandan
sonra rblri trklr qar qoymudu. kincisi, hr iki hcumun kknd
trk dmniliyi sas motiv idi. ncs, hr iki cahangirin iallq
yrn trk dvltlrindn daha ox trk xalqnn dyknliyi v iradsi
pua xarm v onlar tam mlubiyyt uratmdr. Bunlar xarici
iallara qar daha ox trk xalqnn azadlq vtnda mharibsini
xatrladrd. Drdncs, bu hr iki mharib Avropa imperiyalarna byk
drs oldu; onlar gtr-qoy edib XIX yzildki xarici ial siyastlri n
byk tcrb qazandlar. Avropann btn iallar anladlar ki, trklri
mlub etmyinc Asiyaya yiylnmk, onu mstmlklr blb talamaq

42

mmkn olmayacaq.
XIX yzilin birinci yarsnda Azrbaycanda iallq mharibsi aparan
Rusiya bu df imperialist siyastind tam hazrlql idi. Bu mhariblrin
gediind, aralarnda v sonralarnda mxtlif vaxtlarda Azrbaycanda olan
rus ekspert, casus, diplomat v baqa nmayndlri Peterburqa yazb
bildirirdilr ki, burann (Azrbaycann) sas halisi trklrdir. Buran ial
edrkn ermnilr biz ox yardm ediblr. Onlar burada bizim n yaxn
kmkimiz ola bilrlr. Trkiy il slh alt ay gecikdirin - biz oradan geri
kilndk ermnilri Rusiya himaysin kemi razilr krb
oralarda mskunladra bilk.
Mrkzdn gln cavabda is yazlrd ki, biz ermnilrdn yana mharibni
davam etdir bilmrik, aya kimi tdbirlrinizi grb yekunladrn.
Bellikl, Qacarlar v Osmanl dvltlrinin razisind yaayan, Rusiyaya
mharibd kmk gstrn v ya Rusiyann qzdrmas il syan, qiyam
qaldran ermnilri ruslar krrk Azrbaycanda, xsusn d amax,
Bak, Drbnd, Gnc, Qaraba, rvan, Naxvan v Zngzurda, bir d
Grcstanda mskunladrdlar.
n Qafqazn idariliyind ermnilr Rusiyann birinci kmkilri
olmudular. Lenin bir yerd qeyd etmidir ki, ermnilr tarix boyu Avropa
dvltlrinin Yaxn v Orta rqd casusu v yaxn kmkisi rolunu
oynamdr. Bir zamanlar Osmanl imperatorluunda "millti-sadiq" (sadiq
millt) adlandrlan ermnilr hl XVIII yzilin balancnda Moskvaya - I
Pyotra yazb bildirirdilr: biz (ermnilr) qorxumuzdan gndzlr mslman,
ancaq geclr xristian oluruq. Sn gl, bizi bu mslmanlarn lindn qurtar.
Sn bizi qurtarsan vzind sa Msih sn kmk edr.
Rusiyann 1826-29-cu illrd Yaxn Douda iallar zaman ona hr cr
yardm v xidmt gstrn ermnilri Rusiya hr hans bir vahid razid
mskunladrb onlar n ayrca inzibati idar yaratmaa balad. Bunun
n mrkz rvan seildi. Trkmnay mqavilsi balanan kimi rvan
xanl lv edildi, rvan qrafl yaradld. Bu iallara balq edn van
Paskevi ar trfindn oraya qraf tyin edildi. Ona fxrl "qraf Erivanski"
deyirdilr. Ondan 16-17 il sonra rvan quberniyas yaradld. Quberniya
birbaa arn idarsind saylrd. Bu o demk idi ki, rvana qar hr hans
bir hrkt v ya mdaxil rus arna qar hrkt kimi
qiymtlndirilckdi. Bununla da btn quberniyada (onun trkibin daxil
edilmi Naxvan v Ordubadda da) yaayan ermnilr arn "ziz tblri"
saylr, qeyri-rsmi imtiyazlara sahib olur, onlara hamiliyi ar z edirdi.
arlarn titullar srasnda bir titul da yazlrd: " qubernator Erivanski"
(rvan qubernatoru).
Rusiya imperiyas rvan xanlnn razisindn zaman-zaman trklri
xardaraq ermnilri yerldirdi. Trk xanln yox edib yerind rus-

43

ermni quberniyasn yaratd, bununla da glck Ermnistann v

indiki ermni dvltinin sasn XIX yzilin ortalarnda qoymu oldu.
Hrmtli oxucu, bel bir siyastin yeni bir tzahrn, yaadmz gnlrd
grdk v grrk; bel ki, bir ne il nc Qaraban dalq hisssind,
mrkz Xankndi olmaqla, "prezident sul-idarsi" yaradld v ora birbaa
prezident Qorbaovun idarsi altna verildi. Bli, Azrbaycann baqa bir
blgsind rus imperiya siyastinin tkrar! Sonu da gz qabanda! Eyni!
Rusiya Azrbaycan trklrini qrr, doma yurdundan qovur, yerind ermni
dvlti (v ya dvltlri) yaradr. Azrbaycan trklri is 200 ildir ki, dnyada
tklnmi durumda. Bu tklnmnin daha hans ynlri olmudur?
Dediyimiz kimi, uzun mddt (yz ildn ox) Azrbaycan iala hazrlaan
rus imperiyas lkmizin quzeyini ial edndn az kemmi onu tam
tcrid etmk n tdbirlr giridi. Onun ekspertlrindn (casuslarndan)
biri mrkz yazrd ki, tkc ermnilrin kmyi il bu trklri itatd
saxlayb idar ed bilmycyik, nki hr ikimiz xristian olduumuz halda,
trklr mslmandr. Ancaq bunlarn irisind baqa azsayl etnik qruplar
v kiik xalqlar (narodnosti) yaayr ki, onlar hind-Avropa irqindndirlr v
bu sardan biz (ruslara - .E.) qohum xalqlardandrlar. Onlarn da arasnda
tallar oxluq tkil edir. Ancaq bunlar mdniyyt v inkiaf sviyysin
gr trklrdn ox aadrlar, onlardan geri qalrlar. Biz bunlar z
trfimiz kib, savadlanmalarna v mdniyytlrinin yksldilmsin
hr cr yardm edib zmz idarilikd n yararl kmki tbq
yaratmalyq.
Bli, Trkmnay mqavilsindn sonra Azrbaycann quzeyind trklr
qat idarilik altna alnd:
1. Hakim imperialist rus v rusu qvvlr.
2. Casus, txribat, trk dmn ermni qvvlri.
3. Yalan-doru, hind-Avropa irqin (sonradan "ari irq" adlandrld) daxil
edilmi qeyri-trk qvvlr.
Btn bunlar Azrbaycan trkn itatd saxlamaq n yaradlm idar
sulunun idn bir-birin uladrlm v bir-birini tamamlayan blmlri
idi. Ancaq bununla i bitmi olsayd onda bizim n he olmazsa, drd yar
idi.
Rusiyann biz qar imperiya siyastinin sas xttinin biri trk dilini
paralamaa ynldilmidi. Bu cr siyast xtti hr hans bir imperiyada
olmamd. Rusiya Akademiyas bu msl il ayrca mul olur, tkliflrini
hakimiyyt tqdim edirdi. al altna alnm lklri mmur-alim, casusalim bksi brmd. XIX yzilin balancnda Rusiya siyasi-elmi

44

dbiyyatnda trk sz artq ayr-ayr anlam dayan iki kild yazlrd:

[t(y)urk], cmd: [t(y)urki]
(turok), cmd: (turki).
Birinci anlamda daha ox Azrbaycan v Qafqaz trklri nzrd tutulur,
ikinci anlamda is Osmanl trklri. Ancaq bu iki anlam tez-tez qatdrlr,
bir mllif birinci anlam btn trk dillrin aid etdiyi halda, baqa bir mllif
yalnz Rusiyann tabeliyind olanlar t(y)urk adlandrr, baqa birisi Rusiyada
yaayan trklri bzn tatar, bzn trkmn, bzn monqol dey yazrdlar.
Rus imperiyasnn yksk dvlt idarsind ilyn v Rusiyann Yaxn
rq siyastind fal alan imperiyann polkovniki, geni bilik sahibi
Abbasqulu aa Bakxanovun Glstani-rm srin syknmkl bu iki
szn ozamank mna alarlarn aydn gr bilrik:
" , ,
,
" (sh. 14-15) = "Balkarn v onunla qonu eqem, Baksan,
Bizengi v baqa (yerlrin) halisi trk dilinin qumuq lhcsind danrlar
ki, bu da xalqlarn eyniliyini gstrir".
kinci misaln (iqtibasn) byklyn gr oxucu bizi balasn, ancaq
buna mcburuq! " - ,
, , ,
, , , ,
, ()
,
,
, .
,
, (?) .
,
,
" (shif 25) = "Drd Tabasaran kndi: Maart, Maraqa,
Xuni, raq, hrin z d daxil olmaqla Drbndin hr iki yan boyunca
btn Ulu v Trkm mahallar, Tip, Mskr, abran mahallar, Qudyal
(Quba) hri, Salyanla birg irvann qalan mahallar, Bak trkmlrinin
6 kndi v btn ki qzas trki dild danrlar ki, bu da onlarn
trklrdn (tyurok), monqollardan v tatarlardan trmlri haqda hadt
verir. Ermnistanda, Grcstann blglrind, Azrbaycanda v bir ox
fars vilaytlrind hl d bu trk lhcsind danrlar. Bu lhc trk
(turetskiy), caatay, qumuq v noay lhclri arasnda onlardan n
ortacldr v bu lhcnin indiydk qrammatikas yoxdur".

45

nc misal Bakxanovun z srlrinin dili haqqndadr; o, bel yazr:

1. -, , XIV
9. , ,
(sh. 206-207).
1. Riyaz l-Qds, trk dilind, 14 fsild
9. rb, fars, trk v tatar dillrind kiik erlr.
Birinci misaldan aydn olur ki, hl o zamnalar "trk (tyurk)" dili rusdilli
dbiyyatda blnmz bir anlam dayrd.
Sonralar rusdilli bdiyyatda bu sz ox-ox zlyib onu "trk dillri"
(tyurkskiye yazki), sonra "trk dillri qrupu", ya da "trk dillri ailsi"
adlandrdlar. Bir ox hallarda "trk v tatar dillri" d ildilirdi.
kinci misalda bir yerd "trki dilind", baqa bir yerd "trk (tyurk)
lhcsind" klind gstrilmidir. "Trki dild" danan yerli halinin
(Azrbaycan v Qafqaz trklrinin) mnc trklr ("turki" yox, "tyurok"),
monqollar v tatarlardan trdiyi d ayrca vurulanr. Birinci misalda qumuq
lhcsi trk dilinin bir lhcsi kimi gstrildiyi halda, ikinci misalda "trk
lhcsi" baqa lhclr, o cmldn qumuq lhcsi n bir mrkzldirici,
lhclr arasnda bir balayc v btn Qafqazda nsiyyt vasitsi kimi
tqdim edilir.
Bakxanov qeyd edir ki, bu lhcnin indiydk qrammatikas yoxdur, yni
yazlmayb. Ayq oxucu elmin siyast adna, siyast "xatirin" nec
doladrldn aydn, aq grr. V grr ki, burada sas mqsd
Azrbaycan trklrinin dilini trk dilindn nyin bahasna olursa-olsun
qoparb (!) ona yeni bir ad - qondarma ad qoymaqdr. Orta sviyyli filoloq
da bilir ki, qrammatika dil haqqnda elmdir; gr hr hans bir lhcnin
qrammatikasn yazmaa chd gstrilirs, demli, ya o lhcnin
qrammatikas onun daxil olduu dilin qrammatikasn "mnimsyck", ya
da bu lhcdn zorla, hanssa bir mqsd n dil dzltmk, onu dil kimi
qlm vermk lazm glck.
nc misalda msl bir qdr d aydnlar. Bakxanovun znn trtib
etdiyi siyahda birinci srini trk dilind (na tyurkskom yazke) yazdn
bildirir. Hammza bllidir ki, bu sri mllif trk dilinin Azrbaycan
lhcsind yazb. O, srlrinin siyahsnn doqquzuncu nmrsind kiik
erlrini hm d trk (turetskom) v tatar dillrind yazdn bildirir. Blli
olduu kimi, Bakxanov tatar dilind er yazmayb. O, burada da tatar dili
dedikd Azrbaycan trklrinin dilini, "turetskom" dedikd yalnz Osmanl

46

imperatorluunda yaayan trklrin dilini nzrd tutur.

El xmasn ki, biz burada Bakxanovun nec doladn gstrmkl onu
tnqid etmk fikrimiz var. Yox, sla yox. Bizim sas mqsdimiz rus
imperiyasnn ELMi z iallq siyastin gr nec, hans yollar v hans
mrhllrl saxtaladrdn, elmin (ayrca olaraq da tarix, etnoqrafiya v
filologiyann) siyast nec qurban edildiyini v verildiyini gstrmkdir.
Bakxanov is bilikli alim v imperiyann yksk rtbli mmuru olduu n
onun yaradcl bizim aradrmamza tutarl nmunlrdn biridir. Onun bir
li siyastd, bir li elmd idi. O, mmur-alim tbqsinmi deyk,
qrupunam deyk daxil idi. Yazq, min yazq, bu mmur-alimlr, ya da alimmmurlar hmi ikilik arasnda qalm, tez-tez ya bilrkdn, ya da
bilmyrkdn am, aldanm, aldadlm v xalq da adrm,
aldatmlar. Yazq, n yazq ki, bu nv alim-mmurlar bugnmzd d az
deyil. Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn akademiklri - qrar liyev,
Aamusa Axundov v onlarn bir ox davamlar bu zmrdndirlr.
Aradrdmz mslnin bir az da drinliyin baxaq. XIX yzilin birinci
yarsnda Rusiyann siyast alim-ekspertlri Azrbaycan v onun xalq
haqqnda mrkz yazrdlar ki, burann halisi trkdr v zlrin d trk
deyirlr. Onlarn mnyi trk, trkmn, tatar, ouz v monqollarla sx
baldr. Rusiyann tbliyind olanlar ya ouz, ya da tatar adlandrmaqla
onlar trklrdn ayrmaq olur!!
Baqa bir hesabatda is tklif edilirdi ki, onlar lknin adna uyun
azrbaycanl (azerbaydjants, aderbaydjants) adlandrmaq daha doru
(oxu: imperiya mqsdlrin daha yararl) olard. Bli, xalqn "trk" adn
"azrbaycanl" ad il vz etmk fikri el Trkmnay mqavilsi
balanan andan meydana xmd. Krm mharibsindn sonra imperiya
xalqmzn v dilimizin adnn dyidirilmsin ynlik chdini daha da
artrd. Tklif olunan monqol, trkmn v ouz adlar rusdilli dbiyyatda
daha grnmrd. n ox ad: trk, tatar, azrbaycanl adlar ildilirdi.
On doqquzuncu yzilin sonlar - iyirminci yzilin balarnda Azrbaycann
gerk aydnlar daha ox "trk xalq", "trk dili" yazdqlar halda, imperiya
xidmtilri "tatar xalq", "tatar dili", "azrbaycanl", "Azrbaycan dili"
yazrdlar.
Rusiya onun trkibind yaayan trklri drd yer blmd: 1. Qazan
tatarlar; 2. Krm tatarlar; 3. Qafqaz tatarlar (Azrbaycann quzeyind,
Ermnistanda v Grcstanda yaayan trklr d buraya daxil idi); 4. Sibir
tatarlar.
Sad bir misal: Grcstann Qori hrind Qori seminariyasnn yannda
rus-trk mktbi ald, ad is "rus-tatar mktbi" qoyuldu. Sonralar bu
mktb grkmli Azrbaycan aydn Firidun by Krlinin zhmti
nticsind Azrbaycann Qazax hrin krld v ad dyidirilib "rus-

47

trk mktbi" edildi.

Baqa bir misal: hl vaxtil Sttar xan hrkatna bir yazsnda toxunan
Lenin yazrd ki, Qafqaz tatar yarmziyallar rus tbsi olduqlarn yaddan
xararaq Tbriz hrkatna yaxndan kmk v onda itirak edirlr.
1918-ci ild Azrbaycan Demokratik Respublikas (Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti) yarananda xalqn v onun dilinin ad "zn qaytarld". "Tatar
dili", "Azrbaycan dili" ifadlri daha ildilmdi.
Gstrdiyimiz kimi, "Azrbaycan dili", "azrbaycanl" ifadlri
Trkmnay mqavilsi dvrnd tklif edils d bu tklifi rus
imperiyasnn davam olan Sovetlr Birliyind imperiya siyastinin n
quduz davams Stalin yerin yetirdi. Onun mri il dilimiz
"Azrbaycan dili" adlandrld. Bu haqda ox yazldna gr, lav
aradrmaya ehtiyac duymuruq.
Yeri glmikn, gstrk ki, Azrbaycann gneyind trk dilinin durumu
bambaqa olmudur. Orada hakimiyyt uzun mddt trk Qacarlarn lind
idi v trk dilinin adnn dyidirilmsi Qacarlarn siyasti n el bir
hmiyyt ksb etmirdi. Qacarlardan sonra da Phlvilr v fars ovinistlri
"trk dili"nin varln danmamlar, ancaq orada baqa siyast l atmlar.
Phlvilr dvrnd v ondan sonra da bel bir qondarma nzriyy ortaya
atlmd ki, bs sn dem, Azrbaycanda, Fars, Xorasan v baqa
yaltlrd yaayan trkdilli xalqlar vvllr, uzaq kemid mnc
irandilli (?) olmular, yalnz XI-XII yzillrd Slcuq imperiyas dvrnd
trklrk (!) z mnlrindn uzaqlamlar; demli, bu xalq
(Azrbaycan trk) bu gn dilc trkdilli olsa da slind iranmnli, yaxud
hind-Avropa mnlidir, yni farslarla bir kkdndir. Bu is trklrin kknn
danlmas, yaxud kkndn qazlaraq assimilyasiya edilmsi demk idi.
Ulu ndr Mmmdmin Rsulzad 1925-ci ild yazrd: "Rusiya
idarsindki mslmanlara "trk" dedirtmk indi qazanlm bir savadr!".
Bu fikrin bir davam kimi dey bilrik: bu gn Azrbaycan trk btn
dnyada znn milli mn, milli dil v milli varln drk edrk Birlik,
Btvlk, Azadlq, stiqlal v Demokratiya urunda sava qazanmaq n
hazrlar.
Uur ola, ey trk!
Klki, 12.02.1996

48

FARS OVNZM
Bu yazn yazarkn fars ovinizminin cikindn-bikin hr nyi varsa
aqlamaq, ya da iqlandrma dnmdik, nki bu, ox byk,
mrkkb v tin bir msldir. ndiydk rus ovinizmi, alman ovinizmi,
italyan ovinizmi haqqnda ox yazlb, ox deyilib, bu ovinizmlr, demk
olar ki, dalb, rus ovinizmi is son gnlrini yaayr! Bu sadaladmz
milltlr ovinizmin tkc baqa xalqlar n deyil, zlri n d nec
byk faci v flakt gtirdiyini grmlr.
in ovinizmi haqda da ox yazlb, ox deyilib. N fayda ki, in hakim
dairlri hl d deyilnlrdn he bir ntic xarmayaraq, indki baqa
xalqlar zir, assimilyasiya edir, etdiyi vhiliklrl z xalqn da acnacaql,
xlmaz duruma srklyir.
Fars ovinizmin gldikd o, dnyann n yaramaz, n alaq tbitli
ovinizmidir! n pisi d budur ki, fars ovinizmi haqqnda, bir-iki yazn
xsaq, dey bilrik ki, n yazlb, n deyilib, n d qnanlbdr. Ona gr d
bu gizli saxlanlm xstlik baqa xalqlara zab v ignc vericidirs, fars
xalq n xrcng xstliyin evrilmidir! ovinizm farslar tarixin
bataqlna atmdr! lm ayanda olan fars ovinizmi farslar bu
bataqlqdan qurtarmaq yolunu dnmk vzin, onlara yaxn qonu olan
Azrbaycan, Xorasan, Qaqay trklrini, "Krfz rblri"ni, imkan olarsa
raq, Suriya, Diruz v Sudiyy rblrini, krdlri, bluclar v baqalarn
da bataqla, cinaytkarla v sonda lm ayana srklmy var gc
il alr, dridn-qabqdan xr.
Diqqt! Diqqt! Glin qurtulu yolunu axtaraq! Bunun n d ilk nc
fars ovinizminin btn alarlar aradrlmal, ondan zrb alacaq xalqlar
ayq salnmaldr. Ona gr d biz bu yazda fars ovinizmi haqqnda yalnz
v yalnz ycam bilgi verib tezislr klind x etmyi grkli bildik.
nanrq ki, bu qorxulu xstliy insanlar, cmiyytlr, alimlr, xsiyytlr
etinasz qalmayacaq. Fars ovinizminin maskas yrtlaraq onun i z alb
dnyaya atdrlacaq, bu xstlikdn qurtulu yolu taplacaqdr.
Bir zamanlar - aa-yuxar 15 il nc sovet rhbrliyinin bel fikri geni
yaylmd: "Biz gr mhv olacaqsa onda tk mhv olmayacaq, oxlarnn
ayandan tutub onlar da zmzl brabr dnizin dibin aparacaq!".
Bunu biln dnyann all insanlar ncdn el tdbirlr tkdlr ki, onlarn
nticsind briyyt sovet dhtindn, qanl sovet terrorundan cann
qurtara bildi.

49

Rus ovinizminin balaca modeli olan, ondan qoca v iyrnc olan fars
ovinizmindn qurtulmaq rus ovinizmindn qurtulmaqdan asandr, gr
Sovet ttifaqna qar faliyyt oxar tdbirlr bu gn rana - fars
ovinizmin qar hyata keirilrs! Haqqn yolu il yrynlr Ulu
Tanr yar olsun!
Ey insanlar, sizi and verirm insanlnza v sevdiyiniz! Susmayn! Fars
ovinizmini ifa edin, ona xidmt ednlri bu yoldan kindirin, Haqq yoluna
sslyin v gtirin! Xalqn v Haqqn yoluna glmynlr lntlr olsun!
Fars ovinizmi z ad il deyil, daha ox "iranlq" ad altnda prdlnrk
x etmidir v edir. Buna gr d onu "fars-ran ovinizmi" adlandrmaq
daha dzgn olard. Bunlarn arasnda kiik formal frq olsa da slind
mahiyytc eyni mslk xidmt edir. Bzi "iranlar" bel iddia edirlr ki,
guya iranlq ideyasn (gr buna ideya demk mmkndrs) dayanlar
fars ovinizmin qardrlar, onlarla barmazdrlar v s. v i.a. Yox, cnab
fars ovinizminin "iranlq" prdsi altnda gizlnn daha thlkli (bzilri
is aldanm, yazq) xidmtilri, siz ya bilmyrkdn, ya da bilrkdn
aldanrsnz. Bilmyrkdn aldanrsnzsa bsirt gzlrinizi an, bu siyasi
korluqdan cannz qurtarn. Bilrkdn aldanrsnzsa onda siz bu alaq
tbitli ovinizm xidmt etmkl insanla xyant edn n yaramaz
cinaytkarlarsnz!
Siz deyirsiniz ki, ran indiki ran slam Cmhuriyyti adlanan lkdir v
burada yaayan bizlrin vtnidir. ox uzaq kemi olsayd deyrdik ya
xbriniz yoxdur, ya da yadnzdan xb. Vur-tut 8 il bundan qabaq Sovet
ttifaqnda yaayan rus ovinistlri v onlara xidmt ednlr d (bu
ovinistlr v onlarn xidmtilri irisind ruslar, trklr, ukraynallar,
yhudilr, ermnilr, grclr, polyaklar, htta bu gn Rusiya v ya da rus
ovinizmi aalna qar qhrmanlqla dyn bir milyonluq een
xalqndan olan satqn eenlr d var) deyirdilr ki, Sovet ttifaq baqadr,
Rusiya imperiyas baqa, Sovet ttifaqn qorumaq, saxlamaq baqadr, rus
ovinizmini mdafi etmk baqa. Biz rus ovinisti deyilik, sovet
vtnsevrlriyik (patriotuq), olsa-olsa hm d Rusiyan v ruslar sevirik,
burada n qbaht var? Bu adamlar Ukrayna, Azrbaycan, Grcstan,
Qazaxstan v s. lk v xalqlarn Rusiya trfindn ial edildiyi gnlri
"biz Rusiyan sevirik, ona knll birlmiik" dey bayram edir, xalqlar zor
v qorxu altnda alb-oynamaa mcbur edirdilr.
Bilirsiniz dnyada alaqln, vhiliyin v mnvi xlaqszln n murdar
bir kli ndir? Odur ki, aclq, yalavaclq, zab, ignc v zlm mruz
qoyduun insanlara v ya xalqa, millt mr edsn, onlar mcbur edsn
ki, dur al, oxu, oyna v de ki, mn xobxtm, dur zalma de ki, mn zlm
yox, sadt gtirmisn!!

50

Bel sorsaq ki, kimdir zalm?

Min illrdir ki, dnya mslmanlar "Allah mzluma (zlm olunana) kmk,
zalma (zlm edn) lnt elsin. Zalmn czasn versin!" dey dua edirlr.
Alt yz il bundan qabaq dahi bn Xaldun (1332-1406) dnyada tannm
"Mqddim" adl srind yazmdr: "ndi haqsz olaraq vergi toplayan
thsil mmurlar zalmdr, artq vergi toplayanlar zalmdr, vergini yama
ednlr zalmdr, xalqa haqlarn vermynlr, baqasnn mal v
mlklrini qsb ednlr tamamil zalmdr. Btn bunlar hakimiyytin
maddsi olan cmiyyti ypradar, n byk zrri d dvlt kr".
Byk tarixi, hququ, sufi, filosof-sosioloq, syyah, diplomat, siyasti,
alim bn Xaldunun szn ("xalqa haqlarn vermynlr tamam
zalmdrlar") kims etiraz ed bilmz. Ancaq btn bu deyilnlrl yana,
bu gn qrx milyonluq Azrbaycan xalqnn taleyi el zalmlarn lin db
ki, onlarn nvn, cinsini, zatn v siftini myyn etmk ox tindir.
Azrbaycan xalqnn hm Quzeyd, hm Gneyd haqqn vermyn
zalmlar hm d bu xalqn haqqn yeyirlr; var-yoxunu, rf v namusunu,
yurdunu-yuvasn hrraca qoyurlar; dyr, syr, zindanlara atr, ldrrlr;
dilini, mdniyytini lindn alb milli lyaqtini zirlr; qul, kl zncirin
qandallayb ruhunu eynyirlr; ac-yalavac, yas iind saxlayr v deyirlr:
al, oyna, bizlr dua et, de ki, siz imamsnz, siz dahilr dahisisiniz, mhz
sizlrin klgsind biz bu dnyada - cnntd firavan yaayrq v sizlrin
saysind d cnnt gedcyik!
Ah, zalmlar zalm, siz skkiz qat zalmlar, siz yz qat zalmlar, siz
bilmirsiniz ki, zlm yerd qalmaz, siz bilmirsiniz ki, zlm il abad olan dl il
brbad olar bir gn, siz bilmirsiniz ki, zalmn zlm varsa mzlumun da ah,
Allah var! Siz bilmsniz d, bilmk istmsniz d Tanr grr, bilir. Haqqhesab gnlri yaxndadr! Szsz ki, bu, Tanrnn iidir, ancaq Tanr bu ilri
- dalti, haqq yerin qoyma Haqq adamlarna tapracaqdr!
Azrbaycann byk dmni olmudur: 1) Parsa; 2) rb xilafti; 3)
Rusiya.
Bu Parsa (Pars, Peres, Persida, Persiana, Parsua, Persiya, Fars v baqa
killri d var) haradr v nec yaranmdr?
Tarix drindn baxsaq aydn olar ki, Parsa "farslarn yaad yer, fars
lksi" demkdir. Pars bir toplumun addr. Yunanlar onlara pers, perse,
perses deyirdilr. rblrd "p" sssizi (samiti) olmadna v rb dilinin
ss uyunluuna gr onu "f" sssizi (samiti) il vz etmi, parsa fars
demi v o cr d yazmlar. El buradan da, ayrca da olaraq rb-islam
aal dvrndn (VII-XII yzillr) farslarn zlri d daxil olmaqla trklr,
rblr v baqa xalqlar da parsa szn fars sz il vz etmilr.
Yunanlar v bizansllar z qdim ifadlrini dyidirmyrk parslar pers,

51

persus dey tanmaqda v yazmaqda davam etmi, buradan da Avropa

dillrin v rus dilin bu sz "pers" klind kemi v zn mhkm yer
qazanmdr. Ermni dilind "f" sssizi (samiti) olmadna gr ermnilr
"fars" yox, "pars" deyirlr. fqanstan, Hindistan v Orta Asiyada "pars" v
"fars" hr ikisi ildilir.
VII-IX yzillrd islam dinini qbul etmyn yz minlrl maqlar
(zrdtlr) kb Hindistana getdilr. Onlarn oxu fars (pars) olduu
n onlara bu gn d parslar deyilir. Bir mlumata gr, onlarn say 100
min, baqasna gr, 150 mindir. Azrbaycan v Anadolu (Kiik Asiya)
trklri istr danqda, istr yazda rb dilinin tsiri altnda yalnz "fars"
szcyn ildirlr.
Orta alarda "pars"dan dnb "fars" olan, indi d zlrini daha ox "irani,
iranilr" adlandran parslar miladdan qabaq IX-VIII yzillrd Hind aynn
aa hvzsindn - qdim ata-baba yurdlarndan axn-axn k edrk
Elam dvltinin torpaqlarnda yerlmilr. Hindistan kknli farslar trkdilli
elamlarn himaysin snaraq mman dnizi sahillrind, Bsr krfzinin
quzeyind mskunlaaraq buralarda zlrin yeni vtn qazandlar. Eradan
qabaq VII yzild indiki iraz hri yaxnlnda, daha ox bir raziy
toplaan parslar bir byk tayfa ittifaq halnda birldilr. Onlarn bir razid
toplab bir inzibati razi yaratmalarn Elam dvltinin siyasti tlb edirdi.
Bel ki, elamllar indiki irazdan 50 km quzey-douda hr saldrm, onu
yeni yaltin paytaxt etmidilr. Hmin hr v onu hat edn yalt
parslarla mskunladrlmdr. Sonralar hakimiyyt gln pars slalsi
hmnilrin (Haxamanii) nmayndsi I Dara (m.. 522-486) bu hrqsbni yenidn qurmu v hmnilrin sas paytaxtna evirmidir. Bu
hr Parsa adlanrd, onu hat edn torpaqlara da Pars yalti deyilirdi.
Mhz bu hr yunanlar Persepolis, yalt is Persiada, ya da Persiana
deyirdilr, bu da "pars lksi", yaxud "pars hr-dvlti" mnasna glirdi.
Parsann ilk zlnn qoyulmasnda elamllar sas rol oynasalar da onun
inkiaf v mstqil dvlt evrilmsind parslar midiyallara minntdardr.
Bel ki, dediyimiz kimi, parslar elamllarn vassal idilr.
Elam dvltinin tnzzl uramasnda Assuriya ilkin sbb olmudur.
Assuriya hkmdar Aurbanipal miladdan nc yeddi kr (665, 655, 652,
648, 646, 645, 640-639-cu illr) Elama basqn yapb onun bir ox yalt v
hrlrini xaraba qoydu, halisini qlncdan keirib var-yoxunu talad.
Assuriya btn drd yann - Elam, Babil, Urartu, Suriya v baqalarn
qorxu v zlm altnda saxlad bir dvrd Azrbaycan-Midiya dvlti
meydana xd.
Midiya dvlti v tarixi haqda mxtlif fikirlr v mbahislr vardr. Ancaq
biz qti bu fikirdyik ki, Midiya Azrbaycan-trk dvltidir. Midiyan tkil
edn alt byk el trk ellri idi. "Midiya lksi" (Kur Midiya) ifadsin
miladdan nc 9-cu yzilin balarnda Assur yazlarnda rast glinir.

52

Midiyallar miladdan nc 14-13-c yzillrd, blk d ondan daha qabaq

kiayarasnda tannrdlar. Btn tarix qaynaqlar v ada tarixilr m..
birinci minilliyin balancnda Azrbaycanda mrkzi Urmiya gl
yaxnlnda yerln Manna dvltinin olduunu v bu dvltin
Azrbaycan-trk dvlti olduunu qbul edirlr. Bununla yana, Midiya
ellrinin-tayfalarnn
rdbil-Qzvin-Zncan-Hmdan
boylarnda
yaadn, gah Mannaya daxil olub, gah da mstqil faliyyt
gstrdiklrini, mannallar zifldikc midiyallarn gclndiyini tarix
mbahissiz qbul edir. Sadc olaraq, Manna yzillrl Assur, Babil v
Urartuya qar daim mhariblrd olmu, m.. yeddinci yzild Babil,
Elam, Manna, Assur v Urartu bir-biri il mhariblrd tnzzl uram,
bu mharib shnlrindn bir qdr uzaqda qalm midiyallar z gclrini
bir yer toplam, tam mstqil dvlt yaratm, Hmdan (Ekbatan)
zlrinin paytaxt edrk Elam v Babili mlub v zlrin mttfiq edrk
Assuriyan darmadan etmilr. "Hkmdarlar hkmdar" adlanan Midiya
hkmdar Kiaksarn dvrnd (m.. 625-585) Midiya sanki hr hans bir
olaanst gcn yardm il Elam, Mannan, Babili, Assuriyan, Urartunu
fth etdi, Lidiyan zndn asl duruma sald. Elamllarn bir caniini olan
hmnilr v onlarn idariliyind olan Parsa Midiya dvltinin trkibin
qatld.
Gstrdiyimiz kimi, Parsa nc Elamn bir yalti idi, hmn d orann
caniini. Bundan istifad edn parslar ilk nc Elamn rqin v mrkzin
yaylrdlar. M.. yeddinci yzilin balancnda Assuriya trfindn
mlubiyyt urayan Elamn zifliyindn yararlanaraq ona zrblr vurur,
z nfuzlarn artrrdlar. Ancaq btn xyant v abalamalara
baxmayaraq hmnin (slalnin banisi) v onun olu ipiin (m.. 675640-c illr) caniinliyi dvrnd Elamn hakim nfuzu Parsann zrind
qalrd.
M.. 640-639-cu illrd Elamla Assuriya arasnda olan savada ipiin
olu v varisi I Kir Elamn vassal kimi vuruurdu. Blli olduu kimi, bu
mharibd Elam tam mlub olmu, onunla yana "Persuma hakimi" I Kir
d mlublar srasnda idi. I Kir (m.. 640-604-c illr) olunu Assuriya
hkmdar Aurbanipaln yannda girov qoyaraq kemi hamisi v aas,
indi mlub Elama qar xr, daha dorusu, ona arxadan zrb vuraraq
Elamn Anan hrini v Anan vilaytini z lin keirir. Bu zaman
Kiaksar Anan v Parsan tutur, hmnilr nominal caniin hakimiyytlrini
itirir, nc Elamn xidmtilri olan hmnilr bundan sonra Midiya
hkmdarna xidmt edirlr.
Midiya hkmdar, daha dorusu, imperatoru yenilmz Kiaksar lndn sonra
onun yerin olu Astiaq keir (hakimiyyt illri m.. 585-550). Astiaqn
hakimiyyti dvrnd d Midiya Yaxn v Orta rqin n gcl imperyias
idi. Ancaq 6-c yzilin ortasnda Midiya imperiyasna qar xarici gclr
mbarizy balayr. Babilistan, iskit, kas (qaz) v saklar Midiyann

53

hdudlarna mdaxil edirdilr. Bundan istifad edn parslar daxildn

evrili hazrlayrdlar. Parslar bu anadk Midiyann mrkzi Ekbatanda
zlrin myyn yer qazanm, htta Astiaqn saraynda mvqe
tutmudular. hmnilrin bas II Kir sarayda gcl nfuz qazanm, bir
sra yanlar mxtlif yollarla l almd.
Bu zaman Astiaqn ordu bas Harpaq da hkmdara qar gizli mbariz
aparrd. Azrbaycann quzeyind qdimdn yaayan kaslar (qazlar)
Midiyaya qar mhariby balayr. Astiaq kaslara qar II Kirin bal
altnda gcl bir ordu gndrir. II Kir xyant edrk kaslarn trfin keir,
onlarla sazi balayr, birlikd Midiyaya qar mharib aparrlar. Mharib
m.. 553-c ildn 550-ci ildk, 3 il davam edir. Bu il rzind trk kaslarla
trk midiyallar bir-birini qlncdan keirir. Ancaq midiyallar yen d
mlubedilmzliklrini saxlayrdlar. Bu anda ikinci byk xyant ba verir.
Ordu bas Harpaq saray evrilii edir. M.. 550-ci ild kas v pars
birlmlri Hmdana (Ekbatana) girir v Astiaq ldrlr. Herodot yazr ki,
Astiaq lm ayanda Harpaqa deyir: "gr snin mniml davtin var
idis baqa cr edydin. Ancaq sn xyant edib hakimiyyti bu claf
parslara satdn!".
Bli, bu, ox byk bir tarixi xyant idi. Harpaqn v Kirin xyanti, kas-sak
trklrinin hcumlar nticsind Azrbaycan-trk dvlti Midiya imperiyas
squt etdi, parslar hakimiyyti l keirdilr. Bu qvvnin irisind
qlbdn yararlanan yalnz II Kir - parslar oldu; II Kir Astiaqn olan
nslinin olmadn grb onun qz Amitadann rini edam etdi v
Amitadayla zorla evlndi. Bununla da o, Midiya taxt-tacnn "varisi" oldu.
Tarixd ilk df olaraq trk dvltinin bana parslarn nmayndsi kedi, II
Kir Midiya imperiyasnn hkmdar oldu. O, imperiyadak axnamalar
aradan qaldrb, htta Lidiyan da ial edib Midiyaya qatd. O, Azrbaycan
btvlkd Midiyaya birldirmk n lknin quzeyin hcuma kedi.
M.. 530-cu ild kas-sak v bas-sak (massaket) trklri il dyd mlub
oldu. Massaklarn qadn hkmdar [Tomris] II Kiri mlub edndn sonra,
tarixd yazl rvayt gr, onun ban ksib qanla dolu bir tulumun iin
salm v demidir: "Sn ki qan imkdn doymurdun, indi doyunca i!".
II Kirdn sonra onun yerin olu II Kambiz (m.. 530-522) keir, ondan
sonra is II Kirin baqa olu v Kambizin qarda Bardi keir. Bu zaman
midiyallar hakimiyyti yenidn l keirmk n Qaumatann bal
altnda qiyam qaldrrlar. Hakimiyytin parslarn lindn xdn grn I
Dara Bardiy sui-qsd dzldib onu ldrtdrr v o da II Kirin yolu il
gedrk II Kirin qz Atossayla zorla evlnir v "qanuni varis" olur.
I Dara (m.. 522-486) imperiyada ba qaldrm btn syan v separat
hrkatlar bour, Midiya imperiyasn brpa edir. O, Parsa hrini yeni
paytaxta evirir, bununla da Midiya dvltinin hakimiyyt qurusu badan-

54

baa parsladrlr. mperiyann drd paytaxt hri: Hmdan (Ekbatan),

Suz, Babil v Parsa (Persepolis) olmasna baxmayaraq parslarn sas
mrkzi Parsa (indiki irazn yaxnlnda) idi, onlar Parsadan quzey
yaylmaa balamdlar.
hmnilr slalsinin I dvr caniinlik, II Kirdn balayaraq hkmdarlq
dvr olsa da dvlt pars (fars) dvlti deyildi. Mhz I Darann dvrnd
dvlt parslamaa balad. Pars ovinizmi el bu dvrdn zn aq
kild bruz verdi.
I Dara imkan olan btn mnsblr parslar tyin etdi. Ordu sasn
midiyal trklrdn ibart olsa da, imperiyann hrktverici qvvsi trklr
olsa da hakimiyyt tam parsladrld. Pars yanlarna hddn artq
imtiyazlar verildi. Parslarn ksriyyti vergidn azad edildi. Mixi yazlarn
Manna, Elam v midiyallardan mnimsyn parslar get-ged Midiya
mdniyytinin varislrin evrilirdilr.
Fars dvltinin sasn Astiaqn lmndn sonra (m.. 550-ci il) qbul edn
tarixilr shv edirlr. Htta fars ovinizminin son byk nmayndlrindn
olan Mhmmd Rza Phlvinin gstrii il onun hakimiyyti dvrnd bir
ran tqvimi yaradlmd; hmin tqvim II Kirin hakimiyyt gldiyi ildn
balayrd. Buradan da birinci ntic xr ki, demli, II Kir qdr fars dvlti
olmamdr. kincisi, kimins hakimiyyt glmsi il tqvimin balamas
hakim-ovinizmin baya mhsulundan baqa bir nsn deyil. ncs,
tarixi saxtaladrb Midiya dvltini fars dvlti saymaq kim v ny
grkdir - ovinizmdn baqa. Drdncs, ban bir trk qadn hkmdar
Tomrisin (Dmirin) ksdiyi hkmdarn xyant nticsind hakimiyyt
gldiyi tarix hans mntiql bir xalqn - parslarn (farslarn) tqviminin sas
olmal idi? Btn bunlar farslarn zlrini bel a-ba qoyan kor
ovinizmdn dour.
Btn bunlarla yana, qeyd etmliyik ki, parslarn sl hkmdar v parslar
(farslar) dnya tarix shnsin xaran I Dara olmudur. Onun qzl sikk
ksdirmsi v Parsada (Persepolisd) hkmdar iqamtgah tikdirmsi Parsa
dvltinin mstqilliyin dlalt edirdi. Parslarn hakim olduu imperiyaya
m.. 330-cu ild Makedoniyal sgndr son qoydu. sgndr Parsan
(Persepolisi) yandrb, xaraba qoydu. O, mumiyytl pars yanlarna
amansz divan tutub, pars xalqna el bir dadc zrb vurdu ki, parslar bir
d 500 ildn sonra z qvvlrini bir yer toplayb yeni dvltd hakimiyyt
gl bildilr.
Pars (fars) ovinizmi bu mlubiyyti tarix boyu hzm ed bilmdi, buna
gr d uydurmalar qondarb zn tskinlik vermi, fars xalqn aldadaraq
ovundurmaa almdr. Bu uydurmalardan biri d budur ki, guya sgndr
fars hkmdarlarndan birinin qeysr Filipp gndrdiyi cariydn olmudur.
Bu cariy-kniz Filipp gndrilmzdn nc fars hkmdarndan hamil

55

imi, Filipp bunu bilmmi, onu zn arvad etmidir. Demli, sgndr

farslarn trmsidir.
Daha sonralar, yni rb iallarndan sonra daha ox "fars" adlanan parslar
islam dininin tsiri il Makedoniyal sgndri bir qdr d mifldirrk onu
baqa bir sgndrl - sgndr Zlqrineynl vz etdilr. "Zlqrineyn" iki
mnada yozulurdu: 1) "Zlqrineyn" - rbc "iki qrin yaam"
mnasndadr, halbuki Makedoniyal sgndr 33 il yaamdr; 2)
"Zlqrineyn" - rbc "iki buynuzlu" demkdir. Fars mif v dastanlarnda
bunlar bir-birin ulam, tarix hqiqtindn he bir iz qalmamdr.
Parslar (farslar) darmadan v qtl edn v etdirn Makedoniyal sgndr
farsdilli dbiyyatn byk, msbt, bzn d peymbr surtin
(obrazna) evrilmidir.
Parslarn tarixd ikinci dvlti Sasanilr dvlti saylr. Bir tarixi kimi dey
bilrm ki, parslar he bir zaman dvlt yaratmamlar. Onlar hr
hanssa bir dvltin trkibind zaman-zaman o dvltin mrkz qurusuna
(dvlt aparatna) soxulmu, myyn mvqelri l keirmi, frst
gzlmilr. Hmin dvlt hr hans bir uursuzluq ba vernd, ya da
xarici v daxili sbblrdn tnzzl uradqda farslar xyant edrk
dvlt evriliind itirak etmi, sadc arpan qvvlr arasnda xarici
qvvlrdn dstk alaraq hakimiyyti l keirmilr. hmnilr Midiya
dvltind, Sasanilr Parfiya-Arsak (Arak) dvltind, Bveyhilr (Builr)
(vvl Ziyarilrin qoun balar qarda Ziyarilri devirdilr) Abbasi
xilaftind, Phlvilr Qacar dvltind eyni kild dvlt evrilii il v
xarici gclrin kmyi nticsind hakimiyyt glmi slallr-xandanlar
olmular. Parslar-farslar btn tarix boyu cmi drd dvltin banda
dayanmlar. Bunlarn irisind parslar n n nmlisi v bir yandan fars
milli ruhunun, bir yandan da fars ovinizminin sas qaynaqlarndan biri olan
Sasanilr dvlti olmudur.
Sasanilr dvltinin zln rdir Papakan qoymudur. Ancaq
deyilnlr gr, onun babas Sasan Parsann Parfiyaya tabe hakimlrindn
olmu, buna gr d slalnin hakimiyyt glmsini onunla balayaraq,
dvlt "Sasanilr dvlti" adlandrlmdr. Sasann z haqqnda tarixd el
bir mlumat yoxdur. Blli olduu kimi aa-yuxar 477 il (m.. 250-dn
miladn 227-ci ilindk) yaayan Parfiya dvlti Parsan da z tabeliyind
saxlayr, orann hakimlrini tyin edirdi. Sasan da o hakimlrdn biri olmu,
onun yerin ken olu rdir (Ardair) Parfiya hakim slalsi Araklarn
caniini idi.
II yzilin sonlarndan Parfiya tnzzl urayr. Parfiyann tnzzl
daxildki kimlrl yana, elat alanlarn hcumlar il bal idi. Bunu
grn romallar Parfiyann bat torpaqlarn ial etdilr. Onlar ikiayarasnn
(Mesopotamiya) byk hisssini d qoparb z razilrin qatdlar. Dvltin
mrkzi Ktesifon (sonralar Mdain), onsuz da, squta uramd. Bel bir

56

durumda Parsann caniini rdir z hkmdarnn yxldn grb ona

qar xd, daha dorusu, yxlana balta vurdu, Arakllarn son
nmayndsi V Artaban hakimiyytdn devirib taxt-tac l keirdi.
Ktesifon-Selevkiya paytaxt olaraq qald. O, 227-ci ild Ktesifonda hkmdar
elan edildi (227-239). Onun olu I apurun hakimiyyti illrind (239-272)
sanki Parfiya yenidn brpa edildi.
422 il davam edn Sasanoullar slalsi - hakim xandan parslarn bir xalq
kimi tkkl tapmasnda hlledici rol oynad. Tarix sanki bir d tkrar edildi;
hmnilr kimi Sasanilr da btn hakimiyyt qurularnda parslar
yerldirib onlar xsusi imtiyazl xalq-tayfa etdilr, fars ovinizmi hakim
ksildi. lk-imperiya 4 byk yer ayrlb, hr birin tyin ediln hakim ah
adlandrld. Sasanilrin hakim nmayndsi is ahnah adlanrd.
Sasanilr dvlti szn sl mnasnda orta a imperatorluu idi, o,
Midiyann yerind yaranm v Midiyann razic kiildilmi formasnda idi.
Midiyadan frqli chti orasnda idi ki, birincid trklr, ikincid farslar hakim
mvqed dururdular; trklr ovinizmin n olduunu bilmdiklri, dvltiliyi
sas gtrdklri halda, parslar hakim ovinizmin prinsiplrini sas
gtrrdlr.
Altnc yzil Sasanl imperiyasnn yksli dvr olmudur. Bu dvrd yeni
iallar hesabna imperiya bym, Mzdkilr hrkat sonda tam qlb
ala bilms d imperiya ind siyasi-ictimai v iqtisadi mnasibtlri
yenildirmi, maniliyin tsiri nticsind myyn tkaml uram,
zrdtlk Yaxn v Orta Douda n nfuzlu din evrilrk hm d
Sasanllarn dvlt dini olmudur. Blli olduu kimi, zrdtlk hl
Sasanllarn ilk hkmdarlarndan olan I apurun trfindn dvlt dini elan
edilmidir. Ancaq imperiyada baqa dinlr v dini tlimlr - buddizm, manilik,
amanlq, xristianlq v onun nestorian, pravoslav qollar, sabilik, yhudilik
v baqalar geni yaylm, bunlar arasnda daim kskin mnaqilr
olmudur. Altnc yzild is zrdtlk tam hakim ksilmi, onun
mbarizsi sasn xristianla qar ynlmidi.
I Qubadn hakimiyyti illrind imperatorluq gclnmy balam (o, iki
df hakimiyyt glmidir: 488-496, 498-531-ci illr), I Xosrov Nuirvan
(nuirvan) (hakimiyyt illri: 531-579), IV Hrmz (579-590), II Xosrov
Prviz (591-628) zamanlarnda qdrtinin v yrtclnn, qaninliyinin n
yksk tpsin qalxmdr.
Fars ovinizminin qidaland sas qaynaqlardan birisi sonralar
saxtaladrlan, fsan v miflrl bzdilrk mifldiriln bu gstrdiyimiz
tarixdir. Fars ovinistlri byk lovalqla dlrin dyrk deyirlr: "Bizim
damarlarmzda nuirvan (Nuirvan) qan axr".
Bir az sonra Qubadn, nuirvann v Xosrov Prvizin sl kimliklrini

57

grcyik, hllik indi II Xosrov Prvizin lmndn sonrak Sasanllarn

durumuna trgi gz yetirk.
II Xosrovun Bizansla ara-sra 25 il davam edn mharibsi bizansllarn
qlbsi il bitdi. Bizansllar II Xosrovu z oluna ldrtdlr. 628-632-ci
illrd - drd il iind Sasan imperatorluunda 10 (on) "ahnah"
hakimiyyt glib-getdi. mperatorlua daxil olan lklr v xalqlar
ypradld. Orta Asiyada Ceyhun ayndan tutmu Fratn sa sahilindk,
Drbnddn mman dnizindk byk bir razid yerln lklr, o
cmldn Trkstan, Azrbaycan, Xorasan, Azrbaycan raq, rb raq,
Parsa v baqalar xarabalqlara evrildi, rfsiz Sasanl hakimiyyti bu
lklrin xalqlarn ara mhariblrind (i savalarda) bir-birin qrdrd,
zlm v istibdad insanlarn gc v inamn yoxa xard. El buna gr d
634-637-ci illrd rbistan yarmadasndan yenic darya xan rblr
zlrindn 4-5 qat artq olan sasanl ordularn Buveyb v Qadisiyy
dylrind darmadan etdilr, 641-642-ci il Nhavnd dynd
imperatorluun birlmi ordularn mhv edib 649-650-c illrd Ceyhun
aynn sahilin yetidilr. Sasanllarn sonuncu imperatoru III Yezdigrdi
Mrvd 651-ci ild yaxalayb ldrdlr. Bununla da qanl sasanl
imperatorluuna son qoyuldu. Ancaq xalqlar azad olmad. mperatorluun
torpaqlar v xalqlar yeni bir qanl imperiyann - rb xilaftinin cngin
kedi. Yeni bir dinl - islam dini il silahlanm v byk hrbi qlblr
qazanm rb ovinizminin qarsnda pars ovinizmi mlub oldu.
rb dilind "p" ssi yoxdur, ona gr d rblr "pars"a "fars"
dedilr. El bundan dolay parslar zlri d bundan sonra zlrin fars
dedilr. rblr Parsa yaltini "Bilad l-fars" ("fars lksi") adlandrdlar.
rb zlmn tab gtirmyn fars zalmlarnn bir qismi kb-qab z ski
baba yurdlar olan Hindistana qaytd. Qalanlar is islam dinini qbul edib
nfs kmdn rb aalarna can v knldn qulluq etmy baladlar.
slam dinini qbul edn farslar onu iridn paralamaq n yollar
axtarrdlar. Bu haqda bir az sonra!
Bir daha xatrladrq ki, fars ovinizminin tarix boyu sykndiyi sas
qaynaqlardan, dayaqlardan biri mifldirdiklri hmnlilr v Sasanllarn
tarixi olmudur. Bu slallrin tarixinin nec mifldirildiyi ox geni bir
mvzudur. Bu haqda bir ne cild kitab yazmaq olar. Biz burada, sadc
olaraq, bir ne misalla qsaca hmn xtti tin d olsa gstrmy
alacaq. gr glckd vaxt v imkan olsa fars ovinizminin,
panfarsizmin v paniranizmin btn kklrini v budaqlarn aradrb z
xarmaa, onun antibri mahiyytini ab gstrmy chd gstrcyik.
Bu mvzunu aradrmaq ox nmlidir. nki fars ovinizminin,
panfarsizmin v paniranizmin n byk zrri trk milltin olmu, bu tlk
hiylgrliyi il yaradlm iblis mfkursi trk milltin saalmaz yaralar
vurmu v vurmaqdadr. Ayrca olaraq Trkiy, raq, Azrbaycan v Orta
Asiya trklri birdnlik, yqinlikl bilmlidirlr ki, rus v fars

58

ovinizmi biz trklrin n qddar, amansz dmnidir v onlara qar

amansz mbariz aparmalyq! Birdnlik, tam yqinlikl bilmliyik ki,
panfarsizm (farslq) v paniranizm fars ovinizminin qoa qanadlardr, biri
obirinin trs zdr, panfarsizmd ifa olanlar paniranizmd gizlnirlr.
"Fars" aydndr - bir xalqn addr. "ran" is aydn deyil, mcrrd bir
anlaydr. Mcrrd, qaranlq, kimsy aydn olmayan, qondarma bir szn
v szcyn ad il alver etmk, dnclri dumanlatmaq daha qolay olur.
40 (qrx) il yaxndr ki, mn bu szn hans anlam dadn yzlrl
insanlardan, alimlrdn sormuam, kims buna aydn, dqiq bir cavab ver
bilmyib.
"ran" bir corafi anlaydrm? Yox! gr corafi anlaydrsa hans yerlri,
torpaqlar hat edir? He bir razini!
"ran" dvlt anlaydrm? Yox!
Uzun szn qsas, "ran" xyal bir qatq, gerk anlaya glmyn bir
ifaddir.
N is! Bel aydn olur ki, Yaxn Douda tarixi-corafi anlaylar olan
Azrbaycan, Xorasan, Trkstan, Blucistan, Parsa, cm raq, Dylm,
Tbristan v baqalar zaman-zaman bir dvltd, daha dorusu hanssa
bir imperiyada birldirilrk "ran" adlandrlmdr.
Mslnin sl mahiyytin kek. Adlar yuxarda kiln lklrin n
qdim v sas halisi on min illrdir ki, trklr olmudur. Parslar bu raziy
aa-yuxar 2800 il bundan nc glmi, 2550 il bundan qabaq, yeni
eradan vvl 553-c ild Midiya dvltind hakimiyyti l keirmi v fars
slalsi hmnilr ahlq taxtna oturmudur (eradan nc 553-330-c
illr). Bellikl, Parsal ahlarn tarixi farslarn tarixin evrilmidir.
El bununla bal olaraq, hamnn bildiyi kimi farslarn son ah
Mhmmdrza Phlvi z ahl dvrnd gstri verdi ki, lkd
ildiln milad (xristian) v hicri (mslman) tqvimlrindn lav yeni
tqvim yaradlsn v bu tqvim hmnilrin birinci hkmdar-ahnah II
Kirin taxta xd ildn balasn. Hmin tqvim yaradld v adn da "ran
tqvimi" qoydular. Bli, bu idi 2500 il srb gln fars ovinizminin bir
nticsi v mahiyyti. Tarixi, dbiyyat, elmin hans sahlrini aradrrsnz
aradrn, fars xalqnn tarixi yoxdur, fars ahlarnn tarixi vardr - z
d mifldirilmi, mifik bir tarix, mifik bir dbiyyat!
Bu byk, xaotik mif dnyas nec yaranmdr, onun qaynaqlar
hanslardr? Burada iki sas qaynaq var:
1. zrdtlk dini;

59

2. fars ahlar haqqnda yaradlan nallar, rvaytlr, uydurmalar, bir

szl byk dnya dinlrinin yaranmasndan qabaq dnyaya hakim
ksilmi miflrin sonradan fars ahlarnn adna yazlmas.
Blli olduu kimi, zrdtly dnyann grkmli bilginlri mrhly
ayrrlar:
zaratutrianizm
zaratutrisizm
zaroastrianizm.
Birinci mrhl Zrdtn yaratd Avestann sasn - Qatalarn tkil edir
(onun ilkin balanc tarixi blli olmasa da aa-yuxar miladdan nc
beinci yzildk olan dvrd yarand sylnilir). kinci mrhl "Kiik
Avesta"da ("Xorde-Hrda Avseta") z ifadsini tapm, Zrdtn lmndn
sonra yaranmdr v miladdan nc beinci yzildn sasanllar
hakimiyytinin ortalarnadk olan dvr dr. nc mrhl sasanllar
dvr v ondan bir az sonraya aiddir.
Zrdtlk ox maraql bir tarix kemidir. Bildiyimiz kimi br hl dinlr
atmam on min illr boyunca mifl yaam, insan yaamnda miflr n yer
tutmudur. nsan olu zaman-zaman mifdn din doru inkiaf yolunu
yrm, ancaq oxallahla daxil olmu, sonra oradan da tkallahla
tapnmdr.
Zrdtlk ilk tkallahlq dinlrindn biri, blk d birincisidir.
Maraql olan ndir? Zrdt xalq mifdn qurtarb tkallahl din gtirdiyi
halda, ondan sonra bu dini zlrin silah edn farslar onun ikinci,
nc mrhlsind bu din ski miflri yenidn soxmu, min il
lavlr edrk zrdtly yeni srlrl, kitablarla mifldirmi, onu
fars ovinizminin altin evirmilr.
kinci maraql cht orasndadr ki, farslar islam dininin d bana bu oyunu
gtirmi, onu gclri atd qdr mifldirmilr. Fars hkmdarlarnn
szlri il desk, "yirtk, ilan-qurbaa yeyn rblr" (slind beldir:
zn dnsn ey rxi-flk, gr nlr yapdn, n gnlr qaldn ki, yirtk,
ilan-qurbaa yeyn rblr Kyan taxtna l uzatdlar!) 450 illik Sasanl-fars
imperatorluunu bir hmld darmadan edib, yzillrl formalam fars
ovinist yekxanaln, txxsn sndrmdlar. Farslar bunu he cr
hzm ed bilmirdilr. Ancaq islamla ideyaca silahlanm rblr tez bir
zamanda byk bir imperatorluq yaradandan sonra rb ovinizmi tyan
eldi; bundan sonra 1270 il hr hans dvlt yarada bilmyn, ahlqdan
mhrum olan fars ovinizmi btn gcn islamda txribata v fars
ovinizmini tarix v dbiyyat vasitsi il ideologiya yaratmaa ynltdi.

60

Fars ovinizmi islamda iliyi alaraq onu btn islama qar qoydu, tarixi
xsiyytlr olan imamlarn trcmeyi-hallarn, hyat v yaradclqlarn
miflrl qardrd, miflrl saxtaladrd. lialahiliyi (IV xlif, imam hzrt
lini Allah sayanlar), ismaililiyi farslar yaratdlar.
Farslar miflr yaratd: "Yerin bir ipi var, o da yer znn valisi hzrti-linin
linddir; onu n vaxt trpts zlzl olur"; "Peymbr meracda olarkn
plov yemi, onunla brabr bir l d o plovdan yeyrk Peymbr
yoldalq etmidir. Bu, Allahn yanna Peymbrdn nc getmi li idi";
"mam Hseyn yanda ikn xurma aacnn klgsind oynayrd. Anas
hzrti-Fatim glib grd ki, orada bir jdaha iki yer paralanb, qorxuya
dd, hzrti-Peymbrin yanna qad. Peymbr dedi: Bilirm ny
glmisn, he tla keirm, o jdahan olun Hseyn iki yer paralayb";
"hzrti-Hseyn qlnc ald, hr qlnc alanda 40 min ba saa, 40 min ba
sola tkld"; daha nlr, nlr. Ulu Tanr, sn zn bala!
"Fars ovinizmi v slam" mvzusuna bu yaznn sonunda bir d
qaydacaq.
nd dediyimiz kimi, farslar miflri gerk tarix, gerk tarixi mif
yapmaqda blk d dnyann n mahir xalqdr. Gerk, hm d
sosiologiya, tbitnaslq v flsf il ulam bir din olan
zrdtly min il boyu mifldirrk islam v xristianlq qarsnda
mlub durumuna gtirdilr. Szsz ki, miflmi zrdtlk gerk
hyata daha ox yaxn olan islamn qarsnda tab gtir bilmzdi v
gtirmdi d!
Farslar nc z tarix v dbiyyatlarn, bacardqca dnya tarix v
dbiyyatn z xeyirlrin mifldirmilr. Mif tntn alan yerd gerk
bilikdn danmaq hqiqt, elm, biliy istehzadan baqa bir ey
deyil. Dnyann byk bilik korifeylrindn olan trk dahisi Mhmmd bu
Reyhan Biruni (973-1048) demidir: "Fars dili Xosrov nuirvan fsanlri
yaratmaqdan baqa bir ey yaramr". Ondoqquzuncu yzilin grkmli trk
alimi, filosof v yazs Mirz Ftli Axundzad (1812-1878) demidir:
"Dnyada farslar qdr fsany inanan baqa bir xalq yoxdur".
nc demidik ki, farslar fsanlri - miflri zlrin tarix etmk n, tarixi
is zlrinin xeyrin mifldirmk - fsanldirmk n dridn-qabqdan
xm, bu yolda trk, Bizans, Suriya, rb, htta Britaniya v Rusiya
imperatorluqlarnn saraylarnn qaplarnda yzillrl tzim edrk, dondandona girrk srnmklrini srdrmlr.
Hikmtl yana, fsan, nal, yaltaqlq v hiylgrlikl dolu "Klil v
Dimn"ni Hindistandan ourlayb gtirmk n bir fars alimi z mrnn
oxunu hind saraylarnda bir casus kimi rtmy raz olmu, sonda

61

istdiyin atmdr.
Bizim bu dediklrimizin doruluuna azacq bh il baxanlar buyurub fars
xalqnn vzsiz yaradcl saylan v farslarda dnyann mqdds
kitablar il yan-yana tutulan "ahnam"ni birc df vrqlsinlr.
N n "ahnam"ni fars xalqnn yaradcl sayrq? Dey bilrlr ki, bu
ki, Firdovsinin sridir. Glin Firdovsinin z dediyin baxaq. O, "kitabn
hazrlanmas bard" bal altnda:
Mnim szlrimd taplmaz yalan,
N fsun, n fsan yazdm, inan!
Alla oxu, rmz tapsan gr,
Dn, rmz mnaya yol gstrr yazmasna baxmayaraq, grn hmn yerd kimi trif edir v ona haqq
qazandrr. Bunu ondan qabaq onun slflri, fars dastanlar - fsan
yazanlar yapmdr:
Qdimlrd vard byk bir kitab,
Dyrliydi, dastanlar bihesab.
Uzun illr gzdi o ldn-l,
Onu hr ks istrdi zbr bil.
Yetidi ncibzad bir phlvan All, csartli, sz anlayan,
Qdim dvr tarixini yrnn,
satir min drl mna vern.
Btn lkdn yd mbidlri,
Taplsn dey hr szn cvhri.
Bli, bu tarixi, satiri (mifi) "qhrman" mbidlri (din xadimlrini, din
byklrini) d bir araya gtirib, n edir?
Byklr ona syldi birbbir
Qdim ahlarn macras ndir.
Rvaytlri dinldi qhrman,
Gedib balad bir byk dastan.
O da dnyada qoydu bir yadigar,
Byklr onu hrmt il anar.
Buradan hamya aydndr ki, Firdovsinin dediyin gr, bu fsan, fsun,
rvayt v qdim tarixlri iki ayr-ayr nsil yazbdr. Firdovsi sonra "air
Dqiqinin dastan" blmsind vvlki fikrini davam etdirrk yazr:
Kitabdan bu dastanlar bir zaman
Seib, sevdi sz qdrini anlayan.

62

All, bilikli adamlar ki var,

Bu dastanlarn aiqi oldular.
Yetidi, nhayt, igid bir cavan Gzl sz deyn, tbii, eri rvan.
Dedi: - Bu kitab kim nzm mn.
Ona "afrin" syldi hr grn.

Qara bxt lindn alb idi cam,

lb getdi, qald sr natamam.
Buradan hamya aydndr ki, Firdovsi air Dqiqinin yazd "ahnam"dn
danr. Bel ki, Dqiqi d kemi fsanlri, fsanldirilmi
(mifldirilmi) ran-fars tarixini nzm kmi, min (1000) beyt (2 min misra)
yazmdr. Dqiqini z xidmtisi gnc yanda ldrm, sr yarmq
(natamam) qalmdr. Firdovsi hmn "ahnam"ni gtrm, hmn er
vzni il davam etdirmidir. Dqiqinin min beyti indi Firdovsinin adna
yazlan "ahnam"ddir. Dqiqinin yarmq (natamam) "ahnam"sini
bitirmk niyytind olan Firdovsi yazr:
Dedim onda mn: -Bxtim olsa kmk
Yazb bu kitab bitirmk grk.
Deyirdim: -Bu id geciksm gr,
Girr ortaya baqa bir bxtvr.
Grdymz kimi, hmin dvrd rb ial altna dm farslar rb
xilaftinin dalb tam paralanmasndan istifad edrk fars ruhunu yenidn
dirltmk n z fsanli tarixlrin l atmdlar. Firdovsi davam edir:
hrd dost idi mn bir nfr,
Yanmda zizdi o, canm qdr.
Mn syldi: -Fikrin afrin,
Snin tutduun doru yoldur, yqin.
Tapb phlvic bu dastan mn
Gtirrm, yolundan geri dnm sn!

Csartl k nzm "ahnam"ni,

Byklr byk il sevsin sni.
Yazb mtni dostum gtirdi mn,
Yeni canla ilham yetirdi mn.
Firdovsinin bu dostu da oxlu mtnlr toplam, z d bir ox mtni nzm
kmidir. O, btn bunlar Firdovsiy verir v deyir:
Deyirdi: -Yazarsansa "ahnam"ni,
al, ahlara atdr o thfni.

63

Blli olduu kimi Firdovsi v onun dostu szsz ki, trk sultan Mahmud
Qznvini (969/70-1030) nzrd tuturdular. Firdovsi "Sultan Mahmudun
vsfi" adl blmd yazr:
O gndn ki yoxdan var olmu cahan,
Hl glmmidir bel hkmran.

Bzk verdi dnyaya badan-baa,

Dnr altuna, l vurarsa daa.
Oyand mnim taleyim bir zaman,
Dndm: -Bamdan kilmi duman.
Dedim: -ndi, artq, olar sz demk,
Ken srlr olsun akar grk.
Bli, grndy kimi, hr ey aydndr. Trk hkmdarlar rb aaln
yenmidilr, cmi (qeyri-rblri) rb zlmndn xilas etmkd idilr.
Bundan ustalqla yararlanan farslar trk qlncna snaraq, z milli
kemilrini yenidn trnnm edrk btn ciddi-chdlri il fars milli
ruhunu v fars ovinizmini dirltmy alrdlar. N yazq ki, trklrin li,
pulu, qzl, himaysi saysind dirldiln bu fars ovinizmi slind
rblrdn daha ox trklr qar idi, aq-aydn fars ovinizmi trk
dmniliyi demk idi. Btn fars tarixi, fars fsanlri, "ken srlri
akarlayan" farsdilli srlr trklrin tmsil etdiyi Turanla farslarn tmsil
etdiyi ran arasnda gedn mhariblr hsr edilmi, hyatda tam trsin
olduu - yni hmi trklrin qlbsi olduu halda yazda farslarn
qlbsi trnnm edilmi, dnyada yax, bri n varsa farslar, fars
hkmdarlarnn ayana yazlmdr. Dnyada ilk dvlti farslar yaratm,
fars hkmdarlar btn dnyaya hakim olmu, dnyada n gzl varlqlar
fars ahlar tapm, yaratm, brin istifadsin vermi, daha nlr, nlr.
Bir-iki misal: Firdovsi "Kyumrs" balql blmd yazr:
Ata sylmi oluna bir xbr,
Gzr dillri, kes d srlr.
Cahanda kim ilkin olub hkmdar,
Byklr ona gstrib etibar?
Qdim dvr tarixini izlyn,
Byk ahlar haqqnda dastan deyn
Demi: -ah birinci Kyumrs idi,
Baa tac qoyub, "padiaham" dedi.
Bu beytlrdn aydn olur ki, Firdovsinin yaad dvrd bu yalan bir hqiqt
kimi "dillrd gzirmi". Burada ikinci bir mtlb baxaq: Bunu kim demi,
kim yazm? - "qdim dvr tarixini izlyn". Mifin nec tarixldirildiyini
grrsnz v Firdovsi qabaqcadan srinin balarnda yazrd ki, "Mnim
szlrimd taplmaz yalan, n fsun, n fsan, inan!", ancaq "ahnam"

64

badan ayaa fsun, fsan v yalanlardan, saxtalqlardan, bo trif v

yaltaqlqdan ibartdir. Sultan Mahmud Qznvi tarixd mlum, grkmli
xsiyyt, istedadl srkrd, z bilikli olduu kimi, elm, biliy, er,
snt ox byk qiymt vermi, elm v mdniyyt hamisi kimi tarixd
tannmdr. Ancaq tarixi xsiyyt olan Mahmud Qznvi Firdovsinin "vsf"
ad altnda yaltaqlanb, saxtaladrd Mahmuddan ox frqlidir. Firdovsi
yazr:
Bu, Hindistann anl sultandr,
Bu, Rumun qzl tacl xaqandr.
daltl vermi cahana bzk,
Gndir onun tac, txti flk.
Blli olduu kimi, Sultan Mahmud Hindistana 17 kr hcum edib, oran
hakimiyyti altna alb, ancaq o ninki Ruma (Bizansa), htta Azrbaycana
bel glib atmayb, daha dorusu hcum etmyib v he bir zaman da
Rum (Bizans) ona hr hans bir kild tabe olmayb. Biz el glir ki,
Firdovsi Rumun (Bizansn) harada yerldiyini d dqiq bilmirmi, nki o,
"ahnam"nin baqa bir yerind bel yazr:
Salnca nzr ah, Slm oluna:
Halaldr, -dedi, -Rumu-Xavr ona,
Buyurdu: -Gtrsn qoun, durmadan
ahnah kimi rq olsun rvan.
Burada gstrildiyi kimi, Fridun ah guya dnyann ahnahdr. O,
dnyan olu arasnda yer blr. Rumu-Xavri byk olu Slm
verir, ranzmind ortaya gndrir. Onda Slm randan xanda rq yox,
Qrb getmli idi.
Sultan Mahmudu "vsf" edn air yazr:
in, Kmir, Hind bir sal nzr,
Btn padiahlar ona ba yr.
Firdovsi yalann gzn dorunu qatb zhrli yalan kr kimi savadsz v
az savadl oxucusuna yedizdirir. Bu, dorudan-doruya insanlq qarsnda
cinaytdn baqa bir ey deyildir. in imperatorunun XI yzild Sultan
Mahmuda ba ymsi, Firdovsinin yalanndan, gopundan v yaltaqlndan
doan fantaziyas, fsansidir. z yaad dvrn tarixini, xsiyytlrini
fsanldirn bir airin qdim qaranlq tarixlri nec mifldircyi
apaydndr.
Fars ovinizmi hmi Allah v dinlri xalqla ahlar arasnda bir alt,
vasity evirmidir. N yazq ki, bu, islam dinin mnasibtd d bel

65

olmudur. Firdovsi bunu bir hikmt, bir fars atalar sz kimi qlm almdr:
O istr gr xalq allahprst,
nki allahprstlr olar ahprst.
Demli xalqa dini, Allah ona gr yrdir, tbli edirlr ki, xalq bu yolla
sonucda "ahprst" olsun. Dindn v Allahdan amac budur. Grsn, Ulu
Tanr bu iyrnc mqsdlri balayacaqm? Ax bel olmaz! ah din
xidmt etmlidir, din aha yox!
Bir daha yada salaq ki, fars ovinizmi z varln yaadb, dirldib, hakim
mvqe tutmaq n:
dinlri mifldirib;
miflri tarixldirib;
tarixi mifldirib.
Bunlarn hr briyyt n ox thlklidir; miflri tarixldirmk is
br n vzedilmz nmi olan tarix elmin alaq bir qsddir. ada
tarixilr buna qar amansz mbariz aparmasalar tarix elmi mhv olar. Bir
daha Qumilyovun szn tkrarlamaa mcburam: "Mif balayan yerd elm
qurtarr".
Bu yaznn sonunda biz fars ovinizminin miflri tarixldirm v tarixlri
mifldirmsi haqqnda fikirlrimizi "ahnam" zrind aradrma il
aqlayacaq. ndi bu ovinizmin bzi qaynaqlar haqda bir sra fikirlrimizi
sylmyi qalmaz sayram.
Dvrmz glib atan qaynaqlarn ilki din (zrdtlk) kitablardr ki,
onlarn da banda "Avesta" durur. Bir sra tarix qaynaqlar v tarixi-bdii,
mnzum romanlar da "Avesta"ya dayanmdr. Yzlrl mnb (qaynaq) v
dbiyyatla tan olduqdan sonra bel qnat, sonuca glirik ki,
zrdtlk dinin aid kitablar klliyat-toplusu saylan "Avesta"nn
drdd biri glib zamanmza atmdr, onlarn (lyazmalarn - red.) da
n skisi bu erann XII yzilin aiddir, n yaxs is XIII yzil. V bel
aydn olur ki, bu kitablarn ilkin blmlri eradan qabaq min yznc ildn
yazlmaa balam, bu erann - miladn 8-10-cu yzillrindk artrmalar,
lavlr, rhlr v haiylrl daim oxaldlm, ox byk dyimlr
mruz qalmdr. Aydn olur ki, "Avesta" 2300 il yazlmdr. Bel blli
olur ki, "Avesta" yzillrl o qdr dyimlr uradlmdr ki,
Zrdtn sl-gerk "Avesta"sndan olduqca az bir nsn qalmdr.
"Avesta" birinci byk thrif hmnilr dvrnd (parsal
Hxamniilr,
m..
558-330)
uradlm,
hakim
slalnin
nmayndlrinin gstrii il bu kitaba fsanvi hkmdarlar v

66

onlarn da zlri haqqnda nallar, dastanlar salnmdr.

Yeri glmikn bir tarix faktn burada vurulamaq istyirik ki, n
hmnilr (Hxamniilr), n d Sasanllar tmiz pars-fars slalsi
olmayb. Bu, hmni ah I Darann (m.. 522-486) Bistun qayalarnda
yazdrd da kitabd ox aydn ifad edilmidir. O, tarixd mhur
Qaumata syann yatrmas haqqnda bel yazr: "Parsal v Midiyal olan
ailmizdn (!) bir kims taplmad ki, ahl Qaumata mudan alsn. Bu o
zamanadk srd ki, mn glib Ahuramazdadan yardm istdim.
Ahuramazda mn kmk gstrdi v ahl geri aldm".
Tarixdn blli olduu kimi, hmnilrin sl kk parsallara v Midiya
trklrin dayanmaqla yana, onlarn dy gclrinin sas bir hisssi v
saray hrbi dvoryanlar qaz (qas) v qut (quz) trklrindn ibart olmudur.
Bu cr parsa-trk ulamasn biz Sasanllarda da grrk. Amma ox
qribdir ki, bu hr iki slal mlki v dini sahd btn idariliyi v aal
farslara vermi, fars zadgan silki yaratm, fars ovinizmini bslyib rsy
gtirmidir.
"Avesta" hmnilr dvrnd yeni bir klliyyat halna salnr, iki
nsxsi hazrlanr: bir nsxsi Parsann mrkzind sonralar "TxtiCmid" adlanan hrd, ahlarn kitabxanasnda saxlanlrd. Bu
nsxni sgndr oran ial ednd yandrm, arikanda saxlanan
obiri nsxni Yunanstana aparmdr.
kan ahlar dvrnd Azrbaycanda v onunla qonu yaltlrd danq
halda olan "Avesta" blmlri toplanm, bu kitab yenidn brpa edilmidir.
Bu i Sasanllarn ilk hakimiyyt illrind d davam etdirilmidir. Sasanl ah
II apur (379-cu ild lb) mbidan-mbid (kahinlr kahini) Azrbd spnd
oluna taprmdr ki, "Avesta"n tam tkmilldirib yenidn redakt etsin.
Bu i baa atanda II apur Zrdt dinini rsmi dvlt dini elan etmidir.
Azrbaycan (Azrbd) toplayb trtib v redakt etdiyi "Avesta", dediyimiz
kimi onaqdrki "Avesta"nn drdd biridir v bu zamana glib atan da
onun thrif edilmi klidir. Bu "Avesta" be blmy ayrlr:
1.
2.
3.
4.
5.

Yasna
Vispered
Vendidad
Yt
Xorde Avesta/Xurtak Apastak (Xrda-Kiik Avesta)

Yasna yetmi iki (72) blmdn ibartdir, onun yalnz bir blmsi Qatalar
adlanr. Dnyada tannm zrdtlknaslar v avestanaslar birg fikr
- sonuca glrk bildirirlr ki, yalnz bu Qatalar v bir sra Vndidad
Zrdtn sridir v "Avesta"nn n ski blmlridir. Biz hrmtli
oxucunun buna ayrca diqqt yetirmsini istyirik: nki sylycyimiz fikrin

67

nmli xtlrindn biri budur v ox hssas bir x nqtsidir. Bel ki,

grkmli Azrbaycan dahisi Zrdt dnyada ilk tkallahlq din
sistemini yaradan br dhalarndan olmudur. Min-min yazqlar olsun
ki, fars fsani, ah, fsunu zehniyyat tktanrl zrdtlk dinini el bir
hala salmdr ki, bu din sonradan ya ikiyaradanl, ya da oxallahl din kimi
qbul edilmidir. Bu, ovinist v fsani, nal fars zehniyyat v niyytinin
Azrbaycan trk xalqna vurduu ilk lmcl yaralardan biridir!
Trk, rb, rus, fransz, fars, dri phlvi dillrinin kamil bilicisi olan
Azrbaycan alimi smayl ms ("Avesta"nn Qatalarn inclyrk,
mqayisli tarix - mntiq metoduna v flsfi prinsiplr dayanaraq, ox
haql olaraq, zrdtlyn tktanrl din olduunu sasl sbut etmidir.
smayl xoca yazr: "Zrdt oxallahln leyhin xaraq Ahuramazdan
yegan Yaradan, Xaliq bilmidir
Mhmmd peymbrdn sonra bzi din xadimlri Zrdt dinini ikiallahl
kimi baa dmlr. Onlar Ahuramazda il hrimni, Xeyirl ri bir-birin
qar qoyaraq, ayr-ayr varlq hesab etmilr
Zrdtn Qatalarda dediklrini mntiq v flsf prinsiplri il drindn
thlil etdikd bu nzriyylrin dzgn olmad meydana xr" (Bax:
Avesta, I kitab. Bak,1995, s.28).
Zrdtlk dini byk sas zrind qurulmudur: Uurlu Dnc,
Uurlu Sz, Uurlu . Bir sra alimlr bu sas btn dinlrin ana
prinsipi sayrlar. Biz d bu fikirdyik. Bir mslni d gzdn qarmayaq ki,
bunlar tarixd ilk df Zrdt demidir.
Zrdt Tanrya Ahura, Mazda, ya da bir yerd Ahura Mazda, Mazda Ahura
dey mracit edir. Qatalarn birind Zrdt Tanrya bel mracit edir: "Ey
Mazda, mn z dncml (yni Uurlu Dnc il - .E.) drk etdim ki,
varln ilki d, sonu da snsn. Sni z gzml grdkd baa ddm ki,
n dzgn, n doru hakim snsn, dnyadak ilr haqqnda n daltli
hkm vern snsn!"
Dorudan doruya soruuruq: bu mracit tktanrlq deyilmi? Baqa bir
yerd deyir: "Ey Mazda, hm hkmdarlq, hm d qdrt snin linddir".
Baqa bir yerd Zrdt deyir: "Ey Ahura, bunu sndn soruuram, mn
dzgn syl. Sninl dinin arlm adamlar dindarlq baxmndan ona
nec yanaacaqlar? Ey Mazda, bu i n Snin trfindn ilk seilmi
adam mnm!"
Bu Qatadan aydndr ki, Zrdt bu dini z dini adlandrmam, onu Tanrnn
dini adlandrm v bu dini ynltmk n Tanr-Ahura Mazda Zrdt
peymbr semidir. Bhs etdiyimiz mvzunun byk uzmanlar bu dini
hm mazdeizm, hm d zrdtlk, ya da Zrdt dini adlandrr, bir ox

68

halda biri obirini rdd edir. Bu yuxarda gtirdiyim misaldan v daha baqa
misallardan aydn olur ki, Zrdt Tanrya (Mazda, Ahura, Ahura-Mazda)
mracit etmi v bu dini Tanrnn dini kimi qbul etmidir. Ona gr d bu
din mazdaizm (mazdailik), ahuraizm (ahuralq), ahuramazdailik demk he
d yanl deyil v bu dinin Zrdtn ad il adlanmas dorudur. Bu, btn
dinlr d aiddir. Msln, islam dinin peymbrin ad il bal
"mhmmdiyy" d deyilir. brahim peymbrin yayd din "hnfiyy"
deyildiyi kimi "ibraniyy" d deyilir v bu kimi baqalarna da (ms., isavilik,
musavilik v b.).
Yuxarda gtirdiyimiz misallardan aydn olur ki, mazdailik (zrdtlk) ilk
yarannda tktanrl din olmu, sonradan thrif edilrk ikiallahl din
donuna geydirilmidi. Nticd bel alnmdr: dnyann - yaradln
(varln) iki balanc var: Xeyir v r. Xeyir Allah Mazdadr Hrmzddr, r Allah hrimandr (hliman).
Soru doa bilr: n olsun ki, parslar tktanrl bir dini ikitanrl din
evirmilr? Bundan farslar, trklr, briyyt n itirmidir? Birmnal
cavab verk ki, ox-ox eylr itirmidir. Birincisi, bir daha qeyd edk ki,
briyyt
mifdn
oxallahla,
oxallahlqdan
azallahla,
azallahlqdan v ikiallahla v onlardan da tkallahla doru
briyyt byk zabl bir yol kerk z tfkkrn,
dnyagrn kamilldirmidir. Bundan geriy qaytmaq trqqi deyil,
irticadr, gerilmk v br inkiafna maneilikdir v ox-ox heyiflr olsun
ki, bu maneilik min illrdir davam edir. Bu dediklrimiz artq dnya dnc
tarixind, tarixin flsfsind danlmaz, he cr inkar edilmz bir hqiqtdir.
Mslnin ikinci yn: mif, din v bilim (elm) - hr ayr-ayrlqda
dnyagr, dnyabaxdr, aralarnda ilikilrin olmasna baxmayaraq,
bir-biri il myyn ziddiyyt, inkar, rqabt v mbarizddirlr. Mifik
tfkkr bilim tfkkrn qar daha dmn mvqed dayanr, demk olar
ki, ks qtb tkil edir. Din dncsi bilim mifik dncdn az mane
olur. Bu adan da dindn mif qaytmaq bilimin (elmin) inkiafna, bilim
tfkkrnn glimsin mane olmaq demkdir. nsan olu mifdn din,
dindn bilim yrmdr. Dindn mif qaytmaq bilimdn inkar demkdir,
bilim gedn yoldan geri dnmk demkdir.
Mslnin nc yn: zrdtlyn (mazdaizmin) mifldirilmsi bu din
silahnn bir sra Yaxn v Orta Dou xalqlarnn lindn alnmas, bu xalqlar
baqa dini silah edib hcuma, iala yryn xalqlar qarsnda silahsz
qoymaq demk idi. Bel ki, sonucda nc xristianl ld silah tutan Roma
(Bizans) imperatorluu zaman-zaman, kemi zrdti lklrin hcum
edib, bir srasn ial altna alb onlarn halisini xristianladra bildi.
Msln, atprst Qafqaz xaprst oldu.
Yeri glmikn bir mslni qeyd etmk istrdik ki, bir sra baqa din

69

ynticilri, alim v aradrclar zrdtly atprstlik - odsevrlik kimi

tam eynildirib, brabrldirib bel idda etmilr ki, guya zrdtilr odu
Tanr saym, ya da Gni Tanr sayaraq onun yerdki rmzi oda sitayi
etmilr. Bu, kkndn doru deyil - xa mqdds saymaq, xaa sitayi
edib Tanrn unutmaq deyil. Zrdtilr odu mqdds saym, odsevr
olmu, ancaq onun qarsnda ba ynd Ahuramazdaya - Tanrya dualar
oxumular. Qsacas, namaz qlarkn alnn torpaa (ya da mhr)
dayamaq torpa Tanr saymaq deyil, Quran pb gz qoymaq Qurana
yox, Allaha ibadtdir.
Bs n idi xristianla stnlk vern? Dediyimiz kimi parsizm, pars
fsunuluunun zrdtly yeritdiyi zhr. Tarixd dn-dn nc
yzildn onuncu yzildk Qafqazda, Azrbaycanda (Albaniya, Aran v
Atropatend), kemi Midiya razilrind, raqda v Bizansda
Ahuramazdaya sitayi ednlr qar xan yhudilr, xristian v
mslmanlar onlar "kahinlr", "cadugrlr", "sehrbazlar", "fsunular",
"cindarlar", "malar", "mcuslar", "gbrlr" v sair adlandrrdlar v onlar
bunda haql idilr, nki, tkrar da olsa bir daha qeyd etmliyik ki, guya
"Avesta"nn icmal olan "Xurda Avesta"da ("Xrda - Balaca Avesta") bir sra
balca Qata mddalarn saxlayaraq, vaxtil Zrdtn tamam rdd etdiyi
oxlu khn, qdim etiqad v ayinlri zrdtly qaytarmdlar.
Zrdtn rdd etdiyi Mitra, Anahita v baqa allahlar yenidn
insanlara tbli edilmi, adlar din kitablarnda yenidn canlandrlm,
onlara byk xalq ktllri yenidn, geni sitayi etmy balamd.
"Balaca Avesta"ya hmin allahlara hsr edilmi yeni-yeni himnlr, dualar,
nmlr salnmd ki, bunlar btn mrasimlrd oxuyurdular.
Zrdt btn Qata boyu heyvanlarn, ayrca olaraq knd tsrrfat
heyvanlarnn qurban ksilmsinin leyhin xd halda, "Balaca
Avesta"da Zrdtdn qabaqk qurban ksm, ktlvi qurban
mrasimlri yenidn dirldilrk canlandrlm, Zrdtn tktanrlq
dini persizmin oxallahlq tlimi il qatmaqarq edilmidi, "Xrda
Avesta"da Zrdt tarixi xsiyytlikdn xarlaraq mifik, satiri qhrmana
evrilmi, peymbrliyindn xarlb yarmallaha evrilmi, "ey Mazda!",
"ey Ahura!", "ey Ahuramazda!" dey mracit etdiyi tk Tanrya bir nv
hmshbt, bir nv "vzir" tyin edilmidi.
Bir sra alimlr bu dvr zrdtlyn ikinci dvr kimi qiymtlndirib ona
"zaratutrisizm" adn vermilr. Biz bunu tamamil rdd edirik: slind
bu, Zrdtn dinini saxtaladrmaqdan, onu mhv edrk yeni bir din
- oxallahl dini-mifik-fsunu v eyni zamanda ahnah bir tlim
yaratmaqdan baqa bir ey deyil. Bu yeni dindir, onun adnn daha
dorusu ya "parsizm", ya da "gbrizm"dir.

70

Msly bir qdr mqayisli tarix-mntiq metodu il baxaq:

1. Zrdtlk miladdan nc 1500-1300-c illrd yaranr.
2. Aralq dnizindn indk yaylr.
3. Hllik miflrl v ox allahla yaayan Yunanstana yaylr v
Yunanstan byk flsf yoluna ynldir, btn yunan
flsfsinin ilkin qayna v sas olur. Anaksimandr,
Anaksimen, Heraklit, Empodokl, Pifaqor, Demokrit, Platon
(flatun), Aristotel (rstu), Hermip, yeni platonular - hams
zrdtlkdn ideya alm, qidalanm, dnyann metafizik v
fizik drki yaranmdr.
4. Zrdtlk zr byk uzmanlar yazrlar ki, sa peymbr
xristianln sas prinsiplrini Zrdt tlimlrindn gtrmdr.
Demli, sa peymbr Zrdt peymbrin tktanrl dinini
inkiaf etdirrk byk bir dnya dini yaratmdr.
5. Zrdtlyn musaviliy d tsiri inkaredilmzdir.
Grndy kimi, Zrdt dhas haraya yaylmsa trqqiy, glimy
sbb olmudur. Zrdtn z yurdu Azrbaycan (qdimd Midiya v
Manna, Arran v Albaniya) v onunla qonu lklrd d bel olmudur.
Parsann ykslii d zrdtlkl bal olmudur. Ancaq n yazq ki,
parsizm-satirizm zrdtlyn nc Parsann bu xyantin (bir trfdn
d sonucda hm z n, hm d br n nadanlna) qar
durmadan, ardcl mbariz aparm, myyn alarda qlb alsa da bu
qlblr uzun srmmi, sonucda satiri Parsa tfkkr gerk trk
tfkkrn stn glmidir.
Tarixdn hamya bllidir ki, Tanr-Ahuramazda (Hrmzd) su, od, torpaq v
havan mqdds yaratm, insanlar bu mqdds varlqlar uca tutmaqla
Ahuramazdaya z sdaqtlrini bildirmilr. Ahuramazda bunun n d
yer ilk Byk mqdds odu Azrbaycana gndrmi, hmin od (ola
bilsin tbii qaz) Maraa hri yaxnlnda, Txti Sleyman
torpandak Kazaka (Qazaka-iz) hrind yer enmidir (Qara da
Mkkd Kby endiriln kimi). Bu mqdds oddan insanlar alm, onu
dnyaya yaym, onunla zlrinin ehtiyaclarn dmi, zlmt, qaranla
qar mbariz apara bilmilr. Btn dnyann n qdim, n mqdds od
mbdlrindn biri olan v Azrgb (Azrgsb, Azrgnsb) mbdi
yerln Kazakada doulub-bym v orada da peymbrliy balam,
sonra da btn peymbrlr kimi dn-dn z doma yurdunu trk
etmy, oradan mxtlif yerlr hicrt etmy mcbur olmu Zrdt
Tanrn (Ahuramazdan) tk-vahid sayd kimi onun yer gndrdiyi
mqdds odu da tk sayrd.
Sonradan Xorasanda getdikc byyn mbdin odu da gydn
gndrilmi mqdds od sayld v bu oda "Berzin meh" ad verildi. Bu
mqdds od kinilrin v maldarlarn (obanlarn) hamisi saylmaa

71

balad.
Midiya imperatorluunda hakimiyyti l keirn hmnilr Parsada bir
byk ibadt evi tikdirib bildirdilr ki, gydn bir mqdds od da buraya
db - Azr Frenba; bu mbd v onun mqdds odu mbidlri v
kahinlri qoruyur. Bununla da dini-ruhani mrkz Parsaya kedi, ruhani
hakimiyyt parslarn lind cmldi v el bununla da zaman-zaman
zrdtly ar zrblr vuruldu, zrdtlk prdsi altnda qorxunc
mifik parsizm yarand.
Blli olduu kimi, 627-ci ild Bizans imperatoru II rakli Qazakaya hcum
etdi, sasanllar oran qoruya bilmdilr, rakli Azrbaycandak Azrgsb
mbdini dadb xaraba qoydu v btn Mqdds Od mrkzi Parsaya
kedi. Ondan bir az sonra parslar hr eyi qeyb etdilr - parsizmdn,
phlvizmdn baqa. Sonralar bu parsizm islamda qrmtilik, liallahlq,
ismaililik, xomeynilik v s. yaratmdr. (Qrmtilr d Mkkd qara da iki
yer blb Ehsa hrin gtirmidilr. Sonralar Fatimilrin xahii il geri
qaytardlar).
Trk dhasnn yetidirmsi olan v dnyada ilk tktanrl din yaradan
Zrdt v onun yaratd din qar olan bu pars amanszlna,
satiriliyin v ahbazlna, bu dnya lsndki txribatna Azrbaycan
seyrimi qalmdr? Yox, qocaman bir xeyr!
Miladn el ilk yzilind xristianlq - yeni tktanrl din gstrdi ki, Yaxn v
Orta Douda xalqlar v cmiyytlr bir daha mif v oxallahlqdan imtina
edrk tktanrl yolu semilr. nc yzild bu inam daha da gclndi.
Yhudilik v xristianlq (musavilik v isavilik) Aralq dnizindn Turan
ovalna qdr tktanrl yaymaqda bir-biri il amansz rqabt girdilr.
kinci yzilin sonu, nc yzilin balar Parfiya Arakllar (rsak =
Baq+er - trklrin byk bir tayfa ittifaq) bu dinlr qar qoymaq
n zrdtly yenidn dirltmy chd gstrdilr. Ancaq bir
trl uur qazana bilmdilr, nki tmiz zrdtlyn yerind
oxallahl, mifik hm d ox qarq bir parsizm qalmd.
Arakllarn Gney Qafqaz lklrindki hkmdar nmayndlri, o
cmldn Azrbaycann Alban v ran Arakllar xristian dinin meyl
gstrir, ancaq onu hllik aq qbul etmkdn qorxurdular, daha dorusu
mrkzi hakimiyytdn - Parfiya Arakllarndan kinirdilr. Bu hakimlrdn
frqli olaraq artq hali arasnda xristianl qbul ednlr oxalrd. Bel ki,
hl miladn I yzilind sa peymbrin qarda, Qds hrinin ilk patriarx
Yakov (Yaqub) Mqdds Yelisey xristianl Douda yayma, tbli
etmyi taprm v [onu] Douya gndrmidir. Mqdds Yelisey nc
Hmdana glmi, orada tbliatn tinliyini grrk Azrbaycann
quzeyin getmi, Krn sol sahilind Drbnddk yaylm aman-trk
maskutlarn (massaget = mass+qut -> Ba+qut) arasnda xristianl tbli

72

balamdr. Btn Qafqazda xristianl ilk qbul edn maskutlar

olmudur. . Onlardan da xristianlq Albaniya v Arana yaylmdr.
Yeri glmikn, qeyd edk ki, Albaniyada xristian dini tbliatlarna
yaqubilr deyirdilr. El buradan da xristianlqda ilk be triqtdn biri
olan yaqubiliyin yaradcs V yzild Yaqub Brdli olmu v Brd
hri d Alban kilssi mrkzin evrilmidir. Yaqub Brdli yerli alban-trk
xristian idi.
nc yzild Arazdan Drbnddk, ayrca olaraq da dalq blglrd
xristian dini geni yaylm parsizmi sxdrb nfuzdan salmd. Drdnc
yzilin balancnda Alban hkmdar Arakl Urnayr (bu vaxt Arakllarn
mrkzd - Ktesifonda hakimiyyti qalmamd) xristian dinini z qbul etdi
v hakimiyyti altnda olanlar da xristianla dvt etdi. Parsizm kahinlri ya
lkdn qovulur, ya da onlara divan tutulurdu.
224-c ild Arakllarn hakimiyytini qsb edn rdir Papakan da son
Arakl ahlar kimi zrdtly dirldib yhudilik, xristianlq v buddizm
qar qoymaa ald, el bir uur qazana bilmdi. Onun iini olu I apur
(239-272) davam etdirdi. "Avesta"nn xalq arasnda yaylm, hl d qalan
blmlrini, hissciklrini toplatdrb yeni bir toplu dzltmy baladlar.
lkd bu il oxlu alim v ruhani mul olurdu. Zrdtlyn
vzedilmz mrkzi olan Zrdtn doma yurdu Azrbaycanda [qdim
Manna (Kiik Midiya) v Midiyada] gerk Zrdt dinini (Zrdtn z
trfindn "Maq dini", "Mazda dini", "Ahura dini" adlanan dini) olduu kimi
brpa etmk, onu yenidn diriltmk urunda ciddi bir mbariz balad v
ox kmdi ki, byk bir hrkata evrildi. Bu dini, ruhani, siyasi, ictimai
hrkatn banda gnc rssam Mani (Nqqa Mani) dururdu.
Bel deyirlr ki, Mani (216-276) Babilistanda doulmudu, sli is
Hmdandan idi. Onun babas trk-Arak slalsin mnsub Hmdan
yanlarndan idi - Hmdandan kb Ktesifona gedn atas silzadlr
silkin mnsub olmudur. Bu zamanlar Hmdan (qdim Midiyann paytaxt
Ekbatan) z hrbi-siyasi v elm, din mrkzi kimi vacib hmiyytini
qoruyub saxlayrd.
Zrdtly yenidn dirltmk istynlrin hrkatna qoulan Mani 240-c
ild 24 yanda ikn zn peymbr elan edir. Azrbaycan v
kiayarasnda (Mesopotamiya) qdim inanclarla yana, yhudi, xristian,
zrdtlk, buddizm v baqa dinlrin lm-dirim mbarizsin girdiyini,
insanlarn bu girdabdan xmaq n yollar aradn, hakim slalnin, yan,
hkmdar v caniinlrin d hans din, mzhb qulluq edcklrini
itirdiklrini grn Mani ozamank dinlri, mzhblri, mxtlif dini-elmi
tlimlri bir araya gtirmk n universal "dnya dini" yaratmaq istyir.
zrdtly yenidn dirltmk istyn Mani onu drindn yrndikdn
sonra hmin dini sas gtrb, inkiaf etdirib, baqa dinlrl uladrb

73

yeni din yaratmaa giriir.

Bu birldirici missiyas Manini o zaman Yaxn v Orta Dounun n byk
mrkzlrindn biri, blk d birincisi olan, hmnli, Arakl v Sasanl
imperatorluqlarnn mrkzi Ktesifonda (Mdian) tez bir vaxtda tantd.
halinin byk oxluu onu 24-25 yanda peymbr kimi tand. Onun 2526 ya olanda - aa-yuxar 241-242-ci illrd Ktesifonda Sasanl I
apur z tacqoyma mrasimind Manini peymbr olaraq tand,
bundan sonra Maninin peymbrliyi Sasanl dvltind geni ld
qbul edildi.
Azrbaycan, Parsa v Xorasan el-el, hr-hr dolaan Mani btn
Turan gzdi, Hindistanda oldu. amanlq, buddizm, brahmanizm v
baqa dinlrl yaxndan tan olmudu. O, dindn daha ox dini-flsfi bir
idrak tlimlri sistemi yaratd, buna gr d ada aradrclar, uzmanlar
maniliyi qnostisizm il ox balayrlar. Bizc, bu, o qdr d uurlu tyinat
deyil. Manilik zrdtlyn yksk inkiaf etdirilmi yeni bir kli idi.
Daha dorusu, maniliyi zrdtlyn ikinci mrhlsi saymaq
mmkndr. Manilik zrdtlyn mif, fsan, nal v fsunlardan
tmizlnmi, dvrn gr glidirilmi yeni bir mrhlsi idi. Bu
Azrbaycan-trk tfkkrnn mhsulu idi.
Manilik Misir v Yunanstan da daxil olmaqla Aralq dnizinin (A dniz)
dou blmsindn tutmu btn trk dnyasn (Turanla birlikd) z iin
alaraq Hindistann, inin irilrindk yaylmd. XX yzild Misird v
Dou Trkstanda, Tibetd minlrl mani (manixey - red.) dbiyyat tapld.
Tarixilr, filosoflar manilik haqqnda eyni bir fikr gl bilmmilr, ona
gr ki, maniliyin n tarixi, n d ideya, mna v mahiyyti hllik dyrinc
yrnilmidir. Kimisi manilikd daha ox asketizm, kimisi qnostisizm,
kimisi sinfi mbariz, kimisi materializm, kimisi daha ox flsf
axtarm, htta onu anti-zrdtlk kimi anlayan, ya da
dyrlndirnlr d vardr. Bir daha qeyd edk ki, manilik tarixd, dind v
flsfd - btvlkd gtrdkd byk Elmd hl indiydk hll
edilmmi ox nmli, mrkkb, tin bir problemdir. Bu problemin hllin
alimlr, ayrca da olaraq trk bilim adamlar drindn diqqt yetirmli, onu
ada bilimin tlblri sviyysind aradrmaldrlar.
Biz burada sz admz mvzu il bal aadaklar demyi qalmaz
sayrq:
1. Manilik flsf, mntiq, tarix flsfsi il ulam bir din tlimidir.
2. Manilik zrdtly qar deyil, ksin, zrdtlk maniliyin sas,
zldr.
3. Manilik dnyada daltli bir qurulu axtaran ideyalar qaynadr.
4. Manilik zn qdr Azrbaycanda olan trkdilli xalqlarn v

74

5.
6.
7.
8.
9.

dvltlrin [Elam, Kas (kaz), qut (quz), Turukki, Aratta, Manna,

Midiya] yaratd dini, flsfi, siyasi bir mdniyytin davam idi.
Manilik mahiyyt baxmndan parsizm dnc trzin zidd bir
dnyagr idi.
Manilik mifizm, satirizm qar duraraq dindn flsfi idraka doru
yryn v yolgstrn mrkkb bir tlimlr sistemidir.
Manilik zndn 500 il sonra gln sufiliyin sas ideya
qaynaqlarndan biri v nmlisi idi.
Manilik trk dhasnn yaradclnn tzahrlrindn biridir.
Manilik zrdtlkdki "uurlu dnc, uurlu sz, uurlu i"
prinsipini genilndirrk bir sistem halna salm, yen d
zrdtlkdki doru dnc, doru sz, doru i, doru davran,
doru danq v n saslardan olan "doru yol" ideyalarn
genilndirrk, glidirrk br yeni bir yol gstrmk istmidir.

Maninin, bir qdr sonra haqqnda danacamz Mzdkin n n, hans

ideya il silahlanaraq z dvrlrindki haqszla, zorbala, dinsizliy, ya da
yalan din xidmt etmy, fsan v uydurmalara, r, zlmt, qaranla,
zlm qar xb, myi, alqanl, kinilr, maldarlara yardma
qoma, maddi srvtlri daltli blmyi, xeyri, i, dalti, yoxsullar
mdafi etdiklrini anlamaq n ulu Zrdtn Qatalarndak bir sra
dediklrini burada iqtibas gtirmyi zm borc bildim.
ZRDT peymbr deyir:
1. nsan dinsevrlik sonucunda pak olur. Bu adam doru dnc,
doru sz, doru ml vasitsi il dininin doruluunu daha da artrr.
Mazda Ahura mqdds al vasitsi il (bu adama) bdi lkni
(cnnti - .E.) verir. Bu xeyirli mkafat mn d arzulayram.
2. N qdr ki rkdn almaq hvsi tinizd, qannzda vardr,
mkafatnz bu mu dini olacaqdr ki, onunla yalannn ruhu
uzaqlab, beli snb, aradan gedckdir. Bu mu dinini ldn
versniz axr sznz pemanlq sdas olacaqdr.
3. Ey Mazda Ahura, ey Ordubehit, lbtt, mn sizdn
bhrlncym, nki siz peymbriniz mehribansnz. Sizin
aydn yardmnzla, bir iarnizl biz cnnt nsib olur.
4. Son hesab gnnd, qabaqcadan xbr verildiyi kimi, divlr, sulular
v yalanlar doruluq trfdarlar vasitsi il mlubiyyt
urayacaqlar. O zaman, ey Ahura, sn sitayi edn snin
rhmtinl ykslckdir.
5. Yardma aran adam yardma glmzs o, yalanlara qoulur,
nki onun z yalandr v yalanya yardmdr. Ey Ahura, bu ilk
dini gndrdiyin vaxtdan bri doruluq yanls o adamdr ki,
doruunun dostu olsun.
6. Ey Mazda, mn bilirm n n uur ld ed bilmirm, nki
yoxsulam, trfdarm azdr. Ey Ahura, gileylnirm, zn nzr salb

75

bir dost kimi dostuna yardm gstr. Doru din zr mqdds

dncnin bhrsindn mni agah et!
7. Doru din qanunlar zr yaayan all adam yalan din inanan
adamlar da doru din yoluna gtirmlidir. Dncli adam raf v
balar baa salmal, onlar yalan dinin zrrindn qurtarmaldr.
8. Ey Mazda, sni o zaman mqdds tandm ki, Bhmn mnim
yanma glrk sorudu:
-Sn kimsn? Hans aildnsn, sndn v snin qohumlarndan sorusalar
zn hans lamtlrl tantdra bilcksn?
Bu zaman ona dedim:
-Birincisi, mn Zrdtm. Bacardqca yalannn sl dmni, doruunun
gcl himayisi olacaam ki, glckd dildiyim lky (cnnt - .E.)
nail olam, ozamanadk is, mn sitayi edib (ilahi - .E.) nmlr
qoaram.
9. El olmasn ki, sizlrdn biri yalan din qulluq edn adamn szn,
gstriin inansn, nki o, ailni, kndi v lkni viran edib pua
xarr. Buna gr d onlar silahla qovmalsnz!
10. Ey Ahura, sndn soruuram: heyvanlara v dzgn mlli kndlilr
zab vermkl yaayan o uursuz rftarl yalannn hkmdarla
atmasna alan adamn czas ndir?
11. Bli, yalan dnyas istdiyn atsa da, szsz ki, dalnca
mlubiyyt urayacaqdr.
12. Mazda Ahura z qdrti il biz kin v i versin ki, doru din zr
mqdds
dncni
tanmaqla
biz
heyvanlarmzn
v
adamlarmzn hyatn yaxladraq.
13. Uurlu davranla birg v iql doruluun dostu olan Yaradan
Mazda Ahura z qdrti il cavab verdi: "Tmiz dinli olduunuz n
sizi sedik ki, bizdn olasnz".
14. ndi, ey Ahura, Zrdt z n snin o mqdds Ruhunu sedi.
Ey Mazda, doruluq fritsinin ndam qoy bzkli olsun,
Sipndrmz lkd gn tk hyatdan v qdrtdn bhrlnsin.
Olsun ki, O, uurlu davrandan gln mllr mkafat versin.
15. Uursuz din trfdar yox olmaldr. Byk xsi (Ahuramazdan .E.) alatmaq arzusunda olan bu adamlar - dini aladanlar cza
grmlidirlr. Haradadr o dz mlli hakim ki, onlarn hyatn,
azadln llrindn alsn!
ndi is, ey Mazda, qdrt snindir ki, doruluqla hyat srn
yoxsullarn yaayn yaxladrasan!
Burada Zrdtn Qatalarndan 15 bndin seilib verilmsi hm bu yaz
(mqal) n arladrc, hm d oxucu n ox yorucu grn bilr.

76

Ancaq bunlar gstrilms sas msl he bir zaman tam anlalmaz:

1. Zrdtlyn (maq dininin) tktanrl olmas.
2. Manilik, mzdkilik, babkilik (xrrmilik) v bu sonuncularla birbaa
ilgisi olan sufilik.
3. Tktanrlqla fsunu parsizmin mbarizsi.
Biz burada Qatalarn 238 bndindn yalnz on beini gstrdik. Diqqtli
oxucu aydn grr ki, gerk (doru) ma dini, ya da baqa cr desk
zrdtlk v manilik dinlr irisind tkmil dnya dinlrindn saylan islam
dini il tk Tanr mslsind ox yaxndr. Mqayis edk:
1. Tanr tkdir v zli-bdidir.
2. Btn varl Tanr yaradbdr.
3. Tanrnn z hkmlrini yerin gtirmk n yannda yardmlar,
xidmtilri vardr [zrdtlkd v manilikd: Bhmn, Ordubehit,
Sipndrmz, hrivr, Aa (Aza); mhmmdiyd v isavilikd:
Mikayl-Mixail, Cbrail-Qavriil, zrail v b.].
4. Peymbrlri Tanr tyin edir.
5. Cnnt, chnnm, htta ql krp; zrdtlkd invt (nt),
islamda - sirat.
6. Mu dinind d islamda olduu kimi Tanrnn adlar v sifti oxdur.
7. Hr peymbr Tanrya ucadan dua oxuyur, ibadt edir, namaz
qlr, Tanrdan iltimaslar dilyir, din yolunda zab kir, z
yurdlarndan didrgin dr, Tanr il balarn ya vyh yolu, ya da
mlklr vasitsi il qururlar.
8. Hr din tlimind Tanr hr ey qadirdir, Tanr adildir, yaradandr,
dorunu (haqq) sevir, biliklidir (hr eyi bilndir), zalmlar
czalandrr, doru din yolunu azanlar czalandrr, yalanlar
Tanrnn v peymbrlrin, mumiyytl cmiyytin, insanln
dmnidir v sair.
9. Bu din tlimind Yaradan v Yaradlan (Varlq) arasndak ballq
beldir:
a. Zrdt peymbrin din tlimin gr, Tanr varl ikili yaradr, el
ilk balancdan iq qaranlqla, xeyir rl mbariz aparr;
b. Mani peymbrin din tlimin gr, Tanr varl xeyir sasnda
yaratm, ri (qaranl) yaratmamdr. Bunlar Tanrnn yaratd
Xeyirli varln nsrlridir, gec-tez mhv olacaqlar;
c. Hz. Mhmmd peymbrin din tlimin gr, Tanr - Allah btn
varl yaradr, bu varlqdan doru yolu azanlar r gc evrilirlr
(eytan v baqa r gclr).
Mani peymbrl Mhmmd peymbrin bir uyun ynlri d orasnda
idi ki, hr ikisi znqdrki dinlrin n mtrqqi, snaqdan xm

77

trflrindn yararlanmdr.
Parsa-Sasanl ahnahlar hr iki peymbrin dmni idi. Mani
peymbr onlarn hakimiyyti altnda olan Azrbaycan - raqda
yaayrd v ona gr d Manini ldrdlr. Mhmmd peymbr
onlarn hakimiyyti altnda olmayan Mdind -Ysribd yaayrd, ona gr
d Onun ancaq mktubunu craraq ayaqlar altna atdlar v arxasnca
hqartli szlr danmaqdan baqa llri bir yer atmad, ldrtmk
istdilr, mr verdilr, baarmadlar.
Bli, pars-Sasanl ahnahlar Maninin peymbrliyini qbul etdilr.
Maninin hrti, o zamanlar n alasmaz ld dnyann ozamank
gc v insan mrkzlrin yayld. Mani peymbrin dhas indn
tutmu Quzey Afrika v Balkanlara qdr yayld.
Mani v onun trfdalar btn blalarn kkn maddi nemtlrin
daltsiz, qeyri-brabr blnmsind grr v bu nemtlrdn hamnn v
hr ksin brabr istifadsini tlb edirdilr. Sasanl I apur (239-272) v
onun olu I Hrmz (272-273) Mani peymbrin bu tlblrin bir qdr
dzm gstrslr d onlarn varislri I Bhram (273-276) v II Bhram
(276-293) Sasanl hakimiyytinin gclndiyini hiss edrk n maddi
nemtlri, n d hakimiyyti maniilr v ktl il bldrmk
istmdiklrini bildirdilr; nticd 276-c ild Mani peymbr ar
ignclr verrk edam etdilr. Bir ne il maniilr tqib v ignclr
mruz qalaraq fiziki mhv edildi, oxlar xarici lklr gedib orada maniliyin
tbliini davam etdirdi.
Mani tarixd bir peymbr, filosof, qhrman, siyasi-ictimai hrkatn
yaradcs v bas kimi tannsa da bdii dbiyyatda rssam (nqqa),
memar, air kimi tannmdr. Maninin 10-dan ox kitab, 76 mktubu (risal)
olmu, [onlar] btn dnyaya splnmi, nc yzildn sonra btn
dnyada din, flsf, rssamlq, memarlq v dbiyyata byk tsir
gstrmidir.
Manilik parsizm qar mbarizsini davam etdirmi, beinci yzilliyin
sonunda ox byk gcl ba qaldran Mzdklilr xalq hrkatnn sas
ideya qayna olmudur. Diqqtl izldikd aydn olur ki, manilik
zrdtlyn sosial dalt prinsiplrinin inkiaf etdirilib, yeni dyimi
cmiyyt tblii demk idi.
Maninin edamndan iki yz il sonra Zrdtn v Maninin ideyalarn bir
daha glidirib cmiyyt tbli etmk istyn Mzdk byk bir hrkat ad
il daha ox tannr.
Mzdk (450-529) Tanrnn Varl btv-btvn bir daltli qurulu
halnda yaratdna, ancaq bunun sonradan pozulduuna inanr, onu tbli

78

edir, bu Pozulman insanlarn mbarizsi v yardm sonucunda xeyirin

(in) tam qlbsi il aradan qaldrman, birdflik r (qaranla) zlm son qoyman mmkn olacana arrd. Bir sra aradrclar bel
iddia edirdilr ki, guya Mani d, Mzdk d zrdtly qar xmam,
ksin onun ilkin tmiz halna qaytmasna alm (msln, xristianlqda
puritanizm, islamda vahabilik kimi ) v zrdtly thrif ednlr ahnahlara, ahlara, hakimlr, yanlara, hm d "zrdti" kahinlr
qar xmlar.
Mzdkin harada doulduu haqda hllik dqiq mlumat yoxdur. Onun
raq, Azrbaycan v Niapurda anadan olduunu sylyn mxtlif mnb
v dbiyyat vardr. Ancaq btn alimlr-aradrclar onun faliyytini
Azrbaycanda, n erkn an Azrbaycann ovaxtk paytaxt
Hmdanda balad v srdrdyn mbahissiz qbul edirlr. He
bir bh yeri olmadan dey bilrik ki, Mzdkilr hrkatnn mrkzi
nvsini Azrbaycan trklri tkil etmi v onlar sosial dalt
urunda mbariznin hrktverici gc olmular.
Mzdklilr hrkat btn Sasanl imperatorluunu brm, byk qlb
alm, ahnah I Qubad-Kavad (488-496) mzdklilrin trfin kemi,
Mzdkin muataln qbul etmidir. Mzdkilr zrdtlyn xalq
arasnda yksk, n hrmtli tbq sayd maldarlarn v kinilrin
haqlarn savnm, bundan lav, Zrdtn vaxtnda hl yaranmayan,
ancaq Mzdkin vaxtnda artq formalamaqda olan sntkarlar sinfini d
mdafiy qalxmlar. Bu hrkata orta tbqlr d qoulmudu.
nc gstrmidik ki, Tanrnn (Ahuramazdann) gndrdiyi Mqdds
Od yalnz bir olmu v Zrdtn vtni iz mbdind yerlmidi.
Bu od btn insanlarn himay rmzi idi. Sonradan Xorasanda bir mbd
yaradlm, burada olan od da Tanrnn gndrdiyi od saylm, bu od is
maldarlarn v kinilrin yer zrind himayisi olmu, el buradan
paralanma balamd. Ancaq bu ikinci mbdin bu cr "mstqil" olmas
onu gstrirdi ki, maldarlar v kinilr zrdtlkd v lknin iqtisadi,
ictimai hyatnda n qdr nmli yer tuturlar. Daha sonra zrdtlkd ali
ruhaniliyi l keirn parslar Parsann mrkzind yerln mbdi
bydrk hmni ahlarnn i mdaxilsi il elan etdilr ki, bu mbdin
d odu Tanr trfindn gndrilib v o, kahinlrin, din rhbrlrinin,
ruhanilrin himayisi, ba scdgahdr. Bundan sonra drdnc mbdin
odu Tanr trfindn gndrilmi mqdds od sayld, hmin mbd d
sntkarlarn himayisi qbul edildi. Bellikl, Azrbaycann Kazaka
(Qazak, iz) hrindki Od hkmdar v qounun, Xorasandak
kndlilrin (maldar v kinilrin), Parsadak ruhanilrin, drdncs
is sntkarlarn hamisi oldu. Daha mqdds bu drd mbdin
yaranmas biz raq, Azrbaycan, Gney Qafqaz, Xorasan, Parsa v
Dylmd (Tbristan) siniflrin v tbqlrin durumunu anlamaqla

79

aydnladrc yn verir.
Mzdklilr hrkat dvrnd bunlarla yana bir ox byk mbdlr d
vard ki, onlarda 10-15 insan kl kimi alrd. 5-10 min qz-qadn bir
mbdin knizi saylrd. Parsal ahnahlar, yanlar v kahinlr
yarmquldar bir qurulu (dzn) yaratmdlar. Mzdklilr btn bunlar
darmadan etdilr. Buna gr d bir sra tarixilr mzdklilr hrkatn
quldarla qar xalq syan kimi qiymtlndirirlr.
Bli, Parsal hkmdarlar, kahinlr v yanlar xalqlarn bu qiyamn qbul v
hzm ed bilmdilr, ilk nc ski-qiyam qaldrb I Qubad taxtdan saldlar,
onun yerin Zamasp (Camasp) adl birisini oturtdular. Zamasp hrkat
boa bilmdi. I Qubad lkdn qab Orta Asiyaya, orada hakim olan a
hunlarn (eftallar, hayatil) himaysin snd. ki il a hunlarn yannda
qalan, onlarla qohumluq laqsi yaradan I Qubad hunlar 498-ci ild Sasanl
ordularn darmadan edrk yenidn taxta oturtdular. kinci df
hakimiyyt gln I Qubad (498-531) mzdklilrl daha sx yaxnlad.
Mzdk mbidan-mbid oldu. Bu, o demk idi ki, btn dini hakimiyyt
Mzdk verilir. Mbidan-mbid, tam da olmasa, islamdak mirl-mminin
(yni dnyvi hakimiyyt itirib dini hakimiyyti saxlayan xliflr kimi)
tituluna ox yaxn idi. Bir szl, mzdklilr ox byk qlb qazanb,
ziln tbq v siniflri kahinlrin v yanlarn zlm v istismarndan xilas
etdilr, hakimiyyt rik oldular. Dvlt vziflrind Mzdkin trfdarlar
nfuzlu vziflr tutmudular.
Mzdklilrin Sasanllarla rikli hakimiyyti aa-yuxar iyirmi be ildn
ox srd. mperatorluqda mhsuldar qvvlrin fall bu zamanadk
grnmmi bir ld yksldi. Cmiyytin glimsin ngl trdn bir
sra ukladlar darmadan edildi. Feodal istehsal sulu, blk d daha
dorusu, "Asiya istehsal sulu" z n yeni lverili mkan v rait tapd.
Hrkatdan sonrak yzild istehsal mnasibtlri glidi, imperatorlua
daxil olan bir sra lklrd hrtrfli dirli ba verdi.
Mzdklilr hrkat dorudan-doruya btn ictimai-iqtisadi, siyasi,
dini mnasibtlrd bir dyim, bir yenilik yaratmd. Ancaq btn
kemi imtiyazlarn itirmi pars yan-kahinlri bununla he cr bara
bilmirdilr. Onlar ilk nc qocalm I Qubadn gnc, enerjili olu Xosrovu l
alb z trflrin kdilr. Hrbi gclri z lin toplayan Xosrovun v
kahinlrin tzyiqi il I Qubad Mzdkdn uzaqlad. Mzdk xyantl
hbs edilib 529-cu ild edam edildi, onun btn trfdarlarna qar
amansz hcum balad. Tarixilrin yazdna gr, 80 min adam qtl
yetirildi. Bir sra tarixilr yazrlar ki, daha ox mzdki ldrlmd, 80
min is diri-diri tpsi st dikin torpaa basdrlmd. Biz bunlarn
hansnn dz olduunu dey bilmrik, ancaq inkaredilmz bir faktdr ki,
dorudan da on minlrl adam tpsi t sas yollarn hr iki qra il diridiri torpaa basdrlm, onlarn ayaqlar qraqda saxlanmd ki, glib-

80

gednlr grb bir vahim iind qalsn, mzdkliyi mdafi etmsin,

Sasanllara, kahinlr, yanlara qar xmasn.
531-ci ild I Qubad lndn sonra taxta I Xosrov xd. O, tarixd Xosrov
Nuirvan (531-579), nuirvan, Anuirvan ad il tannr. I Xosrov tkc
mzdkilr deyil, mumi haliy divan tutdu. Onu hakimiyyt gtirn bir
sra yanlar v ordu balarn, kahinlrin hamsn vergidn azad etdi.
Bunlarn byk oxluu parslar idi.
Xosrov Nuirvann zlm v zalmln XII yzil Azrbaycan-trk airi
Nizami Gncli farsca yazd "Sirlr xzinsi" srindki "Nuirvanla vziri
v bayqularn shbti" adl mnzum hekaysind bel anladr:
Nuirvan qounla xmd bir gn ova,
Ayrld dstsindn atla ov qova-qova.
... ...
atd dmn qlbi tk viran bir yurda ah,
Tapard axtard hr ikar burda ah.
ki bayqu ss-ss verrk ulayrd,
Qlblri ah qlbi tk ns "arzulayrd".
ah sorudu vzirdn: "N danr bu qular?
Bir-birin n deyir, n sylyir bayqular?".
Vzir cavab verdi ki: "Zamana ahsan zn,
Hr hikmtdn, hr sirdn oxdan agahsan zn.
... ...
Bu qu onun oluna r verir qzn,
ndi balq istyir i salb azn:
"Bu xaraba knd ndir, bir qza azdr" deyir.
"Kbin haqq bir ne xaraba yazdr" deyir.
Eli gln qu deyir: "rikm hr szn,
ahn zlmkarl bllidir yer zn
Qanlar tkn grrm ah gnd yen mn
Yz min bel xaraba knd verrm sn mn".
(Gr mlik in st dr in ruzigar,
Mn be to virane dhm d hezar).
..
Zlmn yada salb, dildi barman:
Qular da eidibdir zlmmn soran.
Var n insan nsli bu obadan silindi,
Toyuq qaqqldayrd, bayqu ulayr indi.

81

... ...
El varn soymuam, xalqa divan tutmuam,
lmyi, son mnzili bsbtn unutmuam.

Qlncmla ellri bimyim bsdir daha,

Alalb insan qan imyim bsdir daha,
Budur, Gncli Nizami Xosrov Nuirvann sl simasn ab gstrmidi.
Fars ovinizmi btn bunlar bir yana buraxaraq, dnyann qanin
clladlarndan biri olan Xosrov Nuirvana sonradan "Adil" ayamas
(txlls) vermi v onu dnyann n daltli bir hkmdar kimi tbli
edrk min illrl milyonlarla insann uruna yeritmi, yedirtmidir.
Tkc fars dbiyyatnda, tarixind deyil, btn farsdilli dbiyyatda eyni
zamanda farsdilli trk dbiyyatnda Xosrov Nuirvan triflnib gylr
qaldrlm, Rumeli Slcuq hkmdarlarndan tutmu ta Orta Asiyayadk bir
sra trk hkmdarlar fxrl zlrin "Xosrov", "Keyxosrov" lqblrini
taxmlar. Bu fars ovinizminin qlblrindn biri idi. Bir sra Slcuq
hkmdarlar v atabylri Sasanl hkmdarlarnn tarixini ymk, onlara
dbi v bdi yazl srlr-abidlr qoymaq n z xzinlrindn qzl
xrclmi, farsdilli dbiyyatn ykslmsind, fars dilinin dnya apna
xmasnda vzsiz xidmtlr gstrmidilr. Bu, fars ovinizminin baqa
qlbsi olmudur.
Byk Nizami d bu basqdan qurtara bilmmi, srlrini farsca yazm,
Xosrov Nuirvann da guya sonradan peiman olub daltli ahlq etdiyini
yazmdr:
Taleyin imtahan cann alan oldu,
daltli dnyada bdi qalan oldu.
lviyyt almind yen d ahdr z,
an-hrt sikksin yazld "Adil" sz.
Bu, dorudan da beldir - btn farsdilli mslman dbiyyatnda onun ad
btvlkd bel yazlr: "Xosrov Nuirvan Adil".
ox sad bir tarix mntiqi il soruuruq: I Xosrovun yaad 6-c yzild v
ondan sonrak yzild pars v ya phlvi dilind "adil", "dalt" sz
vardm? Yox. "Adil" - sznn kk rb sz "dl"dndir. Bu kkdn
"dalt", "dliyy" szlri yaranmdr. "Adil" sz d bu qbildndir,
"daltli" demkdir; Allaha xas siftlrdn biridir - Allahn bir ad da Adil-dir.

82

rb szlri pars, phlvi dilin 8-9-cu yzillrd kemy balamdr.

Demli, Xosrova "Adil" txllsn bu yzillrd v blk d daha sonra,
"pasr milli iftixar"n qoruyub saxlamaq n fars tarixi, dib v airlri
taxmlar. Bel bir i II Xosrov n d grlmdr (onu bir az sonra
yazya gtircyik).
Gerk tarixin deyil, yazl tarixin glnc v heyrtli bir grn var: "Zalim"
adn dayacaq bir ahnah "Adil" ad il yazlarda, kitablarda, beyinlrd
yaayr! Bu da fars ovinizminin insanla bir xyantidir.
Onu da qeyd edim ki, bu son bir ne ild mnim dqiq bildiyim gr, bir
sra fars ovinistlri hm tk-tklikd, hm d mclislrd "bizim
damarlarmzda nuirvan qan axr" deyrk fxr edirlr.
Xosrov Nuirvan lndn sonra pars-phlvi edib, kahin v ravilri onun
haqqnda rvaytlr, nallar, fsanlr uydurdular. Onun znn adndan
kitablar, vsiyytnamlr, xatirlr yazdlar v bunlarn hamsn tarixi
gerklik kimi qlm verib bir farsprst dbiyyat yaratdlar. Bunlar
aradran tarixilr a-ba qalb nyin doru, nyin yalan olduunu bir trl
ksdir bilmdilr.
Sasanl imperatorluunu Ymndn fqanstana qdr bydn qanl
Xosrov Nuirvan lndn sonra onun yerin IV Hrmz (579-590) kedi v
tez bir zamanda bu imperatorluun qan v zlm il nec bir qurama
imperatorluq olduu z xd. Ymn v baqa rb yaltlri, Orta Asiya
v Qafqaz hakimlri yarmmstqil v mstqil oldular. Mrkzd Bhram
ubin Sasanllara qar syan qaldrb IV Hrmz ldrd v hakimiyyti
l ald (590-591).
Drdnc Hrmzn olu kinci Xosrov qab bir sra qohumlar il Roma
imperatorluuna snd. Roma imperatorluu Sasanllarn i ilrin dndn qarm, bu frsti gydndm sayaraq bir ordu il dvltin
paytaxt Ktesifona (Mdain) hcum edrk Bhram ubini taxtdan salm,
II Xosrovu Sasanl taxtna oturtmudu.
II Xosrov (591-628) tarixd v dbiyyatda Xosrov Prviz ad il daha ox
tannr v parslarn fxr v qrurla dil-boaza qoymadan iirtdiyi, ydy
ahnahlarndan biri, blk d sonuncusudur. Bundan sonra farslarn fxr
duyas bir ahlar olmamdr. Yalnz Sfvi - trk hkmdar I ah Abbas
(1587-1629) farslara byk xidmtlr gstrdiyindn, onu da Byk ah
Abbas, ah Abbas Adil v s. titullarla bytm, haqqnda rvaytlr,
nallar, fsanlr dzltmidilr.
Gstrdiyimiz kimi, II Xosrov Bizans (rqi Roma) imperatorluunun
mizraqlar ucunda hakimiyyt glmi, bir mddt d onlarn li il
hakimiyytd saxlanm, bunun n yarmvassal kimi Bizansa ty

83

dmidi.
II Xosrovu Sasanl taxtna oturdan Bizans imperatorluunun znn
irisind gcl iqtisadi, ictimai proseslr gedirdi. Bel ki, quldarlq uklad
tamam dalmaq v onun yerind feodal istehsal sulu tam hakim ksilmk
rfsini yaayr, imperatorlua zorla qatlm lklrin mrkzdnqama
gc artr, bir zaman Bizansla mttfiq olan trklrin hm batdan, hm
quzeydn, hm d Qafqazdan hcumlar Bizansn i gcn tkndirirdi. Bir
yandan da hakimiyyt urunda mbariz yenidn iddtlnmidi. Sonucda
i sava balad. 602-ci ild Bizans ordusunun sas gclri imperatorun
dmnlrinin trfind dayanaraq qiyam qaldrd v imperator Mavriki
ldrld. Mavriki trfdarlarn mdafi ad altnda Sasanl qounlar
Bizansa mdaxil edib onun cnub yaltlrini, Suriyan v Misrin bir
hisssini ial etdi. Daxili mharib irisind abalayan Bizans el bir
mqavimt gstr bilmdi. Bu dvrd Bizans imperiyas kr, hm
qrbd, hm rqd v gneyd torpaqlarn ard-arda z dmnlrin
uduzurdu.
614-15-ci illrd Azrbaycann quzeyind - Albaniyada Sasanl
hakimiyytin qar syanlar ba verdi. II Xosrov onlar amanszcasna
yatrtd.
610-cu ild Bizans taxtna oturan rakli (610-641) mrkzi hakimiyytd bir
sabitlik yaradaraq mxtlif qvvlri bir yer toplamaa balamd. 620-ci
ildk o, yeni bir ordu yaradb imperatorluun mrkzi yaltlrind btn
qiyam v separat xlar yatrtmd.
622-ci ild raklinin ordusu il Xosrovun ordusu Tavr (Toros) dalarnda zz dayandlar. Bu hlledici dyd Xosrov Prvizin ordusu darmadan
oldu. Bizans ordusunda mxtlif trk boylarndan qatlm qoun qvvlri
d itirak edirdilr. Xosrovun da ordusunda trklr sas qvvlrdn biri idi.
622-623-c illrd Bizans ordular douda v gneyd itirdiklri btn
torpaqlar geri qaytarb Azrbaycann quzey v mrkz yaltlrini d ial
etdilr. 624-26-c illrd Xosrovun qounlar ks-hcuma kes d he bir
uur ld ed bilmdi. 627-ci ild yenidn hcuma ken Bizans ordusu
Azrbaycan btvlkd ial edib "Tanrnn gndrdiyi ilk mqdds
od mbdi Azrgtsbi" (Kazaka - iz hri) viran qoydu. Ninva
(Neynba) indiki Mosul hrinin yaxnlnda qdim bir hr idi) hrinin
yaxnlnda gedn dyd Xosrov Prvizin qounlar darmadan edildi.
Xosrov dy meydanndan qab Mdain snd, rakli (Herakl) z
tntnsini nmayi etdirmk n xristianln v o zaman hm d
mslmanlarn qiblgah olan Qds hrin getdi.
Sasanllarla bizansllar arabir dost olub, ox vaxt bir-biriyl mharib
apardqlar v bir-birini krtdy bu zamanlarda rbistan yarmadas bu

84

mhariblrdn nisbi olaraq qraqda qalm, geni ticart aparan Mkkd

bir dirli balam v n nmlisi olaraq 610-cu ild peymbrliy, hm
d Eli (Rsul) peymbrliy yetin hzrti-Mhmmd islam dinini
yaymaa balam, 622-ci ild Ysrib hrin (sonralar bu hr
peymbrin ad il balanb l-Mdintu-n-nbiyyun - "peymbr hri"
adlanm, qsaca Mdin deyilmidi) hicrt etmy mcbur olmudu.
Rsulun arxada v dostlar islam trafa yayrdlar.
slam peymbri hicrtin 6-c ilind (miladn 628-ci ili)
Dounun bir sra hkmdar (mlik) v mirlrin mktub
islama dvt edir. Qaynaqlar doqquz lknin hakimin
gndrildiyini gstrir. Bu mktublar tarix qayna kimi
Burada biz onlarn ikisindn danacaq:

Yaxn v Orta
gndrib onlar
dvt mktubu
ox qiymtlidir.

Bunlardan biri Rum (Bizans) imperatoru-qeysri rakliy (Herakla)

nvanlanm, onu Dhy l-Kbi imperatora Qds hrind yetirmidi.
Mktubun mtni bel idi:

"Bismillahirrhmanirrhim. Allahn qulu v elisi Mhmmddn Rumun

byy Hiraqla.
Doru yolu (l-hda) izlyn salam olsun. Sonrasna gldikd, mn sni
islama arram. Mslman ol, salamatlq tap! Allah sn snin
mkafatn iki df verr. Bundan z dndrsn sapqnlqda qalacaq,
btn xalqn gnah snin stnd qalacaq. Ey hli- kitab (xristianlar
nzrd tutur - red.), glin aramzda sz bir yer qoyaq. Allahdan baqa
kimsy ibadt etmyk, Ona he bir eyi rik etmyk. Bzilrimiz
Allahdan baqa zlrin rbbilr gtrmsinlr. gr sapm olsalar onda
desinlr: "hadt edirik ki, biz mslmanlarq"".
Tarix qaynaqlarnda gstrilir ki, Rum qeysri mktuba hrmtl yanam,
Qdsd olan rb tacirlrini yanna arm, onlardan peymbr haqqnda
bilgi alm, dvrnn etik qaydalar rivsind cavab yazmdr.
Hzrti-islam peymbrinin obiri mktubu II Xosrov Prviz gndrilmidi.
Mktubu Xosrova Abdullah ibn Xuzaf s-Shimi aparm, Mdaind ona
vermidi. Mktubun mtni bel idi:

"Bismillahirrahmanirrhim.
Allahn rsulu Mhmmddn farsn Ksrasna.
Doru yolu tutub gednlr, Allaha v onun rsuluna inananlara,
Allahdan baqa ilahn olmadna v Mhmmdin onun rsulu olduuna

85

hadt gtirnlr salam olsun. Mn sni islama arram. Mn btn

insanlar n gndrilmi haqq elisiym. nsanlara bildirirm:
mslman ol, salamatlq tap! gr sn rdd etsn btn macusilrin
(atprstlrin - red.) gnah snin stnd qalacaqdr".
Burada, yeri glmikn, bir szl balaca aray vermyi grkli bildik, bu da
macusi (mcus) szdr. nc d dediyimiz kimi, bir sra tarixilr
zrdtlyn maq-ma dini olmadn iddia edirlr. Biz bunu yaln sayrq
v qti minlikl deyirik ki, Zrdt z bu dini "maq dini" adlandrmd.
"Maq" sz romallarn - yunanlarn dilind -us (-lar, -lr) cm kilisi
il ildilrk "maqus", yni "maqlar" klin dm, onlardan da
rblr "macus" klind kemidir.
ndi mktubun Xosrova atdrlmasn v ona Xosrovun mnasibtini trk
air, alim v filosofu Gncli eyx Nizaminin srindn dinlyk.
"Peymbrin Xosrova mktub yazmas":
Mktub qurtaranda, mktubu yazan
Mhmmd adn gstrdi nvan.
Cld gedn qasid verib mktubu,
Dedi tez atdrsn Prviz onu.
Qasid yetirnd aha frman
Hirsindn qaynad Xosrovun qan.
Yazlm hr szdn ah qovrulurdu,
fyun1 kmi kimi xumar olurdu.
Niz tk qalxmd hirsdn salar,
At yadrrd hr bir damar.
xanda nbinin ad qarya
Sanki quduz tutmu rast gldi suya.
Gzlri satad bu qorxunc sz:
"Yetsin Mhmmddn Xosrov Prviz".
ahlq qruruyla yolundan azd,
Dedi: "Crt edib kim bunu yazd?
Kimin hnri var bu qdrtiml
Admn stndn ad yazsn bel?".
z atgahd sanki kzrmi,
Hirsdn pis dnd, grd ox pis i.
O boyunsndran mktubu crd,
O, mktubu deyil, z mhrn qrd.
1

Opium (tiryk) - red.

Bli, Xosrov Prviz peymbrin mktubunu crb ayaqlar altna atm,

hmn andaca hllik ondan asl olan Ymn hakimi Bazana bir mktub
yazb gndrmidi. Bu mktubda Xosrov mr edirdi ki, Bazan peymbrin

86

ya dirisini, ya da lsn Xosrova gndrsin. Bazan mr tabe olaraq

Mhmmd peymbri ya diri, ya l l keirmk n Mdiny iki
adam gndrmidi. Ancaq hadislr baqa yn ynlmidi. Rum
imperatoru raklinin ordular Mdain yr kemidilr. Xosrovun qounu
hmn rfd vvllr Sasanllara tabe Hir rblri trfindn
darmadan edilmidi. Herakln ordusu Ktesifonu (Mdaini) mhasiry
alanda Sasanl saraynda evrili edildi. evrilid Xosrovun olu iruy d
itirak edirdi. Onun birbaa itirak il atas II Xosrov Prviz vhicsin
qtl yetirildi.
iruy II Qubad ad il taxta xd. Nizami bunu bdii dill bel tsvir edir:
Qasid bu ac grdy zaman
Tlsdi ki, getsin onun yanndan
Grck tstlyir o at hdr
Agahlar amna1 yetirdi xbr
O am bu xbrdn qeyz glrk
Bddua uurtdu prvanlr tk.
O duadan snd Ksrann ta,
Xosrovun bandan dd papa
Mustafa dininin mczsindn
Mhv oldu Prvizin ahl birdn.
Taxtn altndan gtrd flk,
Olu qlnc kdi ona dmn tk.
Bir gurultu tutdu drni, da,
Xosrov eyvannn dald ta.

Cmid, Firuduna bir qlm kn

Byk peymbr hsn, yz hsn!
1

Mhmmd peymbr - red.

Xosrov Prvizin olunun qlnc il qtl yetirilmsi xbri Mdiny atanda

peymbr Ymn caniini Bazann adamlarn Mdind tapdrb bu xbri
onlara bildirdi v bir mktub yazb Bazan islama dvt etdi. Bazan islam
qbul etdi. Ymn Sasanl vassallndan birdflik qurtard.
Atasn ldrn iruy birc il hakimiyytd qald. Onu da ldrdlr. Bir
daha qeyd edk ki, 628-632-ci illrd Sasanllardan doqquz hkmdar
hakimiyyt glib qtl yetirildi.
Tarixd maraql bir oxar hadis d ba vermidi; xlif Mtvkkilin (847861) olu Mntsir d qiyamlarla atasnn yataq otana girmi v atasn
yataqda yuxuda ikn qlnc il qtl yetirmi, z xlif olmudu. Ancaq o
da bir il hakimiyytd qalm, onu da ldrmlr. Hmin dvrn tarixilri
yazrlar ki, Mntsir atasn ldrb taxta oturandan bir ne ay sonra ruhi
hallar keirmy v ox rab imy balayr, tez-tez "mnim d taleyim
87

atasn ldrn iruy Qubadn taleyi kimidir" - deyrmi. Burdan aydn olur
ki, xliflr d Sasanllarn dastan-tarixlrini yaxndan yrnmilr. Abbasi
xliflrinin bir qismi Sasanl hkmdarlarna bnzr saray hyat keirirdi.
Bir daha tkrar edirik ki, Sasanllar dvrnd parslar ma (zrdtlk)
tktanr dinini fsan v miflrl dolduraraq onu xurafata evirmidilr. Bu
xurafatla onlar n xristianla, n d islama qar dura bilrdilr v dura
bilmdilr d.
Parslar islam qbul etslr d rkdn hzm ed bilmirdilr. Diqqt edk:
mrnn son 6 ilind aramsz dylrd Bizans ordusuna daim
biabrcasna mlub olan, Hirli rblr iki dyn ikisini d uduzan,
Mhmmd peymbrin mktubunu crb ayaqlar altna atan, Peymbr
hqartlr yadran, onun ldrlmsin frman vern, sonda saray evrilii
nticsind olu trfindn ldrln Xosrov Prvizi farslar islam qbul
edndn bir ne yzil sonra Mzffr (hmi zfr alan, qalib) fxri ad
il adlandrrdlar. Blli olduu kimi, bu sz d rb szdr, kk "zfr"dir farslara islam qbuldan ox-ox sonra kemidir.
Sorumaq olar: Xosrov Prviz ny gr Mzffr adlandrld? Ma
dininin 2000 ildn ox n mqdds mbdini, z d Sasanl
hkmdarlarnn hamsnn tacqoyma mrasimindn nc piyada gedib
ziyart etdiyi mbdi qoruya bilmdiyi, qoyub qad v Bizans
imperatoruna onu darmadan etmy imkan verdiyi nm? Kiik
bir vassal mirlik olan Hir mirliyin iki df mlub olduuna
grmi? Sasanl imperatorluunun btn quzey v qrb hisslrini
Bizansa tslim etdiyi nm, peymbrin mktubunu crb atd
nm, islam peymbrin qar thqiramiz davrandna grmi?
Ny gr, n n o, Mzffr oldu? Bunlarn hamsnn bir cavab var:
pars-phlvi
ovinizminin
can
allahprstlikd,
dinprstlikd,
peymbrprstlikd,
insanprstlikd
deyil,
ahprstlikd,
ahnahprstlikddir. Bu fikrimiz n tutarl tutalqan Firdovsi verir; o,
Mahmud Qznvini mdh edrkn bel deyir:
O Tus qhrman, itipnc ir
Dyd edr jdahan sir.
Pula pul demz, paylayar yoxsula,
El istr hmi o xobxt ola.
O istr gr xalq allahprst,
n allahprstlr olar ahprst.
Bli, fars ovinizminin mna v mqsdi bu sonuncu beytd deyilnddir.
Tktanrl din xidmt edn xalqlar n insanlar, ata-anan, hakimlri,
ahlar, peymbrlri v onun tbli etdiyi dini, mlklri, daha nlri
sevmk Ulu Tanrn sevmk n bir yol, ya da vasitlrdir. Fars

88

ovinizmind is btn bunlar, htta Allahn z bel ahlar sevmk,

onlardan qorxmaq, onlara tabe olmaq n vasitdir. Mhz bu ideya tlb
edir ki, ahlar, onlarn tarixi el mifldirilsin ki, Tanrdan da mcrrd,
anlalmaz bir gc, bir qdrt tsiri balaya bilsin.
Baxn, grn, fars ovinizmi Xosrov Prvizi daha nec tqdim edir; guya
Xosrov islam dininin mhtmliyini baa dmd, ancaq babalarnn
sediyi, babalarnn qbul etdiyi "baba dinindn" imtina etmkd "kemi
padahlardan utanr". Daha sonra n eybcri: "Qiymtli da-qa zrind
Sasanl yazlar" adl rusca srin (Leninqrad, 1963) mlliflri A.Borisov v
V.Lukonin farslarn n vaxtsa qondarma [dvltilik nnlri olduunu
qabardr, onlarn htta Mhmmd peymbr qar] bhtanlarn bel
tqdim edirlr: guya Sasanl dvrn aid qiymtli bir da zrind bel
yazlb: "yanlarn mhrsz mktubu aln zifliyindn v dncnin
natmizliyindndir; mhrsz xzin is saymazlq v ehtiyatszlqdandr.
Peymbrs (slllahu aleyhi v sllm) barmanda zk gzdirirdi v
mxtlif lklr gndrdiyi mktublar mhrl gndrirdi. Bunun sbbi o
idi ki, (bir df) onun mhrsz mktubu Prviz (Sasanl ahnah II
Xosrov Prviz) gldi. O (Prviz), bundan qzb gldi, mktubu oxumad,
onu crd v dedi: "Mhrsz mktub klahsz (papaqsz) ba kimidir,
klahsz ba is (ah) mclisind (itirak etmy) layiq deyil. gr mktub
mhrlnmyibs onda onu hr bir ks ists oxuyar".
ziz oxucu, bu snd bir daha diqqtl gz yetirmni xahi edirm.
Mntiq bax. Demli:
1. Hzrti-Mhmmd
peymbr
z
mktublarn
mhrsz
gndrirmi.
2. Mktubu mhrsz gndrnin al zifdir v dncsi tmiz deyil
(fars ovinizminin islam peymbrini thqirin bax!)
3. Peymbrin mktubu mhrsz olduu n Prviz onu he
oxumayb (Prviz brat).
4. Prvizin bu hrktindn sonra islam peymbri anlayb ki, mktubu
mhrlyib gndrrlr.
5. Peymbr mhrl mktub gndrmyi Sasanl hkmdarndan
yrnibdir.
6. Peterburqlu sovet kommunist alimlri fars ovinizmin nec xidmt
edir, onun iftiralarn nec hiylgrlikl tbli edirlr.
Mn el glir ki, n sad anlaql oxucu burada gstrilndn fars
ovinizminin iyrnc mqsdini aydn tsvvr edr.
Farslar peymbrin v islamn dmni II Xosrov Prvizi fars musiqisind
d min drd yz ildn bri yaatmaqdadrlar. Mhur "Xosrovani" musiqisi
v "Xosrovaniyyat" mahn silsilsi Xosrov Prvizin ad il baldr.

89

Dediyimiz kimi, fars ovinizmi illrl Sasanl ahlarn v mifik pars

"mdniyyt"ini islama prim etmy alm, bunda myyn "baarlar"
da qazanmdr. N yazq ki, bu id onlara biz trklr d byk "xidmt"
gstrmiik.
Yen d Xosrov Prvizl bal baqa bir misala gz yetirk. Dastanlar,
fsanilr, nallar v zaman-zaman onlara qoulmu airlr v tarixilr
bel rvayt edirlr ki, hl hzrti-Mhmmd Prviz mktub
yazmamdan ox-ox qabaq Prviz, peymbri yuxuda grmd.
Mcthidlrin, byk mslman ruhanilrinin tkdbirinin yuxusuna girn
peymbr deyir ki, "ey cavanmrd, gl sn islam qbul et!". Xosrov ona
cavab verir ki, bam ksslr d ln qdr yolumdan dnmrm. Bu
cavaba peymbr dinmir, Xosrova bir qam vurub gedir.
Xosrov yuxudan srsm oyanr, qorxudan ay xst yatr. O, bir gn irini
d gtrb ahlq xzinsin baxmaa, "cvhrlrdn yoxsullara
paylamaa" gedir. Qrxnc aarn ota yoxdur. ah soruur: bu, harann
aardr? Xzindar bir yer gstrir. ahn mri il yeri qazrlar, oradan bir
qzl sandq xr. Sand arlar, sandqdan bir tilsimli gm xr, onun da
st qzl lvhlrl rtldr. Lvhnin zrind qzl yaz v bir insan
surti var. Qoca bir kii gtirirlr, bu yazn oxuyur.
Gncli Nizami dastanlarda, "tarixd" oxuduunu bel tsvir edir:
Oxudu lvhni, qurtard ii,
Bel izah verdi o mdrik kii:
"rdir Babakan adl ah vard,
Mdrik adamlara o hriyard.
Taleyin sirrindn vard xbri,
Bilrdi n tin bilmclri.
Bilmidi bu sirri yeddi ulduzdan
Ki, dnya dvr edr, glr bir zaman,
Lvhdki kimi znd vqar
rb lksindn bir adam xar Rftar xo, igid, z szbiln,
Yolu dz, z dz, alnaq, n
Mczl ulduzlar ona ba yr,
Odur bu dnyada axr peymbr.
Onun riti stn glck,
Btn milltlr yol gstrck.
Hr all ona iman gtirr,
Hr kim qar xsa ziyan gtirr".
Bel soru doa bilr ki, bu byklkd er parasnn (z d Nizaminin
srindn) burada verilmsinin n mnas var?

90

Cavab:
1. Bu er parasnda Nizami zndk farsca-phlvic yazlm
dastan v "tarix" kitablarn oxumu, bu hadisni mumildirrk
gstrmidi.
2. Fars ovinizmi z "ideya"sn beyinlr yeritmk n poeziyann tsir
gcndn n ox yararlanmd.
3. Bu para da islam dvrnd bel, farsdilli dbiyyatda Sasanllar
xnadannn sasn qoyan rdir Papakann (227-239) haqqnda
nec yksk bir fikrin ardcl tbliini gstrir.
4. Sasanllarn ulu babas, eyni zamanda Xosrov Prvizin d ulu babas
rdiri byk air, alim, filosof, islam eyxi Nizaminin trnnm
etmsi heyrt dourmaya bilmir. str-istmz bel bir fikr glirsn
ki, br sviyysind bel bir dahi d fars ovinizminin "tilsimindn",
"sehrbazlndan" qurtula bilmmi, peymbrlr, islam dahilrin
ayrca bir sr hsr etmdiyi halda be byk srindn ikisini
("Xosrov v irin", "Yeddi gzl") Sasanllardan Xosrov Prviz v
Bhram Gura hsr etmi, onlar triflyib gylr qaldrmd. Sifarii
vern "Xosrov v irin" srin gr Nizamiy qzl v iki knd
balayan Trk hkmdarlar - Azrbaycan atabylri, yazan
peymbr aiqi, islam vurunu eyx, trk Nizami, trnnm ediln,
bu cr srlrl bdildiriln peymbrin v islamn dmni
Xosrov
Prviz,
Papakanlar,
Keyxosrovlar,
Keyqubadlar,
Bhramgurlar. Dorudan da heyrtli deyilmi?
N idi btn Dou v yunan flsf v mntiqini byk bir alim kimi
mnimsmi Nizamini mntiqsizliy yuvarladan?
Nec baa dlmlidir ki, rdir Papakan deyir:
Onun riti stn glck,
Btn milltlr yol gstrck.
Hr all ona iman gtirr,
Hr kim qar xsa ziyan gtirr.
Ancaq rdirin trmsi Prviz bu vziyyt, bu "hikmt" qulaq asmr.
Asmr asmasn, bs onda niy deyir ki, mn islama iman gtirrm, ancaq:
N sayaq l kim baba dinindn?
Kemi padahlardan utanram mn.
zndn aa-yuxar 380 il sonra rblrdn bir peymbr xacan
biln, "mdrik adamlarn hriyar, n tin bilmclri biln, yeddi ulduzdan
sirr yrnn" rdir niy bilmirdi ki, onun qanndan tryn Prviz onun
"nsiht"in v peymbrin szn baxmayacaq? Bli, ziz oxucu, tarix

91

mifldirilnd, gerk din fsanldirilnd, fsunladrlanda,

tilsimldirilnd briyyt a-ba qalr, o cmldn onun dahilri
d!
Dey bilrlr ki, blk d Sasanl dvrndki pars sehrbazl, fsunuluu
o qdr gcl v haqq olub ki, yz il, min il sonra da tkc sad insanlar,
toplumlar deyil, dahilri d tilsim salb? Xeyr, gerk tktanrl din, mntiq,
gerk tarix bilgisi, sl elm bunlar rdd edir. sl mrid gerk elmdir.
slam ordularnn Sasanl imperatorluunu kdrm dvrn sonralar yad
edn fars dastans demidir: "Tfu, snin zn ey rxi-flk, gr n
gnlr qaldq ki, ilan-qurbaa yeyn rblr Kyan taxtna l uzatdlar".
Bir mdrik r1 demidir:
slama qlncla uduzan parslar
Daima qlml zrb vurmular.
1

Bizc, buradak "mdrik r"lr Elibyin zdr - red.

Nizami v onun kimi onlarca airlr Cmid, Frudun, Keyxosrov, Keyqubad

taxt-tacna bir qlm kib onu yox edn Mhmmd peymbr min
hsn dediklri halda btn pars hkmdarlarn yksk bir vq v ustad
qlmlri il trnnm etmi, ucaltm, milyon-milyon insann beynin v
ryin yeritmi, onlar kitablardan-kitablara salaraq yaatmlar. Heyrtlidir,
anlalmazdr! hsn sn, fars ovinizmi!
***
Burayadk ma (manq) - zrdtlk dininin v tarixin farslar trfindn
nec fsanldirildiyinin bzi xtlrini grdk. Bu yazdqlarmz hmin
mslnin - problemin blk d yzd biridir. ndi fars ovinizminin bir ne
yazl qaynana v onlarda miflrin nec tarixldirilmsin trgi bir gz
yetirk.
Miflrin tarixldirilmsi tarixin mifldirilmsindn br n daha
thlkli, elm n daha byk xyantdir. Bir mdrik r demidir:
"Fanatizmin, xurafatn adn din, mifin adn tarix qoyub insanlarn
beynini zhrlmkd, fsunlamaqda parslar qdr usta az-az taplar!".
Burada haiyy xaraq bir ehtimal irli srmk istrdim. Bu ehtimal
myyn bir aradrmaya syknir, ancaq hllik bu aradrma yetrinc
deyil, ona gr ehtimal zn tam dorultmaya da bilr. ncdn
sylmidik ki, bir sra alimlr zrdtlkl ma dininin ayr-ayr olduunu
israrla tkid edirlr. Biz bunu doru saymrq. Buna sasmz var: "ma"
sz mu v mo sz il eynidir. Bizc bunun da kk "manq"dr. "Manq"

92

zn bir ne kild gstrir, daha dorusu, ya a dyiir, ya n dr, ya q

dr, ya da iki- dyim birdn ba verir. Sonucda bu killr alnr:
1) ma, 2) mu, 3) mo, 4) man, 5) mun, 6) mon, 7) maq; 8) muq, 9) moq,
10) manc, 11) munc, 12) munq, 13) benq, 14) bonq.
Msln "Tanqz" sz kimi: 1) Tanqz, 2) Tnz, 3) Dniz, 4) Diniz, 5)
Dinqiz, 6) Tenqiz, 7) Tinqiz, 8) ingiz, 9) engiz, 10) inqiz, 11) enqiz, 12)
Tingiz, 13) Tangiz.
"Manq" sz mxtlif alarda Koreyadan tutmu Aralq (A) dnizdk
btn trk dnyasnda ayr-ayr zamanlarda ayr-ayr anlam alarnda
ildilmidir. Bunlarla yana, manq (monq, man, manc, htta boq, ban,
beng) trk Tanr dznind Tanrnn doxsan doqquz gzl, qdrtli adndan
v siftindn biridir. Ham bilir ki, islam dinind d Allahn 99 sifti v n
gzl ad vardr. Qdim trk Tanr dznind "manq" ad sami Allah
dznindki "rbb" adna daha uyundur. Szsz ki, bu ikisinin dad
anlamlar tam eynildirmk olmaz. Biz "manq"la bal ayrca aradrma
apardmz n o haqda burada geni danmaa ehtiyac duymuruq. Onu
dey bilrik ki, "manq" yaradc gc, islamdak "Rbb", "Fttah", "Qdir",
"Mhsin", "Mnnan" (Mnnn) siftlrin daha yaxndr.
Bu sylnilnlrin hams gerk elmi dlillr dayanr. Bizim ehtimalmz is
budur ki, manq, ma, mu, man, ban, ba, bu szlri [Tanr] il bal
inanclarn harada is n ski alarnda - drd-skkiz min il bundan ncd,
szsz ki, mifik bir Tanr adnda birlir. Yoxsa "mqdds ruh"la bal, orta
a Koreya komandannn Muan [adlanmas], ingiz xann birldirdiyi v
yaratd yeni topluma Monqu-ul, (Mu-ul, mo-ol, monq-ol) adn vermsi,
Clalddin Xarzmahn zn Manquberti (Manqu verdi = Tanrverdi) adn
gtrmsi, Trk-man (Trk-manq) v onlarla szlr tsadfn yarana
bilmzdi.
Azrbaycanda ilahi gcl bal Muan, Mudad, manqal v s. adlar
yaranmazd. O ki, qald Zrdtn tlim etdiyi tktanrl din, onun ad ma
(mu) dinidir. Zrdt qatalarnda yazr:
1. Spitan Zrdt dost olan adam kimdir, ey Mazda? Ya doru zr
yd vern kimdir? Ya pak dindarlar kimdir? Ya da mqdds al
zr mu dini haqqnda dnn o dzgn mlli adam kimdir?
2. N qdr ki rkdn almaq hvsi tinizd-qannzda vardr,
mkafatnz bu mu dini olacaqdr ki, onunla yalannn
(yalanprstin) ruhu uzaqlab, beli snb aradan gedckdir. Bu
mu dinini ldn versniz axr sznz pemanlq sdas
olacaqdr.
Sonucda Zrdtn dhas zn gstrdi - maq dinini mif, fsan v

93

fsunlarla dolduran, ahlar bu fsanlrl ilahildirn, ara-sra Tanrdan

da uca tutan Sasanllarn, kahin v yanlarn "son szlri pemanlq
sdas" oldu. Maq dini d baqa dinlrin (brahmanizm, buddizm, xristianlq,
islam v baqalar) gznd sehrbazlq dini kimi grnd v maqus,
maqiya, magiya - sehrbazlq mnasn qazand.
Birg gtrdkd parsizm uzun bir tarix yolu kerk glimi, bym, iki
iri zl yaratmdr:
1. panfarsizm,
2. paniranizm.
Bugnmzd d fars ovinizmi bunlarn zrind dayanr.
Panfarsizm v paniranizmin ox zngin yazl qaynaqlar vardr. Bu
qaynaqlar dinlrdn, miflrdn, fsanlrdn, nallardan v tarixdn
qidalanmdr. Bunlardan fars ovinizmi znn tbitin uyun qidalanm,
onlardan olduu kimi yox, znn istdiyi kimi istifad etmidir. Bu
dediklrimiz aid qdim kitablardan aadaklar gstrmk olar: "Znd
Avesta", "Paznd Avesta", "Xorde Avesta", "Bundahi", "rdavirafnam",
"Zatsprm", "Yadigari-zriran", "Xavadaynamak" ("Xavadnamak"), "rdir
Papakann mllri", "rdirnam", "Xosrovnam", mxtlif "ahnam"lr
v dastannamlr, Firdovsinin "ahnam"si, "Afrinnam", "Znd Akasiya
Dinkrd", Firdovsinin "ahnam"sinin gcl tsiri olan mnzum romanlar,
poemalar, hekaylr, o cmldn Nizami Gncvinin "Xosrov v irin",
"Yeddi syyar" ("Yeddi gzl"), "sgndrnam" mnzum romanlar, mir
Xosrov Dhlvi, Cami, Nvai v onlarca rq mtfkkirinin yzlrc sri.
Bunlarla yana, nc bir df ayrca vuruladmz miflmi fars-ran
tarixinin rbdilli islam tarixilrinin - Yqubi, Blazuri, Tbri, Msudi,
bn l-sir, bn Ksir, Yaqut ibn Xaldun v baqalarnn dnya hrtli
srlrind zn geni yer tapmas dnya miflrini farslarn "tarixi"
etmidir.
Bu sonuncu dediyimiz ox byk bir mvzu, aradrlmas uzun illr tlb
edn bir elmi problemdir. Bu mrkkb mslnin hllind bel bir xtti
yaddan xarmaq olmaz ki, mxtlif xalqlardan v lklrdn olan orta a
rbdilli islam tarixilrinin dnya tarixnaslnda ox nmli, ciddi bir yeri
vardr. Bugnmzd d hmn tarixilrin srlrin ciddi yanalr, tarixi
aradrmaqda onlar snanm etibarl qaynaq kimi qbul edirlr. Daha
dorusu, bu qaynaqlara inam gcldr v hr yerd d yksk
qiymtlndirilir. El buna gr d farslarn zlri trfindn yazlm "mifik
tarixlri"nin bu cr ciddi qaynaqlarda zn yar tapmas o "mifik tarix"
inanc artrr, onun uydurma olduuna az bh yeri buraxr. Bel olduqda
n ki savadsz, azsavadl insanlar, htta myyn yksk bilikli aradrclar
da ar, hr cr xassli saysz-hesabsz Hrmzlr, Thmurslr,

94

Cmidlr, Fridunlr, Kyumrslr, Mnuhrlr, Daralar, rdirlr,

Qubadlar, Keyqubadlar, Bhramlar, apurlar, Xosrovlar, Keyxosrovlar, daha
kimlr, kimlr v nlr yaranr, daim bulanq bir mif-tarix meydanda qalr.
Baqa bir yandan da. bu tarixilrin oxu Azrbaycan, hr iki raq
(Azrbaycan raqn v rb raqn), Deylm, Tbristan, Parsa (Fars),
Xorasan, Xarzm v traf lklri gzmi, xalqlarn hl d ifahi
yaddanda qalan rvayt, hekay v fsanlri qlm alm, anabozuna baxmadan onlar az qala bir tarix gerkliyi kimi tqdim etmidir.
Bir mslni d qeyd edk ki, tarixilr bzn bunu bil-bil etmilr ki,
onlarn srlri maraql v oxunaql olsun. Ancaq sonucda gerk
tarixnaslq zrr kmi, daha ox is cmiyyt aaraq fars girdabna
yuvalanmdr.
Fars ovinizminin btn bu hoqqabazlq sistemi IX-XIII yzillrd tkkl
tapm, bunda rb xliflrinin, trk hkmdar, air v alimlrinin lsz,
vzedilmz xidmtlri olmudur. Fars ovinizminin sas ideoloji qayna
olan farsdilli dbiyyat mhz bu dvrd yaranmdr.
Bilginlrin, aradrclarn bel bir birg ryi vardr: "Farsdilli dbiyyat
gerkliyin bdii kild thrifi dbiyyatdr". Bu dbiyyatn irisind n
nmli yeri "Xavadaynamak" ("Xvatay namak") tutur. Bu kitab Sasanllar
dvrnd bir ne mllif trfindn mxtlif vaxtlarda yazlmd. O,
Sasanllarn saraynda oxunur, ahlar, yanlar onu dinlyir, gnc
ahzadlr bu kitabdan drs deyilir, onlar idarilik, ahlq tlimini bundan
yrnirdilr. Bu kitabn sl phlvicsi, ya da farscas dvrmz glib
atmamdr. Olan-qalan hisslr rbc trcmsi vasitsi il glib
atmdr. Ancaq Firdovsi "ahnam"ni, demk olar ki, bu srin sasnda
yazd n o, z ksini "ahnam"d btvlkd tapmdr. Fars ovinizmi
bir ne yzil "Xavadaynamak" Avesta, Tvrat, ncil v Qurandan nd
gtrmdr.
641/42-ci ild islam ordular Nhavnd vurumasnda Sasanl
ordularn darmadan edib Sasanl paytaxt Mdaini tutdular. Bu,
islamn n byk qlblrindn biri idi. El bunun tsirindn bir sra lklr,
vilaytlr rblr dysz tslim olur, islam qbul edirdi. Mdain fth
edilnd saray kitablri l keirilir, oradak sndlr v kitablar haqqnda
xlif hz. mr (634-644) mlumat verilir v "Xavadaynamak" rb dilin
evirib xlify tqdim edirlr. Xlif bu kitab diqqtl oxuduqdan sonra
"onun mcusiliyi v fars ahlarn ydyn, fsan v sehrlrl dolu
olduunu" grb v islam dinin zidd olduunu deyrk onu rdd etmidir.
Buna gr d bu kitab uzun mddt - ta Harun r-Riddk (786-809) he
bir islam xlifsi qbul etmmidir.
Kitabn rbcsi Harun r-Ridin sarayna yol tapm, xliflrin v onlarn

95

vladlarnn kemi ahlarn hyatndan rnk gtrmlri n sarayda

oxunan kitablar arasnda yer almdr. Bu kitabn xlif sarayna yol
tapmasnda xlifnin fars trbiyli vzirlri Brmkilrin li olmudur. Bu, o
vaxt idi ki, mhz Brmkilrin tdbirlri il islam xliflri d kemi Sasanl
hkmdarlarnn hyat trzini yaamaa balam, sarayda "Min bir gec"
nallar yaranr, fars saray hyat il rb saray hyat ulard.
ndi burada dayanb bir az geriy (VII yzildn ncki tarix) trgi d olsa
bzi tarix faktlarna gz yetirmyimiz grkir.
rblrin qarsnda biabrcasna mlub olan parslarn rb aalna
boyun yrk islam qbul etmkdn baqa bir yolu qalmad. Ancaq onlar
hakim ovinist mvqelrini itirmkl he cr barmaq istmir, hr hans
yolla he olmasa hakimiyytd rblrl rik olmaq istyirdilr. lk nc
onlar xlif mrl iliki yaratmaa alm, bundan uur qazana
bilmmilr, ksin, 635-637-ci illrd Buvyb v Qadisiyy vurularnda,
642-ci ild Nhavnd dynd farslar darmadan edilmi, rblrin ial
etdiyi yerlrd maq mbdlri - atgahlar viran edilmidi.
slam bayra il dnyaya yeni xan rblr Qurann hkmn gr
tktanrl "hli-kitab" olan xristian v musavi xalqlarn ibadtgah olan kils
v rabatlara (sinaqoqlara) toxunmur, onlardan yalnz adambana can
vergisi (cizy) alrdlar. Hz. peymbrin gstriin sasn, htta sabiilr
(yeddi gy cismin - planetlr inananlara) v onlarn ibadt evlrin d
toxunulmurdu. Ancaq farslarn mifldirdiyi maq (mcus) dinini yeni
mslman rblr oxtanrl din saydqlarndan maqlara zorla islam qbul
etdirir, maqlarn din mbdlri yerl bir edilirdi. Xristian yunan, rum, qibti,
ermni v grclri rb xilaftin tabe etdikdn sonra onlarn dinlrin v
ibadt evlrin toxunulmad halda, maq trklrin, farslarn dinlri qlnc
gc il aradan qaldrld, ibadtlri darmadan edildi, ibadt yerlri yer
zndn silindi. Maqlar bunun n hz. mrdn intiqam aldlar. 644-c
ild onu cm namazn Mdin mscidind apard zaman zhrli
baqla baqladlar v ldrdlr.
Xlif hz. mrin yerin seiln hz. Osman da (644-656) Sasanllarla
bara getmdi, onlarla balam mharibni davam etdirdi, ancaq maq
dinin qar bir qdr yumaq davranlrd. 650-651-ci illrdki dylrd
Sasanl imperatoru III Yezdgird (632-651) ar mlubiyyt urad v
ldrld. Bununla da Sasanllarn 423 illik aalna birdflik son
qoyuldu.
Xlif Osman 656-c ild qtl yetirilndn sonra hz. li ibn butalb (656661) xlif seildi. Bundan sonra xilaftd daxili kim qzb i savaa
kedi. Parslar bundan yararlanmaa alrdlar. Onlar zlrini hz. liy
trfdar kimi gstrirdilr. Bunun da bir sbbi ldrlm III Yzdgirdin
qz hrbanunun hz. linin olu Hseyn r getmsi il balyd.

96

Artq ahprst fars yanlar zlrini peymbr ailsin "qohum" sayrdlar.

Ancaq bu, he nyi dyidirmirdi. Hz. lini yalnz bir ey dndrrd - o
da islam idn paralanmaa qoymamaq, ona gr d rqiblrin tez-tez
gzt gedirdi. Ancaq bu zamann tarixi hadislri parslarn glck tarixi
n myyn zminlr yaratd; hz. Osmann hakimiyyti dvrnd ilk
"i" qrupu yarand. Bu qrup hz. lini mdafi edirdi, ona "itu liyyi" (li
isi, li trfdar, li yanls) ad vermidilr. Onun yaradcs peymbrin
shablrindn olan buzr idi. Pars yanlar (dehqanlar) islamn
oxluuna qar mxaliftd olan bu qrupu mdafi edir, bununla xilaftd
mrkzi hakimiyyt yaxnlamaa ciddi chd gstrirdilr. Htta glckd
farslar Novruz bayramn da guya hmn gn "hz. linin qrmz geyinib
taxta oturduu gn olduu n" bayram etdiklrini sylyckdilr. Halbuki
ozamann radin xliflrini d Sasanl ahlar kimi taxtl-tacl tsvvr
edirdilr.
Xlif hz. imam linin xlifliyi dvrnd birglikd maqlara (macus), ayrca
da olaraq parslara qar mnasibtlr yumald. Bel ki, hz. li dorudandoruya ox bilikli bir xsdi. O, maq dinini aradrb, bu dinin
kknn tktanrl din olduunu grd v onu aq syldi. Bunu
sonra bir sra adl-sanl islam nmayndlri d etiraf etdi. Blli oldu ki,
maqlar oda sitayi etslr d od Gnin rmzidir. Gn is
Ahuramazda adlanan tk Tanrnn yaratd n mqdds varlqdr.
Maqlarn amansz tqibi, atgahlarn dadlmas dayandrld.
Baqa bir yandan, hz. liy gndriln III Yzdgirdin iki sir qznn biri
hrbanu (ona ahznn d deyirdilr) xanm olu Hseyn, obirini Hz.
bubkrin olu Mhmmd r verdi. Bu, pars yanlar n ox nmli
idi. hrbanudan imam Hseynin bir olu olmu, adn li qoymudular. li
bin Hseyn atas vfat edndn sonra imamla atmd. ilrin
drdnc imam li bin Hseyn kbr Zeynlabdinin anas pars qz
hrbanudur.
III Yzdgirdin obiri qzndan hz. bubkrin olu Mhmmdin d olu
olmu, adn Qasm qoymular. mam Zeynlabdinl Qasm xalaolu idilr.
Sonralar imam Zeynlabdinin olu Mhmmd Baqir Qasmn qz mm
Frvyl evlndi. Mhmmd Baqir atas vfat edndn sonra imamt
yetidi. Mhmmd Baqirin olu, ilrin altnc imam, islam dnyasnn
dahilrindn biri Cfr Sadiqin anas mm Frvdir - hz. bubkrin
nticsi v III Yzdgirdin qz nticsi.
Bunlar yazmaqda baqa bir mqsdimiz d odur ki, islam dahilri
dvrndki snni-i mnasibtlri il sonrak dvrlrd olan snni-i
mnasibtlrinin frqini gstrk. Buradan is aydn olur ki, daha sonralar
fars ovinizminin faliyyti nticsind ilik snniliy qar rqibdn
dmn evrilmidir.

97

slam dinindn daha ox fars ovinizmin xidmt gstrn "tssbke"

ilrdn soruulmaldr ki, hz. bubkrin nticsi mm Frv ilrin
beinci imam Mhmmd Baqirin qadn, altnc imam Cfr Sadiqin
anasdr, bs nec olur ki, hm d hz. peymbrin "Siddiq" adlandrd hz.
bubkr qar dmn kimi davranrsnz? Hz. peymbrdn, itat
etdiyiniz imamlardan oxmu bilirsiniz? Hz. li, hz. Hseyn, hz. Hsn z
vladlarnn adn bubkr, mr, Osman qoyduqlar halda siz bu adlar i
uaqlarna qoyma yasaq etmisiniz?
Bli, fars ovinizmi i triqtini siyasi alt evirmkl hm islama,
hm d trklr v trkly saalmaz yaralar vurmular. Yazq, min
yazq biz trklr d, zaman-zaman biz d fars ovinizminin lind
onun n n yararl silah olmuuq v snni-i qardurmasndan n
ox biz trklr zrr kmiik v kmkdyik. Bizi bundan qurtaracaq
yalnz bir gc vardr - o da trk milli demokratik hrkat!
Yeri glmikn, gstrk ki, fars ovinizmi v snni-i mnaqi v
mhariblri, onlarn islama v trklr vurduu tarixi yaralar, bu
mnaqinin hlli yollar haqda drindn-drin, kkl aradrmalara byk
ehtiyac
vardr.
Bu
problemin
aradrlmamasndan,
aydnladrlmamasndan yararlanan trk-islam dmnlri milltimizin
bana ox blalar gtirmilr v gtir bilrlr. Bunun n d trk siyasti
v bilginlri buna ayrca diqqt yetirmli, bu byk, mrkkb elmi-nzri
mslni l almal, gndlikd saxlamal v onu byk, drin elmi
aradrmalar sasnda hll etmlidir.
Onu da qeyd edk ki, XIX yzild tkkl tapm, Avropa klassik
rqnasl v davam olan rus, daha sonra sovet rqnasl Avropa
v Rusiya imperalizminin yaratd v onlara xidmt edn rqnaslq idi
(bir sra msbt yanlarna baxmayaraq). Blli olduu kimi, bu ideoloji-elmi
qurumlar btn islama v trklr, o cmldn Osmanl, Qacar v Byk
Moollar imperatorluqlarna qar mbarizd qeyri-myyn bir anlay
olan "ran" razisini v Hindistan bir dayaq yeri v yen d qeyri-myyn
bir anlay olan "hind-Avropa" xalqlarn, "irandilli xalqlar" bir vasit kimi
semidilr. Bu is fars ovinizminin yenidn dirlmsini tlb edirdi v fars
ovinizmin d yeni byk xidmt idi. Buna gr d Avropada bel tsvvr
yaratdlar ki, ilik slind vhi rblr v tarixn mdniyyt qurucusu
deyil, dadc olan kri trklr qar hind-Avropa xalqlarnn qdim bir
mdni qolu olan ari irandilli xalqlarn, ayrca da olaraq da farslarn mdafi
etdiyi v qoruyub saxlad bir triqtdir, htta az qala bir dindir.
Btn bunlar bo cfngiyatdr. ilik slind byk rb-ran
imperiyasnn - xilaftin mrkzi hakimiyytin qar yaranan mxalift
hrkatdr ki, daha ox imperiyann ucqarlarndan ara-sra ba
qaldrm, bzn d yeni dvltlrin yaranmas il nticlnmidi. IX-XI
yzillrd Quzey Afrikada lblr v Fatimilr, X yzild Deylmd Builr

98

(Buveyhilr), IX-X yzild Qrmtilr, XVI yzild Azrbaycanda Sfvilr

dvltlri mhz mrkzi hakimiyyt qar din-triqt prdsi altnda
aparlan mbariz nticsind yaranmdr. Szsz ki, farslar da bundan
yeri gldikc rb v trk aalna qar istifad etmilr.
Bu gstrdiyimiz sbbdn d mvilr xilaftind (661-751-ci illr)
mvilr imperiyann - xilaftin mrkzi yaltlrini: rbistan yarmadasn
- Mkk, Mdin, Hicaz, Ymn, Suriya (xilaftin mrkzi Dmq
krlmd), Misir v raq, onlarn yan-yrsini l keirdikdn sonra
sas rqiblri olan ilri "xarici"lri (xvari), suubilri v onlarn
trfdarlarn amansz tqib v qtl etdirdiyindn btn anti-mvi qvvlr
qrbd - Sudan, Mrib v ndls, rqd - Azrbaycan, Gney Qafqaz,
Dylm, Tbristan, Parsa, Xorasan v fqanstana kilmy mcbur
olmudular.
VII-VIII yzillrd mvilrin trtdiklri i qrnlar tarixd tannr.
VIII yzilin 40-c illrind mvilr qar yaranm byk mqavimt
hrkatnda ilr aparc rollardan birini oynayrdlar.
748-50-ci illrd mvilrin devrilmsind drd sas gc itirak edirdi:
1. Tkilat v rhbr - "peymbr nsli", yaxud "peymbr evi". Bu
ad altnda Abbasilrl lvilr birlmidi, hrkatn-syann ar
"hakimiyyt peymbr evin" idi.
2. rb xilaftin, onun mvcud tmsilisi mvilr qar amansz
mbariz v mharib aparan Orta Asiya v Xorasan trklri.
3. Hl d rb aal il barmayan Pars, Xorasan, Azrbaycan, raq
yanlar - dehqanlar (mrzubanlar).
4. Azrbaycan v Gney Qafqaz xalqlar v xzrlr.
mvilr peymbrin sevimli nvsi v radin xliflrdn li ibn
butalibin olu hz. Hseyni, onun kiik yal vlad v yaxn qohumtrfdarlarn, raq v Azrbaycan ilrini qddarlq v vhilikl qlncdan,
oxdan keirmidilr. 749-51-ci illrd onlar hakimiyytdn devirn Abbasilr
v lvilr qddarlq v vhilikd mvilrdn geri qalmadlar. mvilrin
btn nslini beikdki krplrincn qlncdan keirdilr. Xorasandan
Mrib - Mrakedk mvilrdn bir nfr d olsun sa qalmad. Yalnz
bir ne mvi qab spaniyaya getdi, orada onlarn nmayndsi I
bdurrhman Kordova mirliyini yaratd (756-788); bu mirlik 929-cu ild
xilaft evrildi v 1031/32-ci ildk yaad.
mvilrin devrilmsind sas zrb qvvsi olan trklr, farslar v ilr
bu evrilidn gzldiklrini ld ed bilmdilr. Hakimiyyti l alan
Abbasoullar (hz. peymbrin misi Abbasn trmlri) xilaftin

99

paytaxtn Dmqdn (amdan) Badada krdlr.

Abbasllarn ikinci xlifsi Mnsur (754-775) anti-mvi hrkatn banda
duran srkrd bu Mslm v yaxn silahdalarn ldrtd. Hakimiyyt
blgsnd z mttfiqlrin, htta miolanlar lvilr d bir yer
vermdi, ksin, trklr, parslara v lvilr qar tqibi gclndirdi.
Onun hakimiyyti dvrnd maq dehqan (mrzuban) v yanlarnn bir
yars qorxudan, bir yars knll z dinlrindn l kib islam qbul etdi.
Yalnz czi bir ne blk trk orduya, bir qismi saray alayna, bir blk fars
hkumt vziflrin v mlki mmurlua clb edildi.
Bu syan v mvilrin devrilmsi zamannda ilrin imam dahi bir
xsiyyt olan hz. Cfr Sadiq idi. Gzlnilirdi ki, mvilrin ziddin olaraq
ilik yeni dvltin hakim triqti olacaq. Abbasilrs, ksin, ilrin n
triqtini, n d rmzlrini qbul etdilr. ilrin yal bayrana qar
Abbasilr qara bayraq qaldrdlar. lbtt, bu slind mvilrin a
bayrana qar idi, eyni zamanda, i bayrann da inkar demk idi.
Baqa bir yandan da, xlif Mnsur o zaman ox byk nfuzu olan Cfr
Sadiq qar, onun trfdarlarna qar tqib v tzyiq balad. Cfr
Sadiqi yanna arb: "Mnim hakimiyytimi devirmk istyir v mni
ldrmk n tdbir tkrsn. Mn sni ldrcym" - dey onun zn
yalan tanqlar qoydu. Ancaq bu tanqlar imam ifa etdi. Xlif is Cfr
Sadiqi ldrmkdn kindi. Xlif imamn tlbsi, zamann byk alimi,
snn triqtinin Byk imam ("maml-zm") trk bu Numan Hnfini
mxtlif bhanlrl ldrtd.
raq, Azrbaycan, Dylm, Parsa, Xorasan yanlar (dehqanlar) islam
qbul etslr d bu lklrin xalqlar onu ktlvi kild qbul etmirdi.
Mnsur lndn sonra xlif Mehdinin (775-785) hakimiyyti dvrnd
mrkzi hakimiyyt qar etirazlar oxalmaa balad. Bu df d
hrkatn mrkzi Xorasan oldu.
Abbasilr qar hrkatn banda Mqnna dururdu, ona gr d syan
Mqnna syan ad il tannr. Tarixilr gstrir ki, hrkatn bas
Hakim olu Hamisin "Mqnna" adlandrlmas iki ehtimalla baldr:
birincisi, zn a niqabla rdyndn ona "a rtkl adam" - "mqnna"
deyirdilr; ikincisi is - Muqanna muq/mu dini il bal txllsdr. Yeri
glmikn, deyk ki, indi Azrbaycan, Xorasan, Xarzm trklri v farslar
bunu "mqanna" yazr, tlffz edirlr, ancaq bu sz ilkin variantda rbdilli
qaynaqlarda yazlmdr, rb dilind is "" sslisi yoxdur, rbc
"muqanna"dr. Biz d sonuncu ehtimal doru sayrq, nki Muqanna
hrkatnn ideoloji sas maq (muq) dinin v Mzdk tlimin
dayanrd, hm d bu din hl Azrbaycan, Xorasan, Xorzm v Orta
Asiyada z gcn saxlayrd.
Bu hrkatn hrktverici gc Orta Asiya trklri idi. 783-85-ci illrd

100

hrkat yatrlsa da Abbasi xilaftinin qorxunc nfuzunu sarstd. Trklr,

farslar, ilr - Abbasilrin kemi mttfiqlri v sonku dmnlri
fallamaa baladlar. Mrkzi hakimiyytd axnama balad. 785-ci ild
hakimiyyt gln Hadi bir ildn artq hakimiyytd qala bilmdi. Trklrin
v farslarn kmyi il hakimiyyti l keirn Harun Rid (786-809)
kemi dehqan nslindn olan Brmkilrin tsirindn uzun mddt xa
bilmdi.
Harun Ridin dvrnd trklr v farslar fallamaa baladlar. Xlif
alaynda trk sgr v zabitlrinin say oxald, xlifnin bir qadn rb qz,
bir qadn fars qz, bir qadn trk qz idi. Xlif bununla formal olsa da (orta
yzillr diplomatiyasnda qadn, bir nv, balayc, laqlrd bir vasit idi)
znn trk, rb v farslarn mumi xlifsi olduunu gstrirdi.
Blli olduu kimi, Harun Ridin rb qzndan olan olu min, fars qzndan
olan Mmun, trk qz ikdn olan olu Mtsim - hr ard-arda xlif
oldular.
ox qribdir ki, milli-etnik mnasibtlri tarazladrmaq istyn v buna azox nail olan Harun z doma miolular i imamlarna v baqa
balarna mnasibtini dyidirmdi, ksin, daha qddar davranb
ilrin ozamank imam Musa Kazm hbs etdirib uzun mddt hbsd
saxlad, zab-ziyytlr verdi, sonda vziri Yhya Brmkinin li il
ldrtd. ox gman ki, burada Harunun bir mqsdi d pars yanlar il
ilrin arasn vurmaq, onlar bir-birinin mdafisindn mhrum etmk
olmudur, nki Brmkilr ilrl ox mehriban mnasibtd idilr.
Bundan bir qdr sonra Harun Brmkilri vzirlikdn uzaqladrb hamsn
ldrtd, o zaman da ilr Brmkilri mdafi etmdilr.
Btn bunlara baxmayaraq imperiyada - Abbasilr xilaftind trk etnosu il
fars etnosu ictimai, siyasi sahd fallard. Bu fallq xlif Mmunun
hakimiyyti dvrnd (813-833) v ondan sonra daha da gclndi.
Mmun xlifliy atmamdan qabaq vlihd elan edilmi, o zaman
imperiyann (xilaftin) n hssas yalti olan Xorasana vali gndrilmidi.
Xorasandan balayan hrkat mvilri devirmi, orada balayan Muqnna
hrkat Abbasilr byk zrb vurmudu; hm Xorasan trklri xilafti
tez-tez xlmaz hala drr, hm d Orta Asiya trklri xilaft n n
qorxulu gc saylrd.
Burada Mmun zn tabe alaylara trklrdn muzdlu dy toplayr.
Orta Asiya in v adlar (trk mir v yalt hakimlri) il qarlql
mnasibt yaradr, btn Trkstandan, Qpaqdan, indn, Hindistandan
gln karvan, ticart yollarnn Xorzmdn Badada qdr hisssin
nzart edirdi. Onun byk qarda - xlif min (809-813) atas Harunun
vziyytini (Harun vsiyyt etmidi ki, o lndn sonra min, ondan

101

sonra Mmun, ondan sonra Mtsim xlif olmaldr) pozaraq qarda

Mmunu vlihdlikdn xarb z olunu hakimiyytin varisi elan etdi.
Mmun bunu qbul etmdi v qardana qar qiyam qaldrd. Bir sra
dylrdn sonra Mmunun qounu qalib gldi, onun alaylar Badad ald,
qardan ldrdlr, Mmun xlif oldu. Onun bu qlbsind trk
alaylar nmli rol oynadlar. El bundan sonra xilaft ordularna daha
ox trk dy v qoun balar toplamaa giriildi. Mmunun
hakimiyyti illrind trklrin orduda, farslarn idar ilrind mvqelri artd,
saray qaplar farslarn zn daha geni ald.
Mmun sarayda "Hikmt evi" ("Darl-hikm") adnda elm mrkzi
yaratmd. Bu elm mrkzi islam-rb mdniyytind byk bir intibahn
yaranmas niansi idi. Burada trk, hind, fars, yhudi, yunan dillrini,
mdniyyt, dbiyyat v flsfsini biln alimlr, airlr, filosof v
mntiqilr toplamd. Demk olar ki xilaft tarixind bu vaxtadk
grnmmi bir elmi azadfikirlilik n rait yaranmd. Mxtlif dillrd
olan din, tarix, dbiyyat v flsfy aid srlr rb dilin trcm edilirdi.
Dvrnn azadfikirliliyi kimi qbul edilmi mtzililik hakim ideologiya
mvqeyi tutmudu.
Bunu da qeyd edk ki, hr hans mvzuya, hr hans alim v air qadaa,
yasaq qoyulmamd; kim hans mvzunu istsydi o mvzuda Hikmt
evind mbahis aa v z mvqeyini mdafi ed bilrdi. Bundan yana
he kim inzibati hd v ya cza verilmirdi. ki misal gstrmk yetr.
1. Xristian-filosof Yaqub Kindi (800-870) gnc yalarndan Hikmt evinin
yncaqlarnda itirak edr, xristian dinini baqa dinlr qar qoyar
v xristianla haqq qazandrard. Bir gn o (otuz yanda olarkn),
islam din xadimlrin qar bel bir mntiql x etdi: Siz deyirsiniz
ki, Allah Mhmmd peymbr v islama trf olmu, onlar
yksltmidi. ndi is Babk islam ordularn mlub edir, qalib glir;
demli, Allah Babkin trfinddir. Bs onda siz niy ona qar
xrsnz? (Yni bu, Allaha qar xmaq deyilmi?).
2. Bir gn xlif Mmunun qarda brahim ona hcv yazan air
Xuzainin lindn tutaraq darta-darta xlifnin yanna aprr, ona hcv
yazdn sylyir v air cza tlb edir. Mmun Xuzaidn soruur:
Sn niy bel edirsn, n vaxt bu hcv yazmaqdan l kcksn?
Ax sni ldrrlr. Xuzai deyir: Mn tabutumu iynim alb
dolandrram. Bir adam axtarram ki, mni o tabutun irisin qoysun,
o adam taplmr. Bu sz xlif glrk qardana deyir: Sndn
qabaq bu adam mnim zm hcv yazb, mn bir sz demdim.
Burax bana.
Ondan sonra xlif mr edir ki, Xuzaiy pul verib yola salsnlar.
Hr hans bir bytmy yol vermdn dey bilrik ki, Mmun xilafti

102

islahatlar yolu il daha da mrkzldirib onu yalnz rblrin deyil, hm d

imperiyada yaayan xalqlarn dvlti halna gtirmy alrd. Ancaq
ictimai, siyasi mnasibtlrin inkiafna cavab vermk Mmunun
iradsindn asl deyildi. Artq 788-ci ild Mraked drisilr dvlti, 800-c
ild Qzey Afrikada lbilr dvlti yaranm, mrkzdnqaan qvvlr
gclnmi, imperiyann quzeyind v qrbind trklrin xilaft torpaqlarna
hcumlar oxalm, Azrbaycanda 810-cu ildn Xrrmilr hrkat
balam, 816-c ild hrkatn bana Babk kendn sonra mbariz
daha da gclnmi, xilaft qar Azrbaycan xalq azadlq mharibsi ba
vermidi.
Yeri glmikn, qeyd edk ki, azca frqlri nzr almasaq manilik,
mzdkilik, muqnnalq, xrrmilik-babkilik ideyaca bir-birin o qdr yaxn
idi ki, sanki bir-birinin davam idi, xeyrin r, in qaranla qar
mbarizsi idi. Bu hrkatlarn balar, itiraklar v trfdarlar
mqdds ruhun lmzliyin, insandan insana kerk kamilldiyin
inanr, sasn yoxsul tbqlrin, maldar v kinilrin, sntkarlarn
mvqeyini mdafi edirdilr ki, bunun da ideya sasn Zrdt qoymudu.
Bu hrkatlar buddizm, brahmanizm v s. din v triqtlr balayan
tarixilr byk yanlla yol verirlr.
Dediyimiz kimi, Mmunun dvrnd fars mmurlar dvlt ilrind, fars
air, alim v kahinlri, mumiyytl, maq (muq) din xadimlri Hikmt evind
sasl mvqe qazanmdlar. Xlif hz. mrin rdd etdiyi "Xavadaynamak"
yenidn rbcy trcm edilmi, sarayda oxunan kitablar srasna
dmd. Doqquz cilddn ibart "Znd Akasiya" - "Dinkerd" el bu
vaxtlarda yazlm, onun mllifi Azr Fribrq Hikmt evinin
mbahislrind fal itirak edn nfuzlu alim v maq dininin ali ruhanisi
kimi hrt qazanmd.
Zrdtlk dbiyyatndan saylan iritutumlu "Bundahe" sri d bu vaxtlar
yazlmd. Bu sr dnyann yaranmasndan, qdim mifik hkmdarlardan,
Sasanl ahlarnn birincisindn sonuncusunadk hyat v faliyytindn
bhs edirdi. Burada da dinl mifik tarix, tarixldirilmi mif bir-birin
qardrlmd. Htta srd "rana dymi min-min ziyanlar" bal altnda
ayrca bir fsil d vard. Bu srd Sasanl ahlarnn hams triflnir,
onlarn sil-nsblrindn haqda geni bhs edilir, sanki Sasanl dvr
yenidn dirldilirdi.
Haqqnda dandmz bu kitab - "Xavadaynamak", "Dinkerd" v
"Bundahe" glck nsr v nzml yazlm ahnamlrin sas qaynaqlar
oldular.
Quranda hz. peymbrin meraca getmsi [haqqnda deyilnlr] maqlara
da z tsirini gstrmi, bu dinin kahinlrindn biri bhs etdiyimiz dvrd
"rdavirafnam" srini yazaraq guya maq dininin mqdds xslrindn

103

olan rdavirafn da hl lap qdimlrd mraca getdiyini sbut etmy,

maqlara alamaa almd.
Bu iritutumlu srlrin yazlmas, maq dininin yenidn dirldilmsin tkidli
chd gstrilmsi artq fars ovinizminin faliyyti deyil, farslarn v
mumiyytl, maqlarn znmdafisi kimi qiymtlndirilmlidir, nki
ovinizm hakim xalqa mxsus olur, bu zaman is farslar da, trklr d
mhkum xalqlar srasnda idi. Farslar z mqavimtlrini yalnz yazl
dbiyyat (ayrca olaraq din v tarix aid) vasitsi il gstrirdilr. Bu
kitablar onlarda ovinist ruhun qorunub saxlanlmas, daha da
gclndirilmsi gz nn alnaraq onlar thlil v tdqiq edilmlidir.
Sanki yazl dbiyyatdan baqa el bir gc olmayan bu srlr trklr v
trkly, islama qar son yetmi ild phlvilrin v fars ovinistlrinin
lind olan n gcl silaha evrildi. Bu kitablar XIX yzildn bugndk
"mdni ari" farslar, ya da ki, mumildirilmi halda "ari hind-Avropal" olan
"irandilli" xalqlar trklr qar qoymaqda Avropa v Rusiyann lind
amansz ideoloji silaha evrildi. Ax ham ox gzl bilir ki, tarix elmi
ideologiyalarn saslarndan v dayaqlarndan biridir. El bununla bal
olaraq btn XVIII-XX yzillrd boyunca Avropa, sonra Rusiya v fars
ovinizmi (ayrca olaraq bu sonuncu ikisi XX yzilin 50-80-ci illrind) yen
d nc Osmanl, Sfvi, far-Nadir, Qacar, Byk Mool trk
imperatorluqlarna, sonra da birglikd trklr v trkly amansz v
intiqam hcuma kerkn bu aadaklar daha n krk qabarq
gstrir, sas diqqti (hm elmin, hm ideologiyann, hm d Avropa v
dnyann diqqtini) bunlara ynltmk n dridn-qabqdan xr, qzl,
gm v milyardlar xrclyir, yz minlrl insan aln bunlarn zrind
aldrrd:
1. hindlilrin din, mdniyyt, tarix v dbiyyat;
2. irandillilrin din, mdniyyt, tarix v dbiyyat;
3. farslarn din, mdniyyt, tarix v dbiyyat.
Btn bunlar is qondarma hind-Avropa "nzriyysi"nin kkn tkil
etmli idi. Hind-Avropa "nzriyysi" d z nvbsind ilk anda
Avropaya Hindistan, fqanstan, ran v Qafqaza yan durmaq, onlar
"barbar sami, trk-monqol v inli tcavz v tsirindn qurtarmaq v
qorumaq" n haqq qazandrmaa xidmt etmliydi. kinci
mrhlds [mqsd belydi] - bu lklr Avropa il bir btvlk,
birlik halna glndn sonra dnyan "hind-Avropal" v "qeyri-hindAvropal" olmaqla iki yer blmk v hind-Avropa xalqlarnn dnya
aaln yaratmaq.
XVII yzildn srtl dirln, byyn, inkiaf edn kapitalizmimperializmin lind ideoloji silah olan "hind-Avropa nzriyysi" tam 300 il
rql Qrbi (Avropa il Asiyan) z-z qoydu, byk qrnlar,

104

mhariblr trtdi, din, mdniyyt, tarix v dbiyyatlarn qrzli

aradrmalar elmi yanl bir yola ynltdi. Son 30 ild avropallar bu yanl
yoldan dnslr d onlarn mktblrini qurtarm, yaxud Avropa elm
(humanitar elmlr nzrd tutulur) mktbinin tsiri (etkisi) altnda olan
onlarn Moskva, Peterburq, rus-sovet, fars, trk, hind, rb, yhudi v s.
hmkarlar elmi saxtaladrmaqda davam edirlr.
***
Fars ovinizmi z ideoloji hcumunu v txribatn min illrl srdrmdr.
Onun n zif vaxt X-XVIII yzillr olub. Bu o byk zaman ksiyin
tsadf edir ki, hmn vaxtlar, demk olar ki, dnyan trklr
ynldirdi.
Tarixd trklrl farslar qdr zaman-zaman bir-biri il vuruan, zamanzaman bar iind bir yerd yaayan xalqlar blk d yoxdur.
Abbasilr xilaftind Yaxn Doulu trklrl
ddklrindn onlarn arasndak rqabt
qalxmamd. Trklr qlnclar, farslar qlmlri il
Trklr tarixd ad-san qazanm, farslar farsizm
ideyasna evirmilr.

farslar oxar duruma

dmnilik lsn
xilaft xidmt etmilr.
yaratm, onu zlrinin

Harun Ridin dvrndn Mtsimdk (833-842) xilaftd rblrdn

sonra farslar ikinci yer qalxm, ara-sra vzirlikdn tutmu bir sra yksk
dvlt mnsblrini llrin keir bilmilr. Mtsimin dvrnd durum
dyimidir; farslarn mvqeyin el bir ciddi zrb dyms d xilaft
ordularnn nvsini tkil edn trklr mrkzi hakimiyytd aparc rol
oynamaa balamlar.
Tarixilr 830-cu illrdn 940-c illr (945-ci ild Bveyhilr Badad
tutanadk) qdrki dvr xilaftd "trk dvr", "trk nfuzu dvr"
adlandrrlar. Bu dvrd xilaftin - imperiyann blnmsi davam edir.
Trklrin hakim olduu bir sra dvltlr - Tulunoullar, Samanoullar,
Sacoullar, Salaroullar, xidoullar v baqa dvltlr yaranr. Btn
xilaft tarixind birc df "sultan" titulu yaradlr v dini hakimiyyt xlifd
qalr, siyasi hakimiyyt sultana verilir. Sultan trklrdn, daha ox hrbi
qvvlrin balarndan tyin edilir. Gerkd is bu, xlifnin tyinat
deyildi - hrbi-siyasi hakimiyyti l alan trk komandan xlifni mcbur
edirdi ki, ona sultanlq vermk n frman imzalasn.
Xilaftin razilrind yaranan dvltlrin yaradclar hmin razid mir v
amil ("mir" - hrbi qvvlrin bas, "amil" - mlki idarnin bas)
vzifsin birlikd baxan caniinlr olurdu. Daha dorusu bunlar hrbi
feodallar
idilr,
mrkzi
hakimiyytin
zifliyindn
yararlanaraq

105

hakimiyytlrinin mstqilliyini elan edirdilr.

"Bir lky kl kimi gln trklr ox kmir ki, lknin aasna evrilirlr"
fikri bu dvr n xarakterikdir. Afin, Byk Bua, Kiik Bua, Vasif, Atsz,
Atam, Baykbak, Yargc (Yarqo), Tulunoullar, Sacoullar, xidlilr,
Samanllar, daha kimlr xilaft ordusuna muzdlu, ya da kl kimi gtirilmidi.
ox kmdi ki, onlar xliflrin birini taxtdan salb o birini oturdur,
istdiklri anda da ldrr, ya da kor edirdilr. Badadn mhur "kor
xliflri" ifadsi o zamandan yaranmdr.
Gstrdiyimiz bu "trk dvrnd" farslar demk olar ki, byk oxluqla
mslmanladlar. Onlar mvcud snn Abbasi hakimiyytin qar olan
ilrl daha yaxn oldular v ilik farslar arasnda geni yaylm triqt
oldu. 930-cu illrd Deylmin Bveyhi mirlri traf yaltlri ial
edrk Azrbaycann gney yaltini d z hakimiyytlri altna alb
945-ci ild Badad tutdular v xlifni mcbur etdilr ki, siyasi
hakimiyyti - sultanl onlara versin. Bundan sonra trklr deyil,
Dylmilr sultan oldu (945-1055).
Aa-yuxar yz on il Badadda sultanlq edn Bveyhilrin dvrnd
ictimai-siyasi mnasibtlrd bir sra nmli dyimlr ba verdi.
Bunlardan n nmlisi xilaft tarixind ilk df hakimiyytin snn
Abbasilrl i Bveyhilr arasnda bldrlmsi idi. Dini hakimiyyt
Abbasl xliflrin, dnyvi hakimiyyt Bveyhi mirlrinin - sltanlarnn
ixtiyarna kedi.
Bel bir hadis vvllr d baqa kild ba vermi v yarmq qalmd.
Bel ki, xlif Mmun atas Harun Ridin vsiyytini (bu vsiyyt
gr, Mmundan sonra onun qarda Mtsim xlif olmal idi) pozaraq
ilrin skkizinci imam - bas li Rizan zn vlihd elan etmi
v z qzn ona r vermidi. Htta xilaftin paytaxtnda v bir ox
yaltlrind Abbasllarn qara rngli bayraqlar endirilmi, yerin ilrin
yal rngli bayraqlar qaldrlmd. Qrib bir tzad yaranmd: xlif
snn, vlihd - glck xlif i idi, hr ikisin bir yerd xtb oxunurdu.
Ancaq bu hal ox uzun srmdi - bir ne ildn sonra Mmunun znn
itirak il, imam li Riza zhrldilib ldrld. Mmun qarda Mtsimi
vlihd elan etdi. Bununla da msl bitmi oldu.
Bveyhilrin sultanl dvrnd snnlrl ilrin rikli hakimiyyti
yz ildn ox davam etdi. Bunun nticsind xilaftin raq da daxil
olmaqla btn dousunda islam cmiyyti drin paralanma keirdi.
Snn-i ziddiytlri byd, bununla yana, onu da qeyd etmliyik ki,
Bveyhilrdn nc Qzey Afrikada Fatimilr i bayra altnda dvlt
yaratm, lbilr dvltini squta uratm, Fatimilr z dvltlrini
"xilaft" elan etmi, sonra 969-cu ild Misri tutaraq Qahir hrinin sasn

106

qoymu, oran yeni xilaftin paytaxt etmilr.

Bveyhilr xilaftin adn dyidirmyrk siyasi hakimiyytl qnatlndilr.
Onlar ara-sra din ilrin d mdaxil edirdilr. Yen d xilaft tarixind
ilk df olaraq Bveyhilrin mdaxilsi nticsind zanda v
hadtd "hdu n la ilah illllah, hdu nna Muhammdn
rsulullah"dan sonra "hdu nna liyyn vliyullah" oxunmaa
baland. Yeri glmikn, gstrk ki, zanda v hadtd "hdu nna
liyyn vliyullah" Bveyhilrin hakimiyyti devrilndn sonra lv, qadaan
edildi, yalnz ah smayln ahl dvrnd (1501-1524) onun gstrii il
yenidn zana v hadt salnd.
Bveyhilrin siyastindn bu mna xrd ki, xliflr hz. peymbrin
xlflri - davamlardr; onlar din rhbri olmal, hz. li is Allahn yer
znd "valisi" - vilayt, hakimiyyt sahibidir, onun davamlar - ilrin
bas siyasi, dnyvi hakimiyyt rhbrlik etmlidir. Bu dvr farslarn,
Azrbaycan trklrinin, iraqllarn, tbristanllarn, deylmlilrin,
xorasanllarn daha ox ilm dvr kimi qiymtlndirmk olar.
Maq dinini tamamil itirn bu yalt v lklrin xalqlar iliyi zlrin
hakim snnly qar ideya daya sedilr. nsanlarn inancndan daha
ox siyasi maraqlar bunu dikt edirdi.
Bveyhilrin siyasi hakimiyyti xilaftin mrkzind v yaltlrind farslar
iliyin ncl, aparc qvvsin evirdi. Daha dorusu, farslar iliyi
zlrin yeni bir ideologiya kimi qbul etdilr, ancaq z kemi mifik
maqlqlarndan da tam l kmdilr, yeri gldikc iliyi d ara-sra
mifikldirdilr,
fsanldirdilr,
satirldirdilr,
htta
fsunladrdlar. ilik farslarn lind rb aalna qar bir siyasi
alt evrildi. Ancaq bu silah zn hr yerd dorultmurdu. Bel ki,
farslarn zlri uzun mddt bir ne din v triqt blnm halda
qalrdlar. Onlardan bir qismi xristian, bir qismi maq [dinin tapnrd], htta
yhudi dinin inananlar vard, snni farslar da az deyildi. Tarixilr birg
fikirddirlr ki, iliyin fars xalq arasnda hlledici qlbsi Sfvilr
imperiyas zamannda baa atbdr, yni XVI yzild.
Bir hssas nqtni d qeyd edk ki, ilik Abbasilr imperiyasnn
mrkzindn Xorzmdk razid XII yzildk din-triqt mfkursindn
daha ox ictimai-siyasi, sosial dalt urunda mbarizd dini rtk
xarakteri dam, XII yzildn dini ideya kimi tkmillmidi. Ozamandan
ilik sufilikl daha ox ulam, dini-flsfi mahiyyt qazanmdr.
VII-XVI yzillrd snn-i ixtilaf nticsind frq qoyulmadan rbl rb,
farsla fars, trkl trk bir-birini qrrd. XVI yzildn sonra bu qrn sasn
trklr arasnda gedirdi. Buna da Sfvi imperiyas sas qzdrc faktor
olsa da Osmanl imperatorluu v zbk xanlar da onlardan geri qalmr,
snn-i ixtilafndan hr biri z hakimiyyt ehtiraslarndan tr istdiklri

107

yozumda istifad edirdilr. Tam inamla v yqinlikl deyirik ki, XVI-XIX

yzillrd snn-i didimlri, eynmlri nticsind yalnz v yalnz
trklr bir-birin saldrm, trklr bir-birini qrm, birglikd trk millti
flaktlr dm, gcn ypratm, gcsz duruma dm, sonucda
dmnlrin yem olmudur. Bunda is fars ovinizmi, Britaniya, Fransa,
Rusiya imperatorluqlar, Venetsiya, Genuya, rb dvltlri sas qzdrc,
trdici faliyyt gstrmi, hrsi z istyinc faydalanmd. Ona gr d
trklr bu gn onu paralayan, bir-birin dmn edn snn-i
ixtilafna yol vermmli, onu idn v ddan krklynlr
zamannda cavab vermli, ali milli v demokratik uru ortaya qoyub,
btn gcn birlik v brabrliyi salam tmllr zrind qurmaa
ynltmlidir.
Bundan nc gstrmidik ki, 945-955-ci illrd Bveyhilr dvrnd
Deylmd, Xorasanda, Farsda, Azrbaycann gneyind, raqda ilik
canlanmaa, yenidn dirlib yaylmaa balamd. sl hqiqtd d
Abbasi xilaftinin hakimiyyti d yalnz bu lklr zrind qalmd, ictimaisiyasi, iqtisadi, elmi mnasibtlr Azrbaycan-Parsa-Xorasan-Xorzm
xttind mrkzlirdi. Buna gr d Abbasi-Badad xilaftind rb
etnosunun nfuzu sfra enmi, hlledici mvqe trk v fars etnosunun lin
kemidi. Bununla yana, rb dili artq trk v fars dillrini bir knc
sxm, inkiaf edrk o dvrn beynlxalq dili olmudu. VIII-X yzillrd
rbdilli trk v fars poeziyas, dbiyyat yaranm sln fars olan dib,
air, alim v din xadimlri rbc yazb-yaratmlar. Bveyhilr
hakimiyyt glndn bir qdr sonra farsdilli dbiyyat yaranmaa
balad. Bu dvrcn phlvi dilind yazan parslar bundan sonra farsca (ya
da dric) yazan farslara evrildilr. Ancaq XII yzildk hl d maq
(muq) ibadt evlrind phlvic kitablar yazlrd.
X yzilin ortalarndan fars dilind ilk poeziya v bdii nr nmunlri
yaranr. X yzilin sonu XI yzilin birinci rbnd fars dilind Firdovsinin
yazd "ahnam" yeni fars dilinin ilkin n byk abidsidir. Aradrclarn
fikrin gr, 90 il yaam Firdovsi bu sri otuz il yazmdr. vvlc
dediyimiz kimi, bu sr yalnz Firdovsinin myinin nticsi deyil.
"ahnam"nin balancnda Firdovsinin znn etirafna gr onun lin
ayr-ayr be mllifin "ahnam"lri yetimidi, htta onlarn biri phlvic
yazlmd. Bunlar gstrmkd mqsdimiz bu fikri bir daha vurulamaqdr
ki, Firdovsinin "ahnam"si bir ne yz il boyu onlarla pars air, fsani
(satiri), kahin v ravilrinin srlrinin byk bir ustalqla sintezli
toplusudur v dey bilrik ki, Firdovsiydk fars ruhunun, mnliyinin, hyat
idealnn min illik daycs, gzgsdr. Bu "bir ne yz il yaranm
kitab" farsizm (panfarsizm) v iranofilizmin (paniranizmin) tmli v
vzedilmz abidsidir.
Firdovsinin "ahnam"si yz illrl davam edn kollektiv myin
mhsuludur. Onun dnya bdii dbiyyatnda nmli yeri vardr v btn

108

dnyada tannm bir dbiyyat abidsidir. Onu da qeyd edk ki, btn
dnya xalqlarnn dbiyyat bel bir yaradclq yolu kemi, hr xalq
zaman-zaman inand ski satirlri, miflri dastanladrm, sonralar bu
dastanlar yazya keirmi, kitab halna salmdr. Bu cr dastan abidlri
br mdniyytinin lmz incilri saylr, hr bir xalq hmn abidlrdn
haql olaraq qrur duyur. Fars xalqnn da "ahnam" il fxr etmy haqq
vardr. Baxmayaraq ki, "ahnam"nin mllifi vardr, ancaq bu abidni fars
xalqnn yaradcl kimi qiymtlndirmk lazmdr.
Biz d bu abidy bir dbiyyat v mdniyyt nmunsi kimi hrmtl
yanarq, ancaq bla burasndadr ki, bir sra panfarsist v paniranist
Avropa, Peterburq, Moskva, Tehran, Bak v Dnb alimlri daha ox
son 60 ild bu "ahnam"ni "biliklr dryas", "kitablarn ah",
"okean", "aysberq", daha n, daha n kimi, n qorxulusu is "qiymtli,
vzedilmz tarixi mnb" kimi qiymtlndirib trif v tbli edirlr v
fars ovinizmi bu srdn bir silah kimi istifal edrk xsusn d savadsz
v azsavadl ran camaat arasnda insanlarn dncsini ovinizm zhri
il zhrlyir, "ahprstlik" mfkursi cmiyytd bir ideala evrilir v
diktatura n sasl zmin yaradr. Cmiyyt diktatorlar dour,
diktator arzulayan v doan cmiyyt z-zn iflic edir! El bunun
sonucunda da "ran" adlanan "qeyri-myyn hdudlu" bir yerd v ya
razid hkmranlq edn ahlar sanki "diktator" sz yetmirmi kimi
"despot" ad il anlmlar.
El bu gn d "ran"da despotizmin myyn ynlri qalmaqdadr. Buna
gr d "ran"da insanlar min illrdir ki, "daltli ah" axtarr, tapa bilmir ki,
bilmir. "Despot ndir, kimdir?" sualna dnya hmi ran ahlarn n tutarl
nmun gstrmidir. F.Engelsin Rusiya haqqnda bel bir fikri vardr:
"ngilislr orta alarda parlament - mclis urunda mbariz aparrdlarsa
Rusiyada XIX yzild daltli ar axtarrdlar". Engels bunu Rusiyann
gerid qalmasna bir misal olaraq gstrmidi. Bu fikri eynil indiki bir sra
Asiya, Afrika lklri n, o cmldn "ran" n sylmk olar. Ancaq
ran cmiyyti daltli ah axtard, ara-sra mclis d ba vurduu halda
fars ovinizmi z aaln qoruyub saxlamaq, trklri, bluclar, krdlri,
rblri, htta fars xalqnn zn zab v ignclr altnda tutaraq harnqarn hyat srmk n diktator, despot axtarr. Onun bu arzusunu, daha
dorusu, idealn bir mddt Phlvilr tmin etdilr.
El bir zaman gldi ki, Phlvilr d fars ovinizminin idealnn myyn
tlblrin cavab ver bilmdi; dnyavi hakimiyyt Phlvilrd olsa da dini
hakimiyyt onlarn lindn xmd. Fars ovinizmi evik bir manevr etdi dini v dnyvi hakimiyyti bir ld toplayan "imamlq quruluu" yaradld.
Dini v dnyvi (siyasi) hakimiyyt "imam" Xomeyninin lind cmldi. O,
hakimi-mtlq oldu, ahprstlik imamprstlikl vz edildi. i triqtinin,
ayrca olaraq da on iki imamln (isna aariyy) Cfriyy mzhbinin
tarixind grnmmi bir ziddiyyt, Avropa termini il desk paradoks

109

yaranr; triqtin tlimin gr, onikinci imam sadr, qeybddir, n vaxtsa

zhur edck, haqq brpa edckdir, ona gr bundan sonra kims imam
ola bilmz. Onikinci imamn yerd, insanlar arasnda kmkisi imam
naiblri, mcthidlr (tlffzd: mdyitlr) imamn yolunu yrdnlrdir.
Dz min yz iyirmi ildir ki (yni on ikinci imam Mhmmd Mehdi 877-ci ild
qeyb olandan), on iki imamilr bu qidy sadiq qalmlar. Ancaq "ran"da
ilik birdn-bir sanki uursuzmu, uurlumu bir evrili etdi v Xomeyni
"imam" elan edildi.
Fars ovinizmi i triqtinin ehkamlarn tpiklri altna ald. On iki
imamlarn tlimin v inancna gr, imamlq yalnz v yalnz ata
imamdan oula irsn kemlidir. Onikinci imam qeybddir, z qeyb
olanda uaq idi, evlnmmidi, vlad yoxdur, hm d sadr v qeybddir.
Demli, ona imamlqda varis ola bilmz. Bs onda Xomeyni haradan "imam"
oldu? Bzi din xadimlri v ya din alimlri deyirlr ki, Xomeyniy aid ediln
imamlq slind yeni dini rhbr demkdir. Xeyr, yox, cnablar, bsdir bu
yazq "ran" camaatn adrb l saldnz! ilikd "imam" sznn rb
dilind siz deyn kimi "ba", "qabaqda, nd duran", "komandan",
"qabaqcl", "rhbr" mnalar deyil, yalnz bir mnas qbul edilir ki, onun da
izah qsaca beldir: imam hz. peymbrdn sonra islam mmtinin qanuni
(ri) dini v dnyavi rhbridir. Tanrnn bynii il olur. mam lidn
baqa, btn imamlarn cddi-babas hz. peymbrdir v ona gr d
imamlar peymbrin qz imam linin xanm Fatimnin vladlar olmaldr.
(On iki imamlar hz. linin baqa xanmndan olan olu Mhmmd
Hnfini, mhz bu fikri sas almaqla imam qbul etmirlr).
Onikinci mam Mhmmd Mehdi daim var olduu v blk d qiyamt
gn zhur edcyi n kims imamti mnimsy v varis ola bilmz.
Bs nec olmudur ki, "ran"da imamlar zhur edir v htta birisin "imamlzm" ("byk imam", hrfn: "zmtli imam") ad da verilir? Hay sni,
farsizm! Min illrdir n qalmad bu xamladrdn mslmanlarn bana
gtirmmi olasan?!
Bu gn fars ovinist elitas sasn iki yer blnb: imamprstlr v
ahprstlr. slam dini qbul edilndn bugn kimi fars elitas ahla (ah,
xlif, sultan v s.) imam arasnda manevr etmidir. Sfvilr dvrndki
ox maraql bir hadis buna misaldr. sasn dini inanc, ayrca da ilik
triqtini stn tutan ah smayln dvrnd (1501-1524) trk elitas - ayrayr tayfa elitas bir araya gtirilir v "qzlba" adlanr, yni on iki imam
yolunda mbarizlr, ya da imamsevrlr.
ah smayldan 63 il sonra hakimiyyt gln nvsi ah Abbas (15871629) farslarn tsiri altnda olduundan trk elitasn z trafndan
uzaqladrm, qzlbalar tam qraa qoymu, qzlbalarn bir hisssi il
yen d baqa trk tayfa gnclri v elitasn birldirrk yeni hrbi-feodal

110

birliyi yaratm v onun adn "ahvesnlr" qoymudu.

Bir daha tkrar etmyi grkli bilirm ki, fars ovinizminin, farsizmin,
paniranizmin tsirin n ox dn v onlara n ox xidmt edn v onlarn
qurban olan biz Azrbaycan trklriyik!
***
ndi yen d "ahnam"nin sasnda miflrin tarixldirilmsi v "ran"
ahlarnn mifldirilmsi, farslarn ahsevnliyinin bzi xtlrin gz
yetirk.
Firdovsinin yetkinlib "ahnam"ni yazd dvrd dediyimiz kimi,
Bveyhilr Badadda siyasi hakimiyytin bas - sultan oldular, xilaftin
ucqar dousunda - Gney Trkstanda X yzilin 60-c illrind Qznvilr
dvlti yarand. Bu dvlt d Abbasilrin dini hakimiyytini qbul edib xilafti
ali hakimiyyt kimi tand (bu, formal xatakter dayrd) halda tam mstqil
trk dvlti idi v Bveyhilri tanmr, onlara qar mbariz aparrd.
Dvltin banisi Alptkin (962-963), onu formaladran Sbuktkin (977-997)
olmular. 998-ci ild hakimiyyt ken Sultan Mahmud Qznvinin (9981030) hakimiyyti dvrnd Qznvilr fqanstan, Xorzm, Xorasan,
Quzey Hindistan v Orta Asiyann bir sra vilaytlrini ial etdilr. Bundan
sonra qrib bir hadis ba verdi - sonuncu Bveyhi sultanlar snniliyi
qbul etdilr.
Sultan Mahmud qat snn tssbkei idi, htta Qrmtilr qar
dzmsz olduu halda i Firdovsiy mehribanlq gstrib onu saraya ald
v "ahnam"ni yazma taprd.
Firdovsi hl saraya getmmidn nc ona z yazdqlarn da verrk hr
cr yardm edn adam bel xatrlayr:
Deyirdi: Yazarsan "ahnam"ni,
al, ahlara atdr o thfni.
Ancaq Firdovsi hl ki, bu sri yazmr. Sultan Mahmud, sarayna airlr
toplayr. Biruni kimi dahi bir alim d sultann sevgisini qazanb onun sxavti
il byk elmi aradrmalar aparr, rsdxana yaradr. Sultan hmn dvrd
artq hrt tapm bn Sinan da axtartdrb saraya aparmaq istyir, ancaq
ndns, bn Sina imtina edib Qznvilr dvltinin razisindn xr. Onu
tqib etdikc Fars yaltin, oradan da Azrbaycana - Hmdana glir.
Mahmud Qznvi tarixd elmin, alimlrin, airlrin, mdniyyt xadimlrinin
hamisi kimi tannr. Biliy ox byk qiymt verib ona qzl xrclyn
Mahmudun z yksk savadl bir hkmdard, yaxn qohum v vladlar o
dvrn yksk thsilin yiylnmidilr, bacs Quran zbr bilirdi.

111

Mahmud Qznvinin elm, mdniyyt, dbiyyata olan rbti v sevgisi,

grnr, Firdovsini "ahnam"ni yazmaa daha da hvslndirir.
Dedim: - ndi artq, olar sz demk.

air:
Mn indi bir lmz sr balaram,
rkdn byk ah alqlaram dey "Sultan Mahmudun vsfin" keir v vsfdn sonra birbaa
"Kyumrs" bal altnda "dnyann ilk ah, hm d ahnah (padah)"
Keyumersdn danr v Firdovsinin srsm uydurmalar zrind qurduu
"ahnam" bel balayr:
Ata sylmi oluna bir xbr,
Gzir dillri, kes d srlr.
Bel qbul edk ki, Firdovsi onun dvrnd farslar arasnda yaayan, z
demikn, "dillri gzn" bir dastan, ya da nal eitmidir. Ancaq Firdovsi
onu nec tarixldirir v hmn beytin dalnca yazr:
Cahanda kim ilkin olub hkmdar,
Byklr ona gstrib etibar?
Qdim dvr tarixini izlyn,
Byk ahlar haqqnda dastan deyn
Demi: -ah birinci Kyumrs idi,
Baa tac qoyub "padaham" dedi.
Sonra "qdim dvr tarixini izlyn"in dili il bel davam edir:
Kyumrs olunca cahanda aa,
Krd bsatn yksk daa.
Qoyub txtin da banda sas,
Dnd: grk el geyinsin libas
Plng ovlad, ld etdi dri,
Geyindi zri ah o gndn bri
Adamlar hvs gstrib paltara
Qnim oldular vhi heyvanlara
Tapld geyim, sonra da el tamam
ikarn tindn biirdi tam.
.
Onu ah yaratmd prvrdigar,
Vard znd aha xas vqar.

112

Firdovsinin cfngiyatndan bel blli olur ki, "baa tac qoyub "padaham"
deyn Keyumers z d, xalq da hl lt ikn, paltar n olduunu
bilmdiklri halda tac var imi, xalq bir qanmaz srdr, onlara n yeyib, n
geymyi padiah yrdir.
Mn tarixi n "ahnam"ni oxuma n byk zab sayram. Oxucu
da sorua bilr ki, zn bu zaba saldn yetmz, bizi oraya niy
srklyirsn?
ziz oxucu, birincisi, savadsz v az savadl insanlar aldanmaa
qoymamaq, yalanlarn-palanlarn ayaq tutub yerimsinin qarsn almaq,
insanlara gerkliyi atdrmaq alimlrin ilk nvbd z vicdanlar v Tanr
qarsnda borcudur.
kincisi, yalanlar gerklik adyla meydan oxuyanda insanlar blaya dar
olurlar. Miflr, fsanlr, satirlr, nallar da gerk tarix adndan
dananda yalan, kt, avara, lova, gopu, daha qorxulu, cahil bir toplum
yaranr. Hz. Mhmmd (s..s.) islamdan qabaqk dvr rbistann
"cahiliyy" dvr adlandrm v bunu da demidir ki, "mslmann da
cahilindn qorunun!". Byk trk filosofu (sufi), arifi, eyxlr eyxi mr
Shrverdi (1145-1234) "l-vsay" ("Vsiyytlr") adl srind oluna
(eyni zamanda mridlrin) mracitl yazr: "Ey oul, sufilrin cahilindn
olma!". Bel peymbrlr, dahilr cahillrdn dad-aman etmilr.
ncs, mtlq monarx, mtlq hakim-ah, ahnah, kral v s. quruluu
daim diktator v despotlar dourur. Mtlq hkmdar trifly-trifly,
yarmallah drcsin qaldra-qaldra daltli ah, kral axtarmaq qdr
srsm dnc ola bilmz. Ziddiyytlr ziddiyyti, paradokslar paradoksu
- daltli diktator axtaran toplum! Bu dncy tapnan toplum cahil toplum
olur v bu toplumu hr zaman byk facilr gzlyir.
Drdncs, uzun illr yaadm elmi, mdni, ictimai mhitd ox insan tlb, dbiyyat v dqiq elm zr alimlr, htta memarlq zr akademik,
fizika zr doktor v bzi airlr Firdovsini "dnyann da nhng dahi kimi
qbul etmsini" sas gtrrk onun "ahnam"sini az qala mqdds
kitablar srasnda sayr, yazdqlarn doma kimi qbul edir, mbahis aan
bizim kimilr nifrt v hiddtl baxrdlar v ox zaman deyirdilr "Firdovsi
dnya trfindn qbul edilmi dahidir, bs sn kimsn?". He cr anlatmaq
olmur ki, dahilr qrzli olanda n qorxulu insana evrilirlr.
Beincisi, sovet tarixnaslq elmind 30-cu illrd Stalinin gstriin
sasn bir trk dmniliyi balamd. Yuxardan taprlmd ki, n cr
olursa-olsun sovet alimlri sbut etmlidir ki, sovet razisind ta ski
alardan bugndk trklr yaamayb, bu razid yaayan trklr
sonradan trkliblr, onlar uzaq kemid hind-Avropa xalqlar

113

olublar.
El bu tezis-gstril bal Moskva alimlri son illr qdr, daha dorusu
Sovet ttifaq dalana qdr saysz-hesabsz srlr yazaraq mxtlif trk
toplumlarn hind-Avropal v monqoloidlr aid etdilr, turanllar is
"irandilli" kimi qlm verdilr. Onlar buna qaynaq olaraq "ahnam"ni
gstrir, oradak bir paran misal kirdilr. Firdovsi yazr ki, ran ah
Fridun dnyan olu arasnda bld v ran hdudlarndan
balam in d daxil olmaqla byk bir raziy olu Turu ah tyin
etdi, onun lksi Turan oldu, zn d "Turanah" deyildi. Blli olduu
kimi, srd bir qdr sonra ran-Turan mhariblri balayr. Buna
dayanan sovet alimlri sbut etmy alrdlar ki, Tur ran ahnn
oludur, demli, turanllarn kk iranldr v rana qar xan
turanllar da irandilli arilrdir.
Hr hans bir alimin buna qar xmaa, turanllarn kkc trk olmasn
sylmy haqq yox idi. Bu fikird olanlara "pantrkist", "turanist" adn
qoyub hbs edirdilr. Htta trkoloq rus alimi, akademik Qordlevskini bir
ne df pantrkizmd ittiham etmilr, o. ox tinlikl dostlarnn kmyi
saysind mhkmdn cann qurtara bilmidi.
Bir daha xatrladaq ki, "ahnam" v bu spkili srlr yetkin toplum n
qorxulu deyil. Yetkin toplum bu tip srlr fsan, nal kimi baxr, bir nv,
ylnc sayr, ancaq yetkinlmmi, bitkinlmmi, gerk elm
sarlmam toplum n bu tip kitablar, "abid"lr tirykdir.
Firdovsiy gr (hm d farsizm gr), Kyumrsin tk olu Siyamk
ldrlr, Siyamkin d bir olu qalr, ad Hung, Kyumrs lndn sonra
Hung ah olur. Hung:
O gn ki qdm qoydu ah txtin,
Dedi: - Mn aham, siz riyyt mn,
Mn yeddi lk gtirmi pnah,
Mnm alm hkm edn padiah.
Byk Tanr yar oldu, aldm zfr,
Cahan xalq mndn dalt grr.
Hung yeddi iqlim, yni btn dnya tabe idi. O, tk Tanr tanyrd, dnya
xalqlarna daltini gstrir, briyyt ilk df odu kf edib, su arxlar
kdirmyi o yrdib, qoyun, ulaq v ink saxlama insanlara o baa salb,
insanlar xzlrl o geyindirib v:
Btn xalqa azuq atsn dey
z balad kmy, bimy.
Boyhaboy cfngiyat yn! Al salam oxucu dey bilr ki, n olsun -

114

airdi d, deyib, deyib; bilmirsn ki, Quranda yazlb: "airlr [mrik v

kafir airlr] glinc, onlara yalnz aznlar uyar! Mgr grmrsnmi ki,
onlar hr bir vadid srgrdan gzib dolarlar? [Hr trf meyl edir, birini
yalandan mdh, digrini is bs yer hcv edirlr!] V onlar etmdiklri
eyi deyirlr! [Onlarn dediklrinin ksriyyti yalandr!]" (26-c sur:
"airlr", ay: 224, 225, 226).
Dn-dn deyirm ki, "ahnam" yetkin oxucu, yetkin toplum n,
sadc, fsan v nallar toplusudur. Ancaq savadsz, tarixdn xbri
olmayan baqa sahnin alimi bel haradan bilsin ki, Hung z d mifikdir,
onun haqqnda yazlanlar da mifdir? - ax "dahi", "airlr airi", "airlr
peymbri" Firdovsi Hung haqda deyir ki:
ald, yaratd, yedi, paylad,
Kb getdi, tarixd qald ad.
Bunu oxuyan, ya da eidn lap deyk ki, akademik-fizik, akademik-filosof
haradan bilsin ki, "dahi" Firdovsi yalan yazbdr? Onlar bel qbul edirlr ki,
yqin tarixd "ran"n bu adda hkmdarlar olubdur, sadc, biz bilmirik.
"ahnam"ni oxuyarkn istr-istmz z-zn dnrsn: "Uaqlar n
padiah nallardr". Hungin olu Thmurs ah olanda xalqa yundan
geyim hazrlama yrdir, xala, palaz dzldir, at, eyi ram edir, tazn,
tulan ilk df hlildirir, onlardan xeyir gtrr, qrn, ahini l quu edir,
toyuu, xoruzu xalqa verir v deyir: "Toyuq saxlayan xalqn artar var".
Br n vhi heyvanlar ilk df hlildirn ah Tehmurs:
El xeyirxah oldu ki, hkmdar
Brnd xuda nuruna aikar.
Gedib tutdu fsunla hrimni,
Minib at kimi hiylgr dmni,
Belin yhr qoydu xeyli zaman,
apb drdnala almi hkmran.
Buradan grndy tki, [Thmurs] "Allah nuruna aikar brnm", ilahi
gcl ulam, bir peymbr evrilmidi. Yaxud islam peymbrin v
birinci imama ("Onlar bir Allah nurundan yaranm iki qvsdr", yaxud "Hr
ikisi Allah trfindn ilahi nura qrq edilmilrdir") Tanr verdiyini ox-ox
uzaq kemid fars hkmdar Tehmurs vermidi. Tehmurs d bundan
gc alr, fsunu gclnir v "fsunla hrimni (bir az eytana oxar, ancaq
ondan da gcl r qvvni) tutur v minir", o, divlri sir alr, onlardan yaz
v bilik yrnir, divlr ona otuz dil, o cmldn rb, phlvi, Sod, in,
Rum, dri dillrini yrdir.
atnca cl, kd, getdi o da,
Yaar zhmtinin bar dnyada. (?)

115

Yalana v tandn yalanya sual vermyin z glncdr. ancaq zn

saxlaya bilmyib sormaq istyirsn: "cba, grsn, "Kyan txti"nin
yaradclar - bu parslar niy z doma dillri olan phlvicni v
dricni bilmirlrmi v onlar divlrdn yrniblr?".
Firdovsinin zndn vvlki pars (phlvi) nallar, dastanlar onunla
birlikd Thmursdn sonra Kyan taxtna olu Cmidi oturdurlar. Cmid,
n Cmid:
Cahanda kildi rfl ad,
Onunla Keyan txti d parlad
Dedi: - Haqqn imdad il bu dm
Sizin ahnz, hm d bir mbidm
Dmir oldu tdbiri il xmir,
Dbilq, zireh, sinbnd, bir d tir1
Qlnc, niz, zubin2, mhkm sipr
Qalbdr cahanda o ahdan sr.
Bu id mk srf edib lli il,
Nlr kf edib - xalqa pnhan deyil.
1

Ox - red.

Zirehli paltar - red.

Blli olur ki, parslarn axtard, arzulad hakimi-mtlq (hm ahnah,

hm d eyni zamanda mbidan-mbid titulunu dayan, siyasi hakimiyytl
dini hakimiyyti bir ld toplayan adam) birinci Cmid olmudur. O, ibadt
hddn artq meylli olan Katuzilri xalqdan ayrr:
Ayrd camaat iindn tamam,
Dedi abid: - Olmal da mqam.
badt edib xaliq hr zaman,
mr istsinlr aha Tanrdan.
Yen hmn tlim, hmn mslk: Tanrya xidmtdn mqsd "aha mr
istmkdir", dini inanc bir vasitdir. Cmid uzun mr srr, daha nlri
kf etmir - saymaqla qurtarmaz. Btn mkllri hll edndn sonra:
Btn ilri qurtarb bu sayaq,
O basd gy yerdn ayaq.
Qayrtdrd bir txt Kyan txti tk,
Ona verdi gvhrlr il bzk.
Alb iynin div onu hr zaman,
Gy qaldrar, istrs hkmran.
O txtin iind byk hkmdar,
Fzada gn tk tutard qrar.
116

Cmid fars (parsa) ahprstliyinin, ahlnn ideal nmayndsidir.

Cahil toplum bel bir daltli despot-mtlq hakim axtarr. Bu mtlq
monarx-ahlar ax padiahdr, mbidlr mbididir, bir sra varlqlarn
yaradcsdr, istdiyi vaxt gy kilir, yarmallahdr.
Firdovsi Novruz bayramn da Cmidin ad il balayr v deyir:
Bel anl bayram ne sr var
Qalbdr o ahdan biz yadigar.
Yen d mifik ah Novruz bayram il laqlndirilib tarixldirilir. El buna
gr d sovet tarixilri v dbiyyatlar Cmidin ad glnd a-ba
qalr, bel yazrlar: "Cmid - yar fsanvi, yar tarixi ran ah".
Bundan nclrd gstrmidik ki, Parsa (yunanca: Persepolis) hrinin
sas I Darann hakimiyyti illrind qoyulub. Qdim farslar (parslar) bu
hr "Parsa" deyirdilr. IX-X yzillikd yeni farslar ona "Txti-Cmid"
adn verdilr. Firdovsi d bu hri Cmidin ad il balayr v ona "TxtiCmid" deyir. Firdovsiy [gr], bu hri Musa peymbrdn bir ne
min il qabaq ah olmu Cmid tikdirmi, o da bina tikmyi divlrdn
yrnmidi v hrlrin salnmasnda divlr d almdlar. (Firdovsi
Musa peymbrin adn burada birbaa kmir).
Cmid yeddi yz il mr edir, ondan sonra Zhhak min il padahlq edir.
Sonra Frudin, sonra Mnuehr ah olur. Mnuehr olu, hm d varisi
Nuzr deyir:
Yeni hakimi gzlr indi cahan,
O, Musadr, olmu rsuli-zaman.
"ahnam"dn tez-tez blli olur ki, Firdovsi tarixi v corafiyan
bilmirmi. O, Musa peymbr haqqnda Mnuehrin dili il deyir:
Yaxnlarda ba qaldrar o, rqdn,
Ona pis gz il, al, baxma sn.
Onun dini haqq dinidir, et qbul,
N peyman varsa ona tabe ol!
Orta mktb agirdi d bilir ki, srail, Misir, Roma Fars lksindn qrbddir,
rqd deyil. Firdovsi bu lklr "rq" deyir. Bu bir bnd erdn ilk
baxda bel grnr ki, musaviliyin timsalnda Firdovsi tktanrl tbli
etmk istyir. slind o, musaviliyin tarixi gerkliyindn yararlanaraq
uydurmasnn gzn hqiqt qatb fars padiah Mnuehri nbi
("glckdn xbr vern") - peymbrlr xas sciyy dayan ah kimi
qlm vermy ciddi chd gstrir, bununla da znn dzltdiyi nala

117

tarix donu geydirmy alr.

Firdovsiy gr, Cmiddn sonra Keyan taxtna zalm Zhhak sahib olur.
O, rb hkmdar idi, iranllarn xahii v tzyiqi il onlara ah oldu. ox
geni yaylm bir satir gr, onun hr iynind bir ilan "bitmidi". O
ilanlar ah insan beyni il yemlyirdi. Hr gn iki gncin ba ksilir,
beyinlri biirilib ilanlara yedirilir. Firdovsi yazr ki, "iki ahzad" - rmayl v
Kmayl sz bir yer qoyub:
Dedilr: - Yadelli lindn aman,
Olub zlmdn xalqn hal yaman.
Onlar "yazq xalqa blk kmk gstrmk" n zlrini Zhhaka "apaz"
(abiirn) kimi tqdim edirlr. Zhhak onlar qbul edir v ilanlara beyin
biirmk ii d onlara taprlr. "Bu iki xeyirxah odlana-odlana, llri
varmadan" zlrin qarda bildiyi v ahn drbarlarnn mtbx gtirdiyi iki
gnc yurddalarn alr, birinin ban ksib beynin bir qoyun beyni qatb
biirir, obiri gnci buraxb deyirdilr: hrdn uzaqla. Bellikl, ilanlar
insan v qoyun beyninin qat il yemlnir v iki yz gnd iki yz gnc
lmdn qurtarr. Onlarn hr birin bir ne qoyun verib dalara, llr
gndrirlr.
Dediyimiz kimi bu mif-nal ox dastan v htta tarix kitablarnda zn yer
tapb, onu ox insan bilir v olsa-olsa zalmln, qddarln n iyrnc
nmunsini gstrn nal sayr. Ancaq Firdovsi bu mifi gerkldirmk
n ona baqa ntic vurur v hmn iki yz gnc haqqnda yazr:
Gedib tutdular dada onlar qrar,
hrdn uzaqda mkan saldlar.
Bu krdlr ki var, onlarn nslidir,
Btn mr dada keir, bllidir.
rh ehtiyac yoxdur - "dahi", "airlr peymbri" Firdovsinin bir mifi bu
sulla "tarixldirmsi"nin savadsz, htta azsavadl toplum n nec
zrrli v qorxulu olduu gz qabandadr.
Firdovsiy gr. dnyaya padiah olan ran hkmdarlarndan biri d
Fridundur. Ona da btn Keyan nslin - ahlara, ahnahlara,
ahzadlr v bu nslin hr frdin Yaradandan ilahi nur, ilahi vergi
verilmidir. Bunlar yalnz Keyan nslin verildiyindn Firdovsi onu "frriKyan" adlandrr. Yaradcya xas frri olan Fridun dnyan olu: Slm,
Tur v rc arasnda bldrr.
Bir ox zaman kendn sonra Fridun qocalr, oullar arasnda mrkzi
ran hakimiyyti urunda mbariz balayr v bununla da bitib tknmyn
ran-Turan mhariblri alovlanr. Bundan sonra "ahnam"nin sas bir

118

blmsi "ran"-Turan mhariblrin hsr olunur. Turla Slm [z] qardalar

- ran ah rci ldrrlr. Sonra rcin olu Mnuehr [z] milri Turu v
Slmi ldrr v btn dnyaya hakim olur.
Menuehrin zamannda randa Sam, Samn olu Zal, Zaln olu Rstm
kimi "cahanphlvanlar" yetiir. rana qlb dalnca qlb qazandrrlar.
Zal da mifik Simurq quu uaqlqdan aparm, bytm, gtirib atasna
vermidi. Menuehr lnd olu Nuzr nsiht v vsiyyt edir, Musa
peymbrin dnyaya glcyini sylyndn sonra deyir:
Hcum eylr rana trk ordusu,
Onlar - tac txtin byk qorxusu
tin bir yolu getmy hazr ol,
al, gah quzu, gah da qurd ol, oul!
Daha sonra lav edir ki, trklr [sni] ldrrlr, buna gr d Sam, Zal,
Rstmi ziz tut ki, onlar sn arxa durub dmnlrini ldrsnlr.
Bundan sonra "ahnam"d iki aparc, ynldici fal gcdn daha tez-tez
danlr: cahanahlar - Keyan nsli, cahanphlvanlar - Sam nsli.
Mharib meydanlarnda Keyan nsli vvlki tk fal (ms., Cmid,
Fridun, Mnuehr kimi) deyil. Btn savalar, mhariblr Sam v onun
nsli trfindn aparlr. ahlar onlarn mslhtin, htta ara-sra
tlblrin d ml edirlr. Zaln olu Rstmin divlr qar byk bir
savan xmaqla, qalan btn sava v mhariblr iranllarla (bu
iranllarn parslardan baqa da kimlrdn ibart olduu aydn deyil) turanllar
- trklr arasnda gedir. Bu haqda bir az sonra.
Firdovsi srind zaman-zaman ahl mqddsldirir, ahlar btldirir.
Cahanphlvan Sama "byklr deyir ki, cavan Nuzr zalmdr, al azb,
yoldan xb, sn is ran azad etmisn, taxta xb biz padiah ol". O,
bunun cavabnda deyir ki, mn lrm, bu tklifi qbul etmrm, gr
Mnuehrin olu deyil, qz bu taxta-taca yiylnsydi bel zm onun
torpana qoyar, onun xidmtind durardm. Siz bu fikrinizdn dann,
kemiiniz dnn, padiaha bir daha ba yib itat edin:
Sizi yoxsa fv etmz Allahnz,
N d mrhmtli olar ahnz.
Bu dnyada zlm alovlandrar.
O dnyada da od sizi yandrar.
Byklr peiman olub birbbir,
Dedilr ki, ah mri Haqq mridir.
zn tmiz etiqadl, mslman-i sayan Firdovsi z fikirlrini baqalarnn
ad il verir. Bel bir anda is "siz padiaha ba yib itat etmsniz
Allahnz da sizi balamaz, o dnyada od sizi yandrar, ah mri Haqq

119

mridir" deyirs heyrtlnmmk mmkn deyil, nki bu cr bax islam

qayda-qanunlarna ziddir. Haqq Allahn gzl adlarndan v siftlrindn
biridir. ahn mrini Haqqn mri sayan toplum xst v cahil
toplumdur. ox-ox yazqlar olsun ki, min illrl Batda v Douda bu
fikirlr hakim ksilmi, despotlar douran ictimai zmini hazrlamdr. Bu
Douda daha uzun mddtli, daha ox srkli, daha qddar olduu n
"rq despotizmi" dnyada mhurdur.
N yazq ki, el bu gnlrimizd d Avropada (Batda) bir dn d olsun
diktatura v ya despotik qurulu olmad halda hl d Asiyada (Douda,
rqd) despotlar, diktatorlar bir-biri il yarrlar.
"ahnam" v ona bnzr, ya da onun tsiri altnda olan, sanki bdii-tarixi,
slind is bdii-satiri srlr Yaxn v Orta Dou xalqlarnn, ayrca (zl)
olaraq trklrin v farslarn zehniyytin ox-ox ar tsir gstrmi, birg
toplum dncsini z etkisi altnda saxlam, insanlar cahilcsin
"ahprst", "imamprst", "sultanprst", htta "arprst" olmular.
Bir daha qeyd edk ki, "ahnam"nin n sas motivlrindn biri d ranTuran
mhariblridir.
Sasanl
hakimiyyt
nmayndlrinin
mumildirilmi
surti
Keyxosrov,
Turan-trk
hkmdarlarnnk
frasiyabdr. Aradrc alimlr "frasiyab" adnn tarixi xsiyyt olan Alp
r Tunqann adnn thrif edilmi kli olduunu sylyirlr. Ancaq bir
ehtimal da var ki, sonradan bu xsusi isim mumilmi v btn trk
hkmdarlarna aid edilmidir. Yni Roma imperatorluunun basna
"qeysr", rannkna "ah", ya da "ahnah", rblrinkin "mlik",
ruslarnkna "ar" deyildiyi kimi trklrin hakimlrin "frasiyab" deyiblr. Bu
son fikir zn bir sra tarix kitablarnda doruldur. Tbri, bn l-sir v
baqalar "frasiyab" bir ad kimi gstrdiklri kimi, ara-sra "trk frasiyab",
"trk frasiyab" klind d gstrirlr.
Nuzr ahn (Firdovsinin uydurduu, qondarma ran-Parsa ahlarndan biri)
ahl zamannda ran-Turan savalar yksk hdd atr. Turann ah
"Peng"in yannda Turann "iti pncli qhrman" Niys v onun olu
cahanphlvan frasiyab durur. frasiyab gncdir, zn d ran taxttacnn hqiqi varislrindn biri sayr, ancaq iranllar dmn bilir, Fridunu
da z ulu babas sayr. O deyir:
Bilirlr ki, iranllar hrmla,
Bizim bamza olublar bla
O ey ki, mant qoyubdur babam,
Grk dmnindn alam intiqam.
frasiyab savalarda ran ordularn darmadan edir, Nuzer ah v bir ne
ran qhrman ldrlr:

120

Qarabxt idi nki iranllar,

Dyd zfr ald turanllar.
ahnahn mrkz iqamtgah olan Parsa (Txti-Cmid, Txti-Cm)
fth edilir. frasiyab:
Qovub atlar trly-trly,
Dehistandan o gldi, atd Rey,
Kyan tacn ald, qoydu baa,
ran txti atd o qlbi daa.
Bundan sonra ranzmind arabir barla sonuclanan, uzun illr srn
mhariblr gedir, hr iki trfdn onlarca qhrman ldrlr. Bir sra
qhrmanlar qocalb mharib shnlrindn uzaqlar.
"ahnam" btn-btnn ran-Turan mhariblri boyu trklri
qhrman, dykn, cngavr bir xalq kimi tsvir ets d trk
dmnilik, farsa tknmz istk v trfkelik zrind qurulubdur.
lli min beytdn artq bir mnzum roman olan bu sr aq-akar trk
nifrt, farsa v onun tmsilisi "ahla" sevgi v rbt yaratmaq mqsdi
il yazlb v fars ovinizminin anayasasna evrilibdir.
Bununla yana, "ahnam"nin mumi ruhu islam mfkursi il
ziddiyyt tkil edir. Bir qdr vvl gstrmidik ki, ikinci radin xlif
Hz.mr "Xavadaynamak" ona gr rdd etmidi ki, bu kitab islam ruhuna
zidd idi. O kitabn v onun kimi kitablarn sasnda yazlan "ahnam" d
onlardan uzaa ged bilmdi. El buna gr d trk airi Drbndli
Mhmmdta Qumri (1819-1891) bir qsidsind Firdovsini tnqid edir.
Burada hmin qsiddn xarlm bir ne beyti gstrmkl msly
daha da aydnlq gtirmk istrdik:
ox da fxr eylm drr-nzmv, ey Firdovsi,
Ssni-sz yerin lli-Bdxan gtir
Lkrim yetmi iki tn dilavrdi mnim,
Sn zn cm qlb lkri-ran gtir.
Arizu eylm hr beytv dinar tla,
Mn kimi beytv bir cnnti rizvan gtir.
Heyf, zhmt kibn balamsan "ahnam",
Onda vsf eyldiyin Rstmi-dastan gtir.
Kimdi Rstm, n Framrz, n Shrab n Giv,
Blk sgndr iln Bhmn Daran gtir
Harda var snd mnim tk rf cah clal?
iveyi-nzidgirm, ydi-byzan gtir.
Rhbrimdir iki dnyada Hseyn ibni-li
Ki, varn olsa snin d bel mvlan gtir.

121

Firdovsi "ahnam"nin balarnda "Peymbrin vsfi"nd:

Mnm hli-beytin qulu hr zaman,

Onun vsfidir hr qula imtahan des d btn hyatn uydurmalara, fsanlr hsr etmi, z fsanlr,
nallar uydurmu, slind ruhn islama zidd olan bir sr yaratdndan
hm d islam ruhanisi olan Qumri bunu grm v ona qar xmdr.
Firdovsi d sonda mrnn otuz ilini gerk elm deyil, uydurmalara, miflr
v znn qondard nallara srf etdiyini anlam v drindn peman
olmudur. Bunu rsan rel "Firdovsinin "Yusif-Zleyxa" sri - ovinist
siyastin tarix dusta" ("Cmhuriyyt" qzeti, AXC orqan, 1993-c il, say
33-34) adl mqalsind gstrmidir: "Grndy kimi, fars alimlri
gerklikdn uzaq olaraq Mahmud Xaqanla Firdovsi haqda deyiln bu yalan
nal uydurmular. Bu yalanlar uydurman z bu "alimlr" Firdovsinin
zndn miras qalb. Firdovsi "Yusif-Zleyxa" srinin balancnda
"ahnam"ni zndn uydurub yazdn boynuna alr, orada olan nallar
bsbtn yalan sayr:
"eidli nzmlrdn bzk vurdum.
Bu nzmlrd z istdiyimi yazdm.
kdiyim toxumlardan peman olmuam.
ryiml dilimi dynlmim.
frasiyabla Keyxosrovun savandan yazmaqla mn n qald?
Bo yer mr hdr vermyi harada, havaxt al qbul edr?
ndi mn dlilik etmk yaramaz,
Grk alimlrin getdiyi yolla gedm.
Daha bo szlr demrm, bir d bo szlri bir yer toplamaram.
Btn nallar yalandr ("ahnam" nallar),
ki yz o cr nal bir ovuc torpaa dymz.
Mn o adlar hiylyl dnrk uydurmuam".
rsan rel yazr: "Firdovsinin "Yusif-Zleyxa"da olan etiraflar ovinistlrin
tarixi thriflrini he etdiyin gr onlar "Yusif-Zleyxa" srini tarix dusta
etdilr. Fars ovinist tarixilri "ahnam"dn bir elmi qaynaq kimi
yararlandqlarna gr bu srin varln danmaa alblar".
***
Uzun-uzad bir tarix yolu glmi fars ovinizmi byk "ustalqla" bel bir

122

ehram (piramida) qurmudu: dnyann banda ran durur, onun da banda

Parsa (Fars yalti), Parsann banda farslar, onlarn banda yan
ovinistlr, onlarn da banda daltli-mstbid (despot) pars ahlar durur
v bu, hmi bel olmaldr.
Kimsnin gzlmdiyi bir halda inqilab ahlq rejimini devirdi. nqilabn lideri
Xomeyni ahlq rejimini lntldi, ahprst dbiyyatn yaylmasna,
ahlarn trnnmn mnfi mnasibt bslndi. Bu z-zlynd parsizm
byk zrb oldu. ndi fars ovinizminin piramidas uulub-dalmaqdadr.
Bu uqunlarn altnda qalan cahillri Tanr balamayacaq!
Fars ovinizminin trk dmniliyi d ifa edilmkddir. Ancaq ox-ox
yazqlar olsun ki, biz trklrin, ayrca olaraq Azrbaycan trklrinin ox
byk bir toplusu hl d panfarsizmin v paniranizmin zhrli, tirykli
tbliatndan qurtula bilmmiik.
Bundan qurtulman yolu azadlqda v gerk bilgiddir. sl mrid
gerk bilgidir. Onun arxasnca qoanlar uur qazanrlar.
Zrdt peymbr buyurur: "Hyata genilik vern sipndrmzn syi
nticsind Ordubehit Turanl Firyann (Pirya) adl-sanl qohum-qardana
v nv-nticlrin nzr salacaq, o zaman Bhmn onlar qbul edck
v son gnd Ahuramazda onlara dinclik balayacaqdr!" ("Avesta",
qatalar; Yasna, 46-c xtt. "Uteveydqat", 12)
Uur olsun, Turanllar!
Ulu Tanr, trk "aznlarn yolunu deyil", "doru dnc, doru sz,
doru i, doru bilik" yolunu gstr!
Klki, 18.10.1997

123

N KS YOL
Bir zamanlar quzeyd Drbnddn gneyd Hmdan
yaltin, douda Xzrdn batda Gy glnn bat
yaltlrindk olan torpaqlarda yerlmi qdrtli Byk
Azrbaycan XIX yzilin birinci rbnd Rusiya imperiyasnn 2
df, st-st gtrdkd 11 il davam edn qanl mhariblri
nticsind vvl 2 hissy, sonralar bir ne hissy
paraland. El bununla da Byk Azrbaycann 187 il davam
edn facisi baland. Azrbaycan torpaqlar hrrac bazarna qoyuldu. Kim
istdi satd, kim istdi ald, kim istdi balad. Btn bu dvr rzind
Azrbaycan xalq amansz qrnlara mruz qald. Torpaqlarmz vaxt il
Trkiy, ran, rbistan, Hindistan v Balkan bazarlarnda girlnn ermni
frldaqlarna satld, hdiyy verildi.
rann, Rusiyann kl v yarmklsin evrilmi xalqmz btn bu tarix
boyu abalad, ald, irlilmk n deyil, yalnz v yalnz z varln
qoruyub saxlamaq urunda vurudu. Bu lkdn o lky, o lkdn bu
lky qaqn getdi, yurdda vuruanlar dalara qaaq dd, 100 il boyu
Azrbaycan qaaq hrkat brd. Yaban generallar, srdarlar balarn
Azrbaycanda qoydular. Sttar xan, Qaaq Nbi, eyx Mhmmd
Xiyabani, Mhmmdmin Rsulzad kimi yzlrc Azrbaycan mcahidi
xalqn azadl urunda arpd. Bli, masir dvrn grkmli filosof
tarixisi, tatar Qumilyov demikn, gr hr hans bir etnos (xalq) bil-bil
zaman-zaman z arasndan insanlar ayrb z varl n qurban verirs,
demli, o etnosa lm yoxdur! Mbariz xobxt azadlq urunda deyil,
yaranan, tarixd zn tsdiqldn v dnyaya tqdim edn bir xalqn
yaayb-yaamamas urunda mbarizsi idi.
1918-1920-ci illrd Azrbaycan xalq lm thlksini aradan qaldrb
zn tarixd bir daha tsdiqltdi. Gneyd Xiyabani hrkat, Quzeyd
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti Azrbaycan Yeni dnyaya tantd.
Hammzn bildiyi kimi, bu dvr ox kmdi Rusiyada arlq imperiyasnn
yeni varisi - qrmz Sovet imperiyas yarand. lk illrind bu imperiya hl
zif olduundan, Azrbaycann quzeyindki demokratik dvlti yxd, ancaq
znn d hl zif olmasndan dolay, hmin demokratik dvltin yerind
hr hans bir dvlt qurumunu saxlamaa mcbur idi. Sonra bu dvlt
qurumu Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas oldu.
20-ci ildn sonra Azrbaycann gneyind Xiyabani hrkatn bodular.
randa Azrbaycan slalsi olan Qacarlar devrildi, yerin fars-Phlvi
slalsi hakimiyyt gldi. Azrbaycan xalqnn (o tayl-bu tayl) yeni faci

124

125

dvr baland. Qtllr, talanlar, qrnlar ara vermdi Azrbaycann

quzeyindki Sovet respublikas Azrbaycan xalqn zmk altin evrildi.
Bel bir fikir var v bu fikri son vaxtlar daha tez-tez eitmk olur; bu tqribn
bel sslnir: hr bir xalqn dvlti zn layiqdir. Bunu bel rh edirlr ki,
guya bizim d dvltimiz zmz-xalqmza uyundur. Bu, tamamil yanl
dncdir. Bu fikir zn slind harada doruldur? Bizim yrndiyimiz
anlaylarla desk, xalq - bazis znn stqurumlarndan birini - dvlt
qurumunu yaratmaldr. gr bu qurumu yaradrsa, szsz ki, bazisin tlbi
v istyi sasnda yaranr v bu quruma hmin xalq, yaxud bu xalqa hmin
qurum layiq olur, hr ikisi bir-birini tmsil edir. Bu fikirl razlamamaq
olmaz. Demli, sz azad xalqdan gedir, z stqurumunu yaratmaqda
mstqil olan bazisdn gedir. gr hr hans bir xalq qanl terror v ial
nticsind zndn qat-qat gcl olan hr hans bir imperiyann klsin,
mstmlksin evrilirs, bu vaxt imperiya da onu istdiyi kimi zmk,
istismar etmk n oyuncaq dvlt qurumu yaradrsa, demli, bu qurum
xalqn arzusu sasnda yaranmr v onu tmsil etmy layiq deyil!
Htta byk dvltlrin zdiyi xalqlar zrind qurulan dvlt qurumlar da
mxtlif olur. kinci dnya mharibsind Amerika, ngiltr, Sovet ttifaq
Avropann n gcl xalqlarndan biri olan almanlar darmadan etdilr.
Almaniyann byk bir hisssind Amerika, ngiltr v Fransann iradsi il
federal alman dvlti yaradld, baqa bir hisssind is SSR-nin iradsi il
Almaniya Demokratik Respublikas. Sual olunur: alman xalq hans dvlt,
yaxud hans dvlt qurumu alman xalqna layiq idi? He biri! Ancaq rq
baxm Qrbd qurulan dvlt alman xalq n az-ox lverili idi. sl
alman dvlti indi yaranmaqdadr.
Btn Azrbaycanda bu gn xalqmz ona layiq tmsil edck dvlt
qurumu yoxdur. Tkrar edirik: yalnz v yalnz AZAD (!) xalqn yaratd
dvlt onun zn layiq olur!!
Biz burada Moskvann 70 ild Azrbaycanda apard siyasti thlil
etmycyik. Bs Moskvann bugnk siyasti necdir? Bugn Moskva ona
tabe lklri v xalqlar daha vvlki tk "idar ed" - z bilmir. Rusiya z
flakt qarsnda, daha drusu, flakt iinddir, ona gr d o, ilk nc
Avropadan lini kmk mcburiyytind qald. ndi sas vzif imperiyan
dalmaqdan qurtarmaq, onu n is aldadc, bir qdr d czbedici kl
salmaqdan ibartdir. Onun n d demokratiya, akarlq v yenidnqurma
ad altnda "yuxardan inqilab" (bu da aldatmaq ndr: yuxardan inqilab
olmur, demli, yuxarnn fitvas il aadan inqilab) edilir. Bunun n
ayrca proqramla i grlr. Hans xalq bu proqramdan knara xb z
iradsi il hrkt edirs, onu gllya gzlyir, ya da ki, qrn v talan
trdici milltlraras davt.
Bir vaxt ran ah yuxardan islahatlar apararaq adn "a inqilab" qoydu,

126

onun n byk zrbsi Azrbaycan xalqna dydi. ndi Qorbaov yuxardan

islahatlar aparb adn "inqilab" qoyur, n byuk zrbsi Azrbaycan xalqna
vurulur. Bir vaxt Azrbaycann gneyin gln Mhmmdrza Phlvi
"Azrbaycan iri addmlarla irlilyir" demidi, ustndn ne il kemmi
Azrbaycann quzeyin gln Leonid li Brejnev "Azrbaycan iri addmlarla
irlilyir" dedi. Grsn, nec olur ki, mslman monarxlarla kommunist
monarxlar bir-birinin azna tprm kimi olurlar?! Monarx hr yerd
monarxdr - dinindn, qidsindn asl olmayaraq. Vay o gndn ki, hr iki
imperiya monarxnn "Azrbaycan" adl bir mstmlksi ola, yars birinin,
yars obirinin!
Moskva azadla boylu olmu lklri "islahat" drman il l domaa
mcbur edir; gr "mdni" yol ba tutmasa dyirmannda z istdiyi kimi
ydr. Ya drman, ya dyirman?!
il yaxndr ki, Azrbaycan ayaq stdir. Zlmn - imperiyann topu,
tyyarsi, tank v gllsi varsa haqqn - xalqn da dnmz z vardr.
mperiya od, gll pskrd, Gy, Zngzur bir daha yenidn dald,
Qarabaa ya llri uzand, Sumqayt, Gnc, Bak hr yer qana
alxand. Xalq yurdunu qorudu, Azrbaycan iki yer bln dmir prdni
datd
Bu gn Azrbaycann quzeyind iki qvv - imperiya v xalq z-z
durmudur. mperiya bu qeyri-brabr gclrin mbarizsind ermni
diasporundan v Avropann, Amerikann biz gey mnasibtindn
istifad edir.
Bu qvvlrl z-z tkc dayanm xalqmz demokratik qvvlrimiz
tmsil edir. Bu qvvlr dnyadak bir sra baqa demokratik qvvlr
rbt bslyir. Yurdumuzun gneyind byk mnvi dayamz vardr. N
yazq ki, bir yerd mbarizy qoulmamq. Ax biz hl millt olmamq,
xalq yolundan millt yoluna tz-tz addm atrq.
QEYD: Tez-tez soruurlar ki, xalq ndir, millt ndir? Elml izah etmk ox
uzun-uzad alnacaq. Sual baqa cr qoyun: xalq kimdir, millt kimdir?
Onda "ndir?" sualna cavab taparq. Xalq bizik, millt almanlar! Niy?
Almanlar srhdlrini pulla alrlar, var-dvltlri d zlrinindir. Biz
srhdlrimizi qanla alrq, var-dvltimiz d zgnindir. Almanlar zlri
toxdur, ac Rusiyaya t, sd, un verirlr. Biz zmz acq, ac Rusiyadan t,
sd, un gzlyirik. Moskva 70 il dmn ksildiyi almana indi "dost",
"qarda" deyir, ona l ar, 70 il "kiik qarda" dediyi biz indi dmn kimi
baxr, bizi tanklarn altnda zir. Almanlar sovet sgrlrinin nianlarn,
kmrlrini, kmlrini, paltarlarn (lnt eytana, daha n qald ki!), h,
papaqlarn (rhmt sn, Mirz Clil!) hrrac bazarna qoydurur. Biz is
tkc salam oullarmz deyil, htta xst gnclrimizi sgrlik adna
lm gndririk!

127

Yqin aydn oldu.

Mslnin ana xttindn bir az qraa xdmza gr oxucular
suumuzdan kesin
Moskvann btn mumi siyasti il yana, o, hr bir respublikaya, hr bir
xalqa qar xsusi siyast yrdr. Ona gr d "n n Litvann,
Ermnistann, Grcstann v b. dvlt rhbrlri baqa cr hrkt edir,
Azrbaycannk baqa cr?" sual sadlvhlkdn baqa bir ey deyildir.
Birdflik bilmliyik ki, Moskvann Azrbaycana aid siyasti hr hans bir
respublikaya olan siyasti il tutudurulmamal, hmi ayrca gtrlb
onun zd olan deyil, drind, gizli qalan kklri, balar z xarlmaldr.
Azrbaycan n varl, hrtrfli zngin bir lkdir. Var-dvlt mstqil xalqlar
n sadtdirs mstmlk n bdbxtlikdir. Azrbaycan Rusiya
imperiyas n rqin qapsdr. Azrbaycann birlib mstqil olmas
Gney Qafqazda imperiyann btn dayaqlarnn dalmas demkdir.
Pyotrdan dnn kimi Hind okeannda isti sulara can atan v bu siyasti
btn dvrlrd ardcl yrdn imperiya n Xzr hvzsini ial etmk
ilkin rt olmudur. Xzrin iki aar - Htrxan v Bak imperiyann daimi
zrb hdfi olmudur. Azrbaycan yz illrdir imperiyalar trfindn
mdafi olunan v onlarn rqd casusu rolunu oynayan ermni lobbisinin
glir mnbyidir. "Azrbaycan rann taxl anbardr", "gr Azrbaycan
mstqil olarsa ran ondan asl vziyyt dr" deyn ran ideoloqlar
msly ox dzgn qymt vermilr.
ox tri v mumi dediyimiz bu szlr Azrbaycanda imperiya siyastinin
bzi xtlrini grmk ndr. slind is grk Azrbaycann yeralt v
yerst, maddi v mnvi srvtlri il sadc tan olmaq n cildlrl
kitablar yazlandan, dnya siyastind, Sovet imperiyas, ran v Ermnistan
siyastind Azrbaycann yeri btv-btvn aradrlb aqlanandan
sonra biz zmz baa d bilrik.
Blli olduu kimi, 60-80-ci illrd imperiyann dvlt aparat rm dvr
keirirdi. Mnim yadmdadr - hl 60-c illrd bir Avropa alimi yazmd ki,
Sovet dvlti dalmann rvtxorluq mrhlsini keir. Bu mslni thlil
edrkn mn ilk nc inanmadm. Mni Engelsin bir mktubu adrd. O,
Rusiyada dvltin kklrinin zif olduunu gstrrk orada sosializm
qurman daha asan olduunu yazan bir rus ziyalsna bel cavab vermidi
ki, siz dz demirsiniz; Rusiyada kiik v iri mmurlardan ibart byk bir
tbq vardr, bunlar dvltdn ox az maa aldqlar n xalq soyur,
rvtl dolanrlar, buna gr d Rusiya dvltini mdafi etmkd hddn
artq maraqldrlar, nki bu dvlt olmasa onlar rvt ala bilmzlr, buna
gr d dvlt aparatnn kk lap aalara qdr ilyir.

128

Bir qdr d gtr-qoy etdikdn sonra aydn oldu ki, Engels shv edib - istr
Kerenskinin, istrs d Leninin evrililri zaman hmin mmurlar ox
byk rol oynadlar. Eyni zamanda, tarixdn mn aydn oldu ki, bir ox
dvltlrin sasn rvtxorluq sarsdb. Msl aydn idi.
Sonra 70-ci illrin vvllrind bir ispan cmiyytnasnn bel bir fikrin
rast cldim ki, Sovet ttifaqnda "sosializm" deyiln qurulu dz deyil, o tezgec dalacaq, nki bu cr qurulu mumiyytl insann, xsusil frdin
tbitin ziddir. Bu fikir bir ox srlrd baqa-baqa kild ifad edilirdi.
Bununla razlamamaq olmazd. ox kemdi ki, Saxarov SSR-d insan
haqlar urunda mbarizy balad. Ktlvi kl psixologiyasndan qurtulan
frdlrin say gndn-gn oxald. Onun dalnca cmiyytlr v xalqlar
Azadlq eqin ddlr.
1987-ci ild Azrbaycanda yeni bir oyan balamd. mperiya bunun
qarsn almaq n Qaraba mslsini ortaya atd. Ancaq yuxarda
gstrdiyimiz kimi, bu imperiya 30 il yaxn idi ki, rvtxorluun dadc,
iridnyeyici tsiri nticsind iflic olmudu. Dvlt aparatlarnn he biri
dqiq ilmirdi. Ona gr Mrkzin Azrbaycan v onun xalq haqqnda fikri
yanl idi. Qarbaov, onun trafndaklar v xsusn d yan-yrsind peyk
kimi hrlnn ermni lobbisi bel dnrd ki, Azrbaycan xalqnn el bir
gcl siyasi tkilat yoxdur, respublikann balar is Moskvann
yesirlridir, demli, Qaraba ermnilr vermk olar. Bununla hm
Azrbaycan tam iflic etmk, hm d dnya ermnilrindn v onlar himay
edn byk dvltlrdn imperiyaya yax arxa dzltmk olar.
Bir ne ayn irisind 7 milyonluq bir xalq "Qa-ra-ba!!" deyib ayaa
qalxd. Tkc Moskvann deyil, btn dnyann tsvvr alt-st oldu. Bir
"Azrbaycan" fenomeni zhur etdi. Tariximizd ilk df olaraq dnyann hr
yerindn qzet, radio-televiziya iilri, mbariz demokratlar, konsullar,
sfirlr v b. Azrbaycana axd. Baltikyan respublikalarda azadlq
hrkatlarnn yeni dalalar qalxd, Moldova v Grcstanda xalq
hrkatlarna ilkin tkan verildi.
1988-ci il noyabr aynn 25-27-sind Baknn Azadlq meydannda Nemt
Pnahov deynd ki bizim bu xalq hrkatmzla btn SSR-ni azadlq
hrkat bryck, buna ox adam iirtm, bytm kimi qiymt verirdi.
Dorudan da, ox kmdi ki, SSR-ni hrkatlar brd. Moskva zn
itirdi.
89-cu ilin son aylarnda Azrbaycanda xalq
hrkatnn ikinci ykslii baland. Moskva
qorxuya dd. Demli, bu df hrkat vaxtndan
qabaq boulmasa SSR darmadan olacaq!

129

Qorbaov Maltada Bula gizli grlrind bu mslnin stnd brk

dayand. Buun dvlt katibi Ceyms Beyker bel bir byanat verdi ki, gr
Moskva Zaqafqaziyadak millti hrkatlar yatrmaq n gc ttbiq ets,
Amerika buna etiraz etmyck. Msl bizim n tamamil aydn idi,
nki buna qdr Qarbaov Moskvada aq elan etmidi ki, o, grc kimi
mdni bir milltin qadaan saatnda, hrbi vziyytd yaamasn rva
bilmz!
Yerevan v Xankndind ermnilr il boyu ttil v nmayi edir,
azrbaycanllar qrr, evlrini yandrr, yurdundan-yuvasndan didrgin
salrd. Moskva susurdu. Ermnilrin ktlvi yaad yerd bir nfr d
azrbaycanl qalmamd. Demli, gizli grd shbt yalnz
Azrbaycandan getmi, bu byanatda "Azrbaycan" sz "Zaqafqaziya"
sz il prdlnmidi.
89-cu ilin dekabr aynda Azrbaycan btn dnyada bir daha
amanszcasna tklndi. Hmin ayn sonlarnda Azadlq meydannda AXC
Asaqqallar urasnn n fal zvlrindn biri, hrmtli Vaqif Smdolu
xalqmzn nec tklndiyindn danarkn xalq bu dnyada qrib olduunu
bir daha drindn duydu, meydanda minlrl, on minlrl insan dsmaln
xarb gz yan sildi.
Dekabrn 27-29-unda ox adama aydn idi ki, bugnk dnyann taleyini
istdiklri kimi hll edn iki fvqldvlt - Amerika v Sovet hkumti
Azrbaycan xalqn zorla flakt aparr. Bu sorunu tez-tez sorurlar: "Bu
flaktdn qamaq mmkn deyildimi?". Yox, xanmlar, bylr, yox!
Bu sual rann indiki xarici ilr nazirinin mavini d mn verdi. Sonra da
lav etdi ki, oxlu cavan qtl yetirildi; hr bir cavan, gnc xalq n ne
yaldan daha ox i grckdi. Mn ona dedim: "Bs bunu gzl bildiyiniz
halda, ran-raq mharibsind yz minlrl gncin mhvin niy yol
verdiniz?"
O dedi: "Biz aldq, gcmz atmad, bu mharibni byk dvltlr
trtmidi".
Mn ona dedim: "ran v raq kimi mstqil dvltlrin buna gc
atmayanda ordusuz, silahsz, mstmlk bir xalqn buna nec gc
atard, zn n cr xilas ed bilrdi?".
ndi glin grk fqanstan kim o gn sald? - Amerika v Sovet dvlti.
raqla Kveyti kim bu gn salb? - Amerika v Sovet ttifaq. Kveyt
darmadan oldu, raq hans faci gzlyir? - Amerika v Sovet hkumti
bilir.
1990-c il yanvar aynn 9-10-unda Vzirovla grd soruduq ki, ermni

130

quldurlar Azrbaycan dadr, n deyirsiniz? Dedi ki, he bilmirm n

edk?! Bizi tklyiblr. Moskvada kim deyirm hmiyyt vermir. Dndn Qarbaova demim, deyir, l kin yaxamdan, mn daha bezmim,
bacarmram; gedin znz hll edin, znz cavab verin! Biz d grk
"fhl drujinalar" ad il xsusi dstlr yaradaq, silah verk, gedib
Xanlar, Qubadln, srhd rayonlarn v Qaraba basqnlardan
qorusun!*1
1

Moskvann 20 Yanvar qrnna bhan tapa bilmsi n Azrbaycan rhbrliyinin

gstriiyl ksr dvlt mssislrind silahl "znmdafi dstlri" yaradlmd.
Onlara guya Milli Mdafi uras rhbrlik edirdi. - Red.

Sonra blli oldu ki, bu sonuncu fikrin sas mllifi Polyanikodur. Yni he
bir yer li atmayan Vzirov Moskvann Azrbaycandak generalqubernatoru Polyaniko il mslhtlmi, o da bu plan czmd.
Bir trfdn d, Bakda qaqnlar il bakllar arasnda qrn hazrlanrd.
Baqa bir yandan, ermni, rus v baqa milltlrin evlrin basqn
hazrlanrd. Hams da Mrkzin li il. Bli, Moskva - Vainqton
Azrbaycan xalqn btvlkd dar aacna aparrdlar.
1989-cu ild "dnyann n mbariz xalq" adlanan Azrbaycan xalq bu
df d n edcyini myynldirirdi:
1.
2.
3.
4.

qarda qrnna imkan vermmk;

baqa milltlr qar txribatn qarsn almaq;
Vtn qar hr cr basqna sin grmk;
dar aacna srkln-srkln yox, mrdan getmk.

ki fvqldvltl, terrorla dnyan bir-birin alxayan ermni lobbisi

il tkbana dyn Azrbaycan xalq bu ar dydn rfl xd.
hidlrin qbri nurla dolsun!!!
Bu, iyirminci yzild bizim rast glmdiyimiz bir hadis idi: hl he bir
dyd, htta dnya mhariblrind Azrbaycann quzeyi kimi bir
razid hrbi mliyyatda imperiyann hrbi naziri, daxili qoun
qvvlrinin komandan, Sov.KP Mrkzi Komitsinin katibi, SSR Ali
Soveti ttifaq Sovetinin sdri, Azrbaycann general-qubernatoru,
respublika DTK-snn sdri, respublika daxili ilr nazirinin mavini
(Yazov, Bakatin, atalin, Girenko, Primakov, Polyaniko, Hseynov,
Barannikov) birlikd hrbi mliyyata balq etmyiblr (hl baqa
onlarca general saymrq).
Azrbaycan xalqnn azadlq mbarizsindn lrzy dm imperiya he
d byk olmayan bir respublikasna qar htta ehtiyatda olan hrbi
qvvlrinin bir hisssini d Azrbaycanla mbarizy clb etmi, elan
etmdn btn lkd gizli hrbi toplana balamd. Buradan iki ntic
131

xarmaq olar: 1) ya Azrbaycan xalq hddn artq gcl v qorxuludur; 2)

ya da imperiya el ryb ki, ban tamam itirib.
20-23 yanvarda "Azrbaycan" fenomeni btn dnyan adrd. zn
itirmyn prezident, ba nazir qalmad: Bu, Mitteran, Teter, Turqut zal,
Qorbaov. Bir ne gndn sonra zlrini l ala biln Pakistan, ran, srail,
Liviya v lczair Sovet hkumtinin ial hrktini pisldilr. Dnya
olub-bitmidn ayld. 20 Yanvar Azrbaycan tarixin qzl hrflrl
yazld, imperiyalar tarixin qara, qapqara lk oldu. "Demokratiya,
demokratiya" baran Vainqton v Moskva Azrbaycan xalqnn
demokratik hrkatn qandallad. Azrbaycan xalqn fvqlad
vziyytd seki keirmy mcbur etdi. Bu, dnya tarixind 3-c bel
hadis idi. Bunu da snadq.
Bir ildir ar faci v qaranlq zlmt irisind yaayan xalqmz zn
glmi, azadlq yolunda yenidn yr xmdr. Xalqmz qhrmandr
v bu qhrmanln hm zn, hm d dnyaya bir daha gstrdi.
Ancaq n yazq ki, siyasi hyatda yetkin deyilik. Siyasi mbarizd
sritsizik, tkilatlanman bacarmrq, tkbana, yaxud kiik qruplarla
imperiyaya qar mbariz meyli v ya "xstliyi" aramzda geni yaylb.
Oyuncaq dvlt aparat ya xalqa yaxn glmir, ya da onu glmy
qoymurlar. Ziyallarmz trddd irisind iflic olub.
mperiyann da mvqeyi aydndr, xalqn da. Tkc respublika dvlt
aparatnn mvqeyi aydn deyil, ax bu bdbxt aparatn he mvqeyi
yoxdur. Bu aparatn iilri daim smc irisinddir. Xalqn qzbini,
dynlnmi yumruunu grdkc sir, Moskvann qapazn yedikc sir,
sir. Bunlar gerk sir-yesirdirlr, qulaqlar Moskvann qulluq qarmana
keib, umudlar gyd Xaliq, yerd xalqa qalbdr. Bu sir-yesir dvlt
aparat il xalqn arasnda zn itirmi bir tbq var - ziyallar. "Ziyal"
szn xalqmz sil mnasnda iltmir. Ziyal elmd, incsntd,
mdniyytd myyn yaradcla malik v ardcllar yetidirn,
xalqn (yaxud milltin) hyat thlky dnd n crgd dayanan,
onun qabanda gedn adama deyirlr. Bizim ziyallarn oxu bu tyinat
tam dmdiklri, ya da dy bilmdiklri n onlara "yarmziyal" demk
daha doru olar.
Respublika dvlt iilrinin v bu yarmziyallarn indiki vziyytini
tsvvr gtirmk n Cfr Cabbarlnn "Od glini" srindki bir yerl
mqayislr aparaq:

Rbi v bu beyd (imperiyann nmayndlri)

Altunbay (yerli hakimiyyt aparatnn balarndan biri)
Turqut (srd Altunbayn lalts - indiki yarmziyal)
132

Elxan (elolu - onda da, indi d)

Drdnc v yeddinci grlrdn iqtibaslar.

Altunbay (sinirli) - And olsun bu yanar dalara, and olsun bu snmz

odlara ki, dediklrind doruya bnzr bir ey grsm bu Gn
glmsr drgah bayqular yuvasna, torpaq stn (oxu: Azrbaycan .E.) mqbrlr evircym; bu qiyamtin dhtlri iind o da mhv
olacaqdr, sn dmn d! Syl!
Turqut - Aamz! Mn yrn bildiyim hr bir eyi btn dhti il
syldim
Altunbay (Elxana) - Yax, sn syl, ziz filosof, szlrin yarmq
qald.
Elxan - Mnim sn deyck bir szm qalmad.
Altunbay - Yalnz orasn mn anlat ki, sn kimsn?
Elxan - Mn Mn dnyada sadt yarada bilck ulu bir qvvt
Altunbay - Ha-ha-ha! (arr). Turqut! (Turqut girir). Turqut! Sn syl,
bu zavall kimdir?
Turqut - O, sizin klnizdir, aamz.
Altunbay - Hardan v ney alnd?
Turqut - Hrrac bazarndan, lli dirhm.
Altunbay - Eidirsnmi? Mn ona n ed bilrm?
Turqut - Hr bir ey, aam, balaya bilrsiniz
Altunbay - Nein oradan balayrsan, alaq, yaramaz (hiddtl kksndn
vurur, Turqut yxlr). Kksnd kl qlbi dynr. (Banda Xalq
Cbhsinin fikirlrini gzdirirsn - .E.).

Turqut -Aa, ldr bilrsiniz, bodura bilrsiniz, quyuya atdra

bilrsiniz, diri-diri yer basdra bilrsiniz.
Altunbay - (Elxana) Sn bu qanunu haradan dzltdin?
133

Elxan - Btn qanunlarn heliyindn!.. n byk qanun xsin azad

dilklridir Mnim Tanrm baqalarna zrr vermz azad dilklrimdir!
Elxan - Baqa yol yoxdur. Mnim yolum sn qardr.
Altunbay - Mn d sn qaryam. (zn bir sill rpr v eyni zamanda)
Torqut! (by iar edir, -drd nfr iri girir). Bynirsnmi?
Elxan - Bli, o el d olmaldr. Zatn hr bir dha mhitin
satqnlndan, hr bir dahi mhitin yumruqlar , zamann tpiklri
altndan dour.
(Elxan dydrr. Bu vaxt Rbi glir).
Rbi - Bu n skutdur? Sizdn soruuram. Elxan kimdir?
Elxan - Mnm, mn.
Rbi - Sn hl bir yol hbsd olmusanm?
Elxan - ki yol. Sonuncuda dar aacndan qadm.
Rbi - ox gzl, bu df artq lmdn qaa bilmzsn. Dar aac hazr,
budur, fitva limddir. Altunbay, sn bel yaramazlar gizldirmisn?
Altunbay - Mn bilmmim, aa. Mn onu hrrac bazarndan almam.
Rbi - Yax, sn d biziml gedcksn.
Altunbay - Mn zm bu beyd rz edrm. Blk nahar edr, sonra
gedrsiniz?!
Rbi - Burax dillri, hayd!
Altunbay - (Elxann yanndan kerkn yavaca) - Srsm hrif, mhv
olduq!
ziz oxucu, bu byklkd shnni bura yazdma gr mni qnama. "Od
glini"ni dn-dn oxu! Bugnmz yax duyarsan. Azadlq dastanlar
eyni olur, surtlr, zaman baqa, imperiyalar baqa-baqa. Altunbay (indiki
katib) grn z xalqna nec qan uddurur, ancaq imperiyann darasn
grnd nec zavallya evrilir, htta z nianlsn qurban vermy hazr
olur Yarmziyallar Turqutun gnnd deyilmi? Onlar katiblr

134

yalvarrlar ki, Xalq Cbhsini, onun nmayndlrini balaya

bilrsiniz. Ancaq stlrin ran kimi, ya da katib z-gzn turudan
kimi (halbuki Altunbay Turqutu yumruqla vurub yer srir) Xalq
Cbhsinin lmn frman verirlr. Polyaniko Rbidn, Yazov bu
beyddn daha qddar deyilmi?
N is, el bir suldan istifad etmy aldm ki, sad oxucular da
mslnin n yerd olduunu anlaya bilsinlr.
Bir az da sekilr haqqnda. Dediyimiz kimi, bu sekilr Azrbaycanda
demokratiyan bomaq n n yaramaz sul idi. Hm d istyirdilr
dnyaya gstrsinlr ki, Azrbaycan xalq demokratiyaya hazr
olmadndan Kommunist Partiyasnn diktaturasndan l k bilmir.
Mvqqti d olsa buna nail ola bildilr. Dnyan bir daha aldatdlar. Ancaq
bir dnmz hqiqt var ki, xalq, xalqlar aldadanlar lap sonda zlri
aldanm olurlar. mperiya - Moskva dnyan aldada-aldada sonda grd ki,
zn aldadb. Bu aznlar 1400 il bundan qabaq Quranda aydn deyiln bu
gerkliyi baa dmrlr, nki Ulu Tanr yalannn gzlrin el prd
kir ki, o, gnn gnorta a aq-akar olan bel grmr.
Bu gn AXC-dn 30-dan ox millt vkili seilmidir. Bunlarn hr biri on
deputatdan gcl v bacarqldr. Bir sra millt vkillri d vardr ki, onlar
XC-nin nmayndsi olmasa da xalqa drindn baldr. Demli, bunlarla
biz mttfiqik, eyni bir mvqedn x edcyik.
Partokratiyann tmsilisi olan v deputatl zorla lin keirn bir sra
katiblri mn yax tanyram. cmld on mntiqi shv buraxrlar.
Onlardan millt vkili xmaz. oxu da rayonlar talan edib yeyir, zn
drby-drkatib sayr. z quldurluqlarn buraxb parlamentd
almazlar. N is, bir sra drkatib grk qara gnn indidn
qabladrsn v Polyanikonu kmy arsn, blk o, yeni bir qatqlq
salb onlarn katiblik mrn uzatd.
Uzun szn qsas, yeni Ali Sovetin ii qalb eytana.
Mni n ox narahat edn xalqmzn siyasi faliyytinin hl aa
olmasdr. Orta hesabla seicilri drd qrupa blmk olar:
1.
2.
3.
4.

daha fallar;
az fallar;
saymazlar;
mit ox meyli olanlar.

Axrnc iki qrup bizd daha ox narahatlq yaradr. lk bir dant

irisinddir, xalqmzn bir qismi seki gn bir saatn bu cr ox mhm
bir i - istdiyi millt vkilini semy srf etmk istmir. Grsn, bu

135

adamlar baa dmrlr ki, xalqn taleyinin hlledici andr? Ax sabah gec
ola bilr.
Drdnc qrup daha bdbxtdir v xalqa ox byk zrb vurur. O, ssini
mebel, yumurta, toyuq, siqaret paylayan, yaxud su kdirib asfalt saldran
namizd verir. Bunlar da z talelrini, xalqn taleyini 1-2 gnlk taxtaya,
siqaret satrlar. Bunlar Azadl rdd elyib yumurtaya ss verdilr. zlrini
d alatdlar, xalq da! Bunu grn bir sra gnclrimiz zlrini l ala
bilmyib boula-boula "biz lm layiq xalqq" deyirdilr.
Xalqn bu ac gnnd onu bir-iki gnlk t v toyuqla aldadanlarn bs
vicdan harada qald? Bel adamlardan millt vkilimi xar? Xalq uaq kimi
yumurta il aldadanlar sabah onun bana nlr gtirmycklr?
Mtbuatmz. Azrbaycan Xalq hrkatnn bir qlbsi d demokratik
mtbuatmzn yaranmasdr. "Azadlq" qzetinin bir ya tamam olur. Bu bir
ild o, iki df balanb. Komendantlar v hrbi senzorlarla dy-dy
ap olunur. Redaktoru, yeni millt vkilimiz, tkc AXC-nin deyil,
xalqmzn sevimlisi Ncf by [Ncfov] z prinsipialln davam
etdirir. Ona millt vkili kimi byk uurlar arzulayram. "Azadlq"
balananda "Fvqlad vziyyt" qzetini buraxmaqda Aamal Sadiq
byk qeyrt v zhmt srf etdi.
"Azrbaycan", "Aydnlq", "Ayna", "dalt", "Yeni Msavat", "Xalq ssi",
"Haray" (Sumqayt), "Humay", "Vtn ssi", "Vtn" (Gnc), "Azad sz",
"Trk yurdu", "Demokrat" (Sabirabad), "Yurd" (Naxvan) v baqa
qzetlrimiz xalqmzn iradsini tmsil edrk bizi mlumatlandran,
glcy sslyn orqanlardr. Bzn bunlarn btn nmrlrini oxumaa
vaxt tapmayanda adam ox tssflnir v bunlarn oxluuna sevinir. Aqaydn grnr ki, ox gcl bir Azrbaycan mtbuat yaranr.
Bu qzetlrin hamsndan bir narazlm var - o da Azrbaycann
gneyindn xbrsizliklridir. Arzu edrdik ki, bu boluu tezlikl
doldursunlar.
Azrbaycan Xalq Cbhsi haqqnda, onun indiki vziyyti v glck
faliyyti haqqnda ox sual verilir, mxtlif shbtlr eidilir.
Birincisi, n ox onun dar Heytin qar insafsz hcumlar var. Mn
aydndr ki, bu qrzli hcumlar el-bel deyil, myyn qvvlr bunu
dnrk tkil edirlr. Yanvardan bugndk dar Heytind 12 nfr
qalmd. dar Heytinin fal zvlrindn Rhim v Etibar bylr hbsd
idilr. Baqa bir zv - Arif by ermni quldurlar il mbarizd n thlkli
mvqe olan Landa ilr rhbrlik etmidir.
dar Heytinin baqa zvlri Fransa, Almaniya, ran, Trkiy v

136

Hollandiyada sfrlrd olmu, xalqn azadlq hrkatn, respublikann

gerk vziyytini, demokratik mbariznin saslarn dnya ictimaiyytin
atdrm, xarici lklrin, Moskva v Leninqrad, Pribaltika, Grcstan v b.
lk v hrlrin demokratik qvvlri il laqlr yaratmlar.
AXC-nin dar Heyti v Mclisi xalqmza qar btn irtica
qvvlrin fitn-fsadn df etmi, XC-ni mhv olmaqdan qurtarmlar.
Bu cr, dnyada grnmmi bir raitd AXC imperiya, partokratiya v
mafiyalara qar mbariz apararaq otuzdan ox zvn Azrbaycan Ali
Sovetin, 30-dan ox zvn Naxvan Ali Mclisin, yzlrc zvn
hr v yerli sovetlr zv sedir bilmidir.
Azrbaycan Xalq Cbhsinin 20-dn ox leqal v qeyri-leqal qzeti
xr.
Vtnimizin v xalqmzn haqqn qorumaq n Xalq Cbhsinin 100dn ox zv hlak olmu, 300-dn oxu hbsxanalara atlmdr,
onlarn oxu haqqn mdafi ed-ed hbsdn qurtarmdr. AXC bir ild
byk siyasi yol kemi, sralarn mtinldirmi, siyasi sviyysini xeyli
yksltmi, dnyada gcl demokratik qvv kimi tannmdr.
Azrbaycan Xalq hrkatnn gedii dvrnd respublikada aadak
qvvlr faliyyt gstrirdi:
1.
2.
3.
4.
5.

Moskva v onu mdafi edn xarici qvvlr;

ermni lobbisi;
respublika dvlt aparat;
ziyallar v yarmziyallar;
AXC v baqa demokratik qvvlr.

Ntic. Moskvann vvlki hegemon v qorxunc mvqeyi sarsld, onu

mdafi edn xarici qvvlrin oxu bitrfldi.
Ermni lobbisinin ilkin hcumlar df edildi; onun mlubiyyti qalmazdr.
Respublika dvlt aparat tamam laxlamdr.
Yarmziyallar xalqa trf glmkddir, tezlikl sl ziyal mvqelrini
tutacaqlar. Sekilrd yarmziyallarn tam mlubiyyti onlara drs oldu.
AXC v baqa demokratik birliklr z qvvlrini sahmana salmaq v yeni
yksli mrhlsin qdm qoymaqdadr.
Bel bir raitd AXC qurultaya hazrlar. Qurultayda Mramnam v
Nizamnamd dyimlr aparlacaq.
AXC xalqmz ddy bhrandan xarmaq, yurdumuzda vtnda slh

137

yaratmaq, siyasi qvvlri birldirmk n var gc il alacaqdr.

Btn gcmzl milliliyimizi, demokratiyan, dinimizi dirltmk urunda
vuruacaq.
Btn bunlar hll etmk n n ks yol eq v imandr. Eq v
imann tmli Haqla Xalq bir etmkdir. Haqq Xalqdan grmk, Xalq Haqq
dey sevmkdir. Amin!
21 dekabr 1990-c il

138

N DEYSN?! BEL QALMAZ!

ziz oxucu-yurdda, mn bir olayn qsaca tarixini yazram; bir sz demirm,
n deyirsn sn de! styim yalnz budur ki, sn aldanmayasan. hriyar
demikn, "hr iibo szlr aldanmasn" oxucum.
"Azrbaycan" qzetinin 6 dekabr 1996-c il tarixind xan 234-c
saynda Azrbaycan Respublikasnn mkdar hquqnas, prokurorluq
orqanlarnn fxri iisi, mk veteran, frdi tqad, III drcli dvlt
dliyy maviri Ymn Yusifovun "Yalan he kim baucal gtirmir"
adl mqalsi ap edilmidi. Mllif z titullarna uzun mddt DTK (Dvlt
Thlksizlik Komitsi) - KQB-nin Ba prokuroru olduunu yazma
"unudub" v mqal badan-ayaa yalanlar stnd yazlb.
Hrmtli Ymn Yusifov, yalan ninki he kim baucal gtirmir, yalan
hm d Ulu Yaradann v Yaradlann (Haqqn v Xalqn) dmnidir.
ziz oxucu-yurdda, mn o mqaldki uydurma v yalanlara cavab
vermk, aydnlq gtirmk fikrind deyilm, buna vaxtm da yoxdur.
Mqalnin lap sonundak bir paran aydnladrsam qalanlar da snin n
aydn olacaq.
Hrmtli prokuror Ymn by mn yazr:
"Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr" yaznzda olunuza
xitabn yazrsnz: "Bu gn snin ya yarmn tamam olur. Mn z
vsiyytimi qurtarram. Yadigar olaraq sn z fotoklimi qoyuram. Mnim
vsiyytimi yadda saxla:
Yax trk ol. Kommunizm bizim dmnimizdir. Bunu sn bil.
Yhudi btn xalqlarn gizli dmnidir.
Ruslar, inlilr, iranllar, yunanlar bizim khn dmnlrimizdir.
Bolqarlar, almanlar, italyanlar bizim yeni dmnlrimizdir.
Yaponlar, fqanlar, amerikanlar glck dmnlrimizdir.
Ermnilr, krdlr, lzgilr, rkzlr, eenlr, qaralar
dmnlrimizdir.

daxili

Grrsn bizim n qdr dmnlrimiz var? Vurumaq n yax

hazrla, sn Allah kmk edr".
ndi mn Sizdn soruuram: Oul atann bu vsiyytin ml ets xobxt
ola bilrmi? Atann oluna bu cr vsiyyt etmy haqq varm?".

139

Hrmtli Ymn by, inann, Tanr haqq, mnim Siz rbtim acmdan
bir az artqdr. Acm is Siz v Sizin kimilr acmamdan dour, nki
bizim hammz imperiyann qullar idik. Sizlr (Marksn dediyi kimi, "qullarn
aristokrat tbqsi") qul olduunuzu (balayn) drk etmirdiniz v znz
byk bir xalqn aalar sanr, bununla da bir daha znz xobxt
sayrdnz. "Azrbaycan tarixi" mllimim rhmtlik mil Mmmdbylinin
ikili mnada tez-tez dediyi kimi: "Xobxtlr!".
Bizlr is (az bir sayda) qul olduumuzu anlamdq v azadlq istyirdik.
Sizlr zrurti drk etmmidiniz, biz zrurti drk etmidik. "Azadlq
zrurtin drk edilmsidir!" (Hegel).
nann, o zaman da - sizlr v Sizin KQB mkdalarnz mn hd-qorxu
glnd (bu hdlrin bir-ikisini gstrcym) mn hamnzn zn baxb
susurdum v ryimd dnrdm ki, dorudan da, bunlar baa dmrlr
ya da baa dmk istmirlr ki, biz hammz quluq. Bli, szn sl
mnasnda: Qul! Kl! Daha dorusu, quldan da aa.
Niy mn tlblrimi baa salrdm ki, biz quldan aayq? nki qul pula
satlrd, bizi qara qpiy alan yox idi. Quldar qulun salamlnda v
yaamasnda maraql idi. Qul lsydi quldarn pulu batard. Qul salam
olmal idi ki, quldar onu ildib hm onun mqabilind verdiyi pulu xarsn,
hm d qazanc gtrsn. El bu baxmdan idi ki, Avropaya v Amerikaya
aparlan qullarn glck nsli onlarn Afrikada qalan soydalarndan qat-qat
salam v gmrah oldu.
Bel xmasn ki, mn Avropa v Amerika quldarlarna haqq qazandrram.
sla yox! Ancaq Rusiya v rus-sovet imperiyasnda tkc qulun deyil,
mumiyytl, insann qiymti yox idi. gr Stalin dvltin banda duran Ali
Sovetin sdri Kalininin arvadn v xarici ilr naziri Molotovun arvadn hbs
etdirib, onlara dustaqlarn bitli paltarlarn oda tutdurub tmizltdirirdis v
bu "inqilab cngavrlri" ("xobxtlr!") sslrini, daha dorusu, cnqrlarn
bel xara bilmirdilrs hr ey gn kimi aydn idi. gr sgrlikd ln
sgr-qulun (bli, qulun, klnin!) ailsin 74 qpik gndrirdilrs (hl d
mn bunu baa dmrm) v sink qapaql tabuta qoyulmu sgrin
ailsin onun tabutunu amaa icaz verilmirdis, bli, biz quldan aa
idik, qul bizdn qiymtli, hrmtli idi.
Daha nlr, nlr, nlr Drimizi soydular, qanmz sordular, halsz
csdlrimizi tpiklr altna atdlar. Ulu Tanr, grsn bu, "Sovet xalqna"
yen d drs olmayb?!
nann, mn zm sizlrdn, sizlri zmdn ayrmrdm. Biz hammz eyni
qul taleyinin mxtlif cr dayclar idik. Bu gn randa olduu tk!
ndi qulaq asn, kemi qul hmkarm (Siz bunu qbul etmsniz d ancaq

140

bel olmudur, buna "oldu-bitdi" deyirlr), qaydaq Sizin mqalnizin

sonundan gtirdiyim iqtibasn stn.
Hrmtli Ymn by, bu parada Siz iki mslni qardrrsnz, nki:
1. Mnim "Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr" yazm
baqa mvzudur, mktub-vsiyyt baqa. stintaq materiallarna da
bunlar ayr-ayr sndlr kimi daxil olubdur.
2. "Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr" mnim z
yaradclmn mhsuludur, mktub - baqa adamn.
3. Mnim btn yazlarm (istintaq materiallarna daxil olanlar) z
xttiml yazlb - mktub baqa xtl (o zaman Sizin ekspertlr d
bunu yazl tsdiqldi).
4. Mktub yazlan zaman (hmin tarixi gstrcym) ya il yarm olan
Yamur adl olan uana nvanlanb. Mns, hamnz bildiyiniz
kimi, ittiham olunanda evli deyildim. Olmayan bir oula hans axmaq
vsiyyt yazar? Ax mn bunlar sizlr deyirdim. Siz is baxmrdnz,
nki KQB-y n olursa-olsun mni xalqn iind hrmtdn salmaq
taprlmd. Taprlmd ki, n olursa-olsun blfz, onunla
hmfikir olan dostlar, yoldalar v tlblri antisovetilikd,
milltilikd v trkilikd tqsirlndirilib hbs edilmli v Azrbaycan
respublikasnda ideoloji txribatn olduu "sbut" edilmlidir. Mqsd:

1. bir sra gnc mllim, elmi ii, ziyal v tlb hbs edilmli v
antisovet milltilr susdurulmal;
2. milli ruhlu baqa aydnlara qar bu idn profilaktik tdbir kimi
istifad edilmli;
3. "respublikada geni ideoloji txribat var, milltilik, antisovet hvalruhiyy yaylb, ideoloji i getmir, hakimiyytin yuxar pillsind
dayanan msul xslr tqsirkardr" [ittiham tsdiqlnmlidir].
Hdf alnm mssislr: Azrbaycan Dvlt Universiteti, Akademiyann
rqnaslq, Tarix v dbiyyat institutlar, antisovet v millti fikirlrin
yarand v geni yayld yerlr.
stintaqn gediind tez-tez sslnirdi:
-Sn yzlrl tlbni badan xarmsan, universitet, ayxana,
yemkxana, k demmisn, Sovet quruluunun v rus xalqnn
leyhin danrsan, snin respublikada trtdiyin ideoloji txribat
Amerika milyonlar tksydi yarada bilmzdi. Snin iinl onlarca adam
(inzibati orqan v DTK mkdalar) mul olur. Sn bizim bamz
qatrsan ki, Sovet hkumtinin dmnlri srhdlrimizdn iri
girsin!

141

Bir ne sual da maraql idi, xouma glmidi; sevindim, ancaq sevincimi o

an gizltdim:
-Sn ki deyirsn bu, imperiyadr, onda bu imperiyann bileti olan
Kommunist Partiyasnn biletini niy cibind dayrsan? Sn el
bilirsn, biz Azrbaycann birlmsini istmirik? Biz d istyirik. Vaxt
glnd bunu dvlt edck, sn kimsn atlmsan meydana, kim?
Evin yox, ailn yox, byk vzifn yox, pulun yox. Universitetin
professorlarn armdq bura, sni birnfs satdlar, llrind
avtomat qlm durmurdu, yer drd, llri tir-tir titryirdi. Onlar
llrin avtomat silah alb Azrbaycan birldircklr? Ay hay!
zn bdbxt eldiyin bs deyil, bilirsn ki, anan, qardalarn,
qohumlarn da bdbxt gn qoyursan! Sninl bir olan dostlarn,
yoldalarn, sn uyan tlblrin sninl birlikd trmd
rycklr, bunu bil!
Sn respublikan btn SSR-d biabr elmisn, onun rhbrliyinin
ban aa dikmisn, onlar bilmirlr Moskvaya n cavab versinlr.
Bak, Azrbaycan SSR-d beynlmilliliyin birinci nmunsi idi. Sn
bunlarn hamsn qatb-qardrdn.
Daha nlr, nlr
Bu szlrin hamsn podpolkovnik Slimzad deyirdi. stintaq o aparmrd,
istintaqn rhbrlrindn idi. Yeri glmikn, bu istintaqla bal btn msul
xslr minntdaram ki, onlar mn he bir fiziki ignc vermirdilr. zlri
ay iib siqaret knd mn d tklif edirdilr. Mn d imtina etmirdim.
Sa olsunlar!
Bli, respublikada geni miqyasda qarqlq hazrlanrd. Bu iin
mlliflri DTK-nn sdri Krasilnikov, respublika prokuroru Qambay
Mmmdov v onlarn bir sr yardmlar, Mrkzd Siyasi Bronun zv
Romanov v Sovet DTK-snn mrkzind zlrin mhkm yer qazanm
ermnilr idi.
Nec deyrlr, Azrbaycan DTK-s start brk gtrmd. Tez-tez mn
gn vaxt verib deyirdilr: get, otanda (bli, onlar el deyirdi, mn d
istehza il deyirdim ki, "axrda DTK mn Bakda bir otaq verdi, kiraylrd
yaamaqdan bezmidim", onlar da glrdlr) otur, dn. Cinaytlrini v
shvlrini zn boynuna al, yaz, gtir.
Mn d hl DTK-nn nyi bilib-nyi bilmdiyini yrnmk n onlarn
suallarn gzlyirdim, gndn bir, bir ey toxuyub onlara verirdim.
Oxuyub crrdlar v deyirdilr ki, biz nal yazma, cinaytlrindn yaz.

142

Mn Sovet ordusu exoslovakiyaya girnd ex vtnprvrlrinin bir

mracitini oxumudum. Orada deyilirdi ki, istintaq orqanlarna siz znz
ifad vermyin, qoyun onlar sual versinlr, onda onlarn nyi bilib, nyi
bilmdiyi aydn olar. Siz aln susun, qoyun onlar zlri axtarsnlar!
Mn d ya susur, ya da bir az nala oxar yazrdm. Sonda dedim ki, ax siz
nyi cinayt sayrsnz, mn n elmim ki? Onlar baladlar mn demy
ki, bax, bunlardan, bunlardan yaz. zlrind, mizlrinin siyirmsind n is
yazl kazlar var idi, oradan oxuyub deyirdilr. Bir aydan ox bir-birimizi
bel dididirdik. Mn onlarn mlumat dairsini yrndim v baladm hmin
dairnin iind frlanmaa v frlatmaa.
N is, bu msllr ox uzun bir tarixdir, mn d xatirlr yazmaa n
hazrlaram, n d hvsim var. Ancaq vaxt tdyndn, indi mslni
olduu kimi gstrmk olar. Oxucu-yurdda sorua bilr ki, bu sbr n
ehtiyac var imi?
ziz oxucu-yurdda, dnyada ayrca olaraq da sovet cmiyytind el
adamlar yetiib ki, onlar n qdr az v yanl bilslr bir o qdr yaxdr o zaman onlar az zrr verrlr, tez ifa olunarlar. Bax, Ymn Yusifovun
yazsndan lli gn kendn sonra deputat Asya xanm Manafova
"Naxvan" qzetind (25 yanvar 1997-ci il) "Deputatn tribunas"
blmsind deyir: "Sizin diqqtinizi bir fakta (fakta ha - .E.) clb etmk
istrdim. Azrbaycann eks-prezidenti blfz Eliby oluna vsiyytind
trk xalq mstsna1 olmaqla qalan btn xalqlarn biz (?) dmn
olduunu qeyd edir:
- Yax trk ol! Kommunizm bizim dmnimizdir. Bunu sn bil".
Yen d hmin mktubun btv mtni
1

"stisna" olmaldr - red.

Lzgi xalqnn bu iki grkmli nmayndsini (Ymn mlliml Asya

xanm) baa dmk olar, nki mktubun mllifi lzgi xalqn da trkn
"daxili dmnlri" srasna yazmdr. Ancaq bunun mn he bir aidiyyat
yoxdur.
ziz oxucu-yurdda, msl bel olmudur.
1975-ci ilin yanvar aynn 13-14-d mn Tiflis - arxadam Vasim
Mmmdliyevin doktorluq dissertasiyasnn mdafisin getmidim (DTKnn drd agentinin mni nec izlmsi baqa msldir). 15-i shr tezdn
Tiflis-Bak qatarndan db Bakda qaldm mnzil gldim. Dayolu
Seyfddin dedi ki, KQB-dn dnn glib ota axtardlar, yazlarndan,
snd-snd gtrb qonular ardlar, akt yazb getdilr.

143

Ehtiyatm bir az artd. Dndm ki, otaa dinlm cihaz ya qoya, ya da

tulaya bilrlr. Otan eyvanndan qarda, kd avtomobil dayanmd.
Mn onlarn gdk olduunu oxdan sezmidim. Htta bir df onlara
yaxnlab "mni Universitet apararsnz?" demidim. Bir df is (mni
KQB-y aranda) yen d mana yaxnladm v dedim: "Mni dniz
qrana1 apararsnz?". Bu df tk idi. Dedi: "ylin". Oturub DTK-ya
getdim. manat verdim. Dedi: "Qonaq ol". Mn manat oturacaa
qoyub getdim. Hr ikimiz glmsdik. Hr ikimizin ii dzlmidi
1

Dniz sahilin yaxn Neftilr prospektind yerldiyin gr DTK-ya el arasnda "Dniz

qra" deyilirdi - red.

Onu da deyim ki, adamlar da, arabalar da tez-tez dyidirilirdi. ox

qribdir, insan uzun mddt izlndikd bu ynd duyusu da ox inkiaf
edir, izlynl izlnn arasnda bir qiyabi laq yaranr. Bunlar bir-birini
itirnd hr ikisi rahatsz olur. N is, tlblikdn izlndiyim gr, bir nv,
almdm, izlnmynd zmdn asl olmayaraq narahat olurdum. Bu
xtt mnim hyatmn arl-acl, acl-sevincli romantikasdr
Qlmi gtrb bir kaza yazdm: "Yoran-dyin, ykn altndak
amadana baxdlar?"
Seyfddin yazd ki, "yox".
Bilirdim ki, tutulacaam, amma burada brk sevindim. Bu anda qardam
Almurad gldi. Dedi ki, kndd (Klkid) evimizi axtardlar, soru-sual
etdilr, he bir ey tapmadlar. Kndd mktbin mllimlrindn izahatlar
alblar, bilmirm onlar n yazb. Knd gln pis adam deyildi, mdni
davranrd, xo danrd.
Mn yen kaza yazb Seyfddin tutdum: "Almurad da gtr, eyvana
xn, el-bel shbt edin, gz altdan bax gr, binann yaxnlnda firlann
yoxdur ki?".
Onlar eyvana xdlar. Mn tez-tlsik yoran-dk yknn altndan snq,
ipl sarlm khn, nimda amadan-qutunu xartdm. Hamamda - vanna
otanda byk bir divar sobas vard, qazla ilyirdi. Btn gizli saydm
dbiyyat v z lyazmalarm yandrdm, kln sprb bir vedry
ydm, Seyfddini arb yen kaza yazdm: "Bunu aparb hytdki
zibil qablarna tk, bax gr, hytd qonulardan baqa yad adamlar yoxdur
ki?"
Seyfddin gldi, dedi ki, hytd he kim yoxdur.
Yen Seyfddin yazdm: "ndilrd zng edcklr. De ki, gldi. Deyir ki,
zm ora glcym".

144

Hamama girib yuyundum, zm qrxdm, paltarm tldim, geyindim,

qalstukumu balayanda (yek xmasn) Azrbaycan Demokratik
Respublikasnn Ba prokuroru rhmtlik Firudun brahimi yadma dd.
Edamqaba sliq-sahmanla geyinibmi; qalstukunu balayarkn ona
demilr ki, bunu niy balayrsan, onsuz da, bir azdan sni asacaqlar? O
demidi ki, hr halda, dmn bizi snq grmmlidir.
Mn n olmudu ki?! lm getmirdim, ox olsa be, yeddi, lap yuxars on
il hbs edckdilr, nki Moskva, Ukrayna v Grcstan dissidentlri ya
, ya be, ya yeddi, ya da on il hbs czas almdlar, mnim d
bunlardan v onlarn iindn mlumatm yetrincydi. Onlardan biri il bir
ne df grmdm - Leninqradda aspirant ezamiyytind (stajirovka)
olanda. O, Leninqrad universitetind assistent ilyirdi. Milliyyti yhudi,
qondarma ad Seryoja idi. Mn Leninqraddan Bakya qaydandan 6-7 ay
sonra eitdim ki, onlarn qrupu hbs edilib, Seryojaya yeddi il hbs ksiblr,
obirilrin is 3-5 il. Onlarn mhkmsi haqqnda mn Azrbaycann
tannm, grkmli alim-hquqnas, SSR Elmlr Akademiyasnn mxbir
zv, ox hrmt bsldiyim Cahangir by Krimov Bakya glnd
danmd. Mn onlarla tanlm Cahangir bydn gizltmidim. (Tez-tez
haiy xdma gr vicdanl v hvslsiz oxucular mni balasn.
Ancaq mcburam).
Sonra qardam Almurada dedim ki, indi gl mniml gedk Universitet.
Ky endik - Bsti Barova adna ky. Almurad istdi man saxlasn,
dedim lazm deyil, gl piyada gedk. Barova ksinin Poluxin ksi1 il
ksidiyi yerd Poluxin ksin dnb birbaa Universitetin Kommunist2
ksindki binasna3 yollandq. Almurada dedim ki, sn aldrma, fikir
verm, qaldmz evin yannda, dngd durmu man indi dalmzca
glck. Bu, he. Mni bu gn tutacaqlar. Yqin 6-7 il i verrlr, nki
respublikada siyasi dustaqlar n trm yoxdur. Sn zn qti sndrma.
He kim d az ama. Birdn qohum-qonu, dost-tan des ki, pul yaq,
adam tapaq, ns edk - imkan verm. Bir-iki gndn sonra x get knd.
Anamdan muayat ol. Bunlar alacaqlar ki, anam z ayaqlarna gtirib
mni sndrsnlar. Sn qoyma. gr anam KQB-y gls, mn sni v he
kimi balamayacaam (Almurad sz verdi, ancaq ox tssf ki, o,
sznn stnd dura bilmdi. Htta anamn dilindn mhkmy mracit
d yazdrlmd. Mn mhkm materiallarna daxil edilmi hmin mraciti
oradan xarma tlb etdim, hakim mnim tlbimi yerin yetirdi).
1

ndiki Zrgrpalan ksi - red.

ndiki stiqlaliyyt ksi - red.
3
ndiki lyazmalar nstitutu binasnn arxa trfi nzrd tutulur (rqnaslq fakltsi hl
oradan yeni binaya kmmidi) - red.
2

Universitetin binasna yaxnlaanda bizi izlyn man qabaa kedi. Biz d

dayandq. Mn Almurada dedim ki, sn get, mnim Universitetd imtahanm
var. Ondan sonra KQB-y gedcym.

145

Ayrldq. Universitet gldim. ldiyim kafedrada mxtlif yaz, siyasi

dbiyyat v sndlr saxlayrdm, onlar lk-vlk etdim, bir qismini
crdm, zibil qablarna atdm. Artq rahat idim. Bir-iki i qalmd. mtahan
slind kafedramzn mllimi Zhra xanm (indi Allah rhmtinddir)
gtrrd, mn assistent idim.
mtahan qurtardq, mn tlblr ayr-ayr gizli gstri verdim. Sonra
Universitetin sas binasna getdim, orada da "ilrimi" qurtardm v bir
taksiy oturub KQB-y getdim.
15 yanvar 1975-ci ild hbs edildim.
Hbsdn aa-yuxar bir ay nc tarix fakltsinin "SSR tarixi"
kafedrasnn mdiri professor Aslan Atakiiyev mni kabinetin arb
ikilikd dedi:
- Sn bilirsn ki, sni hbs edcklr?
Dedim:
- Bilirm.
- Niy bel edirsn?
- Xalqa gr.
Aslan mllim arxasnda oturduu ox byk masan gstrib dedi:
- Bu byklkd dyirman dan qaldra bilrsn?
Dedim:
- Yox!
- Bs niy bunun altna girirsn? Bilmirsn ki, bu dvlt n nhngdir? Sn
bir az sakit dur, drslrini de, mn sni hbs olunmaa qoymaram. Ancaq
bir rtl.
- Hans rtl?
- Snin yax qlmin var. ki mqal yaz. Biri Sovet hkumtinin lehin,
obiri Trkiynin leyhin!
Bir anla dinmdim. Bel hallarda adamn beyni ox iti ilyir. Dndm
ki, Sovet quruluuna nifrtimi, Trkiyy sevgimi am Aslan mllim
deyim. Dalnca dndm ki, Aslan mllim [z] adndan bel sz dey

146

bilmz, bunu hkmn KQB taprb. Mnim ona dediklrimi d KQB-dn

gizld bilmz, n xeyri var? Ona gr d eyni bir cavab verdim:
- Ax mn n SSR tarixi, n d Trkiy tarixi zr mtxssis deyilm.
Aslan mllim bir az glmsyrk dedi:
- Sn hr ikisini yaza bilrsn. Eybi yoxdur, onda mn o mqallri
yazdrm, sadc, sn imza at, snin adndan da mn ap etdirrm. Qalan
il iin yoxdur. Mn onlara (KQB-y) atdraram ki, bizim tnqid v
profilaktik tdbirlrimiz nticsind blfz dyiib, onu faklt kollektivi z
himaysin alr.
Aslan mllim hr hans bhany yol qoymad. Mn ona son szm
demli idim:
- Aslan mllim, mn olan qaynza gr ox sa olun! Ancaq mn he bir
zaman Sovet quruluunu triflyn, Trkiyni pislyn mqal yazmaram.
Aslan mllim:
- Olumun can, mnim sn heyfim glir, istyirm sn kmk edim. ndi
ki, bel oldu, zn bil. Sonra gec olacaq. Yax, sa ol, zn qoru! Mn
yen d alaram, sn kmk edm!
Bu hadisdn sonra indi mrhum Zhra xanm mn dedi ki, bizim "Dniz
qra"nda (yni KQB-d) bir yaxn adammz var. O dedi ki, bel gets
blfzi tutacaqlar. Zhra xanm v qarda Fikrt by o adama demilr ki,
sn kmk ed bilmzsn? O, bizim qardamzdr, mmkns kmk et,
tutulmasn.
Hmin adam demidi: "Yox, artq i-idn keib. KQB ona df
xbrdarlq etdi, o baxmad. Ona (yni mn) deyin ki, tutulanda n etslr
izahat vermsin, blk onda yngl ke!"
Qabaqcadan bildiyim ex vtnprvrlrinin mracitindki fikirl
tanmadm bu Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komitsinin yksk rtbli
zabitinin kmk n syldiyi st-st drd.
Bli, cnab prokuror Ymn Yusifov, indi qulaq asn. O zaman sizlr (daha
dorusu, DTK) mnim siyasi msllr aid yazlarmn, sndlrin
aa-yuxar yzd birini l keirmidiniz. Qalanlarn mn zm
yandrdm (bir amadan), byk bir qovluq lyazmam tik-tik etdim
(yandrmaq imkanm olmadndan). Onlar sizlrin lin kesydi
Azrbaycanda nlr ba verckdi, bir Tanr bilir. Burada onlardan ikisi
haqqnda ox (bli, ox) qsa deyim:

147

1. Proqram! (lk dfdir bu haqda sz deyirm). Bu haqda KQB-d mlumat

var idi, izin dmdlr, ancaq l keir bilmdilr. stintaq zaman teztez deyirdilr ki, sizin tkilatnz v proqramnz olub, o haqda dan.
N is, ox aldlar, k-evik etdilr. znz d blli olduu kimi, he
n z xara bilmdilr.
ndi eidin! Sz gedn proqramn (mramnamnin) ilkin variantnn mllifi
Malik by Mahmudov idi (sonralar filologiya elmlri doktoru, indi Allah
rhmtinddir; istedadna bh ola bilmzdi, Akademiya v Universitetd
onu oxlar tanyr). Malik by 1962-ci ild Badadda birillik kursda
(Azrbaycan Dvlt Universitetinin sonuncu kursunda) olarkn orada yerli
trklrl (trkmnlrl) v Trkiyli tlblrl iliki yaratm, dostluq
etmidi. Hmin adamlarn vasitsi il Trkiydn Msavatn ikinci (1936-c
il) mramnamsini ld etmi, onu drindn yrnmi, ancaq z il
gtirmyin mmkn olmadn grb hmin proqramn sas
hisslrini rb lifbas il yazd mhazir dftrind stirlrin iin
(arasna yox!) yazm, dftrin stnd "mhazir dftri" szn
qeyd etmi, bununla da "qukemz" sovet gmryndn keirmidi.
1962-ci ilin sonlarnda o z Msavat proqramna dayanaraq bir proqram
yazd. Bu, ilk variant idi. Biz onu oxuyub mzakir v lavlr etdik.
lkin variant oxuyanlar v lav ednlr:
1. Musayev Abbas Mmmdta olu (indi fizika-[riyaziyyat] elmlri
namizdi)
2. smaylov Rafiq smayl olu (indi tarix elmlri namizdi, dosent)
3. Xasayev Alim mran olu (sonralar flsf elmlri namizdi, indi Allah
rhmtinddir)
4. Mn - blfz Qdirqulu olu (hamdan qdrtli Tanr qulunun olu,
Tanrnn kimssiz bndsi).
Burada yen bir haiy: "kimssiz" szcy.
Yadnzdadrm, cnab kemi prokuror? Sizin
"erciyim"dn mhkmd zm oxundu; son beyt:

liniz

ken

bir

Eklr Cavid la eylyirlr,

Kimssiz almd mn n kimsym?
(Kobud ifady gr oxucu-yurddadan zr dilyirm, o vaxt qzbimi
gizld bilmmidim).
N is, sonra n oldu bilmirm. Ya Siz, ya hakim sordu:
- Snin z yazndr?

148

Dedim:
- Bli.
Sordunuz:
- N demk istyirsn? Demk istyirsn ki, indi dvlt, insanlar
kimssizdir? Sahibsizdir? Dvlt yoxdur? Haqq-dalt yoxdur?
V nlr, nlr
Dalnca mn iki mslni vuruladm. Birincisi, Hseyn Cavid haqqnda
yanl fikirlri. Hamsn yox, ancaq bir-ikisini sadalayacaam.
Deyirlr ki, H.Cavid zamann tlbini baa dmyib, yaradcl ziddiyytli
olub, z-zn zidd gedib, xrda burjua tmaylndn xilas ola bilmyib,
romantikaya qaplbMn mhkmd dedim ki, bunlara gr el
yazmam. ndi de el dnrm ki, H.Cavidi baa dmyiblr, ona
blhcsin la elyirlr. Buna etiraz olmad, nki dedim ki, bu mnim
xsi fikrimdir.
kincisi, dedim ki, mnim son misrada dediyimi yanl yozursunuz. Bu,
poeziyadr. "Kimssiz almd mn n kimsym"i mn yazmamam. ifahi
xalq dbiyyatndan glir. Msln:
Hr kimsnin var kimssi,
Mn kimsnin yox kimssi.
Ey kimssizlr kimssi,
Mn kimsnin ol kimssi!!
Bu Sizin n deyildi, cnab ozamank DTK-nn Ba prokuroru v indiki v
kemi mkdar hquqnas, eyni zamanda, mhkm heyti; bu, ox-ox
zr istyirm, mhkm zalnda oturan qananlar - aydnlar, mllim
yoldalarm v tlblrim n idi. Yadnzdadrm mn bu bndi deyrkn
arxadan bir hqrq eitdim, dndm baxdm, grdm, o, mnim
tlblrimdn biridir Bli, bununla bildirirdim ki, Tanrdan baqa bir
kimsdn bir nsn ummuram, gzlmirm. Bu bndin stnd d
mbahis oldu. "Nec yni? Bizd hr ksin bir arxas var, sninki ancaq
Tanrdr, Sovet cmiyytind arxas olmayan yaaya bilmz, dvlt
insanlara, vtndalara arxa deyil?" Daha nlr, nlr
Ancaq ictimai ittiham - air, flsf elmlri doktoru Aslan Aslanov sizlri
"inandrd" ki, bu bnd dorudan da, ifahi xalq dbiyyatndan nmundir.
Ondan sonra baqa soru-suala keildi!..
***

149

N is, qaydaq mtlb. Proqram yalnz bir nsxd idi; onu da Malik by
z xtti il aardb qaralaman is yandrmd v o birc nsxni d znd
saxlayrd.
1963-c ilin yanvarnda mn Misr trcmi ilmy getdim. Orada
bir sra antisovet dbiyyatla tan oldum. Msavata aid el bir maraql
dbiyyat tapmadm. Cmi iki Azrbaycan trk il tan ola bildim.
Onlardan birisi - Hsn by Misir Mrkzi Potunun mdiri ilyirdi.
Dilimizd tinlikl danrd. Dedi ki, mnim atam 1920-ci ild ruslar
Azrbaycan ial ednd Bakdan xb, vvl Trkiyy, oradan da Misr
glib. Biz Misird doulmuuq. Atam biz z dilimizi yrdirdi. Byk
qardam dilimizi yax bilirdi, indi Avropadadr. Atam bu yaxnlarda vfat
edib.
Hsn by dedi ki, atam biz Azrbaycandan ox danard. Burada Qahird bir ne azrbaycanl ail var idi. Nasirin inqilabndan sonra onun
trklr qar pis mnasibtindn v Rusiyaya yaxnlamasndan ehtiyat
edib baqa lklr xb getdilr. Blk mn d getdim.
Dorudan da, be-alt ay sonra o da ailsi il Avropaya getdi.
Mhmmdmin Rsulzad, Nriman Nrimanov v Topubaovun adlarn
atasndan tez-tez eitdiyini dedi, ancaq el bir maraql mlumat bilmdiyini
syldi.
Obirisi azrbaycanl uaq vaxt Azrbaycandan milli hkumt yxlandan
sonra atas il xdn syldi. Misr glndn bir ne il sonra atas vfat
etmi, o, yetim qalm, oxuya bilmmidi. Qahird bir qonaq evind
xidmti ilyirdi. Azrbaycan haqqnda, demk olar ki, mlumat ox czi
idi. Dilimizd bir ne sz bilirdi, rbc danrd.
Bunlar yazmaqda onu bildirmk istyirm ki, msavatlar haqda,
Msavatn proqram v dbiyyat haqda he bir mlumat toplaya bilmdim.
Bir il on ay orada ilyndn sonra Bakya dndm. Malik byd olan
proqramn bir surtini mnim tkidiml Malik by krd. Bel deyk, "ilkin"
nsxni gizltdik. Ortada birc nsx qald. Qrar qbul etdik ki, onu
oxaltmaq olmaz, ondan qeydlr gtrmk, onu baqa adama vermk, daha
dorusu, gzdn qoymaq olmaz, yalnz bu be nfrdn biri onu gtr
bilr, znn tam inand adama bir v bir ne dn oxuya bilr. Bel d
edirdik.
Mn hmn proqramla az-ox drcd Aydn Qasmov (indi filologiya
elmlri namizdi, dosent), Aydn Abbasov (indi flsf elmlri namizdi,
dosent), Vaqif Cbraylzad (air), Fzail Aamalyev (indi tarix elmlri
namizdi, dosent, "Ana Vtn" partiyasnn sdri), Mirheydr Mirzyev (indi
tarix elmlri namizdi, dosent), Dilsuz Mustafayev (air), Mehdi Mmmdov

150

(indi tarix elmlri namizdi, dosent), Akif by (soyad yadmdan xb,

rhmtlik Xudu Mmmdovun yaxn qohumu, sonralar AXC Adam rayon
bsinin rhbrlrindn biri) v onlarca baqa fal vtnprvri, elsevri
tan etmidim.
Yeri glmikn, dediyim hmin proqramla az-ox tan olan bylrdn
xahi edirm ki, onunla bal yaddalarnda n qalbsa onlar yazb ya
qzetlrd ap etdirsinlr, ya da mn atdrsnlar.
Sevimli yurdda-oxucu, gr sni maraqlandrarsa mn glckd bu
olaylarn hamsn sn aqlayaram. ndi vaxtn almamaq n qsa, ox
qsa yazram. Malik byl Alim by Akademiyann rqnaslq v Flsf
nstitutunda, Abbas by dqiq elmlr aid institutlarda, mn v Rafiq by
Universitetd yurdsevrlri, elsevrlri axtarrdq. 1965-ci ildn 1975-ci
ildk aa-yuxar 200-dn ox hmfikir elsevri proqram trafnda,
daha dorusu, bu proqramda qoyulan mslk yolunda toplaya
bilmidik.
1970-75-ci illrd, nec deyrlr, "yuxarlara" l atdq. Malik by Ziya
Bnyadovla, Alim by Tofiq Krli il, mn Xudu Mmmdov v Bxtiyar
Vahabzad il, mn v Rafiq by Sleyman liyarovla, Abbas by Hsn
Abdullayevl ox ehtiyatla laq saxlamal, onlara yanamal, tkilat haqda
he bir sz demdn bu yurdsevr, elsevr insanlarla onlarn hrmtini uca
tutmaqla, bir nv byk-kiik mnasibtind yaxn olmalydq.
Qrib bir tzad yarand. Ziya Bnyadov mnim elmi rhbrim olmasna
baxmayraq bu msld Malik byi yaxndan qbul edirdi, Sleyman by
liyarov mni ox istmsin baxmayaraq daha ox Rafiq by qulaq
asrd, gr bel demk pis sslnmzs, mnim am daha ox Xudu
byl tuturdu.
Mn bu tkilatn, onun bnvrsini qoyanlarn hesabatn ver bilmrm.
Grdklrimin qsa bir icmalndan dana bilrm. Mn el glir ki, bu
yazdan sonra ox adam dillnck v deyck: "Bli, biz d oradaydq".
Mn o zaman Azrbaycan Geoloji Kfiyyat darsind nfuzlu xslrdn
olan, orta mktbd oxuyarkn bel mn diqqt yetirn, riyaziyyat,
corafiya v fizikadan mn tez-tez sual vern, oxumamla ox
maraqlanan mrd, qorxmaz, aq danan Nzir liyevin evin getdim.
Mnim Universiteti qurtarmam, xaricd ilyib qaytmam onu ox
sevindirirdi. Mn ona "gr biz gizli tkilat yaratsaq, ona rhbrlik lazm
olsa Siz o rhbrlrin irisind ola bilrsinizmi?" - dey sordum.
O mndn sorudu: "Yni "siz" deynd, kim?"
Mn dedim ki, bu, sirdir, Siz mni tanyrsnz, rhbrlikd itiraknza sz

151

versniz sonra bir sra msllri bilcksiniz.

Nzir by liyev bu shbtdn ox-ox nc Klbcrd mni Xudu
Mmmdovla tan etmidi v bilirdi ki, biz ox yaxnlamq. Dedi: Xudu
bilir?
Dedim: - Tqribn h!
Dedi: - Xudu n des mn ona raz. Ancaq bir eyi d bil, gnclikd bel
fikr dnlr ox olur. Sonra kimisi evlnir v ail qays, yaxud arvad
onu bu fikirlrdn uzaqladrr. Ya da bir babat vzif tapan kimi hr hans
bir bhan il aradan xrlar Mn Xududan baqa he kim inanmram!
Lazm gls az-ox maddi yardm edrm. Bu yolda olanlar grk alb
yksk dvlt vziflri tutsunlar, blk onda bir i grmk olar.
Bizim bu shbtlrimizd bzn Nzir byin xanm qayke Sevil xanm da
itirak edirdi, indi yqin ki, bunlar az-ox xatrlamam deyil
Xudu byl (Mmmdov) daha drindn shbt edirdik. O, he zaman
mnim yoldalarmn kimliyi il maraqlanmaz, bu bard he bir sual
vermzdi. Onun Bxtiyar by Vahabzad v Nurddin by Rzayevl ox
yaxn dost, mslkda olduunu bilirdik. Htta bel bir fikir d vard ki,
onlarn da gizli tkilat var. Bir szl, alrdq ki, Azrbaycann btn
elsevr, yurdsevr aydnlarndan yararlanaq. Daha ox is bu xslri bir
yer gtirib tkilatmza rhbr etmk istyirdik:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Abbas Zamanov
Bxtiyar Vahabzad
Ziya Bnyadov
Xudu Mmmdov
Sleyman liyarov
Nzir liyev
Nurddin Rzayev

ox heyif ki, o zaman buna nail ola bilmdik. Faliyytimiz milli-siyasi

maarifilik dairsindn qraa az-az hallarda xa bildi. Bunun n byk
blas insanlarn Sovet imperiyasndan qorxmasndan, onun yaratd
"qdrtli v bdi qurulu" mifind v yaxn glcyimiz inamszlqda idi.
Gnclrimiz azad ola bilcyimiz daha ox inanrdlar. Ancaq onlarn da
yaay rtlri o qdr ar idi ki, daha ox azadlq urunda yox, yaamaq
urunda mbariz aparrdlar. Ancaq mslnin sas mahiyyti orasnda idi
ki, azadlq ideyas ruhlara hakim ksilmmidi.
Yen qaydaq proqram mslsin.
1974-c ilin dekabrnda xdr yayld ki, Azrbaycanda bir ox adamlar

152

hbs edcklr. Bu, indi oxlarnn yadnda qalm olar. Onlar niy susurlar?
Anlamram.
Malik by mn dedi, gl bir ox sndlri yandraq.
Dedim: - Blk tlsmyk?
Dedi: - Yox, yandrmalyq. DTK-da bel shbt gedib ki, 30-40 nfr
tutulacaq. Birinci sni tutacaqlar. Htta Ziya mllim (Bnyadova) deyiblr
ki, sn blfzi mdafi etsn sni d tutacaqlar. Onlar (yni biz) byk bir
tkilatdr, hams da antisovet, antirus, pantrkist, millti.
Biz bir sra sndlri v proqram yandrdq. Bunlar Malik byin evind
idi. Bel razladq ki, mnd olan ikinci nsxni d mn tlf edim. Mn sz
versm d, hl n is sbr etmy alrdm. Bundan bir ne gn sonra
be-alt nfr bir yer topladq - indi yadmda deyil, ya Malik bygild, ya
da Rafiq bygild (onlar lsgr lkbrov ksind qonu idilr) Malik
by, mn, Rafiq by, Vasim by Mmmdliyev v Elxan by zizov. Elxan
by dedi ki, onun tlblik dostu Aydn (onu hammz tanyrdq,
rqnasl qurtarmd, bizim tlbmiz olmudu, o zaman DTK-nn
kapitan v Neft-Kimya nstitutunun kuratoru idi) Universitetin kuratoru
mayor Kriml bir yerd mn dedilr ki, ox adam tutacaqlar, oxlu
material-mlumat toplayblar, zmz dirck ahidlr d az deyil.
Vasim by dedi ki, ax biz n etmiik ki, bizi tutsunlar? Bir d ki, bunlara n
var, tutmaq istslr n desn zlrindn qondararlar.
O gn biz soru-suala kilnd nlri deycyimizi myynldirdik v bu
msld mumi fikr gldik. Ancaq mn hl d sndlri v proqramn
ikinci nsxsini saxlayrdm. Onlar hbs edildiyim gnn tezdni
yandrdm. Bunu qardam Almurad v dayolum Seyfddin grdlr.
Ancaq onlar mnim yandrdm yazlarn n olduunu bilmirdilr. Onlarn
kln Seyfddin atd.
***
2. Yandrdm yazlarn birinin d ad "Azrbaycann birldirilmsi
zrind dnclr" idi. Bu haqda da ilk dndir ki, danram.
Bli, yazmn ad bu cr idi. Onun tutumu yz yarpaqdan ox idi. Btn yaz
boyu almdm ki, grkmli xslrdn rnk gtirdiyim szlri, dncdeyimlri xmaqla qatqsz, ar-duru trkc yazm, bacardqca yaban
dillrdn glm szlrdn uzaq durum. zn ymkdn uzaq olsun,
bilirm ki, o alarda mn bu qarmda qoyduuma ata bilmidim. Bunu
ona gr edirdim ki, bu yazm Azrbaycann gneyind d, quzeyind d
tez anlansn. Burada qarmda iki yn qoymudum: birincisi, bacardqca

153

rb, fars, rus v Bat dillrindn gln, dilimizin axarllna, gzlliyin

yara vuran, onu arladran szlrdn, sz birlmlrindn aral durmaq;
ikincisi, dilimizin gcn ayr-ayr szlrdn ox, szlrin dzmnd, ayrayr szlrin dnc dzmnd evik yer dyimsi il deyiliind
olduunu ya yadda, ya da gz nnd tutaraq yazmaq.
Bu dediyim iki yn unutmadan sz sylmk, yaz yazmaq, dorudandoruya, ox ardr; ildilck sz, ya sz birlmsi tk-tk llb
biilmlidir; dd ozanlara, qoqar aqlara, atalar szlrin, el danna,
trk dilinin drinliyini, incliklrini, gcn duyub, qavrayb yazlarna gtirn
yazlarmza z tutmaq, onlardan yrnmk, yararlanmaq qalmazdr.
"Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr" yazm da bu dediyim
baxmdan ada dilimizdn azca da olsa baqa cr sslnirdi. Bu yazmn
giriindn drd yarpaq qaralamas axtar annda DTK iilrinin lin
kemi, aradrma bitiklrinin (istintaq materiallarnn) iin alnm, indi d
oradadr. Az da olsa dediklrim bir tutalqadr.
Bu, szgedn yaznn giriinin bed biridir. Onu olduu kimi yadmda
saxlamamam, ancaq nmli yerlri bu deycklrim idi: Dnya ox iti bir
yeril irliy doru yryr. Onun arxasnca tvy-tvy, tngnfs
yrmk yurdumuzun biz tk oul v qzlarna yaramaz Hr bir insann n
byk rfi briyyt, insan oluna xidmtddir. Ancaq azad olmayan bir
ks n ki briyyt, htta zn bel xidmt ed bilmz Biz ilk nc
zmz, xalqmz azad etmliyik. Xalqmz azad olanda byk dahilr
yetidirck, onlar da briyyt xidmt edcklr Biz milli mnasibtlri
sver yolu il hll edcyik Bunun n d Azrbaycann birldirilmsi
grkdir...
Yadmda deyil - ya hakimin, ya prokurorun sorusu: N n sverni
nmun gstrmisiniz?
- Onun n ki, milli mnasibtlrin hllind sver bir rnkdir.
- Niy Sovet ttifaq yox?
- Lenin d bir srind sverni gstrib.
- Lenin o srini yazanda milli mnasibtlri n yax hll edn Sovet
nmunsi yox idi, ancaq indi var.
- Birincisi, indi Sovet ttifaqnn rhbrlri d deyirlr ki, bizd milli
mnasibtlr axradk hll olunmayb. kincisi, sver nmunsi dnyada
daha geni tannb v qbul edilib. ncs, mn Sovet nmunsini rnk
gstrsydim buna Azrbaycann gneyind v baqa lklrd
inanmayacaq, "Sovet tbliatdr" deyckdilr.

154

- Bu yaznzda gstrirsiniz ki, nc Azrbaycan birlmli, sonra da trk

dvltlrini z trafnda birldirmli, Turan yaranmaldr. Ax Trkiy demz
ki, mn byklkd dvlti hans haqla Azrbaycana birldirirsiniz?
- N olsun deyr? Ax bu, zorla olmayacaq, knll olacaq. Turan birliyi
knll olacaq, z d kimsy qar olmayacaq, ksin, btn dvlt v
xalqlarla dost olacaq.
- Xam xyallardr!
- Xam xyallardrsa daha niy mhakim edir, bu fikirlrim gr
tqsirlndirirsiniz?
- Ona gr ki, fikirlnizl gnclrimizi azdrr, onlarn Sovet ideologiyasna
inamn sarsdr, doru yoldan uzaqladrrsnz. Biz buna yol ver bilmrik!
Bli, cnab kemi DTK-nn kemi Ba prokuroru, Sizin mnim
mhkmmd ittihamlarnzn sas istiqamtlrindn biri d mnim
28.01.1975-ci il tarixli ifadmd yazdm "mn tbli etmim ki, a)
Azrbaycan mstqil deyildir, onu Rusiyann trkibindn ayrb, b) vahid
dvlt yaratmaq lazmdr. Azrbaycanda mstqil dvlt yaradlandan
sonra trkdilli xalqlar birldirib vahid Turan dvlti yaratmaq grkir"
fikrin, ideyasna qar ynldilmidi.
Mhkm 1975-ci ilin birinci yarsnda olmudu. ndi Azrbaycan mn
arzu etdiyim, istdiyim kimi Rusiyann trkibindn ayrlb. Btv (vahid)
dvlt yaradlmasna doru xalq hrkat ba vermkddir.
Cnab kemi DTK-nn kemi Ba prokuroru, dorudanm Siz v Sizin
mslkdalarnz drk etmirsiniz, zr istyirm, qanmrsnz ki,
uduzmusunuz?! Dorudanm qanmrsnz ki, biz deyn olur? Dorudanm
grmrsnz ki, rus imperiyas dalr v nvb Tehran rejimin glir?! Ax
bunu ox-ox sad xalq grrs nec olur ki, sizlr, Sizin kimilr kor kz
kimi, tutduunuzu buraxmr, buynuzlarnz ovulmaz qayalara arprsnz?!
Cnab kemi prokuror, mnim bu yazm n Siz, n d Sizin kimi trk
qar olan, rus v fars ovinizmin kl xidmti yapan insanlara deyil, sizlr
buna dymzsiniz. Mn yurdumuzun, elimizin, Byk Trk elinin gerk
erkklrin v xanmlarna z tutub ya deyirm, ya yazram.
Sevimli bylr, sevgili xanmlar, gerkdn-gery mnim arzum, istyim
daha ox vurulduum AZRBAYCAN BTVLY olmudur. Bu byk
istyim bu gn d qalmaqdadr. Daha dorusu, bu istk bu gn znn
Savalan zirvsinddir. oxlarna bel gl bilr ki, bu, istk deyil,
fantastikadr. Bli, qoy bel olsun, mn fantastik v fanatikm. Sonra?!
Ancaq kim n deyirs-desin, mn gerkiym.

155

Bli, mn 1960-70-ci illrd Azrbaycann btvly haqqnda dnmm

v onu tbli etmim. Nec v nyi dnrdm?
Yazdm srin, ya da srciyin ii, insanlar anlasn dey mahiyyti v
mzi deyk, n idi?
Birincisi, bu sr, ya da srcik giri v blmdn ibart idi.
Blmlr:
1. Azrbaycann kemiin (tarixin) ycam bax;
2. biz materialist (maddii) deyilik. Azrbaycann dil, tarix, mdniyyt,
el v yurd birliyi;
3. Azrbaycan nec birl v birldiril bilr?
Burada yz yarpaqdan artq bir yaznn tutumunu gstrmy mnim gcm
atmaz. Ona gr d ana cizgilrindn (ada anlamda tezislr deyirik)
danacaam, deyk ki, yazacaam.
Birinci blmnin i ssi v boyas (i) n idi? (Yadndan xarma, trk ss
deynd mahiyyt v mzmunu, boya (iq) deynd forman gz nnd,
ya da dncsind canlandrmdr. An-an bu, yerini dyimidir, daha
dorusu, iq i (mahiyyt), ss grk (forma) kimi anlanmdr).
Dnyan yaradan Ulu Tanr iqdrsa (idealizml materializmin birliyi) onda
onun grnn grkmi ssdir; yox, gr Ulu Tanr ss v szdrs boyu
onun zd grnn grntsdr. Trk ideya il materiyann (ruh il
varln) byklyn, birgliyini axtarm, bu geryi tapmaa almdr.
Bu, trkn dirilik, yaamaq v yaatmaq lsdr!
Birinci blmnin bandan sslnn dnc: "Azrbaycan lap ski
alardan trklrin yurdu olmu v onlarla mskunlamdr!".
rbdilli qaynaqlarda yazlm bu szlri kim demidir? Bu, bel olmudur:
mvilr xilaftinin (611-790-c illr) yaradcs I Maviy (661-680) uzun
mddt Azrbaycanda hrbi mliyyatlar aparm, xlifnin qoun bas
xilaftin ozamank mrkzi ama (Dmq) qaydanda ondan sormudur:
Azrbaycan haqqnda n dey bilrsn? Ora nec bir lkdir?
Qoun bas xlify yuxarda altn czdmz szlrl cavab vermidir.
Bu szlri rbdilli qaynaqlardan tapb z xaran is grkmli Azrbaycan
alim-tarixisi Ziya Bnyadov olmudur. Ziya Bnyadov "Azrbaycan VII-IX
yzillrd" adl doktorluq dissertasiyasnda bunu gstrmidi.
Bu szlri sad mlumat n yazmram. Soruula bilr ki, "doktorluq

156

dissertasiyas"nda yazmaqla baqa yerd yazman n frqi var?

Hrmtli vtnda-oxucu, 1937-38-ci illrd Azrbaycann quzeyind 120
min insan Sovet imperiyas qrb, ya da Sibir srgn edndn sonra
n ki "Azrbaycan trklrin yurdudur" szn yazan, deyni, htta
"mn trkm" deyni mhv edirdilr. Ziya Bnyadov Moskvada,
imperiyann paytaxtnda on il bu doktorluq dissertasiyasnn zrind
alm, haqqnda dandmz bu v buna oxar fikirlri tarix
qaynaqlarndan taparaq onlar Moskva, Leninqrad v rvandan olan ermni
alimlrinin v onlarn trfdarlarnn hr cr tzyiq, hcum v manelri
qarsnda, zlrinin itirak il Byk Elmi urada, Moskvada sbut etmi
v "tarix elmlri doktoru" adn almd. Bu demk idi ki, bu fikirlri
imperiyann xidmtisi olan sovet tarix elmi qbul etmy mcbur olmu,
byk tarix gerkliyinin qarsnda tslim olmudur!
Sonra n oldu? Ziya byin doktorluq dissertasiyas "Azerbaydjan v VII-IX
vv." ad il ap edildi. Ancaq srin bizim dild ap edilmsin icaz
verilmdi1, ona gr ki, bu sr o alarda milli zndrk byk tkan
verrdi.
1

Akad. Ziya Bnyadovun "Azrbaycan VII-IX srlrd" kitab ana dilimizd rusca nrindn
(1965) yalnz 24 il sonra (Azrnr, 1989) iq z grd - red.

Bli, Azrbaycan n uzaq kemidn trklrin yurdudur!

Bs bu Trk kimdir? Haradan glib, haraya gedir? Bu dnyadan n
istyir?
Bu sorulara cavab o zaman mn dnyann byk dahilrind v tannm
xsiyytlrind axtardm.
.

Hz. Mhmmd peymbr:

"Mnim Trk adl bir ordum vardr".
"Trklr siz toxunmaynca, siz d onlara toxunmayn".
"Trk dilini yrnin! Bel ki, onlarn hakimiyyti uzun srck".

II.

Hz. Mustafa Kamal Atatrk:

"N mutlu "trkm" deyn!".

"Dnya zrind Trkdn daha byk, ondan daha qdim, ondan daha
tmiz bir millt yoxdur v btn insanlq tarixind grnmmidir!"
"Trk yurdluq etmmi bir qit yoxdur".
"Bir Trk cahana bdldir".
"Yksk Trk! Snin ykskliyinin hdudu yoxdur".
157

III.

Cahiz (IX yzil rb dahisi):

"Bir Trk bal-bana bir milltdir".

"Trk qar he n dura bilmz".
"Trklr olduqca namuslu insanlardr. zlri v szlri dorudur
Yurdlarna ballqlar btn duyularndan stndr".
Bu gstrdiklrimi qaynaqlardan toplam, onlara ycam aqlamalar
yazmdm.
air Dilsuz by Mustafayev bir kitabn (onun adn unutmuam) fotoklini
bir ne gnly mn vermidi. Orada trklr haqqnda grkmli xslrin
fikirlri var idi. Oradan mn otuz doqquz deyim semi, qrxncn zmdn
yazm, adn "Min bir szdn qrx" qoymudum. zmn yazdm bel
idi: "Tanr, trklym mn ox grm! Tanr, trklym mn
sirgm!". Sonra onlar ayrca on iki yarpaql bir dftr
krtdrmdm. Onu orta mktbin yaxndan tandm bir agirdin
krtdrmdm ki, DTK-nn lin ds xtt sahibini tapa bilmsin. O
dftr hl d qalr. ndi burada - Klkid deyil. Ondan yadmda qalann bir
nesini yaza bilrm:
1. Mixail Siryani: "Dnya Trklri damaa kafi deyil".
2. Lamartin: "nsanla rf vern Trk milltinin dmni olmaq
insanla dmn olmaqdr".
3. Hammer Purqtal: "Tarix Trklrdn ox ey yrndi".
4. Bayron: "Trklr yalan v ikizl deyillr. Dyd rfli lmyi
rfsiz yaamaqdan stn tuturlar".
5. "Trklr savada flk, barda mlk kimidirlr" (mllifin kimliyi
yadmdan xb).
6. Napoleon Bonapart: "Trklri ldrmk olar, ancaq mlub etmk
olmaz".
7. blqazi Bahadur xan: "Trk tarixini yalnz Trk yaza bilr!".
8. Hzrti-Mustafa Kamal Atatrk: "Tarixi yazmaq tarixi yaratmaq
qdr mhmdr".
Daha nlr, nlr

Mn o zamanlardan bir dnc hakim olmudu: trklr tarixi

yaratmaqda dnyann birinci v vzedilmz milltidir, ancan tarix
yazmaqda n sonunculardandr. Yaratd tarixi Trkn znn
yazmamas onun n byk facilrindn biridir. Szsz ki, Trkn

158

tarixini iqlandrmaq bir, be, on alimin ii deyil, burada minlrl bilici

almal, milyonlar, milyardlar xrclnmlidir.
Mn o zaman qarma bir mqsd d qoymudum ki, he olmazsa trk
Yurdu Azrbaycann Azx mdniyytindn (300 min il qabaqdan)
bugndk tarixinin tezislrini mqayisli tarix-mntiq sulu (metodu)
sasnda hazrlaym v bilirdim ki, buna on, iyirmi il vaxt srf etmk
grkdir.
Bir qdr geriy qaydb demk istyirm ki, 1961-62-ci illrd S.M.Kirov
adna Azrbaycan Dvlt Universitetinin (indi Mmmdmin Rsulzad
adna - Tanrmza ox kr! - Bak Dvlt Universiteti)1 sonuncu
kurslarnda oxuyarkn tarix elminin mni zn kdiyini grmdm.
Azrbaycan tarixindn biz drs deyn, indi rhmtlik amil by
Mmmdbylinin tariximizi sevgi il yrtmsi d bunda az rol
oynamamd. Onun "bu ahlarn, xanlarn hams birf (bu sz tez-tez,
xsusi vuru il deyrdi) olmu, vtni, xalq dnmmilr. Bunlarn
irisind iki qeyrtli kii (r, igid mnasnda) olub: biri msddin Eldgiz
(Eldniz Eldgiz deyirdi), ikincisi ah smayl Xtayi. Hr ikisi Azrbaycan
birldirib" szlri hl d yadmdadr. Rhmt sn, min rhmt, ustad!
Gerk rliyin, kiiliyin nd olduunu biz anlatdn v bunu btn
tlblrin hr yerd dedin, dn-dn dedin!
1

Mmmdmin Rsulzadnin adn BDU-dan Heydr liyev frmanla gtrd - red.

1963-64-c illrd Misird trcmi ildim. halinin n kasb

tbqlrindn tutmu dvlt balarnadk hamsnn qaplar hkimlrin
v trcmilrin zn aq idi. Trcmi, bir nv, tcili yardm idi.
Tkc gndzn deyil, gecnin d istniln vaxt sovet hkimin mracit
edilirdi, trcmi d onunla olmal idi. slam dinin gr hkim mhrm
saylr, yni qadnlar hkimdn kinmmli, zlrinin xst bdn zvlrini
onlara gstrmlidirlr. Daha dorusu, xstliyi yrnib malic etmkd
hkim he bir qadaa yoxdur. Bu hquq trcmiy d amil edilirdi.
Gnc trcmini ham z qarda, ya da vlad sayrd. Ona gr d, hm
d mslman olduuma gr mn xsusi hrmt v ox yax mnasibt
var idi. Alimi, mllimi, mhndisi, fhlsi, kndlisi, idar mdiri, naziri,
general mniml ox smimi davranr, tez-tez mn gr sovet
mtxssislrini qonaq arr, hrtrfli elmi, siyasi, mdni-mit
[mvzusunda] shbt v mbahis mclislri tkil edirdilr. Bu
yncaqlardan ox ey yrndim. Tarixi v siyasti yrnmyim n "ox
yax" demk olmasa da yax bir rait dmdm.
nc qsaca deyim ki, Misird ddym siyasi mhit mnim ovaxtk
hyatm n ox nmli v lverili idi, mn ox ey yrtdi. Bu haqda n
vaxtsa yazb-yazmayacam bilmirm. tri d olsa deyim ki, o zaman
Sovet ttifaq, AB, Almaniya v taliyann mvqelri burada bir-birin qar
girimidi, kfiyyatlar arasnda mlli-bal axnama, vuruma gedirdi.
159

Yunanlar v ermnilr d hm Sovetlr, hm d amerikanlara xidmt

etmkdn tr dridn-qabqdan xrdlar. Kfiyyatda, bel demk
mmkns, "qara ilri" onlara grdrrdlr. Ermnilrin bir blm tviq
v tbliatla Sovet ttifaqna, baqa bir blm d Amerikaya aparlrd.
Ruslar, yunanlar, ermnilr, -drd adam xmaqla Nasirin hakimiyytd
olan btn komandas Trkiyy qar idi v trklrin Misirdki tarixi
nfuzunu silmk urunda n alaq v bhtan tbliatdan yararlanrdlar.
N is, siyast haqqnda n vaxtsa blk!
Tarix haqqnda.
Misird qribliyim mn ar olsa da dnya tarixin v dbiyyatna aid
istdiyim kitab he bir zorluq kmdn tapa bilmyim bir xobxtlik idi.
Lenin, Xruov, Hitler, Mussolini, rill, Ruzvelt, de Qoll, Stalin, Mao,
Franko v baqa siyast adamlar, Otto Skotsenni, Laurens, Gbbels,
Rixard Zorge, htta Kollontay kimi kfiyyatlar haqqnda mxtlif srlr
klrd aq satda idi. Sovet ttifaqnda yrnilmsi mmkn olmayan
hqiqtlri, gerklri Misird yrnmk frsti tapdmdan sevinc
duyurdum. Bir df bizim qrupla brabr bir ne qrupun rhbri, traktor
zr mhndis, Qrajdankin familiyal rus mnim limd olan iki kitaba baxb,
"bunlar ndir oxuyursan?" - dey sordu.
Dedim:
- Biri Mikoyan haqdadr.
- N yazblar?
- Mikoyan uaqlnda kei olmaq istyirmi, dini mktbd oxuyurmu,
xlaqszlna gr mktbdn qovublar 26-lar da o satb
Qrajdankini sanki ildrm vurdu:
- Sn n edirsn? Bel kitablar oxuma, onlara da inanma. Mikoyan bunu
bils bizi Sibir gndrr. Bs obirisi ndir?
- Hitlerin "Mnim mbarizm".
Qrajdankinin sifti meyit siftin dnd:
- Sn n edirsn? Oxumaa kitab tapmrsan? Sn he, chnnm (k
ortu), mn deycklr sn hara baxrdn. Bunlar ydr. Hr gn Misird
xan sas qzetlri oxu, bizim mtxssislri v onlarn arvadlarn bir saat
mlumatlandr. Arada mn zm d glib qulaq asaram.

160

El d oldu. Gndlik qzetlri ("l-hram", "l-Yavm", "Hyat", "RozlYusif" kimi qzet v toplular) oxuyub bir saat-saat yarm informasiya
verirdim. Sovet hkumtinin leyhin olan mqallri d onlara atdrrdm,
bir az da trafl. Ruslar Sovetlrin ziddin olan mlumatlara qulaq asanda
misirlilri, rblri syrdlr: "claflar, hl biz dost da deyirlr. Bunlara
inanmaq olar? ngilislr yax elyib bunlar qrrmlar. Murdar adamdrlar.
"nallah"dan baqa sz bilmirlr", daha nlr, nlr
Aa-yuxar ay bel davam etdi. Ruslar baa ddlr ki, mnim bu iim
xeyirdn ox ziyan gtirir. Dedilr daha lazm deyil. Bellikl, mnim n
mcburi olan bir idn canm qurtard. N oxuyub-oxumadma fikir d
vermdilr.
Daha ox orta yzillr Yaxn v Orta rq tarixin, islam tarixin aid kitablar
oxuyurdum, ayr-ayr alim v tlblrl shbt, fikir mbadilsi v
mbahislrd olurdum. Demirm ki, rb, slam, Yaxn v Orta rq
tarixini la yrndim, amma ox ey yrndim. zm bu sahd tarix
fakultsini yax qurtarm tlblrin sviyysind hesab edirdim. Bir d
onu bilirdim ki, filologiyadan tarix keirm.
Bir gn Qahir Universitetinin tarix fakultsinin bir tlbsi il tan olanda o
sordu:
- Hans lkdnsiniz?
Dedim:
- Azrbaycandan.
Dedi:
- H, Siz Slahddin yyubinin vtnindnsiniz!
Mn Slahddin yyubi haqda az oxumamdm. Ancaq bu sz tz
eidirdim v bir qdr d adm. Sordum: Hardan bilirsiniz?
Dedi:
- Sabah mn Siz [mnb] gtirrm.
Gtirdi d. Eni (indi dqiq dey bilmrm) 25-30 sm, boyu 40-50 sm olan
ayrca bir buraxl idi. Rngli killrl grkmli xslr seriyasndan
ensiklopedik nrdi, zrind Slahddinin cngavr geyimind kli var idi
- Avropada Saladin ad il tannan, tkc Qdsd deyil, btn Flstin
v Suriyada slibilri darmadan edib bu yerlri onlardan tmizlyn,
Almaniya imperatorunun, ngiltr v Fransa krallarnn bal

161

altnda balanan nc slib yrn (1189-92) qar birlmi

mslman qounlarnn banda duraraq slibilrin ba komandan,
btn Avropann qrur duyduu ngiltr kral Aslan rkli Riard
(1157-1199) kk qalasnda diz kdrrk sir alan, btn Avropann
"qzbin glmi" v htta Aligyeri Dantenin "lahi komediya" srind
chnnmd tsvir ediln, Misird yyubilr slalsinin hakimiyyt
sasn 1177-ci ild qoyan yenilmz komandan v sultan Slahddinin
(1138-1193)!
Tarixi tlbnin mn verdiyi ayrca buraxlda mnim n yeni olan bu
idi ki, Sultan Slahddindn sormular:
- Deyirlr ki, Siz krdsnz. Bu, dorudurmu?
Sultan:
- Xeyir! Biz Azrbaycandanq. mim irkuh deyirdi ki, biz z-Zib
(rbc: Qurd) tayfasndanq.
Dorudan-doruya, o zaman bunu oxuyanda mni ox hycana gtirmidi.
Bir ey heyfsinirdim ki, tarix qayna gstrilmmidi. Sonralar Bakda
aspiranturada oxuyanda v Universitetd drs deynd d Slahddin
haqqnda axtarlarm davam etdirdim v axtardm tapdm; aradrclarn
n doru sayd qaynaqlarn birind - tannm grkmli alim bn Xlliqan'n
"Grkmli adamlarn lm tarixi" (Vfayat l-ayan) srind. bn Xlliqan
yazr: "irkuh demidir ki, bizim nsbimiz (soykkmz) Gk Bri
(Gy Qurd)-dir!".
Slahddinin babas yyub Azrbaycanda - Urmiya, Xoy, Divin (rvan
yaxnlnda qdim Azrbaycan hri olub), Zngzur v rvan (Rvan)
boylarnda, Krkk boylarnda, Naxvanda, Gyd geni yaylm Gy
Br, Qara Br, Boz Br tayfalarndan, bir szl, Qurdlar tayfasndan
xmdr. ndi d bu adlar dayan yer, mhll, knd, oba, da, tayfa v
nsillr hmin blglrd gen-bol rast glinir.
Bu mslnin - orta alarda qurd sz il krd sznn rb lifbas il
yazlnda uyunluundan doan dolan baqa oxar Azrbaycan airi
dahi Nizami Gncvi il bal olmudur. Bu haqda Azrbaycan dbiyyat
alimlri dn-dn yazmlar. Onlarn dediyini burada qeyd etmyi grkli
sayram. Bel ki, Nizami srlrinin birind "mnim Qurd tintli anam"
yazm, aradrclar bunu "mnim krd silli anam" kimi oxuyub, yanl
tqdim etmilr (orta ada qurd sz il krd eyni kild yazlrd).
bn Xlliqan (Hallikan) hmin srind tarixd nhng komandanlardan
olan, "xliflri yxb xliflri taxta xaran", mvilr xilaftin son
qoyan bu Mslim haqqnda ayrca yazm, onun da sln

162

Azrbaycandan olduunu gstrmidi.

bn Xlliqan yazr ki, bu Mslim Azrbaycanda bir mirin olu idi. Atas
lnd anas baqa bir mir r getmi, hmin mir oulluu bu Mslim
z tlim-trbiy vermi, yannda bytmd. Sonra o miri Xorasana
xidmt gndrdilr, ailsi il birlikd getdi. bu Mslimi d z il apard.
Hmin mir Xorasanda lnd onun vzifsin oulluu bu Mslim tyin
edildi. bu Mslim sonralar Xorasani nisbsi il tannd.
stkli oxucu-vtnda, Azrbaycan gnclri, glin rb xilaftinin tarixind
tri d olsa bir xtt gz yetirk:
Hz. Mhmmd peymbrin lmndn sonra dvlti idar ednlr
xlf/xlif, yni peymbrin davams deyirdilr. Buradan da dvlt
"xilaft" ad qoymudular. lk drd xlif: bubkr, mr, Osman v li
(Allah onlardan raz olsun) mslman icmas - uras trfindn seildiklri
n onlara "xulfau r-raidin" - "seilmi, bynilmi, xliflr" deyirdilr.
661-ci ild mvilr (Bni Umeyy) uraya mhl qoymadan xilafti qan v
qlncla l keirdilr. Onlarn hakimiyyti 750-c ildk srd. Bu haqsz,
qddar rejim qar ban qaldranlar amansz mhv edildi, syanlar,
xlar qan dryasnda bouldu, ktlvi edamlar sngimdi.
Bu zalm slaldn qurtulmaq sanki midsizdi. Bel bir durumda
Azrbaycan trk bu Mslim Azrbaycan, Xorasan, Baktriya v Xarzm
trklrini bana toplayb "hakimiyyt peymbr evin" dey Xorasanda
syan bayra qaldrd. Bir ilin iind Trkstandan tutmu Mrake
(Mrib) qdr btn lklrd mvilr darmadan edildi, onlardan
yalnz bir nfr cann qurtarb ndls (spaniyaya) sna bildi v orada
mvilrin hakimiyytini saxlad.
Peymbrin misi Abbasn oullar (nsli) hakimiyyt gldi. 750-ci ildn
Abbasilr xilafti yarand. Xilaftin paytaxt Dmqdn (Suriyadan)
Badada (raqa) krld. Ona gr d xilaft "Badad xilafti" d
deyirlr. Abbasi hakim slalsinin ikinci nmayndsi hiylgr Mnsur anhrti btn xilafti brm bu Mslimi hcc getmy tviq etdi. bu
Mslim z ordusundan ayrld, banda az bir dst dostlar v kmkilri
il hcc ziyattindn qaydarkn Badadda saraya dvt edildi, rfin
ziyaftlr verildi. Mnsur bu Mslimi v yoldalarn xaincsin
sarayda qtl yetirdi.
Tarix bu xyanti balaya bilmzdi; IX yzilin birinci yarsnda Azrbaycan
trk Babk btn Azrbaycan ayaa qaldrd, Abbasilrin ordularn
darmadan edib onlarn hakimiyytini tnzzl uratd. O zamann
tarixilri yazrdlar ki, Babk bu Mslimin intiqamn alrd.
Tarixd sad xalq irisindn xm byk, dahi srkrd n

163

yksk qhrmanlq zirvsin atmdr: Spartak, Babk, Xuan ao (IX

yzil, ind). namla dey bilrik ki, Babk bunlarn irisind daha
byk, daha csur, daha istedadl komandan idi.
Abbasilr imperiyasna qar Azrbaycan xalqnn azadlq mbarizsini
tkil v ona balq edn, Azrbaycann v "btn ran xalqlarnn milli
iftixar" (Sid Nfisi) Babk imperiyan diz kdrd.
Tnzzl uram xilaftd yksk hrbi mqamlar l keirn trk
srkrdlri IX yzilin II yarsnda Abbasilrdn olan xliflri ya ldrr, ya
Badad klrind aaca saryb dyr, stlrin ir tkb l-qolu bal
gn altda saxlayr, milklrin onlara nec zab verdiyin baxb hzz alr,
ya da gzlrini xarb Badad klrin buraxrdlar. "Burda mnm,
Badadda kor xlif" trk msli v "dilni xliflr" ifadsi d buradan
yaranb.
Bli, tarix xyanti balamr. Abbasilr imperiyan itirslr d, slal
hakimiyyti yalnz raq razisini hat ets d nominal, oyuncaq bir
hakimiyytlri srrd.
1258-ci ild Azrbaycann dahi alimi Nsrddin Tusinin mslhti
sasnda (o, Hlaknn ba vziri idi) Hlak Badad tutub Abbasi
xlifsini hovuzda bodurdu v bununla da Badad xilaftin son qoyuldu.
1177-ci ild Azrbaycan trk Slahddin Misird Fatimilr xilaftin son
qoyaraq babas yyubun (yyub Slahddinin atas Yusifin v misi
irkuhun atalar idi) ad il z slalsini hakimiyyt gtirdi.
***
Btn bunlar qhrman bir xalqn rfli tarixindn xbr vern bzi
stirlrdir. Trk olmayan bir mhurun szdr: "Trklr dvlt yxb-dvlt
qurmaqda dnyann n mahir v qabil xalqdr".
Azrbaycan tarixind hammzn yax tand msddin Eldniz,
Mhmmd Cahan Phlvan, Qzl Arslan, Clair eyx veys,
Qaraqoyunlu Qara Yusif, Aqoyunlu Uzun Hsn, Sfvilrdn ah
smayl Xtayi, ah Thmasib, ah Abbas, far Nadir, Qacar
Aamhmmd ah v baqalar Xorasandan Badada, Drbnddn
mman dnizin dr-dr dym, dvlt yxb-dvlt qurmu, xandanlar
yaratm, qhrmanlqlar gstrmilr.
Bs nec olmudur ki, rfli bir
qhrmanlq tarixi yazlmamdr?
qoymamlar. Kim? Rus imperiyas,
mr edrk gstrirdi: bilmlisiniz ki,

xalqn - Azrbaycan xalqnn anl

nki onu olduu kimi yazmaa
fars ovinizmi. Rus-Sovet imperiyas
rf, an-hrt, qhrmanlq yalnz

164

sinfi mbarizd, yalnz kndli syanlarnda, kndli xlarnda, yoxsullarn

qiyamndadr. Siz gr orta alarn srkrd v hkmdarlarnn
insanlndan, byklyndn, qhrmanlndan yazsanz, demli,
feodallar, feodalizmi trnnm edirsiniz, fhl v kndli sinfin, sosializm
xyant edirsiniz, onlarn dmnisiniz, milltiliy yavarlanmsnz!
Fars ovinizmi is Moskva, Bak, Peterburq, htta London, Paris v rvan
alimlrin qzl pul xrclyrk (Phlvilrin hakimiyyti dvrnd) onlara
deyirdi ki, Siz n qdr pul, qzl deyirsiniz verk, siz sbut edin ki,
mumiyytl, Qafqazda, Azrbaycanda v randa he bir zaman trk
olmayb, yaamayb, indiki zn trk adlandran v yaxud trk adlanan
hali XI-XII yzillrd ouzlar trfindn trkldirilmi irandilli xalqlardr.
Bel bir soru daim mni maraqlandrm, rahatsz etmidir. Siz d
insanlardan sorun: ax niy ya biz zmz-zmz trk deynd, ya
kimlrs biz trk deynd bir kims bundan n rahatsz olur, n
qzblnir, n d "milyardlar xrclyir" ki, bizi trklymzdn ayrsn,
bizi bir-birimizdn ayrsn - rus v fars ovinizmindn baqa?
Bizim 60-c illrdn zbri qarmzda duran md vtndalq borcumuz
bu ovinizmlrin buyruu il durub-oturan rejimlr v insanlara qar elmi,
ideoloji mbariz aparmaq, gcmz, imkanmz yetinc geni xalq ktlsini
ayltmaq, onlarn aldadlmasna imkan vermmk idi. Tutduumuz yolun
haqq olduu bu gnlr zn aq gstrdi, bel ki, rus ovinizmi iflasa
urad, son anlarn yaayr, fars ovinizmi d, inallah, iflasa urayacaq!
O zamanlar (60-70-ci illr) tez-tez bel bir soru il z-z glirdik: gr
Azrbaycan xalq qhrman xalqdrsa, onun anl, byk bir kemii varsa,
niy indi kldir, mstmlk xalqdr, zab-ignclr irisind yaayr,
susur, ns ed bilmir? Bu soru bu gn d gndlikddir. Mnim bu
sorunu eitdiyim otuz ildn artqdr, dost da sorur, dmn d.
Bunun birinci cavab budur ki, soru dzgn qoyulmur. Azrbaycan xalq
mstmlkilikdn, kllikdn qurtulmaq n daim mbariz aparmdr
v indi d aparr. Tkc 1905-ci ildn 1945-ci ildk olan 40 ili gtrsk,
drd byk inqilab etmidir. Sttar xan hrkat, Msavat hrkat,
Xiyabani hrkat, Pivri hrkat adlar il tannan bu xalq-azadlq
inqilablar dnyann byk gclri trfindn yatrlsa da, Azrbaycan xalq
z azadl urunda yz minlrl, bli, bir ne yz min qurban vers
d mbariz zmi qrlmam, ksin, hr df gclnmidir. Azadl
urunda bu qdr qurban vermyi bacaran xalq hl d susmamsa,
demk, o, mnn v ruhn kl deyil.
kincisi, tarixin myyn zaman ksiyind hr hans bir xalqn bizim
gnmz dmsi o xalqn anl kemiin v qhrmanlq tarixin klg
sala bilmz. Ayr-ayr zamanlarda hans xalq bizim gnmz, bizdn d

165

ar duruma dmyib? Btn dnya xalqlar [db]. Msln, bu gn say

50 milyon olan Ukrayna xalq 300 il rus imperiyasnn caynanda
rpnmdr, indi-indi azad olmaqdadr. Avropann hrtrfli mdafisin
baxmayaraq, polyak xalq 45 ildn ox Rusiyann zlm altnda biziml
birlikd yaad. Daha baqas, daha baqalar
ncs, "br tarixinin, insanlq tarixinin antipodu" (ifad mnim deyil)
olan rus imperiyas yz il (XVIII yzilin balancndan XIX yzilin
balancnadk) Azrbaycana qar ial mhariblr aparandan
sonra 1803-13, 1826-28-ci illr mharibsind ancaq onun bed birini
ial ed bildi. 1812-15-ci illrd - ild Rusiya banda dnya
hrtli Napoleon Bonapart duran Fransa imperiyasn darmadan
edrk Fransann paytaxt Parisin meydanlarnda (szn sl
mnasnda) txxsl at oynatd, ancaq st-st gtrdkd iki
mrhld on il Azrbaycanla mharib apard, Tbriz gir bilmdi.
Yurdumuzun bir paras ial edils d ancaq qanin, zalm, qddar
v hddn artq gcl olan rus imperiyasna qar bu on illik
savamz tarixin anl bir qhrmanlq dastandr.
Drdncs, etiraf etmliyik ki, rus imperiyasna gcmz yetmdi. Zamanzaman qalxdq, dydk, uduzduq. Btn XIX yzil boyu Azrbaycan
"qaaq hrkat" ad altnda azadlq syan brd. Bir olmadq,
uduzduq. Xalq-azadlq inqilablarnda birldik, hamdan gcl, hamdan
qddar rus imperiyas Sttar xann bal altnda apardmz xalqdemokratik inqilabmz bodu, Rsulzad balndak Azrbaycan
Demokratik Cumhuriyytimizi, eyx Xiyabani balndak Azadistan
dvltimizi yxd. Kims biz yardm etmdi, ksin, Avropada byk
gclr Rusiyaya "Trk vur!" dedi.
Azrbaycan xalqnn on be ild (1905-1920) dn ayaqlandn grn
Rusiya bu xalqla glckd tkbana (hm d byk gclrin "h!"sini
almaqla) bacara bilmycyini baa drk trk Qacarlar hakimiyytdn
devirib vaxtil Tehranda rus kazak briqadalarnda xidmt edn, rus zabit v
sgrlrin spirtli ikilr v tiryk satan (yeri gldikc pulsuz-parasz vern)
qaranlq cinayt alminin adam Rzan hakimiyyt gtirdi.
Rzann vasitsi il hakimiyyti qsb edn fars ovinizmi Azrbaycan trkn
mhv etmk n Rusiyann n alaq v rzil bir darasna evrildi. Rus v
fars ovinizmi 1946-c ild Pivrinin balndak Azrbaycan
Demokratik Respublikas adl dvltimizi devirdi - z d AB v
Byk Britaniyann razl il. Rusiya, AB v Byk Britaniya Rza ah
lkdn qovsalar da Phlvilrin hakimiyytini saxlamaqda razla
glmidilr.
Bu df d dnyada tklndik. Ancaq diqqt edin, iyirmi yeddi ild (19181945) dvlt quran xalqa n demk olar? - "Trklr dvlt qurmaqda

166

dnyann n mahir v qabil xalqdr!".

Niy bu gn glmiliyin beinci cavab:
Rus imperiyas 184 ildir ki, yurdumuzu, elimizi blk-blk edib, fars
ovinizmi il l-l verrk bizi birlmy qoymur. Buna qarlq bir ox
yurddamz deyir ki, biz bdbxt xalqq, geri qalmq, qorxaq, el
urunda, yurd urunda lmyi bacarmrq, "hr dvlt z xalqna
uyun olur", ax niy bizim elimiz, yurdumuz blk-blkdr, hamsna
zmz tqsirkarq, xalqmz tqsirkardr. Bu adamlara demk lazmdr
ki, yax, siz deyn olsun. Onda cavab verin: rus imperiyas kimlri, hans
lklri blmyib? Almaniyan, Koreyan, Vyetnam, Ymni, Finlandiyan,
Polan, Rumniyan (Moldova), yeli yetni, gc atan blb paralayb.
Avropann n cngavr xalqlarndan olan almanlar qrx ildn ox blnm
vtnlrin baxa-baxa qaldlar. Rumnlar hl qorxa-qorxa Moldova adn
vtn dey kirlr.
Eidin, bylr, eidin, cnablar, Rusiya zifldikc Vyetnam birldi,
Almaniya birldi, Ymn birldi, lklr, xalqlar azad oldu, bizim d
bir hissmiz artq azaddr, bir qdr d zifls (bu, qalmazdr),
hammz azad olacaq v birlcyik!
Altncs, hm d indi sas - biz suluyuq, bli. Ancaq bir xalq olaraq, bir
vtnda olaraq bizim suumuz, bizim facimiz nddir?
1. Eli tanyrq, eliliyimiz snk, Yurdu tanyrq, yurduluumuz snk,
Millti tanyrq, milltiliyimiz snkdr.
2. Dncmizd zaman-zaman aldanmq, inanmq, gvnmiik, bel
balamq ya dmn tlqinlrin: "snin dilin Azrbaycan dilidir",
"Azrbaycan iri addmlarla irlilyir", "sn iranlsan", "sn kommunizm
qurucususan", "sn trk deyilsn", "sn irandillisn", "amerikanlar,
franszlar, ingilislr, almanlar imperiyalistdirlr, snin dmnlrindir",
"Amerika byk eytandr", "Trkiy dmndir", "fars dili krdir,
fars dili cnnt dilidir", "raqla mharibd lnlr behit
gedcklr", "Rusiya da byk eytandr", "Rusiya bizim
dostumuzdur" (ziz oxucu-vtnda, bir az sbr et, burda bir mntiq
bax: bir sra xalqlara imam kimi zorla qbul etdiriln Xomeyni bir vaxt
elan etdi ki, dnyada iki byk eytan var: Amerika v Rusiya.
Sonralar Tehran rejimi bildirdi v indi d bildirir ki, Rusiya bizim
dostumuzdur. Brkallah, fars ovinistlri, bel xr ki, byk
eytanlardan birinin dostusunuz. Bs biz deynd niy acnz glir?
Bala, fars ovinizmi, z aranzda yqin ki, Rusiya byk eytan,
sn d kiik eytansan. ox kmz, hr ikiniz bir bismillaha, o
sz!..), "Azrbaycann byklri sionistlr xidmt edir, Amerikann
agentlridir", "Xalq Cbhsi dinsizdir" (yalanya Allah lnt elsin!),
"biz (yni Tehran) Amerikaya gstrcyik" (pah, atonan,

167

sorumazlar ki, nyi, ya da n il?!), "sovet dvr yax idi", "ruslar

glck, rk bir manat olacaq", "Aydan zan ssi glir", "filan fal
bel deyib, el deyib" Bir szl, [facimiz] dmn szn
inanmaq, fitnsin uymaqda v knardan (ddan) gln ss tez
alud olmaqdadr!
3. Haqq, gerkliyi zamannda duyub-grmmkd, ya da ox gec
bilmkddir. Ona gr d bizim haqqmzda qonularmz bel
demilr: "Trkn (bir sra xalqlarda: mslmann) sonku (sonuncu)
al mnd (bizd) olayd!"
4. Bir xalq, ya da bir millt kimi, blnb ya tam sada, ya tam solda
duraraq "altun orta"ya glmk istmmyimizddir.
5. Dmnlrin biz qar yrtdy "ayr-buyur" siyastin ya
bilrkdn, ya da bilmyrkdn xidmt etdiyimizddir.
Daha nlrd, nlrddir
Bu gstriln maddlr irisind altncs, daha dorusu, hm d
sonuncusu - z suumuz haqda ox dnmli, aramsz mzakir v gtrqoy etmli, bir xalq kimi z nqsan, ksir, tqsir, gnah, atmazlq, shv
v suumuzu tapmal, grmli, btn gcmzl aradan qaldrmal, btn
gcmz bir yer toplayb yurdumuza - Btv Azrbaycana sahib
xmalyq!
Sahibsiz olan mmlktin batmas haqdr,
Sn sahib olursan - bu Vtn batmayacaqdr!
Son stri mn bel deyirdim:
Sn sahib olursansa Vtn batmayacaqdr!
***
Bu blmd dandm msllr indiki zamandan baxaraq ara-sra yeni
fikirlr lav etsm d onun sas ana xttind 60-70-ci illrd syldiyim
fikirlr, tezislr durur. z d bu fikirlr tkc mnim dncmin mhsulu
deyildi - bunlarn oxu ozamank gnclrin, tlblrin, yurdsevr mllim,
alim, yaz, air v aydnlarn arasnda ayxanalardan tutmu universitet,
institut v mktblrd, Elmlr Akademiyasnda gedn shbtlrd,
yncaq v mbahislrd ortaya xmd. Bu shbt v mbahislr o
qdr "bymudu" ki, Moskva v Leninqradda (Peterburqda) tez-tez bizdn
soruurdular: "Deyirlr ki, sizd d milltilik, antisovetizm ba qaldrb?".
"Azrbaycann birldirilmsi zrind dnclr" adl yazmn ikinci
blmsi "Biz materialist deyilik. Azrbaycann dil, tarix, mdniyyt, el
v yurd birliyi" adlanrd.

168

Bu blmnin balancndan soru qoyulurdu:

- Yurd-Vtn blnbm?
delist cavab:
- Yox!
Materialist cavab:
- H!
"Yox", niy? Ona gr ki, Yurd-Vtn anlay sadc bir torpaq paras, bir
razi anlayna glmz. Yurd-Vtn anlay maddidn ox, mnvi, ruhi
anlaydr. lk nc insana el glir ki, gr onun dncsind
canlandrd Yurdu, lksi hanssa dvltlr trfindn kaz zrind
atlan imzalarla blnb v bu fiziki, inzibati hisslr, razilr arasna "dmir
prd" kilibs, demli, hr n varsa qurtarb - Yurd blnb. Bizs
deyirdik v deyirik: Yurd mnvi, ruhi anlaydr. Mnviyyat, ruh
maddi deyil, onu blmk mmkn deyil. mperiyalarn, dvltlrin
hkm il Vtn yaratmaq olmaz.
Rusiyada - Sovetlr Birliyind bir mahn oxunurdu: "Hardan balanr Vtn?"
Bizim bir sra xsthal materialist mmurlar buna cavab deyirdilr, daha
dorusu, barrdlar ki, Vtn Arazdan balayan Sovet ttifaqdr! Ya da ki,
bizim vtnimiz Byk Sovetlr ttifaqdr! Daha nlr, nlr
Krpsindn tutmu qocasnadk btn xalq is Smd Vurunun erini
deyirdi:
El bilir ki, sn mnimsn,
Yurdum, yuvam, msknimsn,
Anam, doma Vtnimsn!
Ayrlarm knl candan?
Azrbaycan, Azrbaycan!
Mn bir uaq, sn bir ana,
Odur ki, balyam sana,
Hank smt, hank yana
Hey usam da, yuvam snsn,
Elim, gnm, obam snsn!
El hmin 60-70-ci illrd bu ss yeni bir gcl ss qovudu - hriyarn
ssi:
Knlm quu qanad almaz snsiz bir an, Azrbaycan.
169

Xo gnlrin getmir mdam xyalmdan, Azrbaycan.

Sndn uzaq dsm d mn eqin il yaayram,
Yaralanm qlbim kimi qlbi viran Azrbaycan.
Btn dnya bilir - snin qdrtinl, dvltinl
Abad olub, azad olub mlki-ran, Azrbaycan.
Bistuni-inqilabda irin-vtn n Frhad
Klng vurmu z bana zaman-zaman, Azrbaycan.
Vtn eqi mktbind can vermyi yrnmiik,
Ustadmz deyib "hedir vtnsiz can", Azrbaycan.
Qurtarmaqn zalimlrin lindn Rey madn
z madn badan-baa olub al qan, Azrbaycan.
Yarb, ndir bir bu qdr rklri qan etmyin,
Qolubal qalacaqdr n vaxtacan Azrbaycan?!
gidlrin ran n hid olub, vzind
Drd almsan, qm almsan sn randan, Azrbaycan.
vladlarn n vaxtadk trki-vtn olacaqdr?
l-l ver, syan el, oyan, oyan, Azrbaycan!
Bsdir fraq odlarndan kl lndi bamza,
Dur ayaa! Ya azad ol, ya tamam yan, Azrbaycan!
hriyarn ryi d sninki tk yaraldr,
Azadlqdr mn mlhm, sn drman, Azrbaycan!
hriyarn "Heydrbabaya salam" Btv Azrbaycan Yurdunun bdi bir
trksdr.
Bir grydim ayrl kim sald,
lkmizd kim qrld, kim qald.
Bu blmd ruhumuzun, duyumuzun mnvi, poetik qaynaqlarndan, el,
yurd sevgisini trnnm edn srlrdn paralar toplanm, onlarn mna
v mahiyytini aqlamaa almdm, msln:
Axma, Araz, dayan, Araz,
nsaf eyl biz bir az.
Bir ryi iki yer
Cllad kimi blmk olmaz!

170

Biz bu eri desk d hm d gstrirdik ki, air bunu mcazi mnada deyib.
Arazn n gnah var, onu niy qaryrq? Araz gnahkar deyil, rejimlr,
dvltlr cinayt trtmi, tarix qar daltsizlik etmilr. Tarix bu
daltsizliyi yerd qoymayacaq. "Zlm il abad ediln qurulular, dl il
brbad olacaqdr". Tarix dalti Azrbaycan xalqnn z li il brpa
edckdir.
Bu semlr arasnda S.Rstmin "Tbrizim" eri, B.Vahabzadnin
"Glstan" poemas, X.Rzann "ki sahil" v baqa erlri,
C.Mmmdquluzadnin "Azrbaycan", "Millt" v baqa mqallri,
"Anamn kitab" dramndan iqtibaslar, M.S.Ordubadinin "Qlnc v qlm",
"Dumanl Tbriz" romanlarndan, Makulu Pnahinin "Tbriz geclri"
srindn v "Sttar xan" romanndan, onlarca nzm v nsr srlrindn
milli ruhumuzun v milli ruhumuzda dadmz Yurdun Btvlynn
qaynaqlarna aid sem paralar yer almd.
Yaxn v Orta rqin, o cmldn zmzn kemiin bir az gz yetirsk
Yurd-Vtn anlaynn alarlar dncmizd canlanar. HzrtiMhmmd peymbr demidir: "Vtn sevgisi imandandr", yni Vtn
sevgisi z bir imandr.
IX yzil rb dahisi Cahiz yazr: "Vtn sevgisi btn insanlar v btn
lklri ulayan bir xsusiyyt olmaqla yana, aralarndak brabrlik,
uyunluq, grkm oxarl v bdndki trkibin eyni olmasna
baxmayaraq, Trklrd baqa xalqlardan daha artq, daha drindir".
Uzaq kemiimizdn gln bir Azrbaycan hikmtind deyilir: "Vtn
gldim, imana gldim". Bli, iman-inanc insan rflndirn n ali mnvi,
ruhi varlqdr. Yurdunu-Vtnini itirn ondan mhrum olur. Yen d bli,
bizim xalq materialist (maddii) deyil, Yurd onun n maddi deyil,
mnvidir. Daha bir bayatmz:
Burda yolum oldu tn,
Varm bu yoldan tn?
Bu dnyada n ziz
Bir anadr, bir Vtn!
Budur bizim milltin duyusu, zehniyyti, ruhu. Biz trklrd Yurd-Vtn
duyusunun n v nec olduunu grmk, bilmk istyn
dbiyyatmzdak, atalar szlrimizdki, zrbi-msllrimizdki qriblik
mvzusuna, motivin baxsn. Bir filoloq kimi zmn tan olduum rb,
fars v rus dbiyyatnda, baqa mtxssis filoloqlardan sorub aldm
cavaba gr, alman, fransz v ingilis dbiyyatnda qriblik mvzusunun
motivi ox zifdir. Qriblik trk dbiyyatnda is, ayrca olaraq da az

171

etdiyim illrd bir sra filoloqlarmzdan xahi etdim ki, dbiyyatmzda bu

mvzunu aradrb yazsnlar. Sz verdilr, yerin yetirmdilr.
Qriblik bir sra sbblrdn ba verir. O sbblri burada aqlamaa
vaxtm yoxdur. Ancaq onu deyim ki, qribin n byk sevgisi Vtndir.
Dzdr, qrib anas, ailsi, dost-tan n d darxr, kdrlnir, amma
bunlarn hams bir toplum halnda Vtnd ular - Vtn hm zn
kir, hm d bu insanlara olan duyu v sevgini znd birldirir.
Biz trklrin btn arzu, istk, kdr, hsrt, sevinc v qrurunu znd
toplayan Vtn - Btv Azrbaycanmz, anl, rfli cnnt Yurdumuzdur!
Qrbtd qrib ad ola bilmz: "Qrib ldm, bidad ldm, dad ldm!".
Aq Qrib dastan da ruhumuzda olan qriblik duyusundan yaranb. Blli
olduu kimi, mam Rza milliyytc rbdir. rb dbiyyatnda v tarixind,
slam tarixind onun haqqnda bhs edilir, onun qribliyindn bir sz bel
deyilmir. Ancaq Azrbaycan trklri ona "qriblr qribi mam Rza" deyrk
alam, mrsiylr qomu, bu a v mrsiylri qriblik nisgili, qriblik
hsrti zrind kklmilr. Qriblik, qrib dedikd, yada saldqda bs niy
bizim xalqda ln bir kdr, qm yaradan duyusallq ba qaldrr? Bu ulu
duyu bizim xalqda Yurd-Vtn sevgisindn yaranm, zaman-zaman, nsilnsil qanmza hopmudur. Trklr qdr qriblikdn ah-fan edn
millt yoxdur. Bu ah-fan Vtn sevgisindn dour:
Bu dalar ulu dalar,
emli, sulu dalar,
Burda bir qrib lb,
Gy kinr, bulud alar.
Eidin, aalar, eidin, cnablar, eidin xanmlar v bylr! 190 ildn artqdr
ki, dnyann qanin dvltlri, quduz insanlar Azrbaycan trknn
qanna susam, qrdqlarn qrm, yz minlri zindanlarda rtm,
milyonlar Yurdundan, evindn-obasndan didrgin salmdr. Yalarn
barbar siyasti nticsind milyonlarla trk "z Yurdunda qribdn
seilmmi", Yurdunun bir yerindn baqa yerin getmy ixtiyar olmam,
Btv Azrbaycan hsrti il bir qrib kimi dnyadan hsrtl, drdl, ahzarla kmdr. Min ac heyflr, min yazqlar olsun ki, bu gn d beldir.
Ey zalmlar, bu ah-nal, bu ah-zar, bu gylr yksln, Vtn-Yurd
sevgisindn doan iniltilr yerd qalmaz!
, i n qdr istr isn qanm, zalm,
Bir gn grrm qann shbalar iind!
(Mhmmd Hadi)

172

daha yeni bir oyanla trnnm edilmy balanm, Namiq Kamal v Tofiq
Fikrt buna byk tkan vermilr; Yurd v El haqqndak srlrind,
erlrind hr addmda qrurla danan N.Kamal ayrca "Vatan" (Vtn) adl
mqal yazm, orada "Vtn ndir?", "insanlar niy vtnlrini sevirlr?",
"onun mna v mahiyyti nddir?" sorularna bir air, bir filosof kimi cavab
vermidir. Mqalnin bir yerind N.Kamal yazr: "nsan vtnini sevir, nki
Vtn bir qalibin qlnc v ya bir katibin qlmi il czlan namlum xtlrdn
ibart deyil. Vtn millt, azadlq, mnft, qardalq, qarlql yaamaq,
hakimiyyt, cdada hrmt, aily mhbbt, gnclik xatirsi kimi bir ox
lvi hisslrin bir araya glmsindn hasil olmu mqdds bir fikirdir".
Bli, Vtn mqdds bir fikirdir, ideyadr, imandr. Vtn haqq Tanr
haqqdr.
XX yzilin balancnda Yurd-Vtn Abbas Shhtin "Vtn" erind bel
sslndi:
Vtnim verdi mn nan nmk1,
Vtni, mnc, unutmaq n demk?!
.
Vtn cdadlarmzn mdfnidir,
Vtn vladlarmzn msknidir.
Vtnin sevmyn insan olmaz;
Olsa ol xsd vicdan olmaz.
1

Duz-rk - red.

El bu alarda Tofiq Fikrtin "Millt rqisi" btn Anadolu v

Azrbaycanda dillr zbrin evrilmidi:
Zlmn topu var, gllsi var, qlsi varsa
Haqqn da bklmz qolu, dnmz z vardr.
Gz yumma Gndn, n qdr nuru qaralsa
Snmz bdi, hr gecnin gndz vardr!
Millt yoludur, haqq yoludur tutduumuz yol!
Ey haqq, yaa! Ey sevgili millt, yaa! Var ol!
1905-ci ild gnc yapon dvlti kimsnin gzlmdiyi bir halda qartm rus
imperiyasn
Port-Artur
qala-limannda
darmadan
edrk
diz
kdrmdr. Azrbaycann qddar dmni olan bu imperiyann aba
qalmas nticsind Azrbaycann hr yerind milli ruh ba qaldrm, bir
milli intibah balamd. Sttar xann bal altnda Tbrizd inqilab
balamd. 1907-1908-ci illrd inqilab, daha dorusu, Azrbaycan xalq
hrkat yksk zirvy atd. Milli airimiz Mirz lkbr Sabir "Sttar xan"
erind vcd il yazrd:

173

Ta ki, Millt Mcmein1 Tehranda viran etdilr,

Trklr Sttarxan il hd peyman etdilr,
Zlm istibdad qar nifrt elan etdilr,
Millt, milliyyt can nqdi qurban etdilr.
Ayeyi - "zibhi-zim" itlaq ol qurbandir,
Afrinim himmti - valayi-Sttar xandir.
Hqq mddkar oldu Azrbaycan trakna2,
Ali-Qacarn protest etdilr Zhhakna,
Ol hidann slam olsun rvani-pakna
Kim, tklm qanlar Tbriz Tehran xakna.
Onlarn cnnt deyildir mnzili, aya ndir?!
Afrinim himmti-valayi-Sttar xandir.
.

Afrin, tbriziyan, etdiz cb hd vfa!

Dost dmn l alb eylr siz "sd mrhba"!
ox yaa, dvltli Sttar xan fndim, ox yaa!
Cnnti-lad peymbr Siz eylr dua,
n bu xidmtlr btn islamdir, insandir.
Afrinim himmti-valayi-Sttar xandir!
1

Milli Mclisi, parlamenti - red.

Trklrin.

9 beytlik bu erin, grndy kimi, 3 bndi buraya krlmdr. Btn

tarixilr Tbriz inqilabnda Sabir erinin vzsiz rol oynadn yazrlar.
Bir daha vurulamaq istyirm ki, Azrbaycan trklri he bir zaman
ruhn, mnn ayr olmayb, Btv Vtn dncsi he vaxt yaddan
xmayb, dyiikliy uramaybdr.
Tbriz inqilabnda btn xalqmz birg addm atmaa balamd, Tehrann
xyanti, Rusiyann hrbi qdrti [sonadk birliy] imkan vermdi. Birinci
cahan hrbinin sonlarna yaxn Rus imperiyas ikinci df diz kd, 1917-ci
ilin fevralnda Rusiyada burjua inqilab, oktyabrnda bolevik inqilab ba
verdi. Asiyann jandarm Rusiyann ar duruma ddyn grn Asiya
xalqlar milli-azadlq v demokratiya urunda mbarizy baladlar. Lenin
v onun fikirlrini davam etdirn sovet tarixilri Asiya xalqlarnn bu
oyann oktyabr inqilab il balayrdlar, slind is bu, "jandarm"n
lm il bal idi.
Azrbaycanda da yen gnn n vacib mslsi kimi Yurd v El birliyi

174

(Vtn v Millt birliyi) problemi qarda durdu. Oktyabr-noyabr aylarnda

Rusiya i ziddiyytlrd axnaanda milli dibimiz Mirz Clil "Azrbaycan"
adl mqalsind ("Molla Nsrddin" drgisi, 27 noyabr 1917, 24)
Rusiyan "Qdim Rusiya hkumti" adlandrd. Bu gnl hesablayanda 80 il
bundan qabaq yazlm bu mqal bugndk z adaln
saxlamaqdadr, nki Yurd v El birliyimiz siyasi v inzibati baxmdan hll
edilmmidir v z hllini gzlyir. Mqalnin tarixi v bugnk
hmiyytinin byk dyrini gz nn alaraq onu btvlkl oxuculara,
insanlarmza tqdim etmyi qalmaz sayram v xahi edirm bu mqalni
aramla, cml-cml, sz-sz oxuyub dnn!

Clil MMMDQULUZAD

AZRBAYCAN
Ax, unudulmu Vtn, ax, yazq Vtn!
Dnyalar titrdi, almlr mayallaq ad, flklr bir-birin qard, milltlr
yuxudan oyanb gzlrini adlar v praknd dm qardalarn tapb
dalm evlrini bina etmy yz qoydular.
Bs sn haradasan, ay biar Vtn?!
***
Dnyav alm dyiildi, mnalar zg tbir xz eldi, yni bizim dilc
sylsk, o eylr ki sl mnalarn itirmidi, qaydb slini tapd - inna lillahi
v inna ileyhi raciun1, amma buna ham qail oldu ki, vtn, vtn, vtn;
dil, dil, dil; millt, millt, millt!.. Dxi bu dairlrdn knar bni-nvibr n nicat yolu yoxdur.
1

Qur'an aysindndir: "Biz Allahn bndlriyik v [lndn sonra] Ona trf [Onun
grgahna] qaydacaq" (Qur'an, "Bqr" sursi: 156) - red.

Bunuyla brabr, yni "bavcude inki" hr sz danld, hr mtlb l

vuruldu, ham phlvanlarmz z hnrlrini xartdlar meydana v lakin
bunuyla brabr bu qdr var ki, birc lazml sz ki, mnim zndeyizhlmi aparr - haman sz Azrbaycan Vtnimin stnddir.

175

Bzi vaxt otururam v papam qabama qoyub fikr gedirm, xyalata

cumuram, zmdn soruuram ki:
- Mnim anam kimdir?
z-zm d cavab verirm ki:
- Mnim anam rhmtlik Zhrbanu bac idi.
- Dilim n dildi?
- Azrbaycan dili!
- Yni Vtnim haradr?
- Azrbaycan vilaytidir.
Demk, nki dilimin ad trk-Azrbaycan dilidir, bel mlum olur ki,
Vtnim d Azrbaycan vilaytidir.
- Haradr Azrbaycan?
- Azrbaycann ox hisssi randadr ki, mrkzi ibart olsun Tbriz
hrindn; qalan hisslri d Gilandan dutub qdim Rusiya hkumti
il Osmanl hkumti daxillrinddir ki, bizim Qafqazn byk paras
il Osmanl Krdstanndan v Bayziddn ibart olsun.
***
Bilirsiniz bu shbt haradan yadma dd? Bu shbt oradan yadma
dd ki, ken hft Tiflisd mslmanlarn Milli Komitsind bir msly
baxlrd ki, aya, bizim bu mclisd n dil il grk mzakir olunsun? Biri
dedi rusca, biri dedi osmanlca, biri dedi ermnic. Axrda bel qrar
qoydular ki, trk dili mllimlrinin v mllimlrinin oxusu trkc
danma yax bacarmr, bu sbbdn bunlara izn verilsin ki, rusca
dansnlar. O ki qald rus darlfnunu oxuyub baa xan bzi zvlr bunlara da izn verildi ki, rusca dansnlar. V hqiqtd, mn ki gedib
smk sndrb illr il kafirlr iind limi murdar prafessorlara ver-ver
elm oxumuam, insafdrm ki, bugnk gnd d oxuduum elmi gizldim
v rusca danmaym? Hrnd mclisd oturan snaflar v htta axundlar
rusca danlan mtlblri baa dmrdlr, chnnm dmrdlr,
gora dmrdlr!
***
O ki qald Bak qurultaylarnda olan sliq[y], bu bard yaxs budur ki,

176

he danmaym; onsuz da, dmnimiz oxdur, xbrdar olarlar v glib

baxb v qurultaylarmzda olan nzm nizam grb biz gz vurarlar, nki
ndns, bizim bdxahlarn hams bdnzrdir.
***
Ax, gzl Azrbaycan Vtnim! Harada qalmsan? Gl, gl, bir gl gr bizi
zornan rusca dandran trk qardalar bizdn n istyirlr. Ay torpaq
ryi yeyn tbrizli qardalarm, ay kepapaq xoylu, mekinli, srabl,
coruslu1 v moruslu qardalarm, ay bitli maraal, mrndli, glstanl qulibiyaban vtndalarm, ey vhi rdbilli, qlxanl2 bradrlrim! Glin,
glin, glin mn bir yol gstrin! Vallah alm ab! Axr, dnyav v alm
dyiildi, hr bir ey qaydb z slini tapd, hr mtlb l vuruldu, glin biz
d bir df oturaq v ke papaqlarmz ortala qoyub bir fikirlk grk
haradr bizim Vtnimiz.
1

goruslu - red.

xalxall - red.

Glin, glin, ey unudulmu Vtnin crq-mrq qardalar!

Glin grk beikd yad milltlrin sdn mmi, Vtnimizdn
yadram v milltimizin ruhundan xbrsiz bir para millt
balarmz siz n gn alayacaqlar.
Niy sakitsiz, ey mnim lt-ryan Vtn qardalarm?!.

Rhmt sn, Mirz Clil, min rhmt! Bu gn d milyonlarla Azrbaycan

trk sn dediyini deyir: "Ax, gzl Azrbaycan Vtnim, harada
qalmsan?!". Ancaq sn rahat uyu. Artq millt, el oyanmdr. Rus
imperiyas diz km, fars ovinizmi yetim qalm, Btv, Azad
Azrbaycan urunda xalq-azadlq hrkat balamdr. Azrbaycan
btvlck, o zaman Sizin kimi btn ulularmz ziyart edck, sizlr
mjd gtircyik!
ndi d Clil Mmmdquluzadnin "Millt" mqalsinin bir parasna diqqt
edk:

177

MLLT
"Millt" lfzi randa yoxdur. N qdr ki qamuslar1 vrqldim, n qdr ki
camaat iind dolandm, "millt" szn n eitdim, n d bir kitabda
grdm.
O yerd ki lt kitabnda grk yazlayd "millt", orada "millt" vzin
yazlb "xs". O yerd ki sz dnd millt sz danla, orada "xas"
lfzi istemal olunur2. V mhz bu sbbdndir ki, bizlrd millt qurular
xsi qurular klind zhura glir, milli ilrimiz vzin xsi dstgahlar
peyda olur.
1

Ensiklopediyalar, ltlri - red.

"xslr" sz ildilir - red.

Bu shbtin bir mxtsr tarixi var.

Qdim srlrd d bel imi, yni millt ibart imi bir xsdn, ya bir ne
xsdn. Millt yox hesabnda imi. Ta ki, ortanc srlrin vailind mhur
filosof Demokrit birinci df olaraq syldi: "millt, millt" v byan etdi ki,
hr mmlktin tk sahibi var ki, onun ad milltdir.
Bir qdr vaxt bu shbt yen framu oldu. Ta ki, miladi tarixinin min yeddi
yz doxsan nc ilind yer znn n ncib milltlrindn hesab olunan
Firngistan camaat yen bir ss il dedi: "millt", "millt!".
V bundan sonra Firngistan milltprstliyi saysind yer znd ox-ox
milltlr trbiy olundu, milltilik v azadixahlq bayra cmi mmlktlr
sirayt eldi v onlarn cmlsind biz d bir ynglvari hrkt gldik. V
lakin birc frqi buradadr ki, biz dxi istmdik qeyrilr tqlid edk, biz
zmz n mxsusi bir azadlq fabrikas bina etdik ki, bu fabrikadan xan
mal firng v Avropa azadixahlna oxamasn, nec ki, msl n,
karxanas, ya ki, ba fabrikas. Bs nki Qrb mta il rq mta
mabeynind1 hmi bir frq var, hminin Qrb azadixahl il bizim
azadixahlmzda hmn tfavt ml gldi ki, biz azadlq binalarmzn
bnvrsini xas stnd tikdik; millt stnd tikmdik!
Ancaq bunu bil v eit ki, mmlkt v camaat cmi fraddan2 ibartdir,
yoxsa o czbz v dkan, bamaq v kmr, o lt bambl qardalar
nzrdn salb byk xas zv bt qrar versn snin azadlq
fabrikann mta qeyri milltlr iind o qdr rvac tapmaz v axrda
fabrikan balamaa mcbur olub mttl qalarsan. Onda dxi mndn
ksm!

178

Arasnda

2 Frdlrdn - red.

Mirz Clilin yaradclndan gtirdiyimiz bu iki misalda dil, millt v Vtn

problemlrin yaz, mtfkkirin mnasibti apaydndr. 1902-ci ildn
balayan Azrbaycan xalq-azadlq mbarizsind btn xalqn
qarsnda sasn bu problem - milli ideya qaynann trkib
hisssi dururdu. O vaxt Azrbaycanda, htta Varava, Peterburq, Moskva,
Tiflis, Kiyev, stanbul v Tehranda el bir Trk-Azrbaycan ziyals, aydn
taplmazd ki, bu mslni dil gtirmsin, yaz yazmasn. Baqa dillrd
tlim v thsil grb z dilin xor baxanlar, etinasz yanaanlar milli
dbiyyatmzda daim istehza il anlm, satira hdfin evrilmilr. Sabir
bellrini "rfa mar" adl satirasnda z dillri il bel laa qoyurdu:
Xolamarq bir para nadanlar,
iveyi-nisvani-mslmanlar.
Neylyirik Fatma-Tkzbanlar?
Annalar, Sonyalar yanlarq.
Ay brkallah, n gzl canlarq!
.
nteligentlik, bu ki bhtan deyil,
Trk1 danmaq biz ayan deyil,
Trk dili qabili-irfan deyil,
Biz buna qail olan insanlarq
Ay brkallah, n gzl canlarq!
1

Trkc - red.

Yaxud Sabirin z vaxtnda v indi d minlrin, htta uaqlarn zbr bildiyi

"Millt nec tarac olur-olsun, n iim var" eri.
Baqa bir erind Sabir zn xalqa tutub deyirdi:
Dindirir sr bizi, dinmyiriz,
Atlan toplara diksinmyiriz;
cnbi seyr balonlarla xr,
Biz hl aftomobil minmyiriz.
Qu kimi gyd uur yerdkilr,
Bizi gmd yer minbrdkilr.

179

Baqa bir erind:

Aladqca kii qeyrtsiz olur,
Nec ki, alad ran - oldu deyn airin mqsdi Vtn vladlarna alayb-szlamaqdan bir ey hasil
olmayacan anlatmaqdr. O daha baqa bir erind x yolunun
azadlqda olduunu gstrrk deyir: "Hrriyyt olan yerd d insanlq
olur!". Azadl-Hrriyyti insanln tyinat sayan air xalqn azadla
sslyirdi.
Azrbaycan xalqnn 1902-1917-ci illrd azadlq urunda mbarizsi
z nticsini verdi; 1918-ci il may aynn 28-d mstqil, Qrb deyilii
il Azrbaycan Demokratik Respublikas, rq deyilii il Azrbaycan
Xalq Cumhuriyyti yarand. 1920-ci ild Azrbaycann gneyind
Azadistan dvlti quruldu. Btv, Azad Azrbaycann yaranmasna
tarixi imkan yarand, yol ald. Azadistan dvltinin bas eyx
Mhmmd Xiyabani ADR-in bas Mmmdmin Rsulzaddn
kmk istdi v birg faliyyt dvt etdi. Btv Azrbaycan xritsi
kildi, czld.
1919-cu il v 1920-ci ilin birinci yars Azrbaycann Btvly
duyusunun, milli btvlk ruhunun n yksk zirvy atd dvr idi.
Bu dvrd Xiyabaninin bal altnda olan Azrbaycan Demokrat Firqsi
Azrbaycan xalqnn fikrini, mumi ruh haln tmsil edrk znn "ziz
hmfikirlr, dyrli hmvtnlr!" balql mracitind "Demokratiya, oyan,
fkari-mumiyy, toplan, hazr ol!.. Qeyrt, ey vtndalar, qeyrt!.. Azad v
mstqil Azrbaycan xalqna eq olsun! O, qurtulu v xobxtlik yolunda
irlilyir!" deyirdi.
Hrmtli oxucu-vtnda, 1902-1916-c illrd ictimai-siyasi, dbi-bdii
mhitimizd ba vern oyan, yksli 1916-20-ci illrd Millt-Vtn
(tmiz trkc desk, El-Oba, ya da El-Yurd) sevgisi birg dnc v
ruhumuza hakim ksilmi, Azrbaycann btvly bitkin bir siyasi
mfkury evrilmi, Mmmdmin Rsulzad v eyx Mhmmd
Xiyabani kimi dahi ndrlrimizd tcssm etmidir. Ona gr d bu iki
dahinin srlrini v xlarn dn-dn oxuma xahi, gnclrimizdn
is hm xahi, hm d tlb edirm! Gncliyimizd, bir-iki kiik yazlarn
xmaq rti il, onlarn irsi il yaxndan v drindn tan ola bilmdiyimiz
gr, drin iztirab hissi il yaayrdq. Bu irsi yrnmk, ona yiylnmk bir
xobxtlikdir!
1920-ci ild Azrbaycan btvly yaranan bir anda, elimizyurdumuza qar siyastd arlardan - Rusiya imperiyasndan
frqlnmyn, ksin, onlardan daha qddar v qanin olan Leninin

180

mri v xalqmzn qddar dmnlri Stalin, Mikoyan, Serebrovski,

Kirov, elc d aldanaraq bu byk tarixi cinaytd itirak edn
Nrimanov v baqalarnn li il Azrbaycan Demokratik Respublikas
devrildi, qrnlar ba alb getdi, stndn bir ne ay kendn sonra
Tehran irtica rejimi rus kazak alaylar il lbir olub Azadistan dvltini
devirdilr. Rusiya v Tehran xalqmza qar tarixi cinaytlrini bir daha
tkrar etdilr.
1920-25-ci illrd Btv Azrbaycanda yz minlrl trk ldrld,
xalqa divan tutuldu. Bu xalqn bir suu vard: Btvlk v Azadlq
istyirdi - el-oba btvly, azadl!
Qanin-quldur Stalinl qanin-quldur Rza xan v onlarn rejimlri birbirin dmn olsalar da Azrbaycan trklrini ara vermdn qrmaqda,
soyqrmlarnn tkilind bir idilr, bir-birindn geri qalmrdlar. Bu el bir
vhilik, el bir barbarlq idi ki, onu tsvir etmk, qlm almaq hl ki,
mmkn olmayb, blk he mmkn olmayacaq da! Azrbaycan trklrini
fiziki mhv etmyi qarlarna sas mqsd kimi qoyan Stalinlr, Rza xanlar,
Mikoyanlar, daha kimlr v kimlrin iyrnc, barbar faliyytlri nticsind
hyatlarna vida etmi ata-analarmzn, bac-qardalarmzn saysn tyin
etmk mmkn deyil. Tkc kinci dnya mharibsind Azrbaycann
gneyind yarm milyon, quzeyind is milyonlarca trk qtl yetirildi, szn
sl mnasnda, xalqmz soyqrmna mruz qald.
Btn bu milli zab v ignclrd lm-dirim irisind yaayan xalqmz
bir an da olsa z azadlq v btvlk ruhunu itirmdi. Byk eyx Xiyabani
demikn: "Bli, azadlq bir ruh kimidir, bir milltin cismin girirs onu da
ruhladrr".
1942-ci ild Azrbaycann gneyind Azadlq urunda balayan xalqazadlq sava nticsind 1945-ci ild mstqil Azrbaycan Demokratik
Respublikas dvlti yarand. "Btv Azrbaycan" dncsi v istyi milli
urumuza hakim ksildi. Ancaq 1946-c ild AB v Byk Britaniyann
razl il Stalin v Phlvi rejimi bu dvltimizi d yxdlar. Bir sra
aradrc tarixilr bu msld Qvamssltnnin sas rol oynadn,
Stalini aldatdn yazrlar. Bu, dz deyil. Bu msld Vainqton,
London, Moskva v Tehran hmfikir idilr, bu fikirlrini d birg hyata
keirdilr. Stalin Qvamssltn v Phlvi rejimi il hmfikir
olmasayd bu yeni dvltimizin bas Seyid Cfr Pivrini zorla
Bakya gtirtdikdn sonra ldrtdrmzdi.
Bir daha xatrlatmaq istyirm ki, Azrbaycan trklri azadlq v btvlk
istyindn, idealndan bir an olsun bel z dndrmmilr. 60-70-ci
illrin nsillri son yarm srin tarixini, dbiyyatn aradrr, hr yerd, hr
zaman mzakir edir, ayrca olaraq da Pivri hrkatnda fal itirak
etmi gneyli gnclr, alimlr bu mzakir v danqlarda fal itirak edir,

181

Sovet ttifaqndan, Stalindn, phlvilrdn nifrtl sz ardlar.

Azrbaycann fiziki blnmsindn zab kn dib v airlrimiz bu zab
erlrind dil gtirir, bu mvzuya hsr edilmi srlr ldn-l gzir, dillr
zbri olurdu. Bxtiyar Vahabzadnin "Glstan" poemasnn zn
tlblr, mllimlr l il, ya da yaz makinasnda krb yayrdlar.
Alovlu yurdsevr air Xlil Rza (o zaman zn "Odsevr" ayamasn
gtrmd) "Mftill sarnm yaralar" srind v baqa srlrind
yazrd:
Azadl istmirm damc-damc, qram-qram,
Qolumdak bu znciri qram grk, qram, qram!
Azadl istmirm bir hb kimi, drman kimi,
styirm Azadl dniz kimi, mman kimi!
Ya da:
lk yand, Vtn yand,
Qzl pul tk xrdaland,
Dvlt getdi, var taland
O sahild, bu sahild!
Fzulim bir qmli neydi,
Yarasna kimlr dydi?
O, bir dmi qara geydi
O sahild, bu sahild?!
"bi-hicran yanar canm"
O sahild, bu sahild!
"Tkr qan emi-giryanm"
O sahild, bu sahild!
Hm o tayda, hm bu tayda.
Azrbaycann btvlk v azadlna he bir an inamn itirmyn Odsevr
Xlil qti bir etiqadla deyirdi:
Millt dustaq, Vtn mhbs,
Han Babk, Korolu bs?!
Dnya bel qala bilmz
O sahild, bu sahild!
Hm o tayda, hm bu tayda!
O zamann mbariz yurdsevr, eli gnclri v aydnlarnn oxu bu erin ya
btnn, ya da myyn bndlrini zbr bilir, yncaq, toy v
grlrind uca ssl deyirdilr.

182

ox sevdiyimiz erlrdn biri d "Komsomol poemas"nda Smd Vurunun

yaratd surtlrdn birinin - Trk zabiti Sbri byin dilindn dediyi szlr
idi. S.Vurunun orada baqa mqsdl, trk zabitini tnqid mqsdil dediyi
bu szlri biz z mqsdimiz, mslkimiz n deyirdik:
vt, fndilr! arxn grdii
Qocaman Trkly glmyor oxdan1,
mid ksmylim atlan oxdan
Vatan lalzardr, millt prvqar,
Onun gylr kadar amllri var.
Ayrlq ldrr millti hr an,
Saatlar vurduqca yetiiyor zaman.
Ayrlan qvvlr birlmlidir!
Vatan bir topraa yerlmlidir!
1

Biz bu misran bel deyirdik: Bu qocaman Yurda glmyor oxdan!

zmzd, gncliyimizd v mumiyytl, xalqmzda drin iztirab, el-oba,

millt-vtn drdi, kdri il yana bir mbariz ruh vard - "Dur ayaa, ya
azad ol, ya tamam yan, Azrbaycan!" ruhu!
Hrriyyti-vicdan ki deyirlr, ad vardr,
Ol huri drau el ryalar iind.

mzasn qoymu mill vraqi-hyat,

Yox milltimin xtti bu imzalar iind!

, i n qdr istr isn qanm, zalm,

Bir gn grrm qann shbalar1 iind!
(Mhmmd Hadi)
Ozamank gncliyimizin ruhuna bir mbarizlik, bir dyknlik hakim idi.
Kemiimizdn, tariximizdn ideallar soranda, axtarnda sanki bir yar
var idi. Kimisi Babk Xrrmini (Cfr Cabbarlnn "Od glini" dramnda bir
ad da Elxan Bilgnli kimi verilmidir), kimisi ah smayl Xtayini, kimisi
Korolunu, kimisi Sttar xan z n daha byk ideal sayrd. airlrin
arasnda n ox Mhmmd Hadi, hmd Cavad, Hseyn Cavid, Mikayl
Mfiq sevilirdi. Bunun bir sbbi onlarn srlrindki mbariz romantizm
idis baqa bir sbbi d milli ruhun trnnmnd v bolevik
diktaturasna boyun ymdiklri n hyatlarnn facivi sonluunda idi.
Bel ki, bu drd milli, yurdu airin qbirlri d haradadr, biln yox idi.
Mn lmdn vvl vtnimdir mn mqbr,
nki vtnimdir, buna olmam ki, mkddr!2 deyn Mhmmd Hadi hm d bildirirdi:

183

Bxtim kimi olsun kfnim, yni siyhnak,

Heykl dilmm, heykli-qbrimdir o flak.
Millt iq olsun, mni udsun bu siyh xak3,
Ancaq dilrm qvmm ola sahibi-idrak.
drak olanlar mni sonra qanacaqdr,
Bir qvm dirildn d cahanda qanacaqdr.
1

Qdh, bad - red.

Vtnim mqbr (mzar) olduuna gr buna (lmm) kdrlnmrm! - red.

Qara torpaq - red.

Mqbri olmayan, qbri taplmayan, ruhunu milltinin, yurdunun ruhuna

qovuduran dahi airlrimizdn biri d hmd Cavaddr. O deyir:
Soranlara bn bu yurdun
Anlataym nsiyim?
Bn eynnn bir milltin
"Haqq" baran ssiyim!
Tkc dahi bir air deyil, bir milli qhrman hmd Cavad "Sndn tr can
vermy cml hazrz!" - dedi v Azrbaycan urunda da cann verdi. Kim
n deyirs, desin, Tanrnnm, tbitinmi, tarixinmi bir bdi dalt hkm
var; uzun illr kedi, hmd Cavadn eri Azrbaycan xalqnn himni oldu ulu bir dahiy ulu, hm d bdi bir heykl! Ey Trk elinin, Azrbaycan
yurdunun byk r olu ri, snin yurduna, el-obana rman etdiyin himni
qrurla oxuyacaq, arxasnca da sylycyik:
rpnrdn, Qara dniz,
Baxb trkn bayrana!
"Ah!, - deyrdin, - he lmzdim
D bilsm ayana!".
ncilr tk gl yoluna,
Srmalar sp sa-soluna!
Frtnala1r dursun yana,
Salam trkn bayrana!

Gm, yaxud qzl saplar - red.

Ey byk mcahid, ey anl hid, Tanr bu mqdds arzunu, dilyini d

yerin yetirdi. Bu gn Trk bayraqlar bamzn stnd v btn dnyada
184

dalalanr, snin ruhun kimi gylr kilir, ykslir.

Daha bir dahimiz! Hseyn Cavid: "Bir zaman glck imal aysnn drisi
atlayacaq, mstbid rus znciri qrlacaqdr!". imal aysnn drisi atlad,
mstbid rus znciri qrld, ey anl hid!
XX yzil Azrbaycan siyasi v bdii dbiyyatn yaxndan aradrsaq
yurd, el-millt v dil aid dnc v yazlar bir ne cild kitab edr.
ox acdr ki, grkli olan bel bir i indiydk grlmmidir.
nanram ki, yaxn illrd bu aradrma aparlacaq.
Burada bir-iki misal gstrmkl biz yaznn bu blmsini ycamladraraq
qurtarmaq mcburiyytindyik.
60-70-ci illr gncliyi bir xalq erini ruhunda, dncsind v aq olaraq
sslndirirdi:
Duman, gl get bu dalardan,
Dalar yen bar eylsin!
N gzlrim sni grsn,
N knlm qubar eylsin!
Bir d: "Vtn eqi babalardan qalm ziz bir yadigar" (S.Vurun) v
"Ustadmz deyib hedir Vtnsiz can, Azrbaycan" (hriyar), "Vtn mn
oul des n derdim, Mamr olub qayalarda bitrdim!" (M.Araz) v baqa
er paralar dillr zbri idi.
Bir szl, yurd, el, dil btvlymzn ruh qaynaqlar baqa yerd yox,
milli dbiyyatmzda, tariximizd v mdniyytimizd idi.
Dorudan-doruya, insan ilk anda iyirminci yzil Trk dahilri: li by
Hseynzad, smayl by Qaspral, Mmmdmin Rsulzad, Mustafa
Kamal Atatrk, eyx Mhmmd Xiyabani, Mhmmd Hadi, hmd
Cavad, Hseyn Cavid v bir oxunun peymbrliyin arr, z-zn
"bunlar ki peymbrdir" deyir. Bir qdr geni v drin dnnd grr ki,
burada armaa yer yoxdur, nki Ulu Tanr z bu dahilri xeyr calam
v Kitabnda buyurmudur: "Sizin n xeyirliniz z milltini mdafi edndir".
Yen buyurmudur: "Kim xalq sevirs, mn d onu sevirm. Kimi xalq
sevirs mn d onu sevirm".
Bununla yana, hz. Mhmmd peymbr buyurmudur: "Mndn sonra
mmtimin iindn el byk bilginlr xacaqdr ki, onlar kemi
peymbrlrin oxundan stn olacaqlar".
Bu yaznn bu blmsini ulu Atatrkn szlri il bitirmk istyirm: "Tbiti
il bir torpaq paras durub dururkn Vtn olmaz. Torpaqlar Vtn yapan

185

qan, iman v rfandr - qan, iman v franla yorulacaqdr ki, llad bir
corafiya paras Vtn olsun!".
Bir d qeyd edim ki, bu yaznn ikinci blmsin bir ne yeni lavlr etsm
d btv-btvn onun sas 1975-ci ild, hbs edildiyimdn qabaq
yazlmd. Orada toplanan dbiyyatn byk bir blm yadmda dqiq
qalmayb, indi yazdqlarm da yaddamda qalanlarn bir hisssidir, onu da
bir sra dost, tan v cbhdalarmn tkidli istyin gr yazdm.
Yaznn nc - "Azrbaycan nec birl v birldiril bilr?" adl
blmsi slind bir plan-proqram idi, bir sra yerlri mslht sciyysi
dayrd. Burada onu aqlamaa ehtiyac duymuram. Ona gr ki,
Azrbaycann btvly, ya da daha dorusu, Btv Azrbaycan inda,
Btv Azrbaycan yolunda milyon-milyon Trk toplamaqdadr. Mn d
zm bu yolun bir sgri sayram.
Bu gn hmin yaz yazlan vaxtdan iyirmi be il, yandrlan vaxtdan
iyirmi iki il keir. Bu zaman axarnda ideya daha da gclnmi, mnim d,
yz minlrl yurddamzn da dil, millt v yurdumuz haqqnda bilgimiz qatqat artmdr. Yeni rait yeni sullar, yeni yollar gstrir v tlb edir.
Yalnz bir sas tezisi gstrmk istyirm ki, mn o zaman da, indi d
Btv Azrbaycan mslsini siyasi yollarla hll etmyi stn tutub
silahl mbarizni son ar sayrdm v sayram. O zaman tlb edirdim
v bildirirdim ki, SSR Konstitusiyasna (Anayasaya - sas Qanuna) gr,
ttifaqn trkibindn bir respublikann istdiyi vaxt xmaq hququnu sas
alaraq Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas SSR-nin trkibindn xb
mstqil dvlt olmal, Btv Azrbaycan mslsini Birlmi Milltlr
Tkilatnda mzakiry xarmal v mslni BMT-nin vasitsi il hll
etmlidir. Azrbaycan z arzu v tlbini hyata keirmk n
blnm lklr: Almaniya, Koreya, Ymn, Vyetnam v baqalar il
ibirliyin qoulmaldr. Yeri glmikn, qeyd edim ki, hamnn bildiyi kimi,
Vyetnam silahl mbariz, Almaniya dinc siyasi yolla birldi.
ndi is Azrbaycan xalq bu mslni ATT, slam Konfrans [Tkilat] v
baqa uluslararas (beynlxalq) tkilatlar qarsnda da qaldra bilr. Btn
siyasi yollara ba vurulmal, gr mqsd ld edilmzs son ar
olaraq Azrbaycan silahl mbariz yolu il birldirilmli, birlmli,
btvlmlidir!
***
Bli, yen qaydaq Siz, cnab kemi KQB-nin (DTK) kemi Ba
prokuroru, Sizin dediyiniz "Azrbaycann birldirilmsi zrind
dnclr" adl yazmn sas mayas bu nc yazdqlarmdan ibart idi.
Mn silahl mbarizni son ar saymam. Siz is mnim btn fikirlrimi
bir yana qoyaraq, yalnz birindn yaparaq "ay camaat, baxn, bu adam sizi

186

lm, qana arr, gnclrimizi qan tkmy qzdrr, qrna vermk

istyir" dey yalnz bir istyiniz nail olmaq arzusunda idiniz v o fikirdn d
l k bilmmyiniz Sizi trk etmyn mrzinizdir - "xalq dmni"
tapmaq, taplmazsa da r v bhtanla "xalq dmni", "faist", "agent" v
sovet dvrnn baqa damalarn vurmaq.
Cnab prokuror, dorudanm, Siz hl d hiss etmirsiniz ki, tarix KQB-ni
dfn edib?!
kincisi, gr Siz xalqmz z azadl v btvly urunda silahl mbariz
aparmaqdan qorxutmaq istyirsinizs ox nahaq; btn Azrbaycan xalq
bilir ki:
Bayraqlar bayraq yapan stndki qandr,
Topraq, gr urunda ln varsa Vatandr!
Bir gn glck, Azrbaycan xalq szn hr cr demy v ona ml
etmy imkan tapacaqdr. O gn uzaqda deyil! Kim Azadlq v Btvlk
urunda silahl mbarizy qardrsa Sttar xann, Bar xann,
Mmmdminin, Atatrkn, Xiyabaninin, Pivrinin yolundan
kilsin!
***
Sonda gldik minlri, yz minlri a-ba salan "mktubun" mslsin. Bu
mktub-nsiht, yaxud mktub-vsiyytnamni kim yazb? Cnab
kemi prokuror Ymn Yusifov, indiki deputat Asya Manafova, cnab r
v bhtan eypurusu, Akademiyann mxbir zv Nizami Sleymanov,
cnab "xobxtlr", inanrsnz inann, inanmrsnz inanmayn, mn
yazmamam, mktub mnim deyil! Mn bunu istintaq v mhkm zaman
dflrl bildirdim, ancaq kims mnim szm qulaq asmad. Dn-dn
bildirdim ki, mn evli deyilm, bunu ham bilir, nec ola bilr ki, mn hyatda
olmayan "olum"a mktub-nsiht yazam?
Mktub "Yamur" adl bir uaa mracitl yazlb. Bli, KQB axtard,
Azrbaycanda Yamur adl adam (ua) tapmad. ayi yayd ki, bs
sn dem, blfz Misird ilynd orada evlnib, bir olu olub, uaq
anas il Misird qalb, Bakdan oluna yazd bu mktubu
gndrnd KQB-nin lin keib.
All adamlar bel sual qoymudular: deyk ki, bu dzdr. Bs onda
mktub niy rusca yazlb? Misr mktub, misirli qzndan olan oluna
ya rbc, ya da trkc yazlmal idi.
KQB bhtan-ayisinin mkann dyidi: sn dem, Leninqradda 6
aylq aspirantura mzuniyyti dvrnd bir rus qz il evlnib, ondan

187

da bir olu olub, adn qoyub Yamur, ona gr d mktubu rusca

yazb. blfz rus qz il evlndiyini gizldir, qorxur ki, z milltdn
dana-dana rus qz il evlndiyini bilslr ona inanmazlar,
hrmtdn dr.
Bir df htta qardam hbsxanaya mniml gr glnd dedi ki, bu
mktub mslsindn ham danr. Blk, dorudan da Leninqradda olun
var, bizdn gizldirsn? Onsuz da, olan oldu, ken kedi, gr el bir
ey varsa nvan ver, gedk, ailni gtirk; dnyann iini bilmk
olmaz - bar snin yadigarn qalsn!
Deyirlr yalan ayaq tutar, ancaq yerimz. Bli, sonda yerimz. Amma bu
KQB yalan, bhtan 75-ci ildn bugndk orda-burda yeriyir, htta
hyaszcasna mtbuatda da ara-sra tkrarlandrlr.
Niy bu mktubun haqqnda mn geryi ab demirdim? Birincisi, bu
mktubu o zamanlar KQB-d millti-trk kimi tannan mslkdam,
yaxnm Aydn by Abbasov bir kitabdan z xtti il krm, mn verdiyi
bir kitabn iind glib mnim kitablarmn arasna dmd. O zamanlar
onu da hbs etmk istyirdilr. stintaqda tez-tez onun adn kir, dostum
olduunu sylyirdilr, "sninl bir yerd hbsd yatacaq" deyirdilr.
Deyirdilr ki, respublikada bir ox pantrkist var, onlarn hamsn Sibir
gndrmk lazmdr. Hmin vaxt Aydn by ada Trkiyd siyasi-ictimai,
ideoloji cryanlar haqqnda namizdlik dissertasiyas zrind alr,
demk olar ki, aradrmasn qurtarb mdafiy hazrlard.
Mnim mhkmmdn bir az kemmi KQB Aydn by haqqnda istintaqa
balad v htta hazr dissertasiya iini aparb bir mddt KQB-d lkvlk eldi. Aydn by Akademiyada alrd.
Bir daha qeyd edim ki, Akademiyadan bir ox elmi iinin, aspirantn
hbs edilmsi nzrd tutulmudu. Onlarn siyahs da hazr idi.
Akademiyann ozamank prezidenti, indi rhmtlik Hsn Abdullayev
prezident v Azrbaycan Mrkzi Komitsinin zv slahiyytlrindn
istifad edrk buna imkan vermdi.
Aydn by Abbasov bu mktubu haradan krmd v niy rus dilind
idi? Bu mktub yen o zaman Akademiyann elmi iisi, elmlr namizdi
Esmiralda xanm Hsnovann kitabndan krlmd. sr rus dilind
idi. Esmiralda xanm bu srind btn Sovet ttifaqnda ilk df idi ki,
trklkl pantrkizmi ayrm, trklyn nec, pantrkizmin nec
olduunu ox geni thlil etmidi. Mn istmirdim ki, bizdn yana ba
blaya dsn. Onda bilsydilr onu da hkmn KQB-y arb, n az
dindirckdilr. O zamanlar hr hans bir vtnda ndn tris KQB-y
aranda onun yar can gedirdi, trafda bir xsnt balayr, dost-tan birbirin deyir, bundan xbr tutanlar o adama bh il yanar, dmnlri

188

onu qaralayr, dedi-qodu yayrd. Bir szl, KQB bir qan ana, chnnm
oca, zor v qorxu man idi.
Mn Esmiralda xanm uzaqdan tanyrdm, ancaq onun byk bacs Raif
xanm Hsnova mnim Universitetd mllimim olmu, XIX yzil
Azrbaycan dbiyyatndan drs demidi.
Bir d an indi deyim ki, zm bil-bil istyirdim ki, KQB
Azrbaycanda, Misird, Leninqradda Yamuru axtarsn, z yalnnn
ziyytini z ksin, dolasn, dolasn, zn doladrsn. Bu
"xobxtlr", deysn, zlrinin yalanna zlri inanmd. ndi d mnim
qarmda zlrini ox glmli duruma salrlar. Bunun nyi pisdir?!
Cnab "xobxtlr", bu mktubu n mn, n Aydn by, n d Esmiralda
xanm yazmq. yirmi iki ildn sonra sizlr hqiqti deyim: bu mktubtvsiyyni, yaxud mktub-vsiyytnamni 1941-ci ild may aynn 4-d
tannm Trkiy ideoloqu Hseyn Nihal Atsz Xoca, o zaman ya
yarmnda olan birinci olu Yamura mracitl yazb. Mktub bel balayr:
"Yamur, olum!
Bu gn tam bir buuk yandasn. Vasiyyetnameyi bitirdim, kapatyorum.
Sana bir resmimi yadigar olarak brakyorum. tlerimi tut, iyi bir Trk ol!
Kommunizm bize dman bir meslekdir. Bunu iyi belle"
Sonu: "Tanr yardmcn olsun! Nihal Atsz".
Cnab "xobxtlr", he sizlr ayb deyilmi?!
lav mlumat n deyim ki, Nihal Atsz 1976-c ild Allah rhmtin
gedibdir. Onun mktub yazd olu Yamur Atszn indi 57 ya var.
stanbulda yaayr.
Cnab "xobxtlr", indi bildinizmi Sovet ttifaq niy dald? Bhtan, yalan,
ayi, iftira v zor zrind dayanan dvltlrin sonu bel olur! Yalan,
Allahn dmnidir! Allah qoysa, ran da bu blaya glr!
Klki, 1996

189

II BLM

IXILAR
RAN TBRZN BR YUMRUU L
DAILACAQDIR
(Ordubad rayon halisi il grndki xndan. Klki, 30 dekabr
1994)
Azrbaycan Xalq Cbhsi v siz AXC zvlri, dorudan da, Milli
Hmrylik gnn yaratmaqla Azrbaycan xalqna ox mqdds v uurlu
bir bayram bx tmisiniz, ox byk v rfli i grmsnz. Azrbaycan
xalqnn birliyi namin tarixin shifsin qhrmanlqla yazdnz bu bayram
mnasibti il sizin hamnz, btn AXC zvlrini v byk milltimizi
rkdn tbrik dirm! Allah o gnn qhrmanlnda itirak dib lnlr
rhmt lsin! O gn bizim qhrmanlarmzdan, uaqlarmzdan Arazda
batanlar, hid olanlar oldu. Azadlq hammzn istyidir, lakin biz
azadlqdan, srhdlrin alndan dananda bu yolda qhrmanlq
gstrib hid olanlarmz h zaman unutmamalyq.
Dorudan da, gr biz gcl bir millt olsaydq bizi bu qdr paralaya
bilmzdilr. Biz hl xalqq, millt kimi formalaa bilmmiik. Millt kimi
yhudilr, almanlar formalablar. Biz srhdlri pozanda dyirdilr ki, KQB
oyun dzltmidi, siz d gdib oyuna ddnz. Biz yanvarda mbariz
apardq, barrikada qurduq, rus glib bizi qrd, ddidr ki, AXC aparb
camaat qrna vrdi! Halbuki biz baqa lklrin ordusunun lkmizi
ial tmsin qar ayaa qalxmdq, mqavimt gstrmidik. l
ldilr ki, insanlar z hrktlrin pman olsunlar, milltin z
qhrmanlndan zhlsi gtsin. Ancaq almanlar divar, hasar
sknd dyirdilr ki, grdnzm alman millti nc igiddir?! Oradan
skln dalar aparb muzylr qoydular. Bizd d l oldu, xalqmz
bunu tdi. Mn mftillrdn 3 hiss gtirmidilr, birini saxladm, ikisini
Almaniyada yaayan iki gnyli soydamza vrdim.
Mqayisy gldikd almanlara btn dnya kmk ldi v bunu
alman milltinin qhrmanl kimi qbul tdi. Azrbaycan sovt dmir
prdsini paralayan ilk millt idi, lakin biz ddilr ki, bunu KQB tdi.
Bu, milltin fksi idi, ars idi dyirdi ki, sn n vaxta qdr mnim
ortamdan dmir hasar kcksn?!.

190

Thtlur dyiln bir y var; hmi simlr, Gny hsrtl [baxb]

kirsn, bu hsrt thtlurda ylb qalr. N vaxta kimi ylacaq? Bir
balaca frst dn kimi kl basm od birdn pskrr. Mn buna vaxtil
hriyarda rast gldim.
Farsca 4 cildlik divan olan, o vaxta qdr trkc cmi iki qzl yazan, fars
dilinin masir ddlrindn biri saylan hriyar birdn-bir Hydrbabaya
salam kimi trkc nhng bir sr yaratd. Adam fikirlir ki, bu, nc oldu?
Sonra baa drsn ki, bu, ana laylasndan tutmu xalq dastanna qdr,
xalq fikrin qdr onun thtlurunda ylb qalm milli hisslridir. Birdn
frst dnd ryindki o frtna qalxb v bl bir srin yaranmasna
gtirib xarb. Siz fikir vrsniz bu sr xandan iki ay kmmi
Azrbaycann gnyindn tutmu quzyindk bu tipli srlr yazmaa
baladlar. l bil, hriyar birdn-bir btn milltin dilini ad.
Arazda o dmir hasarn paralanmas da l bl oldu. Xalq dmir hasar
qrd, datd, btn dnya fikirldi ki, grsn, n oldu, bs niy bunlar
mhv d bilmdilr? Bl olduqda Rusiya impriyasnn zn xof basd
v bl bir fikir ortala atd ki, guya bunu KQB z dib. Qtiyyn bl
dyildi! Bunu milltin z ldi, bu, milltin znn qhrmanl idi. O
gn uandan tutmu qoca qarsna qdr ham Arazn qranda idi,
n ucqar kndlrdn insanlar oraya toplamdlar. Bu, mummilli ruh
idi. Bu ruh qarsnda duran hr yi dadrd. ndi biz bu ruhu bir yr
ymaq qabiliyytini itirmiik. Biz bu ruhu bir daha bir yr ysaq istdiyimizi
d bilrik.
Biz bunu bilrkdn dkabrn 31-n salmdq, nki sabahs gn
yanvarn biri xristian bayramdr, qrmaq da olmaz, qrlmaq da. Yoxsa
21-dn Araz qrandan adrlar qurulmudu. Bl olan halda rus impriyas
ox pis vziyytd qald. Fikirldi ki, n dim v balad millti z iindn
paralamaa. Paralad v milli ruhumuzu datd. Milli ruh bizd vardr v
istniln vaxt ya bilr. Biz bunu tarixd grdk. Grmsydik dyrdik ki,
biz l tarixn blyik, amma grdk. Grdk ki, yanvar hadissind
SSR-nin trkibind olan btn milltlr rusun qorxusundan hl ssini
xara bilmynd Azrbaycan xalq bykl-kiikli mydanda yatd,
tank gldi, yrindn trpnmdi, tanklarn qarsnda dayand. Bu,
milltin ruhunun gcn gstrir.
Ndir bs bu qlbsizlik, uursuzluq, tkilatszlq? Tkil dn qvvlri
bir yrd olmaa qoymurlar, tz aldanrq. Birimiz rana, birimiz Rusiyaya
aldanrq v bl-bl millt paralanr.
Gny Azrbaycann gnyind d bldir ziyallar arasnda mxtlif
fikirlr mydana xbdr. Bizim idyamz budur v bu olmaldr: biz h bir
lkni mstmlk tmk istmirik, zmzn Gny v Quzy
blnm Azrbaycan adl tarixi torpaqlarmz var, bu ikisi birlib

191

vahid dvlt olmaldr. Bundan baqa yol yoxdur, bu, tarixin gdiidir.
Tarixin bu gdiind millt fal itirak dnd qurbanlq az olur, qyri-fal
itirak dnd vaxt itirilir v vaxt itirildikc qurbanlarn say oxalr.
Csartsiz xalq qrrlar, amma csartli xalq z bilrkdn qurban vrir v
sonra qalib glir.
Binasn siz AXC zvlri qoyduunuz bu Milli Hmrylik gn sizin
rfinizdir. Siz bunu tarix yazmalsnz, bununla fxr tmlisiniz, onu
xatirlrinizd diri saxlamalsnz. itdiyim gr, hazrk qyri-qanuni
iqtidar nmayndlri v hminin ran hkumti gstri vriblr ki, Arazn
qranda tdbir kirilmsin imkan vrilmsin. Amma dxli yoxdur bu,
tarix db v mn minm ki, milltimiz bugnk ar v sxntl
dvrn baa vurduqdan sonra bu bayram on qat yax kirck, 31dn 1-n kn gc ox adamlar Arazn qranda adr quracaq, o
adrlarn qranda tonqallar yandracaq v yanvarn 1-ni orada
qarlayacaqlar.
O gn 31 dkabr 1989-cu il hamya tccbl glirdi ki, bu ran, grsn,
niy susdu, Rusiya niy ssini xarmad? Bunun sirrinin xalqmzn ruhunda
olduunu tapa bilmirik v dyirik ki, yqin burada ran, yaxud rus
kfiyyatnn li vardr. Bzn qztlrd yazrdlar ki, ruslar buradan
havay gtmyiblr. Onlar gdiblr ki, qaytsnlar v qrsnlar. Onlar baa
dmrdlr ki, rusu mn xartmamam. Rus ordusunu Azrbaycandan
xaran v bir daha Azrbaycana qaytmasna imkan vrmyn,
birincisi, milltimizin gc idi (1994-c ilin 21 may mitinqini xatrlayn).
kincisi is, rus impriyasnn znn iridn rmsi idi. Rus impriyas
dalr. Onun gc yoxdur. Ordusu quldurlar ordusuna vrilib v bl bir
ordusu olan mmlkt dalacaq. Bir trfdn xalq z azadln istyir,
digr trfdn, xalqlarn azadln lindn alan impriyann qarmaqlar
ryb, zncirlri qrlb. Burada iki sas xtt vardr: impriyann
paralanmas, gcszly v milltlrin z azadln drk tmsi, bunun
urunda mbariz aparmas v qurban vrmy hazr olmas. Bu iki xttin
qarsn h n ala bilmyckdir. Bunu csur n xalqnn mqavimti
bir daha sbut tdi.
Yallarmzn gz impriyadan qorxub, amma gnclr qorxmurlar. Onlar
azadlq istyirlr. Bu csart glir v bizim yallarn qorxaql yavayava bu csartin xyrin shnni trk dir. Bu glir v bunun qarsn
h n saxlaya bilmyckdir. mpriyalarla dyn gnclik glir.
Bacarrsnzsa qabaa dn, onlar da aparn, bacarmrsnzsa tiraf din
ki, bacarmrsnz, qorxursunuz v kilin knara. Azadlq v inqilab
mslsini gnclik hll dir. Siz Azrbaycan birliyin o gncliyi
hazrlamalsnz.
Biz azadlq hrkatmzn birinci mrhlsini arxada buraxmq v
ikinci mrhl balamaqdadr. Yqin ki, yaxn glckd Rusiyann

192

Azrbaycana mdaxil imkanlar daha da azalacaq v rus impriyasndan

azad olan Azrbaycan gncliyi dayanmayacaq v btn faliyytini
Azrbaycann gnyin doru ynldckdir. O zaman Tbrizin bir yumruu
il ran darmadan olacaqdr, nki ran Sovt impriyas dyil, onun li
altnda byyn balaca impriyadr. Azrbaycann gnyind 30 milyondan
artq trk var v bu 30 milyonluq trk qarsnda ran dayana bilmz. ran
impriyas bu gcn qarsnda ox kiikdir.
Sizi bu mqdds gn mnasibtil bir daha tbrik dir v min olduumu
bildirirm ki, yaxn glckd Azrbaycan gncliyi Sizin yaratdnz bu
MLL HMRYLK gnn MLL BRLK bayramna virckdir.

BAYRAIMIZ DEYA QAYNAIMIZDIR

(Azrbaycann gneyindn gln bir qrup ziyalyla grd
xndan. Klki, 21 avqust 1995)
- Gn aydn, ziz, svimli xanmlar v bylr, ox hrmtli, istkli bac v
qardalarmz!
Drdlrimiz ox bykdr, ar v facilidir. Sizinl bu grd, bu shbtd
mn o drdlrin byklyndn, arlndan az danacaam v daha ox
myyn msllr toxunaraq sizinl fikir bldrmy alacaam.
Grdn mqsdimiz, mn l glir ki, fikir al-vrii n, fikird birliy
glmk n yollar arayb tapmaqdr.
Szsz ki, son 100 ild trk dnyasnda mhur fikirlrdn birisi d smayl
by Qaspralnn fikridir. O, trk dnyas n dild, fikird v id
birlik dy bir ar, bir fikir irli srmdr. nc dildn balamalyq,
yni dilimizi mumildirmli, mumi trk dilinin havas altnda, nfsi
altnda yazb-yaratmalyq, sonra bunu fikrimizd cilalamal, fikrimizd
mhkmltmliyik v daha sonra bu birliyi id gstrmliyik. Yni z
dilimizd dana-dana, shbtl-shbtl vahid bir fikr glib
xmal, sonra da o fikri id hyata kirmliyik.
Bu gn Azrbaycan hl d bl bir tinlik qarsndadr. Dzdr, onsuz
da, bizim dilimiz paralanmamdr, dalmamdr. Bu gn hr hans bir
rdbilli, mrndli, tbrizli, hmdanl dananda drbndli, bakl,
193

kili, naxvanl onu asanlqla baa dr. H bir uzaqlama

olmayb, dbiyyatmz bir olub, vahid qalb, dbi, insani v byk
yaradc ruhumuzu paralaya bilmyiblr, amma yn d ox tssf ki,
hllik myyn tinliklr, nqsanlar v satmazlqlar var. Bu gn
gzmzn nnd Azrbaycann quzyind Hydr liyv hakimiyyti trk
dilini ynidn Azrbaycan dili adlandrmaa chd gstrir. Stalin
dvrndn bri trklri bir-birindn ayrmaq n Azrbaycann quzyind
yaayan trklrin dilinin adn dyidirib Azrbaycan dili adlandrmdlar.
Bzn bunu Stalinin stn yxrlar, amma slind bu, Stalin trfindn
hyata kirils d rus impriyasnn khn siyastidir. Hl XIX srin
vvllrind Azrbaycan iki yr paralayan rus impriyasnn Tbrizd,
Bakda, Gncd v Azrbaycann digr blglrind olan mmurlar
impriya balarna yazb bildirirdilr ki, biz ya Azrbaycan btvlkl ial
tmli v onlar farslardan ayrmalyq, ya da bu mmkn dyils Arazn
imalnda yaayan milltin adn dyidirmliyik. Onlar aq surtd
yazrdlar ki, bu millt trk milltidir, Azrbaycann btn razisind
yaayanlar trklrdir v biz hkmn bunlar bir-birindn ayrmalyq. V
onlar Azrbaycan tamamil bir-birindn ayrmaq n, millti ruhn v
mnn sarstmaq n Arazn cnubundaklar trk, imalndaklar is
ouz adlandrmaq tklifini irli srdlr. Sonra bl bir fikir ortaya
atld ki, Arazn imalndaklar azrbaycanllar, cnubundaklar is
trk adlandraq v bununla da sbut dk ki, bu azrbaycanllar hmin
trklrdn ayrdrlar. V grrsnz, sonra kitablarda, romanlarda v
mumiyytl, sovt dbiyyatnda aldlar ki, Azrbaycann quzyind
yaayanlarn babalarn baqa yrlr aparb xartsnlar. Bunlarn hams
impriya siyastidir. Bununla da impriya bizim dilimizi bir-birindn ayrmaq,
onun adn dyidirmk, ona ouz dili, Azrbaycan dili, alban dili,
azri dili v s. adlar qoymaqla milltimizi adrb, vtnimizi paralamaq
istyibdir v tssf ki, bu istyin d nail olub. Biz is birlmk urunda
mbariz aparrq. Bu gn Azrbaycann gnyind d bu mbariz gdir.
Htta bl tlb olunur ki, randa trk dili ikinci dvlt dili lan dilsin. Bu, dil
urunda mbarizdir.
Ndir dil urunda mbariz?
Byk filosoflarn fikrin gr, gr bir millt z dili urunda mbariz
aparrsa, dmk, n ar v grgin vziyytddir, nki dil urunda
mbariz lmmk urunda mbarizdir. Dmk, biz bu gn hl qlb
urunda yox, lmmk urunda mbariz aparrq; dil urunda mbariz bu
dmkdir, yni millt hr yini itirmidir v lm ayanda yalnz dili qalb.
Dili d its tamam mhv olub gdir. Ona gr d son lm ayanda
lmmk n dilindn yapr v mbarizy balayr. Bunu h ks inkar
tmir. Bunu btn alimlr dmi v tsdiqlmilr.
Azrbaycann hr yrind svil-svil ilnn byk v nhng trk dilini
uzun mddt fars ovinizmi d limizdn almaa almdr, ona gr d

194

z dilimizd mktblrimiz olmam, bu dild yazb-yaratmaa imkan

vrilmmi, ona xor baxlm v l salnmdr.
Bl bir fikir vardr ki, n n XIV srdn sonra farsdilli poziya
mlubiyyt urad? Onun cavab bldir: XIV-XV srlrdn sonra trklr
z dillrind yazb-yaratmaa baladlar v artq fars dilind yazmadlar.
lbtt, gr fars dilind ah srlr yaradan trklr artq z dillrind
yazb-yaradrdlarsa, gr Nsimilr, Xtayilr z dillrind yazrlarsa,
dmk, fars dilin xidmt dn trk yoxdur v buna gr d XIV-XV
srlrdn sonra fars dili v dbiyyat tamamil tnzzl urad.
Son dvrlri XX sri gtrk. Dorudan da, XX yzild farsdilli poziyann
n byk nmayndsi ustad hriyardr ki, fars dilind n cildlik srlri
vardr. Dmli, ustad hriyar farsca yazmaqla fars dilini qaldrm v
yksltmidir. Bu gn randa trklrin hams fars dilind dyil, z dillrind
yazmaa balasalar fars dili tamamil sradan xb gdck v o zaman
fars dilinin n gcd olduu mydana xacaqdr. Nizamisi il, Xaqanisi il,
Qtran, Saibi il v fars dilin daim rvnq v travt vrn baqa trklr
indi z dillrind yazsalar, szsz ki, farslar z dillrini o sviyyy qaldra
bilmycklr.
Bu gn artq Azrbaycan lm ayanda dyil. Azrbaycann ox byk
vladlar, vtnprvrlri, Vtn v millt urunda mbariz aparan rlri
vardr. Bunlar gt-gd fikird birlik yaradrlar. Bu gn Gncdn olan hr
hans bir trkdn sorusanz ki, fars kimdir biz dostdur, yoxsa
dmn?, dyck ki, dmndir. Sbbini sorusanz cavab vrck ki,
onlar Azrbaycan ial altnda saxlayr, soydalarmza trk dilind
danmaa icaz vrmir, hr yi z llrin kirib bizi kl, qul sayr v
biz yuxardan baxrlar. V bu gn bir tbrizlidn, bir rdbillidn, bir
hmdanldan sorunsanz ki, Qaraba kimindir?, bizimdir dyck.
lc d sorusanz ki, rmnilr nc baxrsnz? Dyck ki, ialdr.
Yni bu gn Vtn birliyind fikir birliyi yaranbdr.
Bu gn siyasi urlu, Vtnini drk dn tbrizli, urmiyal, zncanl
dyir ki, biz Qaraba gc-tz azad dcyik. Bu gn bir qdr gzn
dnyaya am bakl, naxvanl, gncli, kili dyir ki, bir gn
glck v Azrbaycann rngli, ay-ulduzlu bayra Tbrizd
dalalanacaq v Azrbaycan tam mstqil olacaqdr. Bu yolda Arazn
hr iki taynda Qaraba n, Azrbaycann birliyi v mstqilliyi
n cann qurban vr bilck minlrl rlr vardr. Bu, fikird birliy
glmk dmkdir.
Bu fikird birliyin nticsi n olmaldr? VTNN AZADLII!
Ham yurdun birliyini, Vtnin v milltin azadln istyir. Biz bunu id
gstrmliyik. Bu gn Azrbaycann, Azrbaycan trk milltinin qarsnda

195

bu fikri id hyata kirmk problmi durur.

Bs biz n tmliyik? Biz btn dnyaya bildirmliyik ki, 40 milyonluq
Azrbaycan trk azad olub dmokratik bir raitd BTV v MSTQL
AZRBAYCAN yaradacaqdr. Bu yolda biz ciddi mbarizy balamal v
bununla da mslni hll tmliyik.
Mn l glir ki, artq dil mslsi, dil problmi arxa planda qalmaqdadr.
Fikir problmi qabaa xm v artq fikird birlik yaranmdr. Yni b millt
lm ayanda trpnib qabaa gdibdir, lm ayandan qurtarbdr, ona
gr ki, dizi bir millt kimi lm ayana srklyn rus v fars ovinizmi
artq dnyada z mvqyini itirmkd v dalmaqdadr. Bu gn bir
milyonluq n xalqnn qarsnda aciz qalan rus impriyas, szsz ki, 40
milyonluq Azrbaycan trkn zn kl d bilmz, onun dvltini,
Vtnini parala bilmz. gr ruslar gri kilir v mlub olurlarsa bs
onda farslar n dcklr? Mn l glir ki, farslar zlri haqqnda
dnmlidirlr. Biz onlara dmn dyilik. Bacarrlarsa z
torpaqlarnda z dvltlrini qursunlar v bizdn llrini ksinlr.
Mslnin mahiyyti budur.
Kim n dyirs dsin Azrbaycan mstqil olacaq v gc-tz z dvltini
yaradacaqdr. Bu dvltin adn baqa cr d qoymaq olar: Azrbaycan
Fdral Rspublikas, Birlmi Azrbaycan Rspublikas, [Azrbaycan
Birlmi Rspublikas] (yni Amrika Birlmi tatlar olduu kimi) v s.
Azrbaycann uzaq bir nqtsind, msln, krdlr d ola bilr ki, onlara
da muxtariyyt vril bilr. Yox, krdlr z mstqil dvltlrini qurmaq
istrlrs biz buna man olmarq; bu, onlarn z ilri, z problmlridir.
Htta farslarn bir iddsi d Birlmi Azrbaycan Rspublikasnn
trkibind yaamaq isty bilr. Ancaq bunlarn hams sonrak
problmlrdir.
Bs gr Azrbaycan mstqil olmaq, z dvltini qurmaq istyirs
dnya buna nc baxacaq? Birdflik bilmk lazmdr ki, Azrbaycan
xalqnn bu iradsin qar dmn olan iki qvv vardr: rus v fars
ovinizmi. Bildiyiniz kimi, bunlar da dnyada gt-gd mlubiyyt urayr
v artq o zaman glib atmdr ki, onlar zlrinin talyi haqqnda
dnsnlr. Digr dnya dvltlri is n az Azrbaycann birlmsinin
v tam mstqil dvlt qurmasnn lyhin olmayacaq.
Szsz ki, birlmnin yollar mxtlif ola bilr. Birinci yol dmokratik
yoldur Sovt impriyasnda olduu kimi. 15 dvltin ox asanlqla, ox az
qan tkmkl, htta bzilrinin h bir qan tklmdn mstqil olduu kimi,
Azrbaycann gnyi d mstqil ola bilr. Bu, dmokratik yoldur v randa
diktaturann ziflmsi, libralizmin inkiaf nticsind ba vr bilr. Biz
bzn dyirik ki, lb-qrlb mstqillik ld dcyik. Lakin bunu baqa cr

196

d dnmk olar azadlq v mstqilliyi siyasi mbarizni dzgn

aparmaqla da ld tmk mmkndr. Bizim xalqmzn zif chti
orasndadr ki, tkilatlanma tin bacarrq v siyasi mbarizd fal
xalqlardan dyilik. Xalq kimi siyasi faliyytimizd zifik. Biz bu gn dnya
siyastind ox fal rol oynayan amrikanlardan, yhudilrdn yrnib bu
sahdki nqsanlarmz ortadan qaldrmalyq.
Bu gn bl bir shbt gni yaylb ki, ran dadrlar. ran kim dadr?
Azrbaycanlm? Xalq Cbhsimi? Dadan kimdir? Htta biz bilirik ki, ran
mscidlrind Xalq Cbhsin lnt oxutdurma nn halna gtirmilr.
ran hakim dairlrin atdrmaq lazmdr ki, bu, doru dyil. ran n tbrizli
dadr, n Xalq Cbhsi dadr, n Amrika, n srail, n d Trkiy
dadr. ran fars ovinizmi v bugnk ran hakim dairlri dadr. lkd
ayr-skilik salr. Krd bir yr, rbi bir yr, blucu bir yr, trk baqa
bir yr ayrr v bunlarn hamsna yuxardan fars ovinist gz il baxr.
ran dadan budur, farsn ovinist gzdr.
Tsvvrnz gtirin ki, Tbrizin ali ruhanilrindn biri namaz xtblrind
dyir ki, fars dilini yrnin, nki fars dili cnnt dilidir! Budur ran dadan.
Dnya buna glr, cmiyyt glr. slam alimlri la dirlr ki, n vaxtdan
fars dili cnnt dilib olub?!
Bir qdr d dindn danaq.
kinci idya mnbyimiz dmokratiya v adalq, ncs is dinimiz,
yni islamdr. Bu, rngli bayramzda da z ksini tapmdr. Ona gr
d biz dyirik ki, bu bayraq hm rmzdir, hm d idyadr. Biz azadlq
mbarizsi mydanna bu bayraqla xmq v azadlq mbarizmizi bu
amal trklk, adalq v islam zrind qururuq.
H bh tmirm ki, yaxn glckd Azrbaycan tam mstqil v
btv bir dvlt olacaqdr. Bu mbarizd gnyli-quzyli btn
Azrbaycan trklri bir yrd olacaq, nki ayrc h bir y yoxdur. ziln
xalq da bizimdir, paralanan torpaq da. Qvvlrimizi bir yr toplayb
azadl ld tmliyik. Burada Tofiq Fikrtin bir rini xatrlayram. Buna
tamamil inanram v hmi inanacaam ki:
Zlmn topu var, gllsi var, qlsi varsa
Haqqn da bklmz qolu, dnmz z vardr.
Gz yumma gndn n qdr rngi sararsa,
Snmz bdi, hr gcnin gndz vardr.
Millt yoludur, haqq yoludur tutduumuz yol,
y haqq, yaa, y svgili millt, yaa, var ol!
Tanrya, Xaliq gdn yol xalqdan kir. Kim Tanrsna yaxn olmaq
istyirs xalqna yaxn olsun. Budur bizim armz. Biz bu arla

197

hyata v mbarizy xmq v mvffq d olacaq. Bir gn glck ki,

Quzyd yksln bayraq Tbrizd dalalanacaq v Gnyd qalxan ss
Bakda gylr ucalacaqdr. Buna kimsnin bhsi olmasn!
Siz can sal, byk uurlar, aillilr ail xobxtliyi, gnclr is gzl
trk toylar arzulayram!

31
DEKABR
YURDLARI
GNDR!

BRLM
URUNDA

AZRBAYCAN
HMRYLK

(AXC fallar il grndki xndan. Klki, 26 dekabr 1995)

Hmrylik gnn mbark, Azrbaycan trk!
Aralq-dkabr aynn 31-i Dnya Azrbaycanllarnn Hmrylik gndr. Bu
hmrylik mnasibtil 40 milyonluq Azrbaycan trkn knldn-knl
tbrik dirm!
Szm v mracitim 40 milyonluq Azrbaycan trkndir!
(Qabaqcadan grnr ki, bl bir sual gndrilck: niy yalnz Azrbaycan
trkn? Bs Azrbaycanda yaayan baqa azsayl xalqlar, tnik tayfalar v
baqalar bu yurdun vtnda dyilmi? Bu cr arabulandrc suallara bl
cavab vririk ki, Azrbaycan paralayan qvvlr h vaxt h hans bir
xalq, ya da tnik trkibi dyil, yalnz Azrbaycan trklrini
paralama, onu hiss-hiss blmyi qarlarna mqsd qoymular.
Rus impriyasnn, onun varisi Sovt impriyasnn v laltlarnn sas
mqsdlrindn biri d bu olmudur ki, dnya trklrini blk-blk dib
kly virrk onlarn torpaqlarna sahib olsunlar.
Hazrda rus impriyas dalr. Rusiyann yni dncli siyastilri,
irlidgdnlri, aydnlar v rus xalqnn byk bir hisssi impriyann artq
yaramadn v [onun] baqa xalqlarla yana rus xalqnn da bana
olmazn facilr gtirdiyini yaxca, aq-aydn grr v impriya
xstliyindn birthr qab uzaqlamaq, cann qurtarmaq istyir. Bundan
yararlanan srgn dilmi xalqlar z doma yurdlarna dnr, kl xalqlar
198

azad olur, yaxud azadlq urunda mbariz aparr, zorla blnm xalqlar
birlir. Biz Azrbaycan trklri d zorla blk-blk dilmi xalqlardanq!).
Svimli llrimiz, ziz, sayl, qayl Azrbaycan trk, bu hmrylik gn
yalnz v yalnz bizimdir. Bu hmrylik gn 190 il bundan nc ya
dmnlr trfindn paralanmaa balayan limizin, yurdumuzun
1989-cu ild birliy doru ilk byk addmn atd gndr. Bu gn
Azrbaycan trknn Araz boyunca yurdumuzun sinsin kilmi
dmir prli dmir prdni skb-datd, hr parasn bir yana
atd, ya dmn itil buradan! ddiyi, yz minlrl Azrbaycan
trknn hr iki sahildn Araza yrdy, Arazn buzlu suyundan
cnnt suyu kimi bir-birinin stn ildiyi, l-zlrini yuyub ondan
doyunca idiyi svincli, rfli bir gndr. Bu gn Azrbaycan
trklrinin z birliyin doru birinci uurlu addm atd gndr!
Azrbaycan trknn z doma yurdu Azrbaycann birliyi urunda ilk
aq hmrylik gndr!
Bu gn glck Azrbaycan birliyinin ilk carsdr! Bu gn Azrbaycan
trknn birlik v brabrliyini grkldirck zamann ilk dou gndr.
Bu birliy rhmtlik smayl by Qaspral dild, fikird, id birlik, bu
brabrliy rhmtlik Mmmdmin by Rsulzad msavat
dmilr. Biz bu birliy v bu brabrliy mhtacq v Ulu Tanrnn buyruu
il tarix bizi buna sslyir.
Ya dmnlrimizin yz illrl datd birliyimizi yalnz v yalnz
hmrylikl qura bilrik. Biz ilk addmda hmrylik grkdir! Yurd urunda
hmrylik, l urunda hmrylik, dil urunda hmrylik, din urunda
hmrylik, Birlmi Azrbaycan Yurdlar urunda hmrylik!
Bu gndn yararlanaraq 40 milyon Azrbaycan trkn byk hmryliy
yrdy yolda byk uurlar arzulayram!
Tanr biz yar olsun! Onun yar olacana da qti minm!

199

RAN MPERYASININ SONU

YAXINLAMAQDADIR
(Azrbaycann gneyindn glmi tlblrl shbtindn. Klki, 17
fevral 1997)
ziz xanmlar v bylr, hrmtli yurddalar, svimli gnclr!
Mn bu gn sizinl shbtimi Btv Azrbaycan idal zrind qurmaq
istyirm. Siz znz d artq grr v idirsiniz ki, bu gn btn dnyada
Azrbaycan trklri z tal v mqddratlarn hll tmk n ayaa
qalxmaa balayblar. Bu gn Azrbaycan trklrinin ssi Amrikadan,
Hollandiyadan, Danimarkadan, Almaniyadan, svrdn, Rusiyann
mxtlif yrlrindn v bir szl, dnyann hr yrindn idilmkddir. Bu
gn Azrbaycan trk z Vtni, z li v obas haqqnda dnya
sviyysind oxsayl qzt, drgi v kitab buraxmaqdadr. Btn bunlarn
hamsnda bir ana xtt, bir ana gdi var o da Azrbaycann btvly
problminin hr ksi dndrmsidir.
Azrbaycann quzyind 40-dan ox siyasi cmiyyt v partiya var. Bunlarn
h biri Azrbaycann birlmsinin lyhin dyil, ksin, hams Vtnin
btvlynn trfdardr. Azrbaycann gnyind onlarla qrup, dst v
htta dvltin znd ilyn qrulamalar var ki, Azrbaycann talyini
dnr. Bu, o dmkdir ki, artq millt mumi istyini, mumi arzusunu
baa dr v mumi drd hamn dandrr. Bunun kk nddir?
Bilirsiniz ki, Azrbaycan ox tarixi bir mmlktdir. Onun corafiyas zamanzaman gah byyb, gah da daralb. Myyn impriyalar vaxtnda
paralanb, myyn vaxtlarda is Azrbaycan xalq, Azrbaycan igidlri
ayaa qalxaraq onu birldirmi v tam mstqil Azrbaycan yaratmlar.
Bu gn htta fars ovinistlrinin bl fxr tmk istdiyi, zlrin xmaq
istdiyi Babk Xrrmidin btv bir impriyaya qar dayanaraq
Azrbaycan bir n on il olsa da tam birldirib v [onun] mstqilliyini
qoruyub.
Ondan sonra Azrbaycanda trk dvlti olan Sacilr dvlti yaranb. O da
Azrbaycan btvldirib. Daha sonra yn d paralanma gdib.
XII srd is, bildiyiniz kimi, Azrbaycan Atabylri msddin ldniz,
Mhmmd Cahan Phlvan, Qzl Arslan lkni birldiriblr. Ninki lkni
birldiriblr, htta Badad xilaftin ultimatum vriblr Tbrizin valisi
Sultan Mhmmd Cahan Phlvann qarda v onun glck varisi Qzl

200

Arslan lknin bana krkn paytaxta Hmdana gtmi (Hmdann

qdim ad kbatandr v Azrbaycann n qdim mrkzlrindndir. Bu gn
is dyirlr ki, guya Azrbaycandan knara dr. l y ola bilmz) v
Badad xlifsini mcbur tmidir ki, ona xilaftin sultan titulunu vrsin. Bu
is o dmk idi ki, dini hakimiyyt xlifnin lind qalsa da dnyvi
hakimiyyt Qzl Arslana aiddir. Bli, Azrbaycan bl bir tarixi nmli
mmlktdir.
Sonra lxanilr dvlti yarand. Paytaxt ilk nc Maraa, sonra is Tbriz
olan bu dvlt Azrbaycann, htta Yaxn v Orta rqin n byk
impriyalarndan biri idi.
Zaman-zaman Azrbaycan trklri Azrbaycanda z dvltlrini
qururlar: Clayirlr, obanilr, Qaraqoyunlular, Aqoyunlular,
Sfvilr, farlar, Qacarlar. Bunlarn hams trklrdir, Azrbaycan
trk dvltlridir V bunlar tarixn ran ahlar kimi qlm vrilir.
Bs ran ndir?
ran z tarixn corafi bir ad dyil, sadc olaraq, myyn corafi
razilrin zrind sonradan yaranm bir addr, z d tz-tz dyiiln bir
ad. Msln, Azrbaycann gnyi bu gn ran hdudlar daxilind drk
dils d, bhsiz ki, yaxn glckd hr ks bu yanl dncdn
danmal olacaqdr, nki ran Sovt ttifaq kimi, yaxud Yuqoslaviya
kimi bir anlaydr. gr dnn kimi Azrbaycann quzyi Sovt ttifaqnn
trkibind saylrdsa bu gn artq ayrca, mstqil bir lkdir. Azrbaycan
paralanandan dnn qdr Culfann quzy hisssin rus Culfas v ya
sovt Culfas, gny hisssin is ran Culfas dyilirdis artq bu gn
rus Culfas, sovt Culfas kimi trminlr tarixin arxivin vrilmi v
Azrbaycan Culfas grkliyi z yrini tapmdr. Yaxud dnn qdr
Astara hrinin quzy hisssin rus Astaras v ya sovt
Astaras dyilirdis artq bu gn rus Astaras, sovt Astaras
trminlri d tarix qovumudur. bhsiz, ox kmyck ki, ran
Clfas, ran Astaras kimi uydurma adlar da tarixin drinliklrin
gmlckdir, nki bunlar Azrbaycan hrlridir, Azrbaycana
mxsusdur v Azrbaycann yalnz bir Culfa hri, yalnz bir Astara
hri vardr.
Azrbaycan xalq, Azrbaycan torpaqlar zoraklqla blnb, zoraklqla
paralanb. Ancaq bu xalq mnvi-mdni birliyini h bir zaman
itirmyibdir. Bu gn h bir tbrizli, rdbilli, hmdanl, urmiyal, zncanl
Mirz lkbr Sabir bizimki dyil, zyir by Hacbyov bizimki dyil,
Mmmdmin Rsulzad bizimki dyil [syly bilmz], lc d h bir
bakl, gncli, naxvanl, ual, kili dy bilmz ki, Sttar xan bizimki
dyil, Xiyabani bizimki dyil, Pivri bizimki dyil, hriyar bizimki dyil.

201

Bunu h kim dy bilmz!

Biz btv bir milltik. Xiyabanilr, Sabirlr, Sttar xanlar, zyir bylr,
hriyarlar, Rsulzadlr Vtnin Btv Azrbaycann rfli
vladlardr; onlar tkc bir blgy aid tmk byk yanllqdr.
Bizim paralanmamz daha ox siyasi-inzibati v iqtisadi paralanma
idi.
H
vaxt
mnvi
paralanmamz
olmayb,
mdni
paralanmamz olmayb, dbi paralanmamz olmayb, dild
paralanmamz olmayb. Bunlarsa gstrir ki, h kim bizi birbirimizdn ayra bilmz! Zaman glck ki, Sovt ttifaq, Yuqoslaviya
anlaylar tarix gmldy kimi ran da dalacaq. Azrbaycann gnyi z
istiqlaliyytini ld dck v Btv Azrbaycan dvlti qurulacaqdr.
Bu gn ran adndan sasn farslar faydalanmaqdadr. Fars ddikd ran,
ran ddikd fars baa dlr, nc ki, Sovt ttifaq anlayndan n ox
ruslar istifad dirdi v Sovt ttifaq dyilnd daha ox ruslar baa
dlrd. Sovt ttifaq anlay ruslara ona gr lazm idi ki, baqa xalqlar
z sarti altnda saxlaya bilsin. lc d bu gn ran anlay farslara z
ovinist mqsdlrini hyata kirmk v digr xalqlar: Azrbaycan
trklrini, trkmnlri, bluclar, krdlri, rblri v s. ld saxlamaq n
lazmdr. Ancaq bunlar artq zaman kmi v dvrn tlblrin zidd
sullardr.
Digr trfdn, qtiyyn unutmayaq ki, Byk Azrbaycan tarixn
imalda Drbnddn balayb, Hmdan mrkz olmaqla Bsr
krfzindk1 uzanrd. Daha dorusu, Hmdan yaltinin ucqarlar
tamamil Bsr krfzin dayanrd. Qrbd is srhd Ar trafndan
balayb rqd Xzr dnizin syknirdi. Bizim Vtnimiz Byk
Azrbaycan bu corafi hdudlar daxilinddir. Bu, dnn yaranmayb,
min illrl olan msldir. Biz tarixn burada yaam, byk mdniyytlr
yaratm, Turukku, Kassit, Lulluby, Kuti, Aratta, Su, Manna, Midiya,
Albaniya v s. kimi dvltlr qurmuuq.
lm trfindn qbul dilmi adi bir hqiqtdir ki, farslar biz Azrbaycan
trklrin mxsus bu razilr miladdan nc VIII yzild glmi v
gnyd indiki Fars yaltind yrlmi, yrli hali il qaynaybqararaq 300 il sonra hakimiyyti l kirmilr. O zaman dvltin
banda trk timnq (yunanca: Asticaq) dururdu. timnqnn vziri
Qarpaq ona xyant drk hakimiyytin farslara kmsin sbb oldu.
Bu tarixi xyantl bal timnqunun Qarpaa ddiyi szlri xatrlayaq. O
dyir ki, Qarpaq, snin mniml dmniliyin var idis bu dmniliyi
yalnz mniml tmli v qisasn mndn almal idin. Ancaq sn z lin
xyant drk hakimiyyti yaramaz farslara satdn!
Bu tarixi xyantdn balayaraq, fars ovinizmi hmi zn stn tutmu

202

v trklr qar dmnilik siyasti yrtmdr. ox tssf ki, trklr d

farsn bu dmnilik siyastinin mahiyytin tam varmam, htta zamanzaman bzi trk hkmdarlar bl hmin siyastin altin vrilmilr.
Sorua bilrlr ki, n ybi var, biz d burada yaayrq, ran da vtndir?!
Mns soruuram: bu nc vtndir, nc qardalqdr, n cr birlikdir, nc
insanlqdr ki, 30 milyonluq trkn z dilind mktbi yox, mdrssi yox,
srbst mdni ocaqlar yox, azad mtbuat yoxdur?! Bli, grnr ki, fars
ovinizmin l vrmir. gr trklr z dillrind oxuyarlarsa, z mdniyyt
mrkzlrini aarlarsa onda zlrini tamamil drk dr v bilrlr ki,
trkdrlr, byk tarixi kmilri, parlaq glcklri var, z haqlarna sahib
olmal, fars klliyindn xmal v z dvltlrini qurmaldrlar.
Qardan rann przidnt skilri glir. ox qribdir! N n 30
milyonluq trk xalq fars namizdlrin ss vrmlidir? N n z
irisindn bir namizd olmamaldr? n qddar, n diktator impriya olan
rus impriyasnda bl Siyasi Bronun zv trklrdn idi. Parlamntin
bir hisssini trklr tkil dirdi. Bu trklr hmi z rspublikalar adndan
x dirdilr, z rspublikalarndan, z rspublikalarnn problmlrindn
danrdlar, z rspublikalarnn mnafyini mdafi dirdilr. Bs bu gn
randa niy bl dyil?!
Bu gn ran parlamntindki trk dputatlar tlb d bilrlrmi ki,
Azrbaycanda trk dilind mktblr alsn? Xyr, d bilmzlr! ks
tqdird balarna min bir oyun alar. Son parlamnt skilrind Tbrizdn
millt vkili silmk istyn Dr. Mahmud hrqaninin bana gtiriln
oyunlar buna yani sbutdur. O, n istyirdi?! ran konstitusiyasnn 15-ci
maddsind ks olunmu ana dilind yazb-oxuma azadl mddasnn
grklmsini! Btn dnya aqca grd ki, bu istyin gr onu n
gn saldlar. Niy bl dirlr? Ona gr ki, glckd h ksin ssi
xmasn!
Thlksizliklri n adlarn kmk istmirm, ancaq nc olur ki, bu gn
Azrbaycann gnyind olan bir ox lidrlr, alimlr, ziyallar hr trfdn
tam tcrid olunurlar, szlrini dy bilmirlr, millt vkili sil bilmirlr?
Btn bunlar ran fars ovinizminin impriya siyastidir. Ancaq onun da
sonu yaxnlamaqdadr.
Mn zm gnclrimiz tutub srin vvllrind
Mmmdquluzadnin ddiyi szlri xatrlayram:

Mirz

Clil

Ax, unudulmu Vtn, ax, yazq Vtn!

Dnyalar titrdi, almlr mayallaq ad, flklr bir-birin qard, milltlr
yuxudan oyanb gzlrini adlar v praknd dm qardalarn tapb

203

dalm evlrini bina etmy z qoydular.

Bs sn haradasan, ay bicar Vtn?!
Dnyav alm dyiildi, mnalar zg tbir xz eldi, yni bizim dilc
sylsk, o eylr ki sl mnalarn itirmidi, qaydb slini tapd inna
lillahi v inna ileyhi raciun2, amma buna ham qail oldu ki, vtn, vtn,
vtn; dil, dil, dil; millt, millt, millt!.. Dxi bu dairlrdn knar bninvi-br n nicat yolu yoxdur.
Byk Mirz Clil Vtn, dil, millt anlaylarnn gstrdiyi yolu
ygan doru yol sayaraq ox smimi bir slubla zn Azrbaycan xalqna
tutur v dyir:
Ax, gzl Azrbaycan vtnim! Harada qalmsan?.. Ay torpaq ryi
yeyn tbrizli qardalarm, ay kepapaq xoylu, meginli, srabl, goruslu v
moruslu qardalarm, ay bitli maragal, mrndli, glstanl quli-biyaban
vtndalarm, ey rdbilli, xalxall bradrlrim! Glin, glin, glin mn bir
yol gstrin! Vallah alm ab! Axr, dnyav alm dyiildi, hr bir ey
qaydb z slini tapd, hr mtlb l vuruldu, glin biz d bir df oturaq v
ke papaqlarmz ortala qoyub bir fikirlk: haradr bizim Vtnimiz?!
Glin, glin, ey unudulmu Vtnin crq-mrq qardalar! Glin grk
beikd yad milltlrin sdn mmi, Vtnimizdn yadram v
milltimizin ruhundan xbrsiz bir para millt balarmz siz n gn
alayacaqlar?!
Niy sakitsiniz, ey mnim lt-ryan Vtn qardalarm?!.
Bli, biz dnya milltlrindn yaman gri qalmq! Yadmdadr, hl 1973c ild gnclr bl bir mracit tmidim:
Glin dnk. Dnsk drk dcyik ki, biz br vladyq. Biz
briyyt xidmt tmk n doulmu insanlarq. y Azrbaycan trk,
y Azrbaycan gncliyi, bu gn Vtnimiz, Milltimiz para-para olduu
halda briyyt xidmt tmy gcmz atmayacaqdr. Briyyt
xidmt dib byk dahilr ytidirmk istyiriks hr ydn qabaq
Vtnimizi v Milltimizi birldirmliyik.
y trk gnci, hr yi sn hll dcksn! Bu rfli yol sni gzlyir. Bu
yol vardr. Bu yol hazrdr. Dd-babadan bl bir sz var ki, yolu yolunu
axtarr. Mn is dyirm ki, yol vardr, z yolusunu axtarr. Yol
hazrdr, z yolusunu gzlyir. O yolu bizik. O yolu sizsiniz, o yolu
Azrbaycan trk gncliyidir. Yola xn, yolu yolunda grk!.
Gdcyiniz bu yolda hamnza uurlar arzulayram. Ulu Tanr Milltimiz
yar olsun!

204

Son illrind Eliby Bsr (Fars) krfzini Kngr krfzi adlandrrd red.

Quran aysindndir: Biz Allahn bndlriyik v [lndn sonra] Ona trf [Onun
drgahna] qaydacaq (Quran, Bqr sursi: 156) red.

205

III BLM

MRACTLR
DNYA AZRBAYCANLILARININ HMRYLY
GN MNASBT L MRACT
ziz bac v qardalarm!
Dnya Azrbaycanllarnn Hmryliyi gn mnasibti il sizi rkdn
tbrik dir v hamnz Azrbaycan Rspublikasnda yaayan soydalarmz
adndan salamlayram!
Dnya Azrbaycanllarnn Hmryliyi gn lan olunmu bu gn dkabrn
31-i bizim n Azrbaycann totalitar impriya raitind yaad anlarda
ba vrn hadislrl lamtdardr. 4 il nc mhz hmin gn biz
totalitarizm simvoluna vrilmi v Brlin divar kimi xalqmz iki yr bln
sdlri uurub datdq.
Xalqmzn tarixind flaktlr d, mhariblr d ox olmudur. Lakin btn
facilrin n ar odur ki, bu tarixi flaktlr dvrnd xalqmz n-n
hisslr blnm v ayr-ayr lklr, htta qitlr dalmdr. Bizim
uzun illr mstqilliyimizin brpas v suvrn, dmokratik Azrbaycan
dvltinin yaradlmas urunda apardmz mbariz hazrda BMT-nin,
ATM-in v bir ox bynlxalq tkilatlarn tamhquqlu zv olan
Azrbaycan Rspublikasnn yaradlmas il nticlndi. Lakin mstqil,
dmokratik Azrbaycan totalitar impriyaprst qvvlr n byk thlk
dmkdir. Mhz bu qvvlr torpaqlarmzn ial mqsdi il qanl
mhariby balam rmnistan Rspublikasna hayan xrlar. Bu
mharibnin nticsind Azrbaycan razisinin 20%-dn oxu ial
olunmudur, bir milyondan artq adam z doma lksind qaqn
vziyytin dmdr.
yni zamanda, xarici impriyaprst qvvlrdn yardm alan kommunistlr
lkd hrbi vrili drk rspublikann dmokratik yolla silmi qanuni
przidntini hakimiyytdn uzaqladrm v bununla da Azrbaycan daha
ar mhrumiyytlr dar tmilr. Kommunistlrin hakimiyytind
olduu kimi yarm il mddtind rspublikada vziyyt kskin surtd
pislmidir. Mhz onlarn siyasi faliyytinin nticsind bu gn
Azrbaycan
mstqilliyinin
itirilmsi,
iqtisadiyyatnn
tnzzl,
dvltiliyinin dalmas thlksi qarsndadr. lk sosial partlay
206

hddin gtirilib xarlmdr. Artq mstqilliyimizin brpas mqsdi

Azrbaycann varl problminin hlli mslsi il vz olunub.
Gnc Azrbaycan dvltinin znn varl urunda mbariz apard bl
bir raitd dnya azrbaycanllarnn hmryliyin daha byk htiyac
duyulur. Yalnz mstqil, dmokratik Azrbaycan urunda mbarizd
sylrimizi birldirmkl biz mumi Vtnimizi xilas d bilrik. Harada
yaamasndan asl olmayaraq hr bir azrbaycanl doma Vtninin
drdlrini bilmli, yardma htiyac olan soydalarna z kmk lini
uzatmaldr. Mstqilliyini, varln qoruyub saxlamaq istyn, lkmizi
dnya dmokratik ictimaiyytinin trkib hisssin virmy alan
xalqmzn [dnyaya splnmi btn vladlarnn hmryliyin] byk
htiyac vardr.
ziz azrbaycanllar!
Bu bayram gnnd siz mracit drk xatrlatmaq istyirm ki, sizin
doma Vtniniz olan Azrbaycan v burada yaayan insanlar hamnz
svir, hmi yolunuzu gzlyir. min olduumu bildirmk istyirm ki, h
bir qvv xalqmz paralaya, bizi ayra bilmz! Xalqmzn yaxn
glckd milli birliy nail olacana tam minm.
Hamnz bir daha Dnya Azrbaycanllarnn Hmryliyi gn mnasibti il
tbrik dirm.

blfz LBY
Klki, 30 dkabr 1993

207

AZRBAYCAN GNEYND MLL STQLAL

CBHSNN YARADILMASI L BALI
AZRBAYCAN TRKLRN MRACT
Milltin z mqddratn hll tmk iradsinin impriyalarn zor v tzvir
gclrin qalib gldiyi bir dvrd yaayrq. sir milltlrin qurtulu a
adlandrlan yaadmz bu hssas v tarixi dnm uzun illr boyu Rusiya
v ran impriyalarnn sarti altnda yaam, rus v fars ovinizminin
hazrlad ssnari sasnda Gny v Quzy dy ikiy blnm
Azrbaycann vladlar olaraq, Azrbaycan trk milltinin z mqddratna
sahib xmaq msuliyytini bizim iyinlrimiz qoymudur.
Bu tarixi msuliyyti drk drk Azrbaycann quzyind MLL
QURTULU mcadilsinin yni dalas 60-70-ci illrdn kiik zklrin
yaradlmas il balansa da 1989-cu ild Azrbaycan Xalq Cbhsinin
formalamas v gni ktllrin bu tkilatn arna msbt cavab
vrmsi il yni mrhly daxil olmu, uralar ttifaqnn dalmas il
znn ilk nticlrini vrmi v nhayt, Azrbaycann quzyi z
mstqilliyini ld drk dnyann azad lklri srasna qoulmudur.
Lakin Azrbaycann 30 milyondan artq trk insann znd yrldirn v
Gny adlandrlan byk bir hisssi hl d ran impriyasnn tapda
altnda qalmaqda davam dir, didilir, ostanlara, vilaytlr paralanr, [onun]
milli v mnvi srvtlri qart dilir, milltin aydnlar, mbarizlri hbs
atlr, ldrlr, milli adt-nnlrin qadaa qoyulur, dili yasaqlanr,
lyaqti thqir olunur v bana olmazn msibtlr gtirilir.
Bu gn btn tzyiqlr baxmayaraq z milli mnliyini, trklyn olduu
kimi qoruyub saxlam, rus-fars ovinizminin ibirliyi nticsind Sttar
xann, yx Mhmmd Xiyabaninin, Pivrinin bal altnda son 100
ilin mxtlif dnmlrind balatd milli istiqlal hrkatlarnn yatrldn
tcrb tmi Gnyd yaayan soydalarmzn z mqddratna sahib
xmas n ral rait yaranmdr. Bir trfdn Azrbaycann quzyinin
mstqillik ld tmsi, digr trfdn rus impriyasnn k, Rusiyada
impriya myllrinin ziflmsi, ran impriya canavarnn dilrinin
ksrdn dmsi v mtrqqi dnyadan tam tcrid olunmas, mtrqqi
dnya ictimaiyyti trfindn milltlrin z mqddratn tyin tmk
hququna gstriln say v diqqt gnydki Azrbaycan trklrin milli
istiqlal mcadilsini daha da inamla srdrmk n bu lvrili raiti
hazrlamdr.
Bl bir raitd Azrbaycann gnyindn gln xbrlrdn Azrbaycan
trklrinin bu frsti ox dzgn dyrlndirdiklri v mvcud raitdn tam
208

yararlanmaq zmind olduqlar aqca grnmkddir. Gny Azrbaycan

Milli stiqlal Cbhsinin yaradlmas v tmlini byk ndrimiz
Mmmdmin Rsulzadnin qoyduu idyalar zlrinin son mqsdi
smi 4 tkilatn hmin cbhd birlmsi Azrbaycann azadl v
btvly urunda mbariz aparan insanlar svindirmy bilmz. Mn d
bu tarixi hadisni rkdn alqlayr, milltimizi azadla qovuduracaq bu
mqdds hrkatn bir sgri olmaq rfin ytmyi arzulayr, btn
gnyli yurddalarm hmin mnasibtl tbrik dirm!
ziz yurddalarm!
Tutduumuz yol byk ndr Mmmdmin Rsulzadnin yoludur, bu yol
Sttar xann, yx Mhmmd Xiyabaninin yoludur v mn minm ki,
biz Sttar xann, yx Mhmmd Xiyabaninin, Mmmdmin
Rsulzadnin vladlar btv, mstqil v dmokratik Azrbaycana
aparan bu yolu rf v lyaqtl davam tdircyik.
Yolumuz aq, Tanr yardmmz olsun!

blfz LBY
Klki, 24 aprl 1995

209

TRKYD THSL ALAN AZRBAYCANLI

TLBLR MRACT
ziz tlblr!
Sizi 31 dkabr-aralq Dnya Azrbaycanllarnn Milli Hmrylik gn
mnasibti il tbrik dir, uurlar dilyirm!
182 il nc Rusiya v ran impriyalar trfindn ikiy blnm xalqmz
bu haqszl h vaxt qbul tmmi, zaman-zaman ayaa qalxaraq z
haqqnn brpasna alm, minlrl hid vrs d mbarizsini
durdurmamdr.
1988-ci ild Azrbaycann quzyind milli azadlq hrkat balayarkn
Azrbaycann btvlynn brpas mslsi yn d n plana xd v bu
hrkatn banda dayanan Azrbaycan Xalq Cbhsinin tbbs il 31
dkabr-aralq 1989-cu ild Azrbaycann ortasndan kiln, blnmlk
simvolu v gz da tikanl mftillrdn ibart srhd prlri btn
thlklr baxmayaraq xalqmz trfindn dadld. Bu hadis urlarda
Btv Azrbaycan v xalqmzn birliyi fikrinin hakim olmasna gcl tkan
vrrk tn dvr rzind xalqmzn gni tbqlrini hat tmidir.
Hazrda Azrbaycann btvlynn brpa olunmas n yni mrhly
qdm qoyuruq. Bu yni mrhld hr birinizi Btv Azrbaycan urunda
aparlan mbarizd fal itirak tmy arr v bu yolda sizlr dzm,
irad, qtiyyt arzulayram!
Bu hmrylik gnndn balayaraq 40 milyonluq Azrbaycan trk sxlab
birlmli, Ana yurdumuz Azrbaycan birldirmlidir.
Tanr bizlr yar olsun!

blfz LBY
Klki, 25 dkabr 1995

210

TRQQPRVR DNYA CTMAYYTN

V BEYNLXALQ TKLATLARA MRACT
Dnya ictimaiyyti Sovtlr Birliyindn sonra n byk milltlr
hbsxanalarndan biri olan randa insan hquqlar v azadlqlarnn n
kobud killrd pozulmasna, qonunsuzluq v trrorun ba alb gtmsin,
szsz ki, bigan dyildir. nsanlarn siyasi qid v baxlarna gr ktlvi
kild hbs alnmas, tzyiq v ignclr, trror v qtllr mruz
qalmas, randa yaayan mxtlif xalqlara qar ayr-skilik siyasti ttbiq
olunaraq onlarn hr hans bir milli-mdni hquqdan mhrum dilmsi,
xalqlarn milli azadlq hrkatlarnn misli grnmmi bir iddt v vhilikl
yatrlmas zllikl 1978-ci il islam inqilabndan sonra ran hakim dairlri
trfindn insanlara v xalqlara qar ttbiq olunan siyastin xaraktrik
chtlrini tkil tmkddir.
srin vvllrindn balayaraq cryan dn v 1978-ci ildn sonra randa
cinaytkar slam Cmhuriyyti rjiminin yaranmas il znn yni
kyfiyyt mrhlsin qdm qoyan gnydki Azrbaycan trklrinin milli
azadlq hrkat ran hakim ovinist dairlri trfindn n ar tzyiq v
basqlara mruz qalm, bu yolda minlrl igid vlad qurban gtmi, on
minlrl qhrman oullar hbsxanalara atlm, yz minlrl vtnsvr
mbariz rlri doma Vtnindn didrgin dmdr.
ran hakim dairlrinin h bir xlaq v mntiq smayan, bynlxalq
hquq normalarna v insan hquqlarna tamamil zidd olan bu hrktlri
btn bynlxalq tzyiqlr v xbrdarlqlara baxmayaraq son dvrlr daha
da iddtlnmi, Azrbaycann gnyindki milli azadlq hrkatnn yzlrl
nmayndsi hbs atlmdr. Hbs olunanlar arasnda onlarla qadn
soydamzn da adna rast glmk olar. Xatrladaq ki, ran slam
Cmhuriyyti rjimind qadnlarn ktlvi kild hbs alnmas fakt h
d yni v tsadfi dyil bundan nc d yzlrl qadnn hbs alnmas,
n iyrnc sullarla ignc v thqir dilmsi, htta qtl ytirilmsi
faktlarna rast glmk mmkndr. Mhz buna gr d ran yalnz milltlr
hbsxanas dyil, hm d qadnlar hbsxanas adlandrmaq daha doru
olard. bhsiz ki, hbs olunanlar arasnda onlarca qadnn da adnn
kilmsi Azrbaycan trklrin qar ran rjiminin tqib, tzyiq v
rprssiyalarnn
miqyasn
gstrmkl
yana,
yni
zamanda
Azrbaycann gnyind gdn milli azadlq hrkatnn cmiyytin gni
tbqlrini hat drk ktlvi xaraktr aldn gstrmkddir
bh tmirm ki, Azrbaycann gnyind milli azadlq hrkat
ktlvildikc ran hakim ovinist dairlri rprssiya tdbirlrini daha da

211

gclndirck, insan hquqlar sahsind daha gni pozuntulara yol

vrckdir.
Btn bunlara gr laqdar bynlxalq tkilatlara v trqqiprvr dnya
ictimaiyytin mracit drk onlarn diqqtini son vaxtlar randa insan
hquqlarnn v xsusn qadn hquqlarnn daha gni miqyasda
pozulmas faktlarna clb dir, bu sahd ran rjimin qar ciddi tdbirlr
almaa arram. Soydalarmzn Azrbaycann gnyind apard milli
azadlq mbarizsini tamamil dstklyir, min olduumu bildirmk
istyirm ki, xalqmzn apard bu mbariz gc-tz z bhrsini vrck,
gnyli-quzyli Azrbaycan birlck v Btv Azrbaycan dvlti
yaranacaqdr.
Bu mqdds mbarizd Tanr bizlr yar olsun!
Hrmtl:
blfz LBY
Klki, 24 aprl 1996

212

AZRBAYCANIN GNEYND BA VERM

TB FLAKTL BALI MRACT
Vtnimizin gny hisssind rdbil v Mgin hrlri trafnda ba
vrmi zlzl nticsind yzlrc soydamzn hlak olmas, minlrl
Azrbaycan trknn yaralanmas v vsiz-iksiz qalmas xbrini idib
drindn kdrlndim.
lkmizin gny hisssind yaayan soydalarmzn ddy bu ar
vziyytd mn btn dnya ictimaiyytin, dnyann btn insanprvr
qurumlarna, Azrbaycann gnyind, quzyind v Azrbaycan hdudlar
xaricind faliyyt gstrn tkilatlara, qurumlara, cmiyytlr v btn
Azrbaycan trklrin mracit drk onlar zrrkn hmvtnlrimiz
hrtrfli yardma arram. nanram ki, tarixin ar snaqlarndan dflrl
uurla xm xalqmz tbitin bu ar snandan da znmxsus dzm
v dyantl xma bacaracaqdr.
Ba vrmi bu tbii flakt v onun ar nticlri il bal zntm bir
daha ifad drk Byk Milltimiz v hlak olanlarn aillrin basal
vrir, Ulu Tanrdan sbr dilyirm!
Hrmtl:
blfz LBY
Klki, 4 fvral 1997

213

AVROPA BRLY LKLRN V

MTRQQ DNYA DVLTLRN
MRACT
Brlin mhkmsinin Mikonos hadissi il bal hkmn drin razlq hissi
il qarladq. Dnyann, zllikl Avropann bir ox lklrind illrdn bri
dvlt sviyysind trroruluq faliyyti srdrn rana qar indiydk
ciddi tdbirlrin grlmmsi onun l-qolunu am, trror aktlarn daha da
gni miqyasda hyata kirmsin imkan yaratmdr. Gcikmi d olsa
Brlin mhkmsinin bu doru hkm rann dvlt trrorizmin dur
dyn ilk addmlardan biri kimi tqdirlayiqdir.
lk daxilind v xaricind trrorizmi dvlt siyastin virmi ran slam
Cmhuriyyti znn fundamntalist xisltindn irli glrk yarand
gndn bri dmokratiyann boulmas v insan haqlarnn pozulmas
faktlarna gr dnyada rnk tkil tmi v bu sahd n iyrnc sullara
l atmaqdan bl kinmmidir.
Bu gn xalqlar hbsxanasna dnm ran z vtndalar olan Azrbaycan
trklrinin, trkmnlrin, krdlrin, rblrin, bluclarn v baqa xalqlarn
milli haqlarn qddarlqla tapdalamaqda, ninki onlarn z milli
mqddratn tyintm hquqlarn, htta n kiicik haqlarn bl
kobudcasna v n vhi sullarla pozmaqdadr. Mikonos hadissi bunun
tipik rnklrindn yalnz biridir v gr bl bir fakt Avropann mrkzind
ba vrirs ran daxilind daha nlrin ba vrdiyini tsvvr tmk bir o
qdr d tin dyildir.
Brlin mhkmsi z haql hkm il blli bir grkliyi ortaya qoyaraq ran
dvltinin sl simasn ad. Bu, Avropann ran daha dqiq tanmaa
balamas dmkdir. Mhkmnin hkmndn svinir v inanrq ki, bundan
sonra mtrqqi dnya dvltlri v zllikl Avropa Birliyi lklri
Azrbaycann gnyind yaayan, hr hans bir milli hquqdan mhrum
olunan 30 milyonluq Azrbaycan trknn haql mbarizsini daha yax
baa dck v dstklyckdir. Hminin mid dirik ki, trroruluqda
yaxn mttfiqi v dostu randan h d gri qalmayan rmnistann
Azrbaycan Rspublikas daxilind apard trroruluq faliyytlri d
dzgn qiymtlndirilck v pislnckdir.
Biz Avropa Birliyi lklrin v mtrqqi dnya dvltlrin mracit
drk onlar Brlin (Mikonos) mhkmsinin haql hkmn dstklmy
v rann dvlt trrorizmini durdurmaa ynlik daha ciddi addmlar atmaa

214

arrq.

blfz LBY
Klki, 19 aprl 1997

DNYA AZRBAYCAN TRKLRN

MRACT
Bu gnlrd Azrbaycann gnyindn Bizim yol tkilatnn Gny
Azrbaycan trklrin mracitini v Gny Azrbaycan Trk Millti
Gnclr Tkilatnn yaranmasn bildirn byanat, bu tkilatn Gny
Azrbaycan trk gncliyin mracitini alb oxudum v byk razlq hissi
il qarladm. Tarix boyu trk milltin dmnilik mnasibti bslmi v
son 70 ild bunu dvlt siyastin virmi fars ovinizminin grk
mahiyytinin Vtnimizin gnyind artq gndn-gn daha drindn drk
dildiyin bir daha min oldum.
Azrbaycann gnyind xalqmzn milli zndrk prossi gtdikc
gnilnmkd v drinlmkddir. Artq xalqmz z dmnlrini fars
ovinizmini, rus ovinizmini v onlarn lalts olan rmnilri daha yaxndan
tanmaqdadr.
Milltlrin z mqddratn tyin tmsinin v insan haqlarnn stn
tutulduu bu dnmd Azrbaycann gnyind milli hquqlarmzn
tapdanmasna v insan haqlarmzn pozulmasna qar yksln bu tiraz
sslri bizi svindirmy bilmz. Mvcud siyasi-inzibati blnmly qbul
tmyn, Vtni z ruhunda v mnviyyatnda birldirn ada
Azrbaycan trk artq tkc Gnyi, yaxud Quzyi yox, Btv Azrbaycan
Vtn sayr v Btv Azrbaycana sahib xma dnr. Gdcyimiz yol
da mhz budur.
Byk milltimizi mstqil, dmokratik v btv Azrbaycana aparacaq
bu yol ilk mrhld Azrbaycann gnyinin istiqlaliyytindn kir.
Azrbaycann gnyind istiqlaliyyti hdf alm daha iki tkilatn

215

milltimizin siyasi hyatna qdm qoymasn rkdn alqlayr v onlara

uurlar dilyirm. Bu, fars ovinizminin uzun illrdn bri Azrbaycan trk
lyhin yrtdy btn tqib v tzyiq siyastin qar z milli varln
qorumu gnyli soydalarmzn istiqlaliyyt mbarizsinin sas
rtlrindn olan milli-siyasi tkilatlanmaya vrdiyi nmin aq
gstricisidir.
Artq Azrbaycann gnyind milli-siyasi tkilatlanma gnn zruri rtin
vrilmidir, ona gr d dnya Azrbaycan trklrini Vtnimizin
gnyind istiqlaliyyti grkldirck milli-siyasi tkilatlanman daha da
gnilndirmy arram.
Tanr milltimiz yar olsun!
Hrmtl:
blfz LBY
Klki, 30 aprl 1997

216

IV BLM

MSAHBLR
VAXTINDA ATILMI CSARTL ADDIM
(X.Bahadr v M.Qaradalyla msahibsindn. Azadlq qzti, 12 iyul 1991)
Milltimizin n byk tarixi facisi onun iki (slind bir n) yr
paralanmasdr. Glstan mqavilsindn 178 il kir. Bu mddt rzind
Azrbaycann quzyi il gnyi bir-birin hsrt qalmd. Xalq hrkatnn
yksk zirvlrinin birind xalq srhdlri ad. Hsrtlilr Gnydn
Quzy, Quzydn Gny axd. Dnya ad, biz d adq! Blk
tlsdik - ddik. Sonra grdk ki, vaxtnda atlm csartli addm n
dmkdir. ndi Azrbaycana qar olan dairlr bu uurlu addm gzdn
salmaa alr. Htta Dvlt Thlksizlik Komitsi altdan-altdan yni
yollarla ry yaratmaq istyir ki, srhdi o ab. Son vaxtlar bir ayi d
pyda olub: guya srhdlrin almasn ran hkumti tkil dib.
Bunlar hams uydurmadr.
Btn bu v baqa msllrd aparc qvv xalq, ynldici is AXC,
bzi cmiyyt v partiyalardr. n byk rf is xalq yolunda fda olan
hidlrimizin rfidir!

MLLTN ZNDRK TARXN TLBDR

(Azrbaycan Radiosu xarici vrililr studiyas Gny Azrbaycan bsinin
mkda ingiz Gytrkl Dalalarda gr vriliindki shbtindn.
Bak, aprl 1993)
- Hrmtli przidnt, Azrbaycann bugnk durumu lkmizin quzyind
olduu kimi gnyind yaayan trklri d maraqlandrr. Shbtin
vvlind dinlyicilrimiz bu haqda mlumat vrmnizi xahi dirm.
- lk nc frstdn istifad dib Azrbaycann gnyind yaayan btn
bac v qardalarmza salamlarm gndrirm. Azrbaycandan mlumat
vrmk ox da asan dyil. Bu gn Azrbaycanda hadislr ox grgin,
217

ziddiyytli v ynidir. Mharib raitidir. Son vaxtlar mharib

mydanlarnda myyn nisbi sakitlik yaranmasna baxmayaraq unutmaq
olmaz ki, bizim torpaqlarmz ial altndadr. Bu mslni slh v siyast
yolu il hll tmk istyirik. Lakin problmin slh yolu il hlli mmkn
olmazsa o zaman yn d mharib aparmaq mcburiyytind qalacaq.
Mharibnin d, lbtt, qlbsi v mlubiyyti vardr. Ancaq hr ks
kimi, hr bir Azrbaycan trk kimi mn d inanram ki, biz torpaqlarmz
iallardan azad dcyik. Bunun gci-tzi ola bilr.
Digr msllr gldikd, qrmz Sovt ttifaq dalandan sonra
btn baqa rspublikalarda olduu kimi Azrbaycanda da vziyyt
grgindir. qtisadiyyat tamamil pozulub, nki o zaman Azrbaycan
iqtisadiyyatnn 93 faizi Rusiya v digr SSR rspublikalar il bal idi. Biz
yzlrl id mal baqa rspublikalara vrir, yaxud baqa rspublikalardan
alrdq. ndi onlarn hams mstqillir, srbstlir, ona gr d
kmidki iqtisadi ilikilr pozulub. Bunlar ynidn qaydasna salmaq,
mqavillr sasnda dzltmk bir qdr tindir. Lakin btn tinliklr
baxmayaraq biz iqtisadiyyatn, iqtisadi mnasibtlrin qaydasna
salnmas n ox ciddi addmlar atmq. tn il nisbtn bu il
Azrbaycann iqtisadi vziyyti myyn qdr yaxdr. Artq
tnzzl dayandrmq v mn l glir ki, bir n ay irisind
iqtisadiyyatda inkiaf balayacaqdr.
mumi ictimai vziyyt yaxdr. Azrbaycan addm-addm z
mstqilliyin doru gdir. Milli dvlt quruculuu sahsind ox byk
addmdar atlb. Kmi Sovt ttifaq mkannda Azrbaycan ygan
rspublikadr ki, orada artq totalitar qrmz impriyann qounlar
qalmayb. Dmk, Azrbaycan azadln ld dn ilk rspublika kimi
qiymtlndirmk olar. Bundan sonra artq hr y Ulu Tanrdan v bizdn
asl olacaq.
- Sayn przidnt, biz gln dinlyici mktublar gstrir ki, btn
Azrbaycan
trklri
kimi
gnyli
soydalarmz
da
dnya
azrbaycanllarnn qurultay il maraqlanrlar. Dnya azrbaycanllarnn
qurultaynn kirilmsindn sas mqsd ndir? Qurultayn Tkilat
Komitsinin sdri kimi ilrin nc gtmsi haqda dinlyicilrimiz mlumat
vrmnizi xahi dirm.
- Bu msl payzda olacaq. Payza qdr d myyn hazrlq ilri
grlckdir.
Mqsdimiz
odur
ki,
btn
dnyada
yaayan
azrbaycanllarn, onlarn cmiyytlrinin, tkilatlarnn nmayndlrini
Bakya dvt dib byk qurultay kirk.
Burada bir n msl var: birincisi, dnyada yaayan btn
azrbaycanllarn milli-dmokratik hquqlarn mdafi tmk; ikincisi,
Azrbaycan vtndal mslsini mzakir tmk; ncs, dnyada

218

yaayan azrbaycanllarn mdni laqlrini brpa tmk v s. Dnyann

bir ox lksind Azrbaycanllar yaayrlar. Bunlarla mdni laqlri
yaradb qzt, kitab gndrmkl, uaqlarn gtirib Azrbaycanda
oxutdurmaqla dnya azrbaycanllarna olan borcumuzun bir hisssini
dmi oluruq.
Biz dnyada nadir xalqlardanq ki, hl dqiq saymzn n qdr
olduunu bilmirik. Bu, dzlmz bir haldr v blk d milltimizin facisinin
bir sbbi d budur. Bu qurultay vasitsi il biz dnyada n qdr
Azrbaycan trk olduunu, onlarn hans tkilatlara, hans cmiyytlr,
hans jurnal v qztlr sahib olduqlarn yrncyik.
Hl bizim Btv Azrbaycan, Azrbaycan milli ruhunu tmsil dn
qzt v jurnallarmz yoxdur. ox maraqldr, dnyada yhudi almi, rus
almi, rmni almi v baqalarn tmsil dn qzt v jurnallar var, ancaq
Azrbaycan almini tmsil dn, mumi milltimizin fikirlrini
birldirn, onun ziyallarnn, qabaqcllarnn fikrini xalqa atdran
birc qzt v ya jurnalmz yoxdur. Bu, ox vacib msldir v qurultay
vasitsi il bu ox nmli problmi mzakir v hll tmk olar. Yaxud
dnyada bizim gcl radio vrililrimiz olmaldr. Yqin ki, hl ox
ylri hll tmk lazm glck. Ancaq ilk addm kimi qurultayn kirilmsi
biz sas istiqamt vrckdir.
- Bu qurultayda Azrbaycann gnyindn nmayndlrin itirak
nzrd tutulubmu?
- bhsiz!! Taprmam, bu mslnin zrind ilyirlr.
Azrbaycann gnyindn ziyallarn, alimlrin, xsiyytlrin, mxtlif
cmiyyt v tkilatlarn nmayndlrinin, jurnalistlrin, htta dvlt
adndan nmayndlrin qurultayda itirak bizim n ox hmiyytlidir.
yni zamanda, bu gn dnyann bir sra lklrind cmiyytlr v
tkilatlar var ki, sli Azrbaycann gnyindn olan soydalarmz
trfindn qurulub. Bu cmiyyt v tkilatlarn nmayndlrinin
qurultayda itirak zruridir. Biz onlar da dvt dcyik.
- Son gnlr Azrbaycann mxtlif hrlrind Tbrizd,
Thranda v s. quzyl hmrylik nmayilri kirilmidir. Bu, bir
Azrbaycan trk kimi Sizd hans duyular oyandrmdr?
- Bu, mnd ox msbt duyu oyatd. Nmayilr haqqnda
mlumat, nmayidn kiln killri dostlarmz mn gtirmidilr. Mn
onlar grdm v ox svindim. Bu, son hadislr irisind mni n ox
svindirn bir hal oldu. Dorudan da, milltin aylb z haqqn mdafi
tmsi ox svindirici bir haldr. Bu, ilk df idi ki, Tbrizd v Thranda
tlblr qalxb Azrbaycann hquqlarn mdafi dir v Azrbaycan
torpaqlarnn rmnilr trfindn iala mruz qalmasn pislyirdi. Ancaq

219

burada qrib bir hal var idi (randa bunu mndn idnd acqlar
glmsin) dyirlr ki, biz mslmanq, qardaq. gr mslmanlqdrsa,
qardalqdrsa, ilikdirs bs n n Thran univrsittinin yalnz trk
tlblri klr xdlar v fars tlblri buna bigan qaldlar? Grnr,
burda baqa-baqa msllr var. Bunun z is o dmkdir ki,
mslmanlq da hl randa bir qdr baqa mna dayr.
Maraql msldir. Yqin ki, glckd millt z uru il, z drki il
z haqqn mydana qoyacaq. Artq bu gn dnya milltlrinin zndrk
dvrdr. Ancaq lkd yaayan mxtlif milltlrin hquqlarna qar
dvltin z d hssas olmaldr. Msln, bizd yhudilr v baqa tnik
[azlqlar] yaayr. Onlarn hquqlarn biz zmz mdafi tmliyik. randa
da msl bu kild hll olunmaldr. randa rmnilr d yaayr. Bu, o
dmk dyil ki, ran vtnda kimi onlarn hquqlarna bigan qalmaldr.
Lakin rmnistann Azrbaycana qar tcavz trk tlblrl
birlikd rsmi dvlt trfindn d pislnilmli idi. ox tssf ki, yalnz
trk tlblr xb sslrini ucaldblar.
ran hakim dairlri baa dmlidirlr ki, artq kmi mtodlarla,
zorbalq v diktatorluqla lkni idar tmyin dvr sovuub. lk ada
dmokratiyaya uyunladrlmaldr. Yoxsa ox byk ziddiyytlr mydana
xacaqdr.
- Siz Azrbaycann gnyind yaayan trklrin glck talyini nc
grrsnz? Bu talyin biimlnmsind Azrbaycann quzyindki trklrin
rolu ndn ibart ola bilr?
- Bu, ox mrkkb sualdr. Bu suala cavab vrnd hmi dava-dala
xr. Kimi inciyir, kimi ksr, kimi is balayr mnim haqqmda bhtan,
yalan v iftira danmaa sionist, dinsiz, amrikaprst, Amrikann qulu,
Trkiynin klsi v s. kimi yalan v iftiralar. Htta o yr glib xrlar ki,
dyirlr: Atatrk dinsiz idi, bu da Atatrk ox istdiyin gr dinsizdir. Mn
onlara atdrmaq istyirm ki, mslmana qrzl kafir dmyin z byk
gnahdr. Bu, birinci rt. kincisi, insan sionist ola bilr, ancaq sionist dinsiz
ola bilmz. ksin, sionist qat dini v yhudi dinin vurun adamdr. Ya
adama dinsiz ad qoysunlar, ya da sionist. Bunlar hl bilmirlr ki, dnyada
dinsiz sionist yoxdur.
Azrbaycann gnyind yaayan trklrin talyi, lbtt, mnim n
yaban dyil. Tbriz, Urmiya, Zncan, Hmdan, rdbil, Sav, Xoy,
Mrnd uzun zamanlar mnim gc yuxularm olub. Mn hmi
yuxularmda Tbrizin yollarn grmm. Aramzda dmir prd olan
zaman fikirlmim ki, grsn, biz n vaxt bu dmir prdni yarb,
gdib ana torpaqlarmz gzcyik? kr olsun Tanrya, indi bunlara
imkan var, istyn gdib gz bilir.

220

O ki qald mslnin siyasi trfin, indi mn vzifd olduum n,

przidnt olduuma gr msly ox toxunmaq istmirm. Allah
qoysa, przidntlikdn xandan sonra, tarixiliyiml mul olanda bu
mslni ox yax izah dcym v dnyaya atdracaam ki, bu n
olan msldir. Mn l glir ki, yaxn vaxtlarda dvlt quruculuu
baa atdqdan sonra, Azrbaycan tam mstqillndn sonra
przidntlik vzifsindn istfa vrck v onda yazacaam ki, bu
dnyann ba hara imi, aya hara imi! Bu camaat ox l salb
oynatmasnlar! ox yalan dyirlr, qztlrd, radiolarda r, bhtan, min
cr yalan danrlar.
Milltin zndrki tarixin tlbidir. Bunun qarsnda h kim dura bilmz.
Bu, tarixin tlbidir v tarixin byk ynn, byk istiqamtini Tanr
myynldirir. Bu artq ytann qaraca i dyil!
Bl bir hdis var ki (shih v ya qyri-shih olduunu hl
myynldirmmim), hz. pymbrdn soruurlar: - Bs Allah da
glrm? Dyir: - Bli, Allah da glr. Soruurlar: - N zaman? Hz.
pymbr cavab vrir ki, Allah baxr, grr onun qaldrmaq, yksltmk
istdiyini insanlar yxmaq istyir, yaxud onun yxmaq istdiyini insanlar
qaldrmaq istyir. Onda glr ki, mn qaldrdm siz nc yxacaqsnz,
yaxud mn yxdm siz nc qaldracaqsnz? znz niy yorursunuz?
Ynn, istiqamtini Allah myynldirmi tarixi oraya-buraya virnd
Allah baxr v glr ki, tarix bu yn mn vrmim, siz kimsiniz ki, onu
otrf butrf virirsiniz?! Bunun czasn ah kdi, onun trfdarlar
kdi v k-k gdir. Bu, mrkkb msldir. Ancaq zaman glib hr
yi aqca gstrckdir.
- Azrbaycann gnyind, lc d dnyann mxtlif lklrind yaayan
azrbaycanllarn nmayndlri biziml sx laq saxlayr v Sizi yalnz
Quzyin dyil, dnyada yaayan btn Azrbaycan trklrinin przidnti
saydqlarn bildirirlr. Htta daha nc toxunduumuz mitinqlrd
gnydki soydalarmz Yaasn przidnt liby! ar il x
tmidilr. blfz by, Siz znz btn dnya azrbaycanllarnn
przidnti sayrsnzmi?
- Yox! Mn bu byk vzifni boynuma gtr bilmrm. Ancaq mn dnya
azrbaycanllarnn bir sgriym. Dnyann harasnda yaamasndan
asl olmayaraq hr bir Azrbaycan trk mnim bacm v qardamdr.
str Tbrizd, istr Thranda, istrs d dnyann hr hans baqa
nqtsind bir azrbaycanlnn bana bir i glnd mnim d burada
ryim aryr. Bir Azrbaycan trknn Vtn n qribsdiyini
idnd mnim d burada ryim yanr. Bilirm ki, bana qza gln,
qribsyn mnim bacm v qardamdr. Daha dorusu, burada przidnt
v ya lidr shbti yoxdur, bac-qardalq, qarda-baclq shbti var. Bir

221

qan yadda var, adam hmi kir.

Mn hmi dyirdim ki, srhdlr alanda insanlar tklck Arazn
qrana v ham balayaraq alamaa. l d oldu! Srhdlr ald, o
taydan, bu taydan insanlar tkldlr Arazn qrana. Ham alayrd. Bu
gn d Gnydn Quzy glnlr, Quzydn Gny gdnlr hams
alayr. Bu, hsrtdir uzun illrin hsrti! Bu, svgidir qarda svgisi.
Tbii olaraq, milltin znn qardalq qan var. Bu qan adam kir, millti
bir-birin yaxnladrr. Ona gr mn d dnyada yaayan btn
Azrbaycan trklrini zmn bac v qardam sayram. strdim ki, harada
yaamalarndan asl olmayaraq hams xobxt yaasn. Qul, kl
olmasnlar, baaa olmasnlar, zab-ziyyt dmsinlr.
- By, Azrbaycann gnyindki soydalarmza son sznz
- Hllik bir sz dmk istmirm. Blk glckd ox szm olacaq. Hl
ilk sz dmmim ki, son sz d dyim. Amma istrdim ki,
soydalarmzn Azrbaycann gnyind z dillrind mktblri, qztlri,
jurnallar, radio-tlviziya vrililri, mdniyyt mrkzlri olsun. Bu, tbii
olaraq, masir dnyada yaayan btn milltlrin haqqdr. Btn insanlar
z dillrind mktblrini amaldrlar, z dillrind yazb-yaratmaldrlar.
Mn l glir ki, bir zaman ran hakim dairlri bunu gtr-qoy lmy
mcbur olacaqlar.
Grrsnz, bu gn Azrbaycanda yaayan tnik qruplarn hamsnn
mdni muxtariyyti var. Qzt buraxrlar, mdniyyt mrkzlri arlar v
htta istslr z dillrind mktblrini aa bilrlr. Hkumt is onlara
hrtrfli yardm dir. strdim ki, Azrbaycann gnyind d bl olsun
trk dilind qztlr xsn, trk dilind mktblr alsn, mdniyyt
mrkzlri yaradlsn, nki bir milltin ykslii bilavasit onun z dili il
baldr. Hans dild danrsansa tfkkr hmin dilin zrind
qurmalsan. Tfkkr baqa dilin zrind quranda byin yarmq olur.
Byin bir dild mhkmlndikdn sonra baqa dillri yrnmk olar. Bunun
is h bir zrri yoxdur.
Mn l glir ki, Azrbaycann gnyi il quzyi arasnda gdi-gli,
iqtisadi v ticart mnasibtlri gnilndikc hr iki trf inkiaf dck.
Bizim yrldiyimiz rgion dnyann ortasdr. Tarix sbut dir ki,
Azrbaycan paralanmadan vvl, Btv Azrbaycan dvlti olanda hr iki
trf gcl kild inkiaf dib, hrlr xyli canlanbdr. Paralanan kimi
is hams tnzzl balaybdr.
- Msahib vrdiyiniz gr ox sa olur, By!
- Siz d sa olun. Hamnza cansal, dinlyicilriniz sadt v xobxtlik
arzulayram!

222

BZ HAQLARIMIZ URUNDA MBARZ

APARIRIQ
(Y.Mhrrmova il shbtindn. Cmhuriyyt qzti, 2, 10, 16 fvral 1995)

- Btv Azrbaycan AXC-nin sas stratji vziflrindn biridir v Btv

Azrbaycan dynd biz bunu Azrbaycann quzyi il ran ial altnda
olan gnyinin vahid dvlt, vahid bayraq altnda birlmsi kimi baa
drk. Siz l glmirmi ki, Btv Azrbaycan Azrbaycann tarixi
corafiyasna daxil olan torpaqlarn birliyi klind gstrmyin vaxt glib
atmdr?
- ox tutarl sualdr. Sualdan ox mslni o cr qoymanz alqlayram.
Siz artq mslnin mahiyytini tutmusunuz, ox dz dyirsiniz. Bu
shbtlr dbiyyatmzda ox qrq-ksik formada v yaxud siyastimizd
orda-burda dyilmidir. Siz bunu artq cmlmisiniz.
Azrbaycan tarixn byk bir mmlktdir. Azrbaycanllar adlanan xalq
oxsayl, bu gn 40 milyonluq bir xalqdr; onun sas hisssini trklr
Azrbaycan trklri tkil dir. Bzn bunu iki yr blb ran trklri v
Qafqaz trklri kimi qlm vrirlr, bunlar hams knar mlliflrin
fikirlridir. Bu mslni tam bu cr qoymaq lazmdr ki, Azrbaycan byk
bir razidir, onun sas tnosu trklrdir. Azrbaycan trk dvlti tarixn
mvcud olub v byk dvltlr sviyysin atbdr, ancaq sonradan
zaman-zaman rus impriyas bydkc v fars qvvlri il, ngiltrByk Britaniya impriyasnn kmyi il Azrbaycan iki yr
paralanb. Quzyi Rusiyann uzunmddtli siyasti nticsind hisshiss paralanaraq bir hisssi rmnistana, bir hisssi Grcstana, bir
hisssi Rusiyaya birldirilib.
Azrbaycann gnyind d bl siyast yridilib, yni ran hakim
dairlrinin siyasti nticsind Azrbaycann qvvlrini daha da
zifltmk n onun [torpan] bir n ostanla paralayblar.
Azrbaycan tzdn idli ostanlqlara blblr ki, Azrbaycan adl
anlay qalmasn. Bu, impriyalardan qalma aq-aydn bir siyastdir v
impriyalar daim bl ayr-buyur, paralama siyasti yritmi, bunu hyata
kirmilr. Amma zaman dyimi, impriyalarn dvr kmidir. Byk
Osmanl impratorluu dald, Avstriya-Macarstan impriyas, Byk
Britaniya impriyas dald.
Bu tarixi qanunauyunluq rana da aiddir. ran da dalacaqdr. ran bu

223

dalmann qarsn zorla almaa ald v alr. randa yaayan

xalqlarn haqqn, insan hquqlarn qorumaq, yaxud milli kimliyini drk tmi
azsayl v ya oxsayl xalqlarn znn milli mqddratn tyintm
hquqlarn tanmaq vzin, ksin, Azrbaycann gnyind trror, qtl,
siyast adamlarna qar ignclr, hbslr, lm ba alb gdir.
Biz siyastl mul olmaa imkan vrmdilr, siyastl mul olan
adamlarn bana facilr gtirdilr, bir qorxu yaratdlar, yni zamanda, uzun
mddt Azrbaycan dbiyyatnn yrnilmsin v xalqa atdrlmasna
ciddi man oldular. Azrbaycanda olan trk dilini l saldlar, yamsladlar,
onu mxtlif yollarla assimilyasiyaya uratmaya aldlar. Btn bunlar
uzun mddt impriya siyastinin v dnyann qalmaqal irisind ba
vrn facilrin trkib hisssi idi.
Ancaq indi Sovt impratorluu adl rus impriyas dalb gtmkddir. Hr
bir xalq z haqqn, mqddratn mdafi dir, ancaq ox tssf ki,
kmi Sovt ttifaqnda dyiikliklr ba alb gtdiyi halda bu, randa gtmir.
randa daha ox tzyiq, trror gnilnir v bu trrora mruz qalan insanlar
z hquqlarn mdafi d bilmirlr. Rus sovt impriyasnn randan bir
stnly var idi milli dild mktblrin almas, univrsittlrin olmas,
milli dild yazb-yaratmaq, dbiyyatn gni kild inkiaf.
Amma Azrbaycann gnyind buna da imkan vrilmmidir. Htta ah
rjimi dvrnd Tbriz Univrsittind trkc danan tlblr crim dilir
v hbs olunurdu. Vtn haradadr?, hara Vtndir?, xalq, millt
kimdir? haqqnda dnmy bl imkan vrilmirdi. Bu gn is o imkanlar
artq z xmaqdadr.
Mn minm ki, gnyli soydalarmz z gclri il, xaricdn h bir
kmk, mdafi olmadan zlri z haqlarn alacaqlar. Azrbaycann
btvly is glck problmidir. Bu, ox byk prossdir. Dnyada
gdn prosslri nzr alaraq bl fikirlirik ki, Qrbi Almaniyarqi
Almaniya, Cnubi Koryaimali Korya, Cnubi Vytnamimali Vytnam
v s. lklr d Azrbaycan kimi ayrlmd. Vytnam artq birldi, Ymn
birldi, Almaniya birldi, Korya birlmk urunda mbariz
aparmaqdadr. Dnya buna pis baxmr, kmk gstrmy alr, amma
Azrbaycann bu gn birliyindn dananda biz bu mslni gc
baladmza gr bir ox adamlar hl ki, diksinirlr. Msln, Avropann
da qulaqlar bu msly hl yrmyib, Azrbaycann gnyind d
buna tam yrmyiblr. Bizim dmnlrimiz bar-bar barrlar ki, bunlar
impriya yaradrlar, bunlar millti trklr ytidirirlr v s., ancaq onlar
buna yrcklr, zaman z onlar aldracaq. Azrbaycann gnyi artq
mstqil olmaqdadr. Azrbaycann gnyindki trklr is zlrinin
mstqilliyi n myyn addmlar atrlar.
Azrbaycann quzyi il gnyi arasnda laqlr gnilnir, inkiaf tdirilir;

224

zaman kdikc bu pross l gdir ki, tz-gc Azrbaycann hr iki

hisssinin ayr-ayr mstqil dvltlr olaraq birlmsi bynlxalq almd
BMT-d, baqa tkilatlarda mzakir dilck. V indi biz bu rfdyik,
bu gn bu msl gndliy gtirilmlidir.
Bzn bizi tnqid dib dyirlr ki, tlsmk olmaz. ran mslsini niy
araya qatrsnz, niy ran biz dmn dirsiniz? Mn baa dmrm ki,
bu n szdr. Biz n ran, n Rusiyan zmz dmn tmirik, biz
randan v Rusiyadan z haqlarmz tlb dirik. Biz z haqqmz
istynd ran biz dmnilik dcks biz d ona qar duracaq,
gr biz Rusiyadan z haqqmz istynd o, biz imkan
vrmycks, bli, biz Rusiyaya qar durmuuq, duracaq. Biz
haqqmz istyirik, kim haqqmz vrmirs biz onunla mbariz
aparacaq. Bu, qanundur, btn dnyann qanunudur. Btn dnya
xalqlar bundan kib gdir v bu gn bizim hyatmzn bir mrhlsini
tkil dir, mn bunu bir tarixi kimi grrm. Bu, Azrbaycan trklrinin
fikirlridir. Artq bu, byinlr ilyir, artq bu, uaqlardan qocalara qdr
milyonlarla insann ruhuna ilyir v gc-tz bunun cavab taplacaq.
Biz Azrbaycann glck birliyi mslsini siyasi yolla hll tmyin
trfindyik.
- By, hr bir milli azadlq hrkat mrhldn kir: dbi-romantik
mrhl, lmi-nzri mrhl, siyasi mrhl. Azrbaycann gnyind artq
milli azadlq hrkat v dvltilik mfkursi, dbi-lmi xaraktr qazanaraq
siyasi proqram mddasna vrilmk rfsin atbm?
- Hr bir xalqn z azadln ld tmk n (xsusn mstmlk
xalqlara aiddir) mbarizsi dildn balanr. Dil urunda mbariz milltin son
mbarizsidir, yni lmmk mbarizsidir. gr bir millt dil urunda
mbarizy qalxbsa, dmk, lmmyi urunda mbarizy qalxb, hl
qlbsi urunda yox. l ki millt dil urunda mbarizdn qazanr, bu
mbariz z ksini poziyada, nsrd, lmi srlrd tapr. Dilin qorunmas
qztlrd, mtbuatda, radio v tlviziyada hyata kirilir. Bundan sonra
ikinci mrhl balayr, yni siyasi maarifilik mrhlsi.
Siyasi maarifilik mrhlsin dbiyyat mrhlsi d dyilir. Burada
dbiyyat daha ox cmiyyti siyasildirmy, siyasi tfkkrl tan
tmy, siyasi tfkkr mnimsmy kmk dir. nc mrhl aq
siyasi mrhldir burada partiyalar yaradlr, qruplamalar v yaxud
cbhlr yaranr v bunlar aq siyasi mbarizy kirlr.
Bu mrhl btn xalqlarn tarixind olub. Bu gn Azrbaycann
quzyind artq srf siyasi mbariz gdir. Partiyalar, cmiyytlr var, siyasi
mbariz aparrlar v Azrbaycann siyasi iradsini gstr bilirlr.

225

Azrbaycann gnyind is bu siyasi pross hl balamayb. Orada hl

dil v dbiyyat urunda mbariz gdir. Buna gr d Azrbaycann
gnyind siyasi mbariz indilik yubanr. Mn l glir ki, bu dil v
dbiyyat urunda mbariz, milli mnliyin qorunmas urunda mbariz,
lmdn qaytmaq mbarizsi inkiaf tdikc artq siyasi mbarizy
vrilck, xalq azadlq mbarizsin dnckdir. Azrbaycann gnyind
xalq azadlq mbarizsi inkiaf tdikdn sonra onlar da z mqddratn
tyin dcklr. Yni mbariz bu xtdn kck.
Azrbaycann gnyind tlblr myyn qdr faliyyt gstrirlr. Bu
faliyyt hllik trk dilinin dvlt dili olmas, trk dilinin mktblrd,
univrsittlrd tdris olunmas v s. zrind qurulub v bu, lbtt,
gtdikc inkiaf tdirilck. randa 30 milyon trkn talyin bu cr soyuq
yanamaq v ona z ssini xarmaa imkan vrmmk, z dillrind
mktb amaa imkan vrmmk, lbtt, orada yaayan trklrin tirazna
sbb olacaq, Azrbaycann ninki gnyindki, hminin quzyindki
trklrin d tirazna gtirib xaracaq v bu gn biz d bundan ox
narahatq. Mbariz o sviyyy glib atacaq ki, ran hakim dairlri trk
dilini dvlt dili kimi qbul tsinlr v bu dild radio, tlviziya, mktb v
mdrslr yaradlmasna imkan vrsinlr. Azrbaycan tarixi tdris olunsun,
Azrbaycan dbiyyat tarixi tdris olunsun, xalq z mnliyini, z mnvi
srvtlrini ld tsin v bundan sonra da Azrbaycan urunda mbarizni
davam tdirsin. Dorudan da, dil urunda mbariznin z azadlq urunda,
milli mqddratn tyini urunda mbariznin bir mrhlsidir. Sonra is
bu, baqa mrhly kck. Biz bunu grrk.
- Bl bir raitd Azrbaycann gnyindki trklrin qarsnda hans
vziflr durur, biz n tmliyik? Mnim fikrimc, biz Azrbaycann
gnyind xalqmzn mhv dilmsi, assimilyasiya olunmas, hquqlarnn
tapdanmas haqqnda bynlxalq almd ictimai ry yaratmalyq. Biz
Gny mslsini bynlxalq bir msly virmliyik. Bu bard n
dnrsnz?
- Bli, Azrbaycann gnyind bu ilr grlmlidir. Azrbaycann
gnyind minlrl insan hbsxanalara atlr, buna cavab vrilmir. z d
bu, ox byk hiylgrlikl dilir. Siyasi bir mslni dyidirib ona baqa bir
don gyindirirlr. N Amrikadan bir ss glir, n ngiltrdn, n
Trkiydn ss glir, n d ki Bakdan. Bu, ox qorxuludur.
randak 30 milyon trk dnyadan tcrid dilmi v mdafi olunmayan
xalqlar srasndadr. Biz grk buna imkan vrmyk. Biz artq dnyaya yol
tapmq, mtbuatmz var. Biz grk Gnyin ssini dnyaya duyuraq,
oradak milli mbarizy yardm dk, onlarn srlrini ap tdirk,
fikirlrini dnyaya atdraq. Bu gn bizim qarmzda duran n vacib
msllrdn birisi budur.

226

kincisi is, Azrbaycann gnyi il quzyi arasndak laqlri

gnilndirmliyik. Ticart laqlri, snay laqlri, mdni laqlr v
lmi laqlr qurulmaldr. Yni Azrbaycann gnyindn yzlrl tlbni
gtirib Bak Dvlt Univrsittind, Naxvan Dvlt Univrsittind v s.
thsil almasna rait yaratmalyq, nki orada onlar milli dbiyyat
kmirlr, z dbiyyatlarn bilmirlr, milli tarixi kmirlr, z tarixlrini
bilmirlr, milli dili kmirlr, onu bilmirlr. Burada is ox byk imkan var.
Grk biz hr il 500-1000 tlbni qbul dk, onlar burada thsillrini
gnilndirsinlr v Gnyd milli kadrlarn ytimsind yaxndan
itirak tsinlr. Hllik qarda duran bu vzifni biz hkmn yrin
ytirmliyik.
- By, rann islam prdsi altnda yritdiyi fars ovinist siyasti nticsind
bu gn gnyli soydalarmz ktlvi surtd mhacirt dirlr v xarici
lklrd faliyyt gstrirlr. Mhacirtdki tkilatlarmzn faliyytinin
laqlndirilmsi zruriliyi bard n dy bilrsiniz?
- Azrbaycann gnyind faliyyt gstrn dissidntlrin bir qismi
hbsxanalarda ruhn zilib, amma baxmayaraq ki, bir oxlar hbsxanada
olub, onlarn ruhu zilmyib, sadc olaraq, siyasi faliyytlrind bir qdr
ziflik v donuqluq yaranb. Gnyd hl bu gn milli-siyasi lidrlr,
xsiyytlr tam ytimyib. Bir n adam var, mn onlar tanyram.
Ancaq onlarn adn dmzdim, nki onlar haqqnda msbt bir sz
dynd randa onlara ox zlm vrirlr.
60-c illrd Azrbaycan ziyallarnn mbarizsi dbiyyat, dil urunda
mbariz idi, yni fikir urunda mbariz idi, bir qdr csartli szlr
dmk urunda mbariz idi. Bu gn Azrbaycann gnyind d bldir.
Dyk ki, gnyd Varlq jurnalnn rdaktoru doktor Cavad Hyt bir
qdr tlblrin xlarn ap tdiyin gr bu gn tzyiq mruz qalb.
Cavad Hyt h vaxt inqilab olmayb. Mn bl dyrdim ki, C.Hyt
mbariz trk ziyalsndan daha ox mumi ran ziyalsdr.
ndilik Azrbaycann gnyind milli inqilablar ytimyib. Bir zamanlar
inqilab dahisi Sttar xanlar vard, yx Xiyabanilr vard. Onlarca bl
adamlar, inqilab dahilri olub, nhnglri olub, amma bu gn bu xtt hl ki,
gtmir. Bu gn Tbrizd dmokratik Azrbaycan urunda mbariz gtmir,
halbuki [orada] bu mbariz 1918-1920-ci illrd gdirdi.
Mn l glir ki, yaxn vaxtlarda bu msllr Azrbaycann gnyind
mzakir dilck, inqilabi nnlr ynidn z xacaq v Gnyd olan
trklr z haqlarn alacaqlar. ksiz ki, bu msld mn d, AXC d
knarda qalmayacaq. AXC d alr ki, gnyli soydalarmz il hmry
olub onlarn azadl urunda, mumiyytl, milltimizin azadl urunda
bir-birimiz arxa duraq v bu mslnin hllin kmk dk.

227

- Azrbaycann gnyind siyasi ur milli ura yox, sosialist,

intrnasionalist ura saslanr. Sizc, nvbti hrkat da vvlkilr kimi
randa rjimin dyidirilmsin ynlmyck ki?
- Bu gn Azrbaycann gnyind olan kommunistlr artq z kommunist
idyalarndan l kmlidirlr, ona gr ki, kommunist idyasndan btn
dnya l kib. Gnyd mbariz aparan btn trklr Mmmdmin
Rsulzadnin yoluna qaytmaldrlar. M..Rsulzadnin milltilik idyasn,
msavatlq idyasn yrnndn sonra bunun dzgn idya olduunu
grcklr v kommunizmdn l kcklr. Hminin bu gn randak
fanatik islamlqdan l kmk v islam dini baxmdan dzgn yrnmk
lazmdr.
Lakin gr bu gn ran dmokratiklrs Gnyd mbariz aparmaq
daha asanlaa bilr. Bl olarsa biz hkmn z hquqlarmz urunda
mbarizy qatlamalyq. Bunu ran da, farslar da, trklr d, krdlr d,
rblr d, bluclar da tmlidir, amma bu zaman dmokratiyann
nailiyytlrindn istifad tmliyik v dmokratik yolla mbariz aparmalyq.
Burada Mustafa Kamaln ddiyi sz yaddan xarmaq olmaz. O dyir ki,
hr hans bir millti azadla dvt tmmidn qabaq onu o azadla
hazrlamaq lazmdr. Biz d bu azadla hazrlq grmliyik.
- Milli azadlq hrkat apararaq ran ialndan qurtulduqdan sonra qarda
duran vzif milli dvlt qurmaqdr. Btn bu vziflri hyata kirmk
n Gny trklrinin tarixi nn v tcrbsi bard mlumat
vrmyinizi xahi dirik.
- Azrbaycan tarixn milli v hquq dvlti sistmi yaradb. Dyk ki,
Atabylr dvlti, mrkzi Maraa v Tbriz olan lxanilr dvlti.
Dzdr, bu dvltlrin banda trkmn v moul bylri durdular, ancaq
slind dvltlri idar dn mmurlar azrbaycanllar idi. Onlar
Azrbaycan dvlti idi. Ondan sonra Aqoyunlular, Qaraqoyunlular,
Sfvilr, farlar, Qacarlar dvlti glir. Bu dvltlri Azrbaycan trklri
qurub. ran min ildir trklr idar dirlr. Bu nc olur ki, bunu indi Gny
trklri yarada bilmir? Sadc olaraq, biz impriya dvrn ddk,
impriyalar bizim gcmz datdlar, ksdilr, ancaq indi o gc biz
tzdn ymalyq.
Biz trklr hkmn azad olmaylq. Biz trklr azadl z dvltimizin
olmas kimi baa drk. Lakin biz bu gn n haldayq, Gny trklri n
haldadr? Gltkin abidlri sanki bizim n, Gny trklri n yazlb:
Dvlti olan millt idim, indi dvltim harada? Xaqan olan millt idim,
indi xaqanm harada?.
Ona gr d biz tarixi nnlri brpa tmliyik. Bunun n proqram
tutulmaldr, tkilatlar yaranmaldr. Xalq z proqramn mnimsmlidir ki,

228

haraya doru gtdiyini bilsin. Xalq z yolunu grs o yolu gdck v z

hquqlarn mdafi dckdir.

BTV AZRBAYCAN DEYADIR,

MFKURDR V TBRZ MNM
HRMDR
(B.Hydrli il shbtindn. Yni Msavat qzti, 6 fvral 1996)

- Bzi siyastilr bl hsab dirlr ki, randa Azrbaycan mslsinin hlli

n tarixi zmin yaranb. Sizc, bu fikir n drcd dorudur?
- rann hakim dairlri ran ada bir dvlt halna salb idar d
bilmirlr. Sadc olaraq, buna qadir dyillr.
randa halinin vziyyti gtdikc pislir, grginlir istr fars, istr trk,
istr krd v ya bluc olsun, frq lmir.
Xalqn vziyyti arladqca, tbii ki, onun tiraz da gclnir.
Daha sonra, randa myyn qvvlr ran hakim dairsin qar artq
mbariz aparrlar. Msln, Mcahidini-xalq ox byk qvvdir, toptfngi, htta vrtolyotlar da var. Baqa bir qvv, dyk ki, ahn oludur;
ox byk maliyysi olan bir adamdr. Onun trfdarlar hllik susur; onlar
istniln bir vaxt fallaa bilrlr.
randa ayr-ayr xalqlarn z milli hquqlarn almaq urunda mbarizsi
gdir. Yni mktblrin almas, dil, mdniyyt, milli hquqlar urunda
mbariz zn gstrir.
Msly thlili yanasaq aydnlar ki, randa inqilabi rait var. Ola bilr
htta myyn partlaylar ba vrsin.
Qzvind, Urmiyada, Thran yaxnlnda, Zncanda xalq hycanlar bir
df silah gcn qanla yatrld; bunu ikinci, nc df d d bilrlr,
ancaq msl axra qdr silah gcn hll oluna bilmz.
randa 30 milyon trk n istyir? Bzilri mslni ox yumaq kild
qoyur, h olmasa, trk dili fars dili il brabr hququ olsun dyir.

229

Maarifilik yolu il gdnlr dyirlr ki, trk dilind mktblr alsn.

Baqa bir qrup mdni mxtariyyt tlbi il x dir.
Baqa qruplar da var. Onlar da dyirlr: mdni muxtariyyt istmirik.
Siyasi-inzibati muxtariyyt ld tmliyik.
Tam mstqil Azrbaycan tlbi il d x dnlr d az dyil.
ran siyasi rjimi is bu tlblrin h birin mhl qoymur.
Dmli, randa siyasi rjim z inqilabi raiti ytidirir. Bu da gc-tz
inqilabla nticln bilr. Grnr, rann dalacan iddia dnlr
haradasa haqldrlar.
Bilirsiniz, randa inqilabdan sonra yni qurulu da yarana bilr. Msln,
konfdral dvlt, fdral dvlt v bu, rann birg qalmasn myyn
vaxta qdr uzada bilr.
Hr hans vziyytd randa bizim maraqlarmz mstsnalq tkil tmir
Hr hans vziyyt olursa-olsun, Azrbaycann gnyi z azadl v
mstqilliyi urunda mbariz aparmaldr v aparacaq da. Mn minm ki,
randa Azrbaycan trk z haqqn alacaqdr; bu, ola bilr, bir il ksin, 5 il
ksin bunun msly dxli yoxdur.
Bzi siyastilr is baqa arqumntdn x dirlr. Msln, onlar
dyirlr ki, bizim ranla birlmyimiz daha mqsduyundur. Bu, tamamil
yanl baxdr. O vaxt da, Azrbaycanda Sovt ttifaqnn trkibindn
xanda trk-slavyan birliyinin yaranmasn tklif dnlr vard. Onda mn
ddim ki, n znz aldadn, n xalq; bu, ba tutan i dyil.
Bu gn ran-Azrbaycan birliyini ortaya atanlar xalq aldadrlar. Mslnin
birc yolu var: Gnyd Azrbaycan dvltinin yaranmas!
Gnyli-quzyli biz bir xalqq!
Azrbaycann btvly bir idyadr, mfkurdir.
Tbriz mnim torpamdr, rdbil, Qzvin mnim torpamdr.
Gnyin azadl mnim idalmdr.
gr xalqmzn bir hisssi mstmlk altnda yaayrsa biz zmz
azad, mstqil saya bilmrik.

230

MNM VTNM BTV AZRBAYCANDIR

(Mxalift qztinin mkda R.Aayvl shbtindn. Klki, 30 mart
1996)

- Son zamanlar ran mtbuatnda Azrbaycana qar iradlar oxalb. Sizin

fikrinizc, rsmi Thran Azrbaycan rhbrliyinin rana qar apard
siyastdn narazdr, yoxsa mumiyytl, Azrbaycanda gdn
prosslrdn?
- N bu sual, n d ki bu problm bugnn dyil. AXC-nin vaxtnda da biz
dflrl xlarmzda rann Azrbaycann mstqil dvlt olmasnn
lyhin olduunu dyirdik.
Azrbaycann mstqilliyi lan olunanda rann xarici ilr naziri
Moskvada x dib dyib ki, biz Azrbaycann mstqilliyini
tanmayacaq. Sonra da ran mcburiyyt qarsnda Azrbaycann
mstqilliyini tand. Bizim mstqillik mslmiz gndliy xanda
ran btn lklri bizim lyhimiz qaldrmaa alb.
Rsmi Thran o zaman Azrbaycanla dost ola bilr ki, Azrbaycann gnyi
mstqil olsun. gr 30 milyonluq Azrbaycan (Gny) mstqillik istyirs
v rsmi Thran da onu sartd saxlayrsa hans dostluqdan shbt gdir?
Biz hakimiyytdn uzaqladrldqdan sonra Azrbaycanda qztlrd,
parlamntd v s. yrlrd sslndi ki, bs libyin yrsiz xlar, rana
qar ittihamlar bizim dostluumuzu pozub, biz bundan sonra dost, qarda
olacaq. Btn bunlarn hams yalan idi, nki bu mslnin kknd tarixi
dmnilik dayanr Azrbaycann azadlna Thran dmn kimi baxr.
ox zaman dyirlr ki, ran guya mn datmaq istyirm. ran mn
datmram, nc ki, Rusiyan mn datmadm. Onu n Amrika, n
Trkiy, n d Fransa dadr. rann ba o qdr rvtxorlua, islam
thrif quranb ki, o, z-zn dadr.
ran parlamntind Fatma xanm adl bir dputat var. Hydr liyvl
grnd o ddi ki, Allah lmsin, bir d xalqn bana liby kimi lidr
glsin. zn d ox mhriban aparrd. stndn 3-4 ay kmmi
Thranda parlamntd x dib ddi ki, Azrbaycan Cmhuriyyti nc
yni mstqil olmaldr? Ora rann razisidir, biz oran tutub rana
qaytarmalyq.
Sizc, Azrbaycana o gzl baxan adamlara Azrbaycan nc baxmal idi
231

v nc baxmaldr? Hmin xanmn ddiyi rann fikri idi ki, Azrbaycan

iqtidar rann klsi olmaldr v rann sz il oturub-durmaldr. Bu is
mmkn dyil. Buna gr d ranla Azrbaycann diplomatik mnasibtlri
grgin olacaq. Gnyd milli azadlq hrkat gclndikc Thran Quzyl
dmniliyini gclndirck.
Son zamanlar mn mlumatlar glir ki, bs Tbrizd v baqa hrlrd
H.liyvin lyhin tbliat kampaniyalar aparlr. ran qztlri d KQBdn sionizm qdr gdn yol v s. kimi srlvhli yazlar drc tdi.
Yni dmnilik hmi bu kild davam dck. Azrbaycan
mxalifti, Azrbaycan Xalq Cbhsi btvlkd bir tkilat kimi
Azrbaycann gnyinin azadl, znn tam mstqil dvltini yaratmas
urunda mbariz aparan bir tkilatdr, bu mbarizni aparmq, aparrq,
aparacaq da.
kincisi, mn xsn dnrm ki, hm tbrizliym, hm baklyam, hm
gncliym, hm amaxlyam, hm qzvinliym v azrbaycanlyam.
MNM VTNM BTV AZRBAYCANDIR v Azrbaycann gnyinin
AZADLIQ mbarizsind h d zm quzyli saymram. Bunu bizim
Tbrizdki, Qzvindki qardalarmz da dyir. Htta onlar xlarnda
bildirirlr ki, Qaraba rmnilr zlrinin saymasnlar; biz z mstqilliyimizi
qazanandan sonra Qaraba da azad dcyik. Bu, mnim, qzvinlinin,
baklnn, tbrizlinin BTV AZRBAYCANn ssidir, BTV
AZRBAYCANn ardr!
Artq bu, Vtn birliyidir. Bu gn db farsn, rusun lin, dxli yoxdur. Bu
Vtn mnimkidir v onlarn lindn zorla da olsa alacaam. Bir df Rsul
Quluyv ddi ki, bs guya mn dmim ki: Azrbaycann bayran
sancacaam Tbriz. Mn dmmim ki, onu mn sancacaam. Mn
dmim ki, bu bayraq Tbrizd dalalanacaq. Onu mrndli d, tbrizli
d, gncli d, brdli d sanca bilr. Onu sancan adam mn barma
basacaam v o, mnim qardam olacaq. Ancaq onu mn sancsam bu
mnim byk xobxtliyim, n byk rfim olacaq.

232

RANI DA SSR-nin TALEY GZLYR

(N.Bayramova il shbtindn. 525-ci qzt, 3 aprl 1996)

ran artq z lksini masir sviyyd idar d bilmir. ksin,

trroruluqla, dadclq aktlar il muldur. Bu ynd ran tnqid dilir v
bu, ox dzgn fikirdir. Htta bu fikir d dorudur ki, Yuqoslaviyann, SSRnin talyi indi d ran gzlyir. Bu, faktdr v faktdan qamaq olmaz.
ran v Azrbaycann dostluuna gldikd is bu, mmkn olan i dyil, ona
gr ki, randa yaayan 30 milyonlq trk dil, mdniyyt, z
mqddratn tyin tmk imkan vrilmir. ksin, btn bunlar hams
zilir, tapdalanr.
Rusiya bu mslni htiyatla hll tdi, yni rspublikalardan lini kdi,
zn mstqil lan ldi. Bu gn ran da Azrbaycann gnyinin
mstqilliyini qbul tmli, onunla mstqil dvltlr sviyysind
mnasibt qurmaldr v yalnz bundan sonra dostluq haqqnda danmaq
olar.
ran xarici ilr nazirinin Azrbaycan dvltin vrdiyi ultimativ mslhtlr
n kobud, n iyrnc mdaxildir. Bu, Vilaytinin1 birinci mdaxilsi dyil v
bu hal cnab nazir tkrarlamaqla zn biz byk qarda kimi dikt
tmy alr. Ona dmk lazmdr ki, ax sn kimsn? Snin dvltin
kimdir ki, Azrbaycann xarici mnasibtlrin mdaxil dir?
Bu gn btn dvltlrd hakimiyyt milli maraqlar sas gtrr v z
dvltlrinin milli maraqlarndan x dir. Azrbaycan bunun ksinimi
tmlidir? Bu gn Azrbaycan istr Qaraba, istrs d Gny
msllrind znn milli maraqlarn gzlmlidir.
Hazrda Azrbaycann gnyindn z torpaqlarmzdan zmz yol
vriblr v bunu da Azrbaycann boynuna minnt kimi qoyurlar, ancaq
rmnistana krp kir, iqtisadi yarm dir, rzaq, yanacaq vrirlr. H biz
dmirik ki, sizin yardm kimi vrdiyiniz yanacaqla rmnistan tanklar
Azrbaycan torpaqlarn ial dir. Dmirik v mn h d bunu ranAzrbaycan mnasibtlrind soyuqluq kimi qiymtlndirmirm. Bu, rann
ta qdimdn Azrbaycana olan mvqyidir v bu gn d onu aqlayr.
1

ran slam Cmhuriyytinin xarici ilr naziri likbr Vilayti red.

233

VTN BRDR
(Mxalift qztinin mkda .Arifolu il shbtindn. Klki, 1 may
1996)

Bu il 1996-c il, mumiyytl, 40 milyonluq Azrbaycan xalqnn oyan

ilidir. Bu, ikinci mrhldir oyanmzn ikinci mrhlsi. vvl, birinci
mrhld oyan yalnz Azrbaycann quzyind olmudusa indi mumi
oyan gdir. Mn tam inanram ki, Quzyd olan kommunistlr d,
islamlar da, YAP-lar da, msavatlar da, cbhilr d Azrbaycann
gnyind olan hadislr bigan qala bilmzlr, nki VTN BRDR!
Yni rdbild, Mrndd hr hans bir hadis ba vrnd biz tsir dir,
bu da o dmkdir ki, artq Gnyl Quzy arasnda idya birliyi, mfkur
birliyin yaranr. V xalq oyan ilini yaayr.
1997-ci il 40 milyonun mfkursind milli dirli ili olacaq. O zaman
mitinqlr, xlar balanacaq, hm Bakda, hm Tbrizd, Mrndd,
rdbild Yni bir-birinin mdafisin qalxmaq mslsi gclnck.
Bunun iartlar indidn grsnir. Msln, gnclrimiz Gny mslsi il
bal bir n ay qabaq ran sfirliyinin qarsnda pikt kiriblr. Son
hadislrl bal byanat qbul diblr. Bu, onu gstrir ki, gnclrimiz
Gny mslsind daha hssas mvq tuturlar. Ancaq bir az yallarmz
dn-dn hrkt dirlr ki, siyasi imicimiz xll glr. Bzilri
susmaq qzldr fikrindn x dirlr. Ancaq onlar yanlrlar. Milltin
talyindn shbt gdn yrd susmaq cinaytdir.
Grk mvqyini bildirsn, ya h, ya yox. Mn z mvqyimi hmi
aq bildirmim. Azrbaycann gnyind ba vrn hr hans milli azadlq,
zndrk, dil, Vtn urunda hr cr x bynirm v mdafi dirm.
V mn zm h cr Azrbaycann gnyindn ayrmram, Tbriz,
Maraa, Mrnd mnim Vtnimdir.
ran dyir guya biz onun daxili iin qarrq. Ancaq ksin, o, bizim daxili
iimiz qarr. Tbriz bizim daxili iimizdir, rann daxili ii dyil.
Biz azadlq urunda mbarizy qalxm xalqq v bu yolda irliy gdirik.
Son gnlr Tbrizd iki hadis ba vrib. Birincisi, Tbrizd bir n gn
vvl xaricl, xsusn d Trkiy il casusluq laqsind sulandrlan
adamlar hbs dilir. Sonra Trkiy sbut lynd ki onun bu il laqsi
234

yoxdur, ran balad ki, yox, burada xarici vtnda itirak tmyib v sual
yarand ki, xarici vtnda yoxdursa xaricl casusluq laqlri kimlrl
qurulur? Xarici yoxdursa onda yrli adam casusluqda ittiham tmk
mmkn dyil.
Buna gr d iki- gndn sonra adn dyidirib ddilr ki, guya bu hbs
olunan adamlar farslarla Azrbaycan trklri arasndla ixtilaf salblar.
Sonra grdlr ki, bundan da bir y xmr, baladlar ki, bunlar rmnilrl
mslmanlar arasnda ixtilaf salmaa alblar. Yni Thran indi istyir ki,
bir siyasi dama hazrlasn, az-maz szn dy biln adamlarn bir
nsini hbs lyib qalanlarnn gzn qorxutsun. Amma o daman tapa
bilmir.
Bu, birinci hisssi.
Btn bunlar ona gr idi ki, bir n gn sonra skinin ikinci mrhlsi
olacaqd. styirlr hali qorxsun, Tbrizd ss lmsin.
Adamlarn hbs olunmasna baxmayaraq, skinin ikinci mrhlsind
Tbrizd mitinqlr balad. Dmli, qaban ala bilmdilr. Xalq qorxuda
bilmdilr.
Bundan sonra mitinqlrd d adamlar tutublar.
ox kmyck ki, Gnyd gcl hbslr balanacaq. Adn da bl
qoyacaqlar ki, srailin casusudur, Amrikann casusudur, babi, vhabidir,
islama qardr v yaxud Azrbaycann agntidir, ya da libyin laltsdr.
Yni hanssa dama vurulmaldr. Nc ki, sovt dvrnd tutulanlara
marksizmin, fhllrin lyhdar kimi damalar vurulurdu.
Bu hrktlar tnzzl dalmaa gdn impriyalarn xaraktrik chtidir.
Dyirlr ran dadan AXC-dir, Amrikadr, sraildir v s. Ancaq fikir vrin,
randa ali ruhani xalqa, Azrbaycan trklrin dyir ki, fars dilini yrnin o,
cnnt dilidir. Bu, xalq qcqlandrr, ks tsir yaradr: nc yni fars dili
cnnt dilidir?! ran dadan budur hmin ali ruhanidir.
Yaxud da lm mhkum dilmi adamlarn haqsz ldrldyn baqa bir
alim ruhaniy bildirnd cavab vrir ki, biz onlar shv ldrmks onlar
cnnt gdcklr, dz ldrmks l ldrmliydik d!.. slamda bl
y yoxdur.
ran dadan budur. ran idar d bilmirlr. Dvlti idar dn parlamnt
komissiyasn aadak zorbalar z mssislrin buraxmrlar. Buna gr

235

d dvlt dalr.
rann facisi znddir. Onun idariliyinddir.
Azrbaycanda Btv Azrbaycan xalq hrkat olmayb. Tkc Quzyd,
yni Azrbaycann drdd birind olub.
Mn bir df tibar by ddim ki, partiyann adn Milli stiqlal
qoyursansa grk btn Azrbaycann istiqlalndan danasan. Mahiyyt
burasndadr ki, Quzyd xalq hrkat baanb v bu, hl davam lyir.
Mqsdlrin myyn qdrin nail olunub, qalan qalr. Bu, gt-gd
byyb kmlidir Btv Azrbaycan xalq hrkatna. Yni Qaraba ial
lyirlr, Tbrizdn ss glmir, Mrnddn ss glmir, rdbildn ss
glmir Dmk, bu xalq hl vahid hrkata balamayb. Burada Vtni
tuturlar, oradan ss xmr. V yaxud ksin, Qzvind, Tbrizd adamlar
dyrlr Bak susur. Yoxdur ss. Grnr, biz ruhn bir millt olsaq da
siyasi baxlarmz hl yaxnlab vhdt tkil tmyib.
Bu, torpaq hadissi dyil, ictimai hadisdir. ctimai hadis is halinin
hamsnn irisin yaylmaynca ictimai hadisy vrilmyck. Bu, hl
balancdr, hisscikdir, ona gr d yforiya dyiln grsnti yoxdur.
Bli, kr bir n il, bir il, iki il, bir d grrsiniz ki, yn Baknn
mydanlar doludur, Tbrizin mydanlar doludur. Bu ictimai gdi balanb,
amma baa atmayb ax. Baa atmaybsa, bli, mydanlar yn dola bilr,
yn d ttillr ola bilr, yn d ox adamlar tutula bilr. Bu ola bilr yox,
l o cr d olacaq.
Biz bir il qabaq dyirdik, dyirdilr yalandr. ndi Tbrizd baland, bir az
ksin, Qzvind d olacaq, rdbild d olacaq.
Nc olacaq, n thr olacaq? Biz burda oturub baxacaq!
Sabah, misal n, Azrbaycann gnyind bir hrkat baland v orada
da ran rjimi gzt gtmyck, balayacaq zmy, hbs lmy.
Onlardan bir 10 min nfr qaqn gls Quzy, nylycyik?
Dinmycyik? Oturacaq? Yox, xacaq, tlb dcyik o dvltdn ki,
niy bunlar bl dirsiniz. Baqa cr mmkn dyil ax yni xalqdr, yni
Vtndir.
ox maraqldr nc ola bilr ki, biz n xalqna z mhbbtimizi
bildir bilirik, Tiflisd hadis ba vrir, biz ona raksiya vririk, qrmz
qrnfillr dzrk, Tbriz glnd is oturub susacaq? Nc ola bilr?
Mrndd susacaq? Thranda Azrbaycan trklrini rprssiya dnd
biz oturub baxacaq? Mmkn dyil ax. Bu, mmkn dyil!

236

AZRBAYCANIN GNEY AZAD OLMALI

(.Brsoylu il shbti. Avrasiya qzti, 16, 17, 18, 21 may 1996)

- blfz by! Dnya azrbaycanllar yurdumuzun quzyind, gnyind,

lc d yurd dnda yaayan soydalarmz bir tam halnda lk
yaradaraq n kimi prspktivlr qura bilrlr?
- Milli drd olduuna gr millt z mqddratn tyintm hququndan
rait ddkc istifad tmlidir. Millt vahid bir orqanizmdir, hara
dalmandan asl olmayaraq myyn bir mrhly atdqda milltin
talyi tlb dir ki, o, z szn dsin. Milltin namuslu, vicdanl adamlar
bu ynd z fikirlrini sylmy balayrlar. Buna gr d Azrbaycana
kim aalq dirs ondan tlb dirlr ki, bundan l k.
Bizim azadlmza imkan vrmycklrs srt tdbirlr l ataraq
mbarizmizi gclndircyik. Buna gr d biz dyirik: Azrbaycan
hkmn birlck. Ny gr 10-20 il nc bl dyildi, indi olur? Ona
gr ki, indi dnyada hr bir kiik xalqn mqddrat hll olunur. V bu kiik
xalqlar z azadln ld dib BMT-y zv olur. Bs n n 40 milyonluq
Azrbaycan trk dnyada z dvltini yaradb BMT-nin, uluslararas
qurumlarn zv olmasn?
Mn h bir xalqa pis baxmram, amma tarix tarixdir. Afrikann mrkzind
olan xalqlarn inkiaf, dnyagr, mdniyyti il Azrbaycan trklrinin
tarixini, mdniyytini, dnyagrn yni yrd qoymaq olmaz bu, tarixi
bir mmlktdir. Azrbaycan trklri tarixd dvltlr yaratm bir xalqdr;
onlarn dvlti, dvlt prinsiplri olub.
XX yzild rus impriyasnn gcl tzyiqi il bir sra xalqlar paralanb v
zilib. Sovt dvltinin vaxtnda Moldova Rumniyadan qoparlaraq ayrca
bir rspublikaya vrilmidir. Bir dvltdn iki Vytnam, iki Ymn, iki
Korya, iki Almaniya dvlti qurulmudu. Bu xalqlar rus, lc d onu
vz dn Sovt impriyasnn dalmasndan yararlanaraq mbariz
aparb z vahid dvltlrini qururlar. ndi d nvb Azrbaycan
trklrinindir. Bu, mumdnya hadissidir, prossidir. Almanlara,
ymnlilr, koryallara, vytnamllara bu, nc amildirs lc d
Azrbaycan trklrin amil olmaqdadr. Btn bunlarn qayna ynidir.
Azrbaycan trklri azadlq istyirlr, dmokratik bir cmiyytd yaamaq
urunda mbariz aparrlar.

237

- By, mum Azrbaycanla, xsusn Azrbaycann gnyi il bal bizim

ictimai birliklrimiz, dmokratik institutlarmz hans grlri mnvi dstk
olaraq hazrlamaldrlar? Gnyin ssini dnyaya atdrmaq n n
tmlidirlr?
- Bl bir hal ynic balayr. Bu oyan daha vvllrd d olub, ancaq
ktlvi oyan dyildi. M.Qorbaov ynidnqurmaya balayanda
rspublikalarda myyn bir oyan balad. Sz azadl il bal srbstlik
yarand. O zaman Azrbaycann quzyind cmiyytin byk bir hisssi
a-ba qald. Bir qrup bildirdi ki, Sovt dvltini birdn-bir datmaq
olmaz, nc konfdrallq olmal, islahatlar aparlmaldr. Bllikl,
Azrbaycann hquqlar gnilnr. Baqa bir hisssi bildirdi ki, biz
birdflik azad olmalyq. Mydanlarda bir qrup is glin inqilab dk
dyirdi, yni Azrbaycann gny v quzyind xalq bir yrd ayaa
qalxaraq inqilab tsin. ada dnyada inqilab yolu ox da tqdir
olunmur. Adtn, glimlr, tkaml, islahatlar yolu il hadisy, isty
atmaq qarya qoyulur.
Azrbaycann gnyind hr bir siyast adam, ziyal, Avropaya adi bir ii
kimi ilmy gdn hr bir soydamz bu gn fikirlir ki, mn niy glib
Avropada yaamalyam, ingilis, alman niy mndn yax yaamaldr? Ona
gr d byinlrd oyan balayr. Bunlardan bir qismi dyir ki, cmiyytd
librallama gtsin v bllikl d, rann trkibind biz hquqlarmza nail
olaq. Cmiyytin baqa bir hisssi insan hquqlarn dyil, milli hquqlar
irli srr, yni dvltin yardm il mdniyyt mrkzlri, mktblr alsn
v s., dvlt bunlara pul buraxsn. Baqa bir qrup is xalqn siyasi urunun,
savadnn artrlmasn dstklyir formalam siyasi ur v tkaml yolu
il xalqn azadl ld dilsin. Bir oxlar is prinsipc hans yolla olurolsun, xalqn azadlq qazanmasn mdafi dir.
BMT-nin qanunlarna gr, hr hans bir xalq z azadln ld tmk n
silaha bl l atrsa bu, onun hququdur. Bynlxalq almd hmin xalq
h kim sulu saya bilmz. Silaha, syana l atmaq h ks trfindn
pisln bilmz. Ancaq tkaml yolu il mbariz aparmaq qan tkmkdn,
ktlvi insan qrnlarndan daha irlidir. Bunun kknd is xalqn apard
azadlq mbarizsind idli baxlarn sonda birlcyi durur.
- By, mn dnya tatarlarnn , qazaxlarn, trkmnlrin, qrzlarn bir
qurultaynda itirak tmim. Sizin iqtidarda olduunuz vaxtda dnya
azrbaycanllarnn birinci qurultaynn kirilmsi fikri sslnmidi. Bu,
niy ba tutmad?
- Yurd savanda biz gz amaa imkan olmad. Biz fikirldik ki, savan
bir sabit, bar nqtsi olsun ki, Azrbaycanda sakit bir durumda yksk
sviyyd qurultay kir bilk.

238

- Bu gn dnya azrbaycanllarnn qurultay kirilrs Siz onu nc

grrsnz?
- Bugnn znd hllik bir grginlik var. Bu qurultayda nlr irli
srlck, bunu grk qabaqcadan dnsn. Hans proqram mzakir
olunacaq? Birdn qurultay qrar xard ki, otayl-butayl birlmnin yolu
syandr, grk bunu nc qbul dcklr?
- Bs Siz nc grrsnz?
- Dnya azrbaycanllarnn qurultay Bakda arlsn. Bizim mumi
Vtnimiz haradr? Biz bunu nc drk dirik? Bu Vtnin drdlri
hanslardr? Mn l glir ki, ani olaraq Azrbaycan inqilab lsin v
birlsin dsm bunu qurultay itiraklar qbul tmz. Qurultay qrar
qbul d bilr ki, Gnyd trk dilin dvlt dili statusu vrilsin.
- Buna ham raz olacaq? Azrbaycan Rspublikasnn ictimai, yaxud dvlt
institutlar bu msld n ilr gr bilr?
- Sovt impriyasndan canmz qurtarandan sonra siz dyn qdr d ciddi
institutlar yaratmamq. ctimai fikird daha ox frdlr rol oynayb,
ninki institutlar. Bu gn Azrbaycanda mn l lmi mrkzlr
grmrm. Ancaq blr var, qruplar var. Msln, Azrbaycanda
Dmokratiyann nkiaf Fondu var. Bu, bir qrupdur, ilyir. Mxtlif yrlrd
proqnozladrma, stratji aradrma mrkzlri var. Sadc olaraq, bu
qruplar birlib aradrmalar sistmldirmlidir. Dnya azrbaycanllar il
bal msllr yalnz bu ynd qurulmaldr.
Yni biz qurultaya hazr glmliyik. l-bl qurultay kirilmmlidir. lmi
mruzlr olmaldr: tbii srvtlr, indiki iqtisadi durum hans sviyyddir?
Azrbaycann gnyi il bal h bir bilgimiz yoxdur. Gnyd nhng
qzl, mrmr yataqlarnn olmasn Quzyd h ks bilmir. Btn dnya
alimlri, lc d ran hmi Azrbaycan rann taxl anbardr fikrini
vurulayblar. Bu, n sviyyddir? Orta yzil isthsaldr, yoxsa ada
txnologiya isthsaldr? Bax, bunu bilmirik. Azrbaycann gnyi azad
olarsa glckd taxll nc inkiaf tdirmk olar?
Bizim Btv Azrbaycan haqqnda mumi anlaymz ox azdr. Bir
Syidaa Onullahi il i bitmz. Biz bu haqda oxlu kitablar yazmalyq,
filmlr kmliyik. Mn hakimiyytd olanda fikrim var idi ki, Xiyabani,
Sttar xan haqqnda filmlr kdirk.
Biz tarixd mvcud olmu rus-ran savana grkd rus-Qacarlar sava
dmliyik 1804-1814-c illrd Rusiya Azrbaycanla savab v
Azrbaycann bir hisssini qopara bilib. Rusiya Fransa il 3 illik savada

239

qlb almd, ancaq Qacarlarla 10 il savamaa mcbur oldu.

- Bu mqavimtin kk n idi?
- Bu, Azrbaycan xalqnn tarixi mbarizsidir. Bu bard srlr
yazlmaldr. Azrbaycan xalq z Vtni urunda mbariz aparb.
- Azrbaycanda mvcud olan rsmi Vtn, Soyda, Azrbaycan
cmiyytlrin n kimi tkliflr vr bilrik ki, Azrbaycan diasporunu
hrkt gtirk? Ax bu cmiyytlrin son dvr faliyytlrind bir nv
durunluq yaranb. Dvlt sviyysind bu cmiyytlr yardmlar olarsa n
ilr grmlidirlr?
- Sz dz ddiyim gr, mn l glir ki, cmiyytlr mndn incimz.
Vtn tipli cmiyytlri sovt dvlti kfiyyat xaraktrli faliyyt n
yaradrd. Bu cmiyytlr xaricd mdni-ktlvi tdbirlrini kirnd hmin
tdbirlrd sovt kfiyyat xsusi i aparr, Azrbaycan mhacirlri
arasnda zn myyn adamlar casus kimi clb dirdi. Bizim
cmiyytlrin pulu yoxdur. Dvlt d onlar tmin d bilmir. rmni
diasporunu Moskva maliyyldirir. Bir yandan da varl, nfuzlu rmni
milyonular onlara yardm dir. Bizim d varllarmz mummilli msllrd
imkanlarndan tam gc il istifad drk Azrbaycan diasporunun
diqqtini Azrbaycan clb tmlidirlr. Hmin diasporun gc il
Azrbaycan hqiqtlri dnyaya atdrlmaldr.
- ran-Azrbaycan anlamalarna gr, hr iki trfd qarlql ilr
grlmlidir. Bl ki, ran Azrbaycann quzyind fars dilind mktblr
ar, rann siyastini yrdn qzt, jurnal ap dir, tlviziya vrililri
vrir. Bs biz niy anlamaya gr, randa bu cr ilri grmrk?
- rann pulu var. O, z siyasti n istniln miqdarda pul ayrr. Bizim
pulumuz yoxdur. rana, Rusiyaya, Trkiyy aid ardcl dvlt siyasti
proqrammz yoxdur. randa institutlar var. Onlar Azrbaycanla bal
proqramlar hazrlayr, iqtisadiyyat nazirliyi is z nvbsind, bu
proqramlar maliyy baxmndan tmin dir.
Azrbaycann quzyinin talyi Gnyin linddir. Gnyin oyan Quzyl
btnlmk dmkdir. Quzy is buna indidn hazr olmaldr.

240

200 L PARALANMI BR XALQI

BRLDRMK BYK RF V TARX
ZRURTDR
(ingiz Gytrkn Danimarkada faliyyt gstrn Azrbaycan trk
cmiyytlrinin xahii il apard shbtdn. Klki, 26 noyabr 1996)

- Xo grdk, blfz by!

- Xo grdk, ingiz by. Xo grdk, ziz tamaalar! Mnim bildiyim
gr, bu kast Danimarkada gstrilck, ona gr d zm btn
azadlqsvr xalqlara tuturam v onlara z smimi salamlarm gndrirm.
yni zamanda, frstdn istifad dib azadlq urunda mbariz apardqlar
n z vtnlrindn didrgin dm btn dnya Azrbaycan trklrini
v Danimarkada yaayan soydalarmz salamlayr, onlara rait yaradan
xalqa z tkkrm bildirirm.
- blfz by, Azrbaycann gnyind balayan ada milli azadlq
hrkatnn prspktivlri v Btv Azrbaycan dvltinin dnyann siyasi
xritsin dmsi htimal haqqnda Sizin fikirlrinizi bilmk hm dnyaya
splnmi hmvtnlrimiz n, hm d bynlxalq ictimaiyyt n
maraql olard
- Bu, olduqca mrkkb msldir. Problmin bir trfdn tarixi kklri var,
digr trfdn is bir Azrbaycan trknn buna bax, bir avropalnn buna
bax, bir Rusiya vtndann, htta bir fars tssbkinin msly
bax tamamil baqa-baqadr. Yni 200 il paralanm bir millt, bir xalq
bu gn znn birlik mslsini hll dirs, z Vtninin btvly
haqqnda dnrs bu, bir o qdr d sad msl olmayacaqdr, ona
gr d mn burada myyn msllri zmk istrdim.
Birincisi, bizim tlbimiz masir dnyann tlblrin uyundur. Birlmi
Milltlr Tkilatna zv olan dvltlrinin hams qbul dir ki, hr bir xalqn
z mqddratn hll v tyin tmk hququ vardr. Bu haqq oraya qol
kn milltlrin hams tanyr. Dmk, indi Azrbaycan trklri z
mqddratn hll tmk istyirs buna qar h kim gd
bilmyck. Biz bynlxalq hquqlar sasnda z haqqmz mdafi

241

tmy doru gdirik.

Mslnin tarixi kkn baxaq. Burada birinci v sas amil Azrbaycan
amilidir, nki mharib aparan da, paralanan da, birlik urunda mbariz
aparan da bu xalqdr, Azrbaycan mmlkti v Azrbaycan xalqdr.
Bu xalq nc paraland v onu kim paralad? Suala cavab axtaranda
aydn olur ki, 200 il bundan qabaq onu paralayan sas qvv Rusiya
impriyas olub. Rusiya impriyas Qafqaz ial tdikdn sonra
Azrbaycan btvlkd ial tmk mqsdi il bu lky daxil olub v
ordusu il htta Tbriz qdr gdib xbdr. Ancaq burada dayana
bilmyib, nki dnya ictimaiyyti buna qar idi v o zaman man oldu.
Rusiya is gcl olduuna gr Araza qdr ial d bildi. lk olaraq, 18041813-c illr arasnda 9 il mharibdn sonra bir hissni qopard, 1828-ci
ild is rvan v Naxvan xanlqlarn Qacar slalsindn alb Araz srhd
tdi. Bununla da Azrbaycan iki yr paraland. Bu vziyyt arlq
dvrndn balayaraq SSR-nin dalmasna v htta bugn qdr davam
tmkddir.
Azrbaycan iki yr paralayan dnyann n irtica, n zlmkar impriyas
Rusiya bu gn artq impriya siyastini yrd bilmir v znn tutduu
bu paradan lini kib v gdib. Dmk, artq impriyalar dvr sovuub.
Bs dnyann bl bir raitind Gnydki Azrbaycan trklrinin
mstqilliyin man olan kimdir? Thran rjimi!
Artq Rusiya vvlki gcd dyil v qabaqk kimi impriya siyastini yrd
bilmir. Digr trfdn, Rusiya dmokratiklmy mhkumdur, nki o, ox
gzl baa dr ki, yalnz dmokratiklmkl Rusiya xalqnn inkiafn v
glcyini tmin tmk mmkndr. Dmk, burada Azrbaycann
birlmsin v btvlmsin man olan sas bir qvv var, o da Thran
rjimidir.
- Bu gn dnyada Thran rjimi nc qiymtlndirilir?
- rtica rjim kimi. Bli, buna h kim h bir sz dy bilmz. gr
randan n milyon Azrbaycan trk z szn, z fikrini ddiyin gr,
mstqil dandna gr mhacirt tmy mcbur olubsa artq bu lk
irtica bir lkdir, bu dvlt irtica bir quruludur. Hl mn yumaq
dyirm. Bu gn mtrqqi dnya lklri balarnn bir oxu ran irtica
yox, cinaytkar adlandrr v yni kild qbul dirlr ki, ran dnya
trrorizminin sponsorudur. Dmk, bu rjimin irtica, cinaytkar v trroru
bir rjim olduunu btn dnya qbul dir.
Bu rjimin din v vicdan azadlna, insan haqlarna v onun trkib hisssi
kimi qadn hquqlarna zrrc say gstrmdiyi hr ks trfindn
grnmkddir. Danimarkada din mnsubiyytin gr dvltin

242

vtndalara qar ninki h bir tzyiqi yoxdur, htta onlara qay drcsi
bl dyimir istr bu vtnda yhudi olsun, istrs d xristian. Hr ksin
din v vicdan azadl vardr. Lakin ran dini bir rjim olduuna baxmayaraq
babilri, bhailri, yhudilri dydrr, hbsxanalara atr, mbdlrini
balatdrr, htta onlar ldrtmkdn bl kinmir, baxmayaraq ki, babilik
d, bhailik d islam dininin iindn xm triqtlrdir. Dmk, burada din
v vicdan azadl yoxdur. gr ran din lksidirs, h olmazsa, dinin
vicdan azadlna riayt tsin.
Mn tarixi kimi, sosioloq kimi msly baxdqda bl fikirlirm ki,
tqribn 15-20 il bundan qabaq SSR hans blalar yaayrdsa bu gn ran
rjimi hmin blalar yaayr. 15-20 il bundan qabaq Parisd dnyann
byk dvltlri yb qbul tdilr ki, Krml dnya trrorizminin qalasdr,
SSR irtica bir dvltdir v trrorizmi dvlt sviyysind hyata kirir. V
hr ks baa drd ki, dorudan da, bu irticalqla bir yr gdib xmaq
olmaz, ona gr d gt-gd Rusiyan irticalqdan xilas tmy baladlar.
ndi is ran glibdir gndliy.
Amrikann v Qrbin mnfi v atmayan chtlri az dyil, lakin buna
baxmayaraq dmokratiyann alnmaz qalasdr. Dmokratiya gt-gd btn
dnyaya yaylr. Dmokratiya srtl z srhdlrini gnilndirir v Asiyaya
doru hrkt dir. Bunu Amrika Birlmi tatlar przidnti B.Klintonun
ifadsi il dsk, bu gn Praqadan tutmu Kiyv qdr dmokratiyann
azadlq znglri alnmaqdadr. Bu gn biz Azrbaycan trklri d
Quzyd bu nfsi hiss dirik.
Yni dmokratiyann rq doru irlilyii nticsind Rusiya irtica rjimi
myyn qdr gri kildi v bunun bizim mstqilliyimizi ld
tmyimizd byk tsiri oldu. Lakin unutmamalyq ki, biz Azrbaycann
yalnz quzyind mstqilliyimizi qazanmq v Vtnimizin byk bir
hisssi Azrbaycann gnyi hl d impriya sarti altndadr.
Bs bu gn Azrbaycann btv olaraq azadlq istyini kim mdafi
dckdir? BMT-nin v ATT-in qanunlarna gr, dnyann btn
dmokratik lklri bunu mdafi tmlidir, nki BMT-y, ATT- zv
olduqlar zaman sz vriblr ki, hr bir xalqn z mqddratn hll v tyin
tm hququna trfdar xacaq, yardm dck v h bir zaman lyhin
gtmycklr.
Bs kim lyhin xacaq? Yalnz v yalnz ran irtica rjimi! ran irtica
rjimi Azrbaycan xalqnn milli azadlq mbarizsi qarsnda tam acizdir v
buna gc atmayacaq. H bh tmirm ki, Azrbaycann gnyi
znn azadlq problmini hll dck v z mstqilliyin qovuacaqdr.
Azrbaycann gnyi mstqilliyini ld tdikdn sonra is Azrbaycan
Rspublikas il danqlara gd bilr v bununla da birlm grkl

243

bilr.
Vaxtil rqi Almaniyan mn mstqil dvlt saymrdm bilirdim ki,
Rusiyann laltsdr. Lakin Qrbi Almaniya mstqil dvlt idi. Almaniyann
paralanmasnda dnyann n byk dvltlri: Amrika, ngiltr,
Fransa v Rusiya birbaa itirak idilr, ancaq zaman gldikd siz
znz grdnz ki, onlarn hams iki Almaniyann birlmsin
razlq vrdi. Dmk, artq rait dyiib. Bu, zamann tlbi idi v h bir
qvv ona qar gd bilmdi. Azrbaycann birlmsin naraz olan
yalnz bir qvv vardr Thran rjimi!
ran kimdir ki, biz onun razln alaq v ya almayaq? Biz bu birlmnin
ba vrcyin h bh tmirik. Thran rjimi bununla razlaarsa,
mslnin yumaqlqla hllin razlq vrrs, ox yax! Yox, buna
razlq vrmzs, mslnin dinc yolla hllin qar xarsa o zaman
Azrbaycan xalqnn z mqddratn hll v tyin tmk n htta
syan v inqilab tmy bl haqq var. O zaman Azrbaycan xalq
birlm problmini syan yolu il hll d bilr. Biz syan yolunun
trfind dyilik. Biz istyirik ki, sovt impriyas dalandan sonra mxtlif
xalqlar nisbtn dinc yolla azadlqlarn ld tdiklri kimi, Azrbaycann
gnyi d o kild razlq sasnda, tkaml v inkiaf yolu il
mstqilliyini ld tsin. Lakin Thran rjimi bunun lyhin gdrs
Azrbaycan xalq, h bhsiz ki, inqilab tmkd ox bacarql v
tcrblidir!
Biz artq dnyada Azrbaycann btnlmsinin qarsn alacaq
qvvni grmrk. ksin, gt-gd buna myilli qvvlrin say
oxalr. Almaniya birldi, Ymn birldi, Afrikada paralanm
xalqlar birldirilir. Koryan birldirmk istyirlr. Bs Azrbaycan
n n birlmsin? Azrbaycann gnyind buna hazrlq varm?
ntllktual [qvv] varm? Bli, var! Kim n dyirs-dsin.
Siz bayaq mxtlif mrhllrd Azrbaycan xalqnn birlm
chdlrinin mlubiyyt uradn syldiniz. Mn bu chdlrin h
birinin mlubiyyt uradn dnmrm. Mn Sttar xan
hrkatn, Xiyabani hrkatn, Pivri mbarizsini mlubiyyt
saymram. Bunlar xalqn irisindn xb 3 aylq, 5 aylq, bir illik
mstqillik ld dib onu yaatdlarm? Bu, bizim n byk iftixar v
tcrbdir. Bu tarixi tcrb biz lazmdr. Dnyada l bir xalq yoxdur
ki, ilk varoluundan z azadln ld tsin. Bu gn Azrbaycann
quzyi uzun illr apard mbarizdn sonra z azadln ld dib.
Lakin unutmamalyq ki, azadlq mbarizsini aparan qvvlr yni
zamanda Sttar xan hrkatndan drs aldlar, Xiyabani hrkatndan
drs aldlar, Mmmdmin hrkatndan, Pivri hrkatndan drs
aldlar. Biz mhz onlarn tlblri v davamlaryq. Ona gr d mn
o hrkatlar mlubiyyt saymram. Bu gn Azrbaycann gnyind o

244

drslri mnimsmi adamlar milyonlarca, on milyonlarcadr. Tbrizd,

Thranda, Hmdanda, Qzvind, rdbild, Zncanda, Urmiyada azadlq
hrkatna knl vrn silahdalarmz mhz hmin drslri mnimsmi
insanlardr.
Azrbaycann gnyi mum Azrbaycann mdniyyt xzinsidir. Tbriz,
Qzvin, Maraa, Hmdan yz illrl Azrbaycan dvltinin paytaxt v
mdniyytinin mrkzi olubdur. Sadc olaraq, o mdniyyt qatlar orada
myyn qdr yatb v hl dnyaya xarlmayb. Allah qoysa, azadlq
ld dildikdn sonra Tbriz mdniyyti, Maraa mdniyyti, Qzvin
mdniyyti, Hmdan mdniyyti v btvlkd Azrbaycan mdniyyti
dnyaya tqdim olunanda grcklr ki, burada nlr yatb, nlr olubdur!
Bzn dyirlr ki, Azrbaycann gnyin Quzydn tsir olmaynca
orada hrkat balana bilmz. Mn bl dnmrm. Azrbaycann
gnyi Quzydn h bir tsir olmasa bl, z mstqilliyini
qazanacaq v mstqilliyini qazandqdan sonra Azrbaycann
quzyin d tsir dckdir. Mn minm ki, bu mstqillik htta
Qaraba problminin hllin d msbt tsir dck. Amma biz h bir
zaman aramzda hr hans ayrc bir dncy yol vrmmliyik. Mn
dflrl dmim v yn d dyirm ki, Tbriz, Mrnd, Maraa,
Hmdan, Zncan, rdbil v s. mnim Vtnimdir. Mnim Vtnim 40
milyon vtnda olan BTV AZRBAYCANdr v onun hr bir qar
torpa urunda bir sgr kimi vurumaa hazram. Hr bir tbrizli, hr
bir rdbilli, hr bir zncanl v urmiyal is Qaraba haqqnda bl
dnr. Yni biz 40 milyonluq bir xalqq v Azrbaycan bizim mumi
Vtnimizdir, tarixi Vtnimizdir.
Bu Vtni babalarmz biz mant dib v biz bunu h bir raitd
baqasna vrmy raz ola bilmrik. yni zamanda, biz h zaman mn
naxvanlyam v Naxvan mnim vtnimdir, mn tbrizliym v Tbriz
mnim vtnimdir dy Vtni bl bilmrik. Xalq artq dar dnclrdn
bzibdir. Bu gn hr bir Azrbaycan trk dnr ki, Vtn yalnz
Naxvan dyil, yalnz Tbriz dyil, Vtn daha bykdr, daha gnidir.
Vtn Btv Azrbaycandr. gr bu gn Qarabada vlr dalbsa bir
tbrizli, bir hmdanl vind rahat yata bilmir, nki millt vahid bir
orqanizmdir, onun drnana bir zrb dynd ars btn bdnind hiss
olunur. Bli, bu gn biz bu nqty glib xmq.
Mn l glir ki, milli urumuz mrkzldikc, bir yr topladqca, birbirimiz arxa durduqca Vtnin birldirilmsi problminin hlli daha da
asanlaacaqdr.
On il bundan qabaq Avropada Azrbaycan trklrin aid tkilatlarn say 2
v ya 3-dn ox dyildi, amma Azrbaycann quzyind hrkat qalxan kimi
Avropada v Amrikada Azrbaycan trklri onlarca tkilat yaradb

245

yardma l uzatdlar v bizim szmz dnyaya atdrdlar. Yni milli hiss

oyananda hr yi hll dir. Mn svinirm ki, bu gn Danimarkada
yaayan bir soydamz glib biziml shbt aparr v bu fikri Danimarkaya
aparmaq istyir. Bunun z artq milli ruhun qalxmasdr.
50-ci illrd rb lklrind bir azadlq hrkat balad v bildiyimiz kimi,
bir ox rb lklrinin azad olmas il nticlndi. O zaman bir rb
yazs bir kitab yazmd. O kitab mn d oxudum. Kitabn ad Ovdtrruh (Ruhun gri qaytmas) idi v burada rb milltinin ruhunun gri
qaytmasndan shbt gdirdi. Bu gn is mn dnyaya splnmi
Azrbaycan trknn milli ruhunun Vtn qaydn grrm. O ruh
Azrbaycana qaydr v mtlq qalib glckdir.
- Son vaxtlar daha da grginln Azrbaycanla ran arasndak
mnasibtlri nc dyrlndirirsiniz?
- Biz hakimiyytd olanda oxlar irad tuturdular ki, siz rana qar
dmnilik siyasti yrdrsnz. Mn dyirdim: yox, bl dyil dzdr,
mn ran rjimini qbul tmirm, lakin ran rjimi il mnasibtlri
saxlayrdm ki, Tbrizl Bak arasnda gdi-gli olsun, insanlar bir-birlrini
grsnlr, uzun illr ayr dm qohumlar bir-birlrini tapsnlar, htta
mxtlif sbblr zndn Azrbaycann gnyin gd bilmyn xaricd
yaayan bac v qardalarmz Bakya glsinlr, aillri d Bakya glsin v
burada rahatca gr bilsinlr. sli Azrbaycann gnyindn olan
musiqiimiz Rhman mniml grnd ddi ki, mn Thranda
doulmuam, Thranda bymm v sonra xaric gtmim. Bakya
glnd ilk df olaraq ayam Vtn torpana dydi. Aladm v baa
ddm ki, Vtn n qdr gcldr!.
Mn ranla mnasibtlrd hmi bu mslni gzlmim v Vtn
vladlarnn bir-birini grmsin almam. Htta Azrbaycann
gnyindn bir n nfr mndn xahi tmidi ki, bir qdr srt olmayn,
qoyun laqlrimiz gnilnsin, bir-birimizi grk, bir-birimizi tapaq, sonra
dnrik.
Biz bu siyasti yrdrdk. Ancaq mn bilirdim ki, ran rjimi h bir zaman
Azrbaycanla dostluq mnasibtind ola bilmz, nki hmi
Azrbaycann bana flaktlr gtirn rus impriyas v ran rjimi olubdur.
ndi Rusiya znn drdlri il muldur, ran rjimi is, ksin,
Azrbaycann quzyin d mdaxil tmk fikrinddir Azrbaycan
Rspublikasnn mstqilliyin xll gtirmk n min cr txribatlar aparr.
Biz buna nc dost dyib, txribat aparmasna raz ola bilrdik?
ran rjimi Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizini ial dn, bir
milyondan artq Azrbaycan trkn z yurdundan didrgin salan
rmnistan hrtrfli himay dcks, ran rjimi 30 milyon

246

Azrbaycan trknn mstqilliyi il razlamayacaqsa, hquqlarn

tanmayacaqsa, z dillrind danmaa imkan vrmycks,
mktblrini balayacaqsa, rlrini, rnlrini hbsxanalara atacaqsa,
mhv dcks v bir szl, trk dmniliyindn l kmycks o
zaman h kim bizdn rana dost olmamz gzly bilmz, nki o,
biz dmnilik dir.
Bizim lyhdarlarmz dridn-qabqdan xaraq rann biz qar
dmniliyini bizim yritdiyimiz guya yanl siyastin nticsi kimi qlm
vrmy alrdlar. Mn onlara dyirdim ki, Azrbaycan dvltinin
banda kimin durmasndan asl olmayaraq rann biz qar
dmniliyi hr zaman olub v ran trk dmniliyi tfkkrndn
danmayana qdr biz qar dmniliyini davam tdirckdir.
Zaman kdi v rann biz qar dmniliyindn bizim lyhimiz
yararlanmaq istynlr bu ddiklrimin n qdr doru v tarixi faktlara
saslanm olduunu aqca grdlr.
- blfz by, 1991-ci ildn mstqilliyini qazanm Azrbaycan
Rspublikasnn bugnk ictimai-siyasi hyat, sosial-iqtisadi durumu
haqqnda dnclriniz
- Burada ox ciddi msl vardr. Xarici v daxili irticann birg faliyyti
nticsind Azrbaycanda yaranan bugnk durumdan Rusiya v ran, rus
v fars ynl daxili irtica yararlanaraq bl bir tbliat kampaniyas aparr ki,
Azrbaycan mstqil oldu, xalq pis gnd yaayr, zlri zlrini idar
d bilmirlr, mstqillik ny lazmdr?, Azrbaycan mstqil
olmasayd daha yax yaamaq olard v s. v i. a. Bunlarn hams bo v
mnasz uydurmalardr. Azadlq v mstqillik yolunu gdn xalq
myyn mhrumiyytlr d dzmlidir, qurbanlar da vrmlidir, yri
glnd myyn iqtisadi zablar iind d yaaya bilr.
Baxmayaraq ki, bu gn Azrbaycan myyn tinliklrl z-zdir, ancaq
bununla birlikd, bir ox ylr d qazanbdr. Birincisi, mstqilliyini
qazanbdr. Btv Azrbaycan problmini gtrk. Sovtlr Birliyi dvrnd
hr hans bir Azrbaycan trk Tbriz gd bilmirdi. Rusiya v rann
razl il Tbriz gd bilsydi bl, orada trkc danmamal idi. Ancaq
Azrbaycan mstqil olduqdan sonra bizim ziyallarmz, alimlrimiz v
btn zmrlrdn olan insanlarmz Azrbaycann gnyin gdir, ninki
Tbrizd, htta Thranda bl trkc danrlar v h kim onlara man ola
bilmir.
Digr trfdn, bu gn bir raq, bir ran gtrn, bir d Azrbaycan
Rspublikasn. Azrbaycanda irtica n qdr zlm ls d, sxsa da,
bosa da, h olmazsa, mtbuat yarmmstqildir, z szn dy bilir. H
olmazsa, biz H.liyvi tnqid d bilirik. Ancaq raq mtbuatnda Sddam
Hsyni tnqid lmk olarm? ran mtbuatnda Rfsncanini tnqid

247

lmk olarm? Adam knin ortasnda asarlar! Bu, o dmkdir ki,

Azrbaycann quzyind dmokratik bir ab-hava vardr. Bu ab-hava
gtdikc gclnir v Azrbaycann quzyi bu sahd bir qdr irlidir.
Azrbaycan azadlq hrkatnn qazand bu nailiyyt dmokratiya
istr-istmz Azrbaycann gnyin d msbt tsir dckdir.
Vaxtil Sovtlr Birliyi dvrnd Sttar xan gnn kirmy, Xiyabaninin
srlrini buraxmaa biz icaz vrmirdilr. Ancaq bu gn Bakda Sttar
xan gn, Xiyabani gn, Mmmdmin Rsulzad gn kirilir,
Azrbaycann gnyindn d, quzyindn d orada itirak dirlr, onlarn
srlri buraxlr, onlar haqqnda mtbuatda mxtlif yazlar drc olunur v
h kim buna man olmur. Biz istrdik ki, Azrbaycann gnyind yaayan
soydalarmzn da bl imkanlar olsun.
Bli, bu gn Azrbaycann quzyi myyn iqtisadi tinliklr db.
Rusiyann tzyiqi hl d zrinddir, lakin mn grrm ki, Azrbaycan
gtdikc bu tzyiqlrdn uzaqlar v addm-addm tam mstqilliy doru
gdir. Mn grrm ki, bugnk Azrbaycan alt il bundan qabaqk
Azrbaycan dyil. Bu gn dnyann hr yrind Azrbaycan tanyrlar v
Azrbaycan bir dvlt kimi, bir tnos kimi qabaa xbdr.
Biz bu gn dnyaya zmz nc tantdrrq? Byk dvlt kimimi? Yox!
Yksk dmokratik strukturu olan xalq kimimi? Yox! Biz bu gn dnyaya
zmz yalnz v yalnz bir cr tantdra bilrik: AZADLII URUNDA
FDAKARCASINA MBARZ APARAN BR XALQ kimi! Bununla da
dnyann rbtini qazanacaq ki, bu xalq azadl svir, dmokratiyan
svir, azadl urunda cann qurban vrmyi bacarr, azadla layiqdir v
ona atmaldr.
Biz bunu dnya xalqlar arasnda myyn qdr qazanmq. 1989-cu ild
Azrbaycan xalq DNYANIN N MBARZ XALQI adn ald v mn
l glir ki, bu, hrkatn balanc idi. Btv Azrbaycan milli azadlq
hrkat, yni 40 milyonluq Azrbaycan trknn hrkat balayanda
dnya bizi bir daha tanyacaq v biz daha byk rbtl yanaacaqdr.
Ona gr d bu gn ddymz tinliklri nailiyytlrimizl mqayis
dnd iddia tmk olar ki, qazandqlarmz mvqqti itirdiklrimizdn qatqat stndr. Ancaq dvltimizi yaratmaq v dmokratiyan tam brqrar
tmk baxmndan hl ki, bir ox ylr atmr.
- ox sa olun, blfz by!
- Siz d sa olun, ingiz by! 200 il paralanm bir xalq birldirmk ox
byk rf v tarixi zrurtdir. Mn btn soydalarmza, xsusn d
xaricd yaayan Azrbaycan trklrin bu byk rf yolunda sarslmaz
mbariz zmi v byk uurlar arzulayram!

248

AZRBAYCANIN BTVLK RUHU

PARALANMAZDIR
(ingiz Gytrkn svd faliyyt gstrn Azrbaycan Kltr Ocann
xahii il apard shbtdn. Klki, 1996)

- blfz by, Azrbaycann btvly v vahidliyi idyasn milli azadlq

hrkatmza gtirn Sizsiniz. Bunun hans zrurtdn irli gldiyini izah
tmniz mxatiblrimiz n, bhsiz, maraql olard
- ingiz by! nc, mn mracit tdiyin gr svdki Azrbaycan
Kltr Ocana minntdarlm bildirirm. Xsusn d bu yolda jdr byin1
yorulmaz faliyyti v fdakarl mni ox svindirir. Mn ona v svd
yaayan btn bac-qardalarma, xanmlara v bylr z saylarm,
svgilrimi bildirirm.
Mn ox svinirm ki, artq bu gn dnyada Azrbaycan trklri bir-birini
ba dmkd, bir-birin yaxnlamaqda v hammz mumi Vtn, mumi
yurd, l, xalq drdi birldirmkddir. Artq bu gn hammz Azrbaycann
azadl, btvly dndrmkddir. Bu, ox nmli bir hadisdir. V mn
inanram ki, Azrbaycan trknn z talyini, z mqddratn hll tmsi
n mummilli bir hrkat balanmdr.
Btv Azrbaycan idyas tkc mnim dyil. Sadc olaraq, mn onu
AXC-nin proqramna daxil tmim, lc d Azrbaycanda faliyyt
gstrn bir sra partiya lidrlri il danqlar aparb onlarn proqramlarnda
da bu mslnin yr tutmasna almam. Bu idya vvldn var. Hr bir
xalq paralanan kimi birlmk istr. Azrbaycan da paralananda, xalqmz
bu haqszla qar dayanb v iallarla mbariz aparbdr. Dmk, bu
idya, bu mfkur Vtnimiz paralanan gndn yaranb, gnmzdk
yaayb v Azrbaycan birln qdr d yaayacaqdr.
Rusiyann ozamank grkmli xsiyytlrindn olan, sonralar Thrana sfir
gndriln v orada xalq trfindn doranlan Qriboydov Ptrburqa z
hsabatnda yazrd ki, bu xalq birdir v hams zn trk sayr. Biz ya
Azrbaycan btvlkd ial tmliyik, ya da onu paralayb Arazdan
imalda yaayanlara ouz, yaxud tatar ad qoymaqla onlar birbirindn ayrmalyq, yoxsa bu xalq uzun mddt Rusiyaya qar
dayanacaqdr.
Grkdn d, xalqmz urad tarixi daltsizliklr qar az vurumad.
Gtrk Sttar xan hrkatn, on illr boyu davam tmi qaaq hrkatn,

249

idli kndli syanlarn, xalqmzn yx amil hrkatndak ciddi

itirakn v sair.
Azrbaycann grkmli alimi Mmmmdcfr Cfrov bir kitabnda yazrd
ki, Azrbaycan paralananda xalq bunu qbul tmdi, ancaq gc
atmadna gr z facisini srlr sald, nmlr virdi. Msln,
Apard sllr Saran mahnsn xatrlayaq:
Arpaay ad, dad,
Sl Saran ald, qad
Hrfi mnada yanasaq sanki mahn slin Saran aparmas facisin hsr
olunub. slind is burada sz xalqn facisindn gdir:

Gdin dyin Xanobana,

Glmsin bu il Muana
Muan batb nahaq qana

Kimdir Xanoban? Azrbaycann gnyindki Qaraba mahalndan olan

grkmli airimiz Nbati! Nbatigil lat idilr v hr il Muana glib
qlardlar. Mahndak bdii obrazlar siyasi obrazlara virsk
Xanoban Azrbaycann gnyini, Sara Azrbaycann quzyini, sl is
rus impriyasn ifad dir. Yni rus impriyas Azrbaycann quzyini
ial tdi v gnydkilr artq Quzy glmz oldu. Baqa szl, bu,
Vtnin paralanmas idi. Bu, Muann Vtnin rus impriyas
trfindn qanlara boyanmas idi. V bu, bir xalqn, bir milltin
mahnlam drdi, kdri idi.
Hans dvltin tbsi olmalarna baxmayaraq Azrbaycan oullar
impriyaya qar hmi birg x tmilr. Bunun mahiyytini baa
dmyn Lnin yazrd ki, Gncd, Bakda, yni Azrbaycann quzyind
v Qafqazda yaayan trklr Rusiya tbsi olduqlarn yaddan xararaq
v bunu nzr almayaraq Sttar xan hrkatnda ox fal itirak dirdilr.
Lnin l glirdi ki, artq Rusiya tbsi tdirilmi Azrbaycan trklri n
Tbriz Vtn dyil, yni Lnin v Lnin kimilr anlamaq istmirdilr ki, bu
Vtn birdir, bu xalq yni bir xalqdr.
Yaxud gtrk Bakda Msavat hrkatn. Bu hrkat itiraklarnn byk
bir qismi Azrbaycann gnyindn olan soydalarmz idi. l Azrbaycan
[Cmhuriyyti] hkumti ba nazirinin Xoylu Ftli xan olmas ox mtlblri
aqlayr.

250

Yaxud da son dvr Mydan hrkatmz xatrlayaq. Mydanda

Azrbaycann gnyindn 1946-c ild v sonralar glmi minlrc
soydamz itirak dirdi. Bunlardan bir sra ziyallar: alimlr, airlr,
yazlar v s. tribunadan x dib Vtn birliyindn danrdlar. Btn
mydan Tbriz! Tbriz! ar il titryirdi.
V yaxud da Srhd hrkatn gtrk. Quzyd Azrbaycan xalq rus
impriyasnn kdiyi dmir prdni 31 dkabrda Milli Hmrylik gn
yaln llri il skb-datd. Xalqmzn gnydki qismi bu tarixi
hrkatdan knarda dura bilmzdi. V onlar Culfada, Xudafrind, Astarada
axdlar Arazn qrana. Hams bir ssl barrd:
Azrbaycan oyaqdr,
Qardana dayaqdr!.
Azrbaycan oyaqdr,
Qarabaa dayaqdr!.
Bu, o dmkdir ki, rklri, knllri dmir prlrl, hanssa dvlt
srhdlri il ayrmaq olmaz v bu, o dmkdir ki, Azrbaycann btvlk
ruhu paralanmazdr!
Bu fikir mnd II kursda oxuyarkn yarand. Kdiyimiz Azrbaycan tarixi
drsind Glstan v Trkmnay mqavillrin qdr tariximiz
frqlndirilmir v bir yrd yrnilirdi. Bundan sonra is Azrbaycan tarixi iki
yr blnr v bir hisssi Sovt Azrbaycan, digr hisssi is ran
Azrbaycan adlandrlrd. Htta rus impriyas biz Gny Azrbaycan,
Quzy Azrbaycan adlarn iltmyi bl qadaan tmidi. z-zm
soruurdum: - Bunlar kimdir? Bunlarn bizi paralamaa n haqq var?
Bynimiz yridirdilr ki, guya Azrbaycann gnyind v quzyind ayrayr xalqlar yaayr; gnydkilr trklrdir v dillri d trk dilidir,
quzydkilr is azrbaycanllardr v dillri d Azrbaycan dilidir!
l o zamandan mn aydn oldu ki, bu, yni bir millti paralamaqdr,
impriyann qurduu oyundur, ancaq ktl bu oyunun mahiyytini tam
anlamr. Bzi ziyallar baa dr, lakin grkliyi aq sylmy n fars
ovinizmi, n d rus ovinizmi imkan vrir. Bs n tmliyik, ndn
balamalyq? Dnrdm ki, imkan daxilind mqallrl, xlarla yavayava grkliyi xalqa atdrmalyq.
O vaxtdan ox kib. Artq bu gn rus impriyas dalb v hamya
aydndr ki, rus impriyas tarixi daltsizlik drk Azrbaycan
paralayb. ndi bu rus impriyas yoxdur. Tbii olaraq, tarixi dalt
brpa dilmli v Azrbaycan birldirilmlidir. gr hr hans bir

251

Azrbaycan trk bunu dnb mydana [qdm] qoyursa o, sl Vtnini

svn, xalqn svn bir adamdr. Kim bunu grr v susursa artq o, cinayt
dir.
Bir anla zmz qraa qoyaq. Nc olur ki, moldovanlar rumnlarla
birlmk istyir? nki onlar yni xalqdr! Nc oldu ki, almanlar
birldilr? nki onlar vahid bir orqanizmdir. Onu iki yr paraladnm
faliyytsizlir.
Mn hmi yoldalarma v tlblrim dyirdim: fil n qdr byk olurolsun, onu iki yr paralasan hrkt d bilmz. Qarqa is n qdr
kiik olsa da paralanmadna gr hrkt dir. Hbs olunduum zaman
bunu mn qar ittiham kimi irli srdlr.
Bu sbbdn hazrda n kiik xalqlar hl irlily bilir, Azrbaycan is
byk olmasna baxmayaraq paralandna gr iki yz ildn bri
yrindc qalbdr.
Biz birlnd irliy hrktimiz ynidn balayacaq. O zaman bu filin
qabanda kimlr dayana bilck, baxarq! Mn o gn grrm. O
gn glir v gnyli-quzyli yzlrc qardam kimi mn d o gnn uzaqda
olmadna inanram.
- Btv Azrbaycan blfz liby n n dmkdir v Siz onun
glcyini nc grrsnz?
- Bizd msavatlq mfkursi var. Bu mfkurnin tmllri XIX yzild
atlsa da onu rhmtlik Mmmdmin Rsulzad sistmldirib,
bayramzda rsmildirib v hmin mfkur sasnda rq alminin ilk
dmokratik rspublikas olan Azrbaycan Xalq Cmhuriyytini yaradbdr.
Trklk, adalq v islam fikir cryanlarnn ulamasndan mydana
gln msavatlqda ilk olaraq trk milli kimliyinin drki sas gtrlr.
Yni Azrbaycan trk birinci nvbd z milli varln drk tmli, zn,
z xalqn, z dilini, tarixini, mdniyytini, Vtnini v s. drindn yrnib
bilmli, svmli, qorumal, yksltmli v onlara sahib xma bacarmaldr.
Bu, milli duyudur, milli urdur. Msln, Danimndani-Azrbaycan
kimi fundamntal bir srin2 mllifi tbrizli Mhmmdli Trbiyt z
srind Azrbaycann gnyini v quzyini ayrmadan Drbnddn
Hmdana qdr Btv Azrbaycann ziyallarn, byk xsiyytlrini bir
yr toplamdr.
Bir szl, bu gn btn Azrbaycan trklri z milli mqddratlarn tyin
d bilmk n labdn z milli kimliklrini drk tmli v bu yolda
mbariz aparmaldrlar.

252

Msavatlqda ikinci olaraq adalq sas gtrlr. Bu, o dmkdir ki,

hr bir Azrbaycan trk ada dnya mdniyytini drk tmlidir,
dnyann dmokratik qurulularn, dmokratik idarilik sistmlrini yrnib
istifad tmlidir, ada dnya txnologiyasn mnimsmlidir.
Vaxtil tlfon xanda, tyyar xanda, tlvizor xanda avam mollalar
dyirdi ki, bunlar ytan mlidir, yaxn durmayn, ona gr d mollalarn bu
fitvasna uyan lklrd txnika gri qald, snay inkiaf tmdi. Sonra da
hams hmin txnikan Yaponiyadan, Amrikadan, ngiltrdn,
Almaniyadan v s. almaa mcbur oldu. Bu, lm dyil, din dyil islamda
bl y yoxdur.
Bu gn ran hakim dairlri lkd anaq antnalardan istifadni qadaan
tmidir, halbuki hmin antnalar lmi inkiafn bir uurudur v rann bu
qadaas vimizdk gln lmi qapdan qovmaq dmkdir. Hzrtipymbrimiz buyurmudur: lm ardnca gdin, gr o, ind bl olsa
(unutmayaq ki, in mslman lksi dyil).
Hz. pymbrimiz bu cr buyurduu halda, cnab yx, molla v s., sn
n haqla qapmza qdr glmi lmi qovursan?! Hans haqla sn
ruhanisn?! Dmk, sn lmi yox, chalti tmsil dirsn. Biz buna qaryq
v hmi d qar xacaq, nki adalq yoxdursa inkiaf da yoxdur,
mumi rifah da yoxdur.
adaln n mhm dyrlrindn biri olan dmokratiya sv, Norv,
Hollandiya v s. kimi lklrd ttbiq dildiyin gr grrk ki, bu lklrd
insanlar daha yax raitd yaayrlar. Bldirs biz ndn dmokratiya
yolu il gtmmliyik?! Dmokratiya ada trklr n Tanrnn
yritdiyi bir nmtdir. Biz bu yolu tutub gtmli, skilrl,
sandqlardan kmkl i bana glmliyik. Yoxsa lkd bir diktator
xar v fitva vrr ki, dinmk olmaz, danmaq olmaz; dinni asdrar,
danan ksdirr.
ran mhz bu gnddir, ona gr d mn dyirm ki, ran dalacaq. ran
dalacaqsa bs biz niy bu xarabann altnda qalb zilmliyik?
Azrbaycan xalq randan ayrlmal, z mstqil dvltini qurmal v
sonra da quzydki dvltl danqlar aparb btv, mstqil v
dmokratik Azrbaycan dvltini yaratmaldr.
Msavatln nc daya is islam dinidir. Biz fanatizm uymamal,
grk islam dinini yrnmliyik. Biz islam fars ovinizminin v ran hakim
dairlrinin iddia v ttbiq tdiyi formada yox, fanatizmdn uzaq, grki v
ada ruhla yrnmliyik. Din bizim inanc yrimizdir. Onu siyastin
altin virmmliyik. Din dvltdn ayr olmal v siyast
qarmamaldr.

253

yni zamanda biz Azrbaycan trklri tarixn dinlrin qardalna

trfdar olmu, baqa din mnsublarna mnasibtd dini xogrn
stn tutmuuq. Biz h vaxt kilslri skmmiik, sinaqoqlar
uurmamq, hamsn Allahn vi saymq. Budur bizim din baxmz,
din anlaymz.
Azrbaycan xalq btv bir sistm tkil dn bu xttin vhdtin
syknib z torpaqlarnda Btv Azrbaycan dvltini qurmaldr. Bu dvlt
sivil, dnyvi (laik), dmokratik hquq dvlti olmaldr. Bundan baqa yol
yoxdur. Bu yolu tutub gtsk byk uurlar qazanb millt kimi
ykslcyik; gtmsk Tanrnn blasna glib daha drin uurumlara
yuvarlanacaq.
- Btv Azrbaycan indi bizd milli mfkury vrilibmi? 40 milyonluq
Azrbaycan trk buna hrtrfli hazrdrm?
- Maraql sualdr. Mn d sizdn soruuram: alman xalq birlnd hams
bir nfr kimi birlmy hazr idimi? Yox! Bzilri htta bu gn d
birlmdn narazdrlar. Hl uzmanlar dyirlr ki, rqi Almaniyada
yaayanlarla Qrbi Almaniyada yaayanlarn mfkursinin, psixologiyasnn,
hyat trzinin ynidn bir-birin yaxnlamas n az iyirmi il vaxt lazm
glck.
Bu, bizd d ola bilr. Xalq, lbtt, hr yi dnmy d bilr. Ancaq
xalqn irisindn xm aydnlar, alimlr, lyaqtli xslr Btv
Azrbaycan zrurtini drk dib onu xalqa aqlamaldrlar. Bununla da xalq
yava-yava aylb grck ki, dorudan da, gr bir olsa gcl olacaq,
zilmyck, inkiaf dck, rifaha qovuacaq v lksindn didrgin
salnmayacaqdr. Ona gr d alimlrimiz, uzmanlarmz Ymnin,
Vytnamn, Almaniyann tcrblrini aradrb yrnmli, mydana xa
bilck tnokulturoloji frqlri ortadan qaldrmaq n indidn
tdbirlr plan hazrlamaldrlar.
Bu gn Azrbaycann gnyind milyonlarla soydamz yx, molla, din
xadimi cildin girn fars ovinistlrinin siyasi tzyiqlrin, mnvi-psixoloji
basqlarna, randak iyrnc hyat raitin dzmyib, mhacirt tmk
mcburiyytind qalb. Mn onlarn bzilrini tanyram. Aralarnda grkmli
alimlr, hkimlr, mdniyyt xadimlri, siyastilr v byk istdadl
xsiyytlr vardr. Mn zm mhacirtd olan bac-qardalarma tutub
soruuram: bu istdadlar, bu istdadl insanlarn mklri n n z
lklrind z xalqlarna yox, qrbtd baqa xalqlara xidmt tmlidir? Bu,
zlm dyilmi? Niy insanlar bu zlm dzmlidirlr? Niy buna qar
mbariz aparmamaldrlar? Xalq zlmdn, sartdn qurtarmaq
urunda mbariz qidsindn, dini, idoloji mnsubiyytindn asl
olmayaraq hr bir Azrbaycan trknn rf borcudur.

254

1946-c ild fars ovinizminin soyqrmndan can qurtarmaq n

Azrbaycann gnyindn quzyin kn Dmokrat Firqsinin bir sra
zvlri il mn ox yaxn laqd olmuam. Bzn grrdm ki, bunlar ox
ar vziyytddirlr. Sbbini soruanda biri bacm lb, gd bilmirm,
digri anam lb, gd bilmirm, baqa birisi qardamn toyudur, gd
bilmirm dyirdi. Bu, zlmdr, facidir. Niy biz fars ovinizmindn, rus
ovinizmindn asl olmalyq ki, z toyumuza, yasmza gtmy icaz
vrilmsin?! Biz bu zlm qar mbariz aparmalyq. Biz fars ovinizminin,
rus ovinizminin zlmn qar birlikd vurumalyq.
Biz Btv Azrbaycan urunda mbariz aparacaq. Bu mbarizd bh
tmirm ki, xalq biziml birg olacaq v Btv Azrbaycan lks gtdikc
ktlvilib 40 milyonluq xalqmzn idalna vrilckdir. gr b-on il
bundan qabaq Btv Azrbaycan idyasn yzlrl adam mnimsmidis
bu gn qidsindn asl olmayaraq Azrbaycann quzyind faliyyt
gstrn mxtlif partiya mnsublarnn hr hansndan sorusan ki,
Azrbaycann gnyinin mstqilliyini istyirsnmi, yox dmyck. Yni
artq Azrbaycann quzyind otuzdan ox partiya bunu istyir.
Azrbaycann gnyind d Btv Azrbaycan lksn mnimsmi
insanlarn say az dyil v gndn-gn d oxalmaqdadr. Bunlarn mumi
sayn gtrsk grrik ki, artq yz minlrl insanmz bu lknn
daycsdr. Onlarn trfdarlarn da hsaba salsaq bu say milyonlara
atacaqdr. gr milyonlarla Azrbaycan trk bunu istyirs, dmk, artq
milli idrak balamdr. V bunun qarsn h ks ala bilmyckdir!
Mn radiolardan idir, qztlrdn oxuyuram ki, Azrbaycann gnyindn
gdib Avropada yaayan soydalarmz rann Azrbaycan Rspublikasnn
daxili ilrin qarmasna tiraz dir. Bu, mni ox vindirir. Dmk, onlar
Azrbaycan dvltini z dvltlri sayrlar. Yaxud Tbrizd xan bir
jurnalda Qarabadan kil vrilir v altnda yazlr ki, Vtnimiz dardadr,
Qaraba rmni linddir.
Yaxud da gnyli bir qadn air yazr ki, Gny d, Quzy d mnimdir, bu
yurd mnimdir.
Yax xatrlayram, 60-c illrd Tbrizd on bir nfri dam tmidilr.
Onlardan birinin soyad Zhtabi idi. Byk hrmt bsldiyim v sln
Gnydn olan mllimim Dr. Zhtabidn3 sorudum ki, bu adam Sizin
qohumunuzdurmu?
Ddi: - Bli, bizim qohumlardandr
O zaman h kim ssini xara bilmdi: n biz din bildik, n d baqas.
Ancaq bu gn l dyil. Bir hadis olanda n azndan Azrbaycann
quzyind qztlr yazr, radio vrir, mxtlif killrd tiraz dilir v hr

255

ks bilir ki, Gnyd ldrln, incidiln z qardadr.

O zaman bunu bir-iki nfr baa drd, indi is btn xalq bilir v
mbariz aparr. Baqa szl, artq Gnyd olan Quzyi, Quzyd olan is
Gnyi Vtn sayr. Yni Vtn birdir, hammz yni bir Vtnin vladlaryq.
Araz jurnalnda4 Drdim mnim Drbndim mnim adl bir mqal
oxudum. Tsvvr din: jrnaln tsisisi Azrbaycann Gnyindndir,
rdaktoru Quzyindndir, jurnal Avropada xr, shbt is Drbnddn
gdir. Dmli, Vtn drdi, Vtnin btvly drdi artq hammz
dndrr.
Azrbaycan xalq o qdr gcl, o qdr qdrtli bir xalqdr ki, ayaa
qalxdm fars ovinizmi, rus ovinizmi onun qarsnda duru gtir
bilmz. Buna kimsnin bhsi olmasn!
- Bs Azrbaycann gnyind, quzyind v xaricd faliyyt gstrn
siyasilrimizin, ziyallarmzn bu sahd apardqlar i sizi qan dirmi?
- On il bundan qaba gtrdkd adam svinir v Allaha kr dir, ancaq
ada dnyann gdiini dndkd grrk ki, biz griyik. Biz
almanlarkimi, yhudilr kimi fal dyilik.
ndiki dnyagrmz n aydnlarmza borcluyuq, ancaq bu gn
aydnlarmzn byk bir qismi hl qorxur, suyu fr-fr iir, iin iindn
xata xacan dnr. Bli, xata da ola bilr, lakin xatan dnb
hdfimizdn l kmliyikmi? O zaman hr il man qzasndan minlrl
adam hlak olur, n n bunu dnb mana minmkdn imtina
tmirik?!
Azrbaycann gnyindn olan grkmli yazmz Mirclal Paayvin
srlrindn birind bl bir pizod var.
Birisi dniz nft buruqlarnda ilyn bir adamdan soruur:
- Baban harada lb?
- Dnizd.
- Atan harada lb?
- Dnizd.
- Bs sn qormursan, dnizd ilyirsn?

256

Nfti d qaydb ondan soruur:

- Snin baban harada lb?
- Yoran-dkd.
- Atan harada lb?
- Yoran-dkd.
- Bs sn qorxmursan, yoran-dkd yatrsan?
Yni lm hr yrd var. Azadlq istyn xalq zablara da dck,
qurbanlar da vrckdir. xovun qlafl adam kimi hr ydn htiyat dib
qorxmaqla, kinmkl xalqa gn alamaq olmaz.
yni zamanda qlafl ziyallarmz kimi bzi inqilablarmz da mslni ox
iirdirlr: bu yolda qan var, bu yolda lm var, n bilim, daha nlr, nlr
Onlar ny saslanr? Sttar xan dvrn, Xiyabani dvrn, Pivri
dvrn, zllikl islam rjimi dvrnn qanl-qadal tcrbsin. O
dvrlrd ox qan tklmd, nki o zamanlar impryialarn qlncnn dal
da ksirdi, qaba da. Ancaq indi artq l dyil. Artq impriya
canavarlarnn dii ksrdn db v dnya dmokratiklmy doru
gdir. gr dnn ktlvi qrnlara dnya gz yumurdusa bu gn b nfr
ldrln kimi btn dnya bununla maraqlanr, tiraz dir.
Bli, mmkndr ki, myyn qurbanlarmz olsun. Bu da tbiidir. Hmin
qurban mn d ola bilrm, sn d, hr hans bir baqas da. Ancaq mn
inanram ki, dnyann dmokratik qvvlri bu msly ox ciddi
yanaacaq v laqyd qalmayacaqdr.
Xalqmz da artq vvlki xalq dyil, daha dncli v daha all hrkt
dir. nanram ki, biz hdfimiz dinc, dmokratik yolla, tkamll atacaq,
lakin buna imkan vrilmzs mslni inqilab yolu il hll tmkdn d
kinmycyik. z milli azadln istyn xalq syan tmy d, inqilab
tmy da haqldr.
- blfz by, Sizi xalqmz v bynlxalq ictimaiyyt dalt v dmokratiya
urunda ardcl mbariz kimi tanyr. Paralanm Vtnin birldirilmsi v
dmokratiya bir-birin n drcd yaxndr?
- ingiz by, grnr, bu mslnin mahiyyti gni aqlanmaldr. Burada
dmokratik rjim v dmokratik hrkat anlaylarna ayr-ayr diqqt
ytirk. dartmd gni xalq ktllrinin birbaa, yaxud z
nmayndlri vasitsil itirak tdiyi v yntim qatld rjim dmokratik
rjimdir. Msln, Hollandiyada, Danimarkada, Almaniyada v s. mhz bu

257

crdr.
Dmokratik hrkat is gni xalq ktllrinin qatld hrkatdr. Bu
hrkat aadan glir. Aadan gln v gni xalq ktllrinin itirak il
ba vrn hr hans bir hrkat istr syan klind olsun, istr inqilab
klind olsun, istrs d baqa hr hans formada olsun, bu hrkat
dmokratik hrkatdr. Msln, uzun mddt alimlr Sttar xan hrkatnn
xaraktri il bal mbahislr tmi v sonda bu nticy glmilr ki,
hmin hrkat dmokratik hrkatdr, nki burada ktl itirak dirdi, xalq
itirak dirdi, btn Tbriz ayaq st idi, Gnyli-Quzyli Azrbaycan
qatlmd bu hrkata.
gr xalq z azadl urunda hr hans bir formada ktlvi mbrizy
balayrsa bu, dmokratik hrkatdr. Dmk, paralanm Vtnin
birldirilmsi v Btv Azrbaycan yaradlmas urunda apardmz
mbariz z xaraktrin gr dmokratikdir, nki bu, yuxardan
gstril dyil, aadan gni xalq ktllrinin istyindn doan bir
hrkatdr.
Btv Azrbaycan yaranana qdr Azrbaycanda hrkatn dmokratik
olmas qalmazdr. Bundan sonra is hadislr iki ynd inkiaf d bilr:
birincisi, dmokratik hrkat qalib glir v onun qlbsini hanssa bir
diktator mnimsyrk z diktaturasn qurur; ikincisi, dmokratik hrkat
qalib glir v yntim gni xalq ktllrinin qatld dmokratik bir rjim
qurulur. kinci ynd dmokratik hrkat v dmokratik qurulu bir-birini
tamamlayr. Birinci ynd is hrkat diktatura qurulana qdr
dmokratikdir.
Azrbaycann quzyi ddiyimiz fikirlrin doruluunu saslandran bir
laboratoriyadr. Burada xalq hrkat balad, rus impriyas lkdn
xarld v nisbi azadlq ld dildi. Hazrda is avtoritar rjimin
dmokratiklmsi v dmokratik qurulu urunda mbariz gdir.
Azrbaycann quzyindki dmokratiya urunda bu mbariz yaxn
glckd labdn z bhrsini vrck v onun nticsini Azrbaycann
gnyind ttbiq tmk bizim n ox da tin olmayacaqdr.
Son vaxtlar Moskva il bal bir Amrika politoloqu (siyastnas) maraql
bir fikir ortaya atb. Rus xalqnn danq kild olmasnn v dmokratiya
yolunda irlily bilmmsinin sbblrini aradran hmin politoloqun
fikrinc, rus impriyas dalsa da v rus xalq dmokratiyaya can atsa da
milli ruhla dmokratiyan birldir bilmmidir. Milli toplum ruhunun
yoxluu Rusiyann blasdr.
Pararll olaraq dndm ki, bs Azrbaycanda n n dmokratiya
yrmr?! Dmokratiyann sasnda milli vahidlik, milli btvlk
dayanr. Milli hrkatn kknd Azrbaycan trknn milli btvly

258

v milli ruhu dayanacaqsa o zaman Azrbaycanda dmokratiya

brqrar olacaqdr, baqa szl, dmokratiya yalnz milli ruha
syknmkl mvcud ola bilr.
- Azrbaycann gnyinin randan ayrlmas, tbii ki, rann paralanmas
dmk olacaq. nki burada krdlr, bluclar, rblr, trkmnlr v baqa
xalqlar yaayr. Azrbaycann gnyinin randan ayrlb z mstqil dvlt
qurumunu yaratmas il onlar da z dvltlrini qurmaq istycklr. Buna
dnya birliyinin mnasibti nc olacaq?
- O byklkd Sovt impriyas nc oldu ki, dald?! Yuqoslaviya nc
oldu ki, dald?! mumiyytl, impriya tipli lklrin yaama dvr
qurtarb. Btn impriyalar dalacaq, bunun qarsn h kim ala
bilmyckdir. ran da hmin impriyalardan biridir. O da dalacaq.
Tkc shbt bizdn gtsydi blk d msl myyn qdr mbahisli
ola bilrdi, ancaq Siz znz d ox gzl bilirsiniz ki, randa bluclar,
krdlr, trkmnlr, rblr v baqa xalqlar da z mstqilliklrini istyirlr.
z d bunlardan hr birinin say aa-yuxar iki-drd milyon arasndadr.
Bs onda biz dmzlrmi ki, 30 milyon olduunuz halda sizin ssiniz niy
xmr?
ran khn sullarla idar olunur v yni dvrd o yaaya bilmz. O
dalacaq v dalanda azadln ilk ld dn xalq biz olacaq. Mslni
biz hll dcyik. Bizdn sonra is baqa xalqlar z mstqilliklrini
qazanacaqlar. Farslar da zlri n z mstqil dvltlrini qursunlar.
Kims buna man olmayacaqdr.
Bununla da Azrbaycan trklri, trkmnlr, krdlr, bluclar, rblr v
baqa xalqlar fars ovinizminin aalndan qurtaracaqlar. bhsiz ki,
dmokratik dnya bunun lyhin gtmyckdir.
Sualn qoyuluunda myyn haqllq var. BMT-nin qbul tdiyi prinsip
gr, dvltlrin razi btvly toxunulmazdr. Lakin BMT-nin baqa bir
prinsipin gr is, milltlr z mqddratn zlri tyin tmlidir. Bu gn
bir milyonluq n xalq z mqddratn tyin dib mstqillik istyirs
30 milyon Azrbaycan trknn buna haqq yoxdurmu? Bu haqq bizimkidir
v biz bu haqq almalyq!
Bu gn dnyada paralanm xalqlar var, paralanma tcrbsini yaam
xalqlar var v onlar bizim birlmyimizin lyhin ola bilmzlr. Bzi
lklrin randa iqtisadi, ticari mnasibtlri sas alaraq myyn mddt
bizi dstklmmsi mmkndr. Msln, Azrbaycann quzyi z
azadl urunda mbariz aparanda Rusiya il mnasibtlri korlamaq
istmyn cnab Bu, xanm Ttr, rhmtlik Turqut zal v bir sra digr
dvlt balar ddilr ki, bu, Rusiyann daxili iidir, biz buna qara
bilmrik, ancaq bir il kmmi Azrbaycan mstqilliyini qazanan kimi

259

Amrika da, ngiltr d, Trkiy d, baqa dvltlr d Azrbaycan

dvltini tandlar. Htta oxlar ddi ki, o zaman biz sizin hrkatnz
dzgn qiymtlndir bilmmiik.
Gny mslsind d bl olacaq. Azrbaycann btnlmsin, sasn,
qvv qar xacaq: fars ovinizmi, rus ovinizmi v bunlarn lalts
rmnilr.
rmnilr Azrbaycan birlnd hr trfdn trklrl hat
olunacaqlarndan v dnyaya x tapmayacaqlarndan qorxurlar. Ancaq
biz bl dnmrk. gr rmnilr torpaqlarmz zmz qaytarsalar
biz onlarla slh v barq irisind yaama stn tuturuq. Digr trfdn,
unutmayaq ki, rmnilr Azrbaycann birlmsi mslsin man olacaq
l bir gc malik dyillr.
Fars v rus ovinizmi is Azrbaycan kimi yal bir tikni onun nftini,
pambn, taxln itirmk istmir. Azrbaycann gnyi rann taxl
anbardr. 1945-46-c illr hrkat mlubiyyt uradqdan sonra fars
idoloqlarndan biri yazmd ki, Azrbaycan az qalmd tam mstqil
olsun; Azrbaycan mstqil olarsa ran ondan asl vziyyt dckdir,
nki btn varn, srvtin mrkzi Azrbaycandr.
Mn bu yazn hl tlb ikn oxumuam. Ozamandan bilirdim ki, fars
ovinizmi nyi itirmk istmir. Amma indiki dvr baqadr artq msl fars
ovinizminin iradsin uyun hll olunmayacaq.
Biz z vziyytimizi drindn drk tmliyik. Tbrizli, qzvinli, hmdanl,
rdbilli qardalarm mndn incimsin. Mn istmirm ki, fars glib
onlara aalq tsin. Son vaxtlar itdim ki, ran ordusundan bir n trk
zabit mxtlif adlarla hbs olunub v onlar glllnm gzlyir. ndi mn
zm o trk qardalarma tutub dyirm: y bdbxtlr, siz niy fars
ovinizmin xidmt dirdiniz ki, o da sizi tutub glllsin?!
Dflrl misal kmiik: Xiyabani, Rsulzad, Pivri Vtn urunda
mbariz apardqlar n bu gn adlar ynidn dillr zbri olur,
Avropadan tutmu Gnyin n ucqar kndin, Quzyin n ucqar nqtsin
qdr yaylr. Ancaq Azrbaycana yox, rus impriyasna otuz il sdaqtl
xidmtd olan Mir Cfr Barovun talyi ox acnacaql oldu. Onu rus
impriyas tutub srgn tdi, sonra gllldi v nslini ksdi. Hm d o, z
xalqnn lnt v nifrt obyktin vrildi. Rus impriyasna byk xidmtlr
gstrmi Nriman Nrimanov birc df ddi ki, Azrbaycan nftinin
glirindn Azrbaycana da bir az pay vrin, onu Moskvada ldrdlr, h
kimin d ssi xmad.
Bunlar dmkd mqsdim gnydki aydnlarmza, rsmi ran
dairlrind mvq tutan soydalarmza bir grkliyi anlatmaqdr: z

260

xalqna yox, impriya aalarna xidmt dnlrin aqibti Mir Cfr

Barovun, Nriman Nrimanovun son talyindn h d frqli olmayacaq.
- blfz by, bu gn Gny mslsinin v mumiyytl, Azrbaycann
btvly mslsinin aktuallamasn v siyasi hyatn gndliyin
xmasn rtlndirn amillr hanslardr?
- Birinci amil dnyada impriyalarn z yaama dvrlrini itirmsidir. qtisadi
gclri atmr, nrjilri tknib, artq mstmlklrini z llrind saxlaya
bilmirlr. Yni tarixn dyildiyi kimi, idar dilnlr artq vvlki tk idar
olunmaq istmirlr, idar dnlr is artq vvlki tk idar d bilmirlr.
kinci amil is milltlrin z mqddratn tyin tmk haqlarnn n plana
xmas fakt il baldr. Artq bu gn Vytnam, Ymn, Almaniya z
mqddratlarn tyin dib birliblr. Bs Azrbaycan? Sizc, 40 milyon
Azrbaycan trk bunu grmrm?! Grr v Mirz Clilin ddiklrini yada
salr. Dnr ki, biz trkk! Vtnimiz Azrbaycandr!
V yn dnr ki, y dadi-bidad, dnya kllmayallaq ad, bir-birin
qard, bir-birini itirmi qardalar tapd, ayrlm xalqlar bir-birin qovudu,
bs sn niy paralanb qalmsan, mnim Azrbaycanm?!
Bli, biz artq bu dnc il yaamaqdayq. Artq bilirik ki, Azrbaycan
paralananda n fars, n rus, n krd, n d lzgi paralanmayb, trk
paralanb. Hans trk? Azrbaycan trk! Bu, mhz Azrbaycan trknn
drdidir v arsini d mhz Azrbaycan trk tapmaldr.
Tsvvr din ki, fars taciki znnk sayr, onunla birlmy alr, farstacik dbiyyat istilah yaradlr, Rudki, Xyyam hr iki xalqn airlri kimi
tqdim dilir Ancaq biz burdan-bura Araz k bilmirik. Siz znz
grrsnz ki, mn hr shr durub Kmki dana baxram (Gnyd
ona Kmtal dyilir). Bu, mnim hsrtimdir, drdimdir, btn
Azrbaycan trknn drdidir. V Azrbaycan trk bunu z hll
dckdir!
- blfz by, bildiyiniz kimi, Azrbaycann gnyinin talyi il bal mxtlif
baxlar v cryanlar mvcuddur. Bir qrup tam istiqlal istdiyi halda, baqa
bir qrup rana dmokratik fdrasiya, Azrbaycann gnyin milli
muxtariyyt tlbi il x dir. Htta ran trklrindir v hakimiyyt d
trklrin lind olmaldr ar il x dnlr d var. Sizc, Gnyd
balca ar ndn ibart olmaldr?
- Mn birincilrin fikrini stn tuturam, yni Azrbaycann gnyi randan
ayrlb mstqil olmaldr. kinci fikr gldikd, bunu vaxtil mndn bir
amrikal da sorumudu: ran fdral olsa v fdral dvlt irisind
Azrbaycann gnyindki trklr z hquqlarn ld tslr onda Siz n

261

dcksiniz? Mn ona ddim ki, amrikallar bunu baa dmz, nki

onlarn Vtni paralanmayb. Gdin almanlardan soruun, onlar
dycklr. Xalq btv bir orqanizmdir v hkmn birlmlidir.
rann fdral olacana h kim iranmr v inana da bilmz. dir, gr
randa dmokratik fdrasiya olarsa, dmokratiya vrilrs onda hkmn
Gny mstqil olub Quzyl birlmk istyck, nc ki, Qorbaov
dvrnd myyn dmokratiklm oldu v biz ayaa qalxan kimi
mstqilliyimizi qazandq, indi d Gnyl birlmk istyirik.
randa dmokratik fdrasiya yaranarsa onun mr uzun olmayacaq ya
tamamil dalacaq, ya da ynidn diktaturaya vrilckdir, nc ki, Rusiya
tzdn diktaturaya qaytmaq v Azrbaycan zn birldirmk istyir.
nc fikirl d tam razlamaq mmkn dyil. Tutaq ki, trklr rana tam
hakim oldu. Bs sonra? Farslar, krdlri, bluclar, rblri v s. n
dcksn? Biz onlarn zrind aam olmaq istyirik? Yox! Biz ovinizmin
n olduunu grmuk. ovinizm hmin xalqn zn faciy aparr. gr
ovinist olub baqa xalqlar limizin altnda saxlasaq glckd bizi d
farsn bugnk ac talyi gzlyir. Bu, biz lazm dyil.
XIX yzild rus ovinizmi d intiqam yolunu sdi. Htta Pukin kimi rus
ovinistlri yazrdlar ki, uzun mddt tatarlar v monqollar Rusiyan ial
altnda saxlayb, y rus, indi intiqam vaxtdr sni zn kalmklar, tatarlar
indi sn zmlisn.
Bli, rus impriyasn yaradb baqalarn zdilr, indi d zlri darmadan
dalmaqdadr.
Biz bu yolla gtmmli, kor intiqamla yuvarlanmamalyq. Biz z
azadlmz, z mstqilliyimiz ytr. Biz fars ovinizminin lyhinyik,
farslarn yox.
Bir daha tkrar dirm: Azrbaycann gnyi randan ayrlb mstqil
olmal v iki mstqil Azrbaycan dvlti birlib Btv Azrbaycana
vrilmlidir. nanram ki, 1997-98-ci illrd Azrbaycann quzyind
dmokratiklm hrkat gclnck, Azrbaycann gnyind is xalq
azadlq hrkat vst tapacaqdr. Bu iki hrkatn birlmsi il
Azrbaycanda mummilli hrkat yaranacaqdr.
Azrbaycann azadl, dmokratiklmsi v Btv Azrbaycan
dvltinin qurulmas bizim n idaldr. Nisbtn kiik hdflr bizi bu
idaldan yayndrmamaldr. Azrbaycan xalq ayaa qalxb azadln
qazanmal, z torpaqlarna sahib xmal, z dvltini qurmal v dmokratik
cmiyyt doru irlilmlidir.

262

- By, 1975-ci ild KQB Sizi millti ittiham il hbs tmidi. Bu milltiliyin
mzmununda Gny mslsi v mumiyytl, paralanm Vtnin
birldirilmsi mslsi d var idimi?
- Bli, var idi. ttihamda iki xtt sas gtrlmd: birincisi, Azrbaycann
btvly il bal Azrbaycan milltiliyi; ikincisi, trk milltiliyi.
O dvrlrd Azrbaycan Dvlt Univrsittinin tarix, dbiyyat,
kitabxanalq
fakltlrind,
hminin Mllimlri
Tkmilldirm
nstitutunda v Pdaqoji nstitutun tarix fakltsind Azrbaycann btvly
il bal aq shbtlr dirdim. nsafn Sovt hkumti buna bir o qdr d
hmiyyt vrmirdi. Mn d Btv Azrbaycan shbtini gtdikc
gnilndirirdim. Ancaq burasn da bilirdim ki, artq DTK-da adm
hallanmaqdadr.
Univrsittd gizli tlb drnklri yaranb yaylrd. Bir gn drs glnd
grdm ki, tarix fakltsinin dhlizind yni divar qzti aslb. Bu divar
qztini tarix fakltsindki gizli drnyin zvlri xarrd v hmin drnyin
bzi zvlri hazrda faliyyt gstrn siyasi partiyalarda tmsil olunurlar.
Msln, onlardan biri d Azrbaycan Milli stiqlal Partiyasnn sdri tibar
Mmmdov idi.
Divar qztinin ortasnda Sttar xann ll kilmi kli vard. klin altnda
Yaasn Vahid Azrbaycan! ar, Sttar xann talyindn bzi mqamlar,
Pivri hkumtindn, onun apard islahatlardan myyn mlumatlar
vrilmi v Ayaa qalx, Azrbaycan, daha bsdir, vahid ol! mzmunlu bir
n r paras yazlmd. Tlblrdn sorudum ki, yn d tmisiniz
bl?! Ddilr ki, Sizin bu idn xbriniz yoxdur
Bir-iki gndn sonra DTK-nn agntlri v Univrsitt zr kuratoru
(nzartisi) glib divar qztini qopardlar. Soru-suallar baland. Qztd
rdaktorun v rdaksiya hytinin adlar yazlmd. Drd-b nfr tutdular,
bir n gn saxlayb buraxdlar. Tutulanlardan ciddi-chdl soruublar ki,
qztin xarlmasnda blfz liyvin itirak varm? Onlar da mnim
itirak tmdiyimi bildiriblr
Artq o vaxtlar cmiyytd azrbaycanlq v milltilik aq-aydn hiss
olunmaa balamd. Sonra mnim Milltim mracit adl bir yazm
DTK-nn lin kdi. Mracitd bl bir yr vard: y Azrbaycan xalq!
Sn tarixin tkrlrinin arxasnca yryrsn, ona gr ki,
paralanm haldasan. Amma sn birlcksn! Birlsn tarixin
nnd yrycksn.
Mhkmd bu sndi ortaya xardlar v sorudular ki, bununla n dmk
istyirsn? Bildirdim ki, xalqmz paralanb v indi birlmlidir.

263

Hkumt mni bunda v turanlqda ittiham dirdi. Mn fikirlirdim ki,

Turann yolu Azrbaycandan kir v Turan birliyi mhz Azrbaycann
birlmsindn sonra mmkndr.
Yri glmikn, bir mqama da toxunmaq istyirm. Maraql idi ki, Sovt
hkumti Xiyabanidn danma ox xolamrd. Bu ynd tdqiqatlar
aparmaa da bir o qdr imkan vrmirdi. Amma Sttar xan v Pivridn
danmaq v yazmaq olard. Bunun da sbbi var idi: Lnin z srlrind
Sttar xan hrkatn bir-iki cml il triflmidi. Hkumt is dyirdi ki,
Lnin bu hrkat triflyibs, dmli, ondan danmaq, mhazirlr
oxumaq, htta yazmaq mmkndr. O cmldn Pivrinin d tbliatna
imkan vrilirdi. Ancaq Xiyabanidn danmaa ciddi qadaan qoyulmudu.
Sovt vaxtlarnda Gny Azrbaycan, Quzy Azrbaycan ifadlrinin
d ildilmsi yasaq idi. Bunlarn yrin mtlq ran Azrbaycan v
Sovt Azrbaycan ifadlri ildilmli idi.
mumiyytl, Azrbaycan urlara paralanm kild tqdim dirdilr,
ona gr d alrdlar ki, Azrbaycann quzyini Albaniya adlandrsnlar v
halinin qafqazdilli olduunu, sonra is trkldiyini byinlr yritsinlr.
ddia dirdilr ki, guya Azrbaycann gnyind is hali vvllr irandilli
olmu, orta srlrd ouzlar glib onlar trkldirmilr.
Srf siyasi mqsdlrl irli srln bu uydurma iddalara biz Xiyabaninin
szlri il cavab vrirdik: bldirs indi Azrbaycann bir hisssi ruslarn,
digr hisssi d farslarn linddir. Azrbaycann gnyind mktb v
mdrslr d yoxdur. Ouzlarn 100 illik hakimiyyti dvrnd bunlar
trkliblrs mntiql indi d 200 illik sart mddtind
Azrbaycann gnyi farslamal, quzyi is ruslamal idi.
Qribdir ki, Azrbaycan tarixilrindn d bzilri bizim guya XI-XII
srlrd trkldiyimizi iddia dirdi. Bu, Moskvadan gln gstri idi. XI-XII
srlrdn qabaa aid Azrbaycan tarixind trk faktorunu aradrmaa
imkan vrilmirdi. Sonra mrhum akadmik Ziya Bnyadov Azrbaycan
VII-IX srlrd adl srind gstrdi ki, o dvrlrd Azrbaycan halisinin
sas trkibi trklrdn ibart idi.
Daha sonra Azrbaycann gnyindn olan Purabbas adl alim v
Azrbaycanda mifologiya lminin sasn qoymu mrhum profssor Mirli
Syidov sbut tdilr ki, III-IV srlrd Azrbaycanda buntrk, barsil, kngr
v s. kimi trk llri yaayrd. Btvlkd is hmin dvrd Azrbaycan
halisinin sas trkib hisssi trklrdn ibart idi. Gndn-gn gnilnn,
drinln tdqiqatlar ortaya xard ki, Azrbaycan n qdim dvrlrdn
trk yurdudur.
n az miladdan nc V-VI minilliklrdn tibarn Azrbaycan

264

torpaqlarnda trklr yaam, byk mdniyytlr yaratm v

dvltlr qurmular. Bu pross fasilsiz davam tmi, fars tnosu is
yalnz miladdan nc VIII srd Azrbaycan torpaqlarna glmidir.
Hmin dvrd mvcud olan Midiya (Mad) halisinin tkil dn alt
tayfadan bi mhz trklr olmu v Midiya dvltini d hmin trklr
qurmular.
Sovtlr Birliyi dvrnd bu tarixi grkliklr bir n yz adam
dndrrds hazrda yz minlri dndrmkddir. minm ki, bu cr
dncli adamlarn faliyyti saysind biz Btv Azrbaycan dvltini
quracaq.

sved yaayan, sonralar BAB sdrinin mavini olmu jdr Tazad nzrd tutulur
red.
2

M.Trbiytin (1875-1940) hmin sri ana dilimiz evrilrk Bakda da nr edilib (1987)
red.
3

ran trklrinin ski tarixi adl ikicildlik mhtm monoqrafiyann (Tbriz, 13791381/2000-2002) mllifi olan prof. Mhmmdta Zhtabi bstrli (Kirii) (19231998) - red.
4

Ba redaktoru prof. Vaqif Sultanl, tsisisi jdr Tazad olan Araz drgisi sved
ana dilimizd xrd red.

265

V BLM

DNCLR
("EL DNCLR". Bak, "Yeni Msavat" qzetinin nri, 2002)

Btv Azrbaycan Haqqnda

Btv Azrbaycan urunda mbariz hyatmn mnasdr.
***
Azrbaycann yz illrl paralanm, blnm, dadlm
cisminin btnly mqdds arzumdur.
***
nsann fikrind daima znn arzu v ideyalarnn hyata
kemsi dolar. Mnim fikirlrimin mayasn Azrbaycann
tam mstqil olmas, Qaraban ermni ialndan azad
olunmas, qaqnlarn hamsnn z yerlrin qaytmas v
btv Azrbaycan ideyasnn yaamas v gerklmsi tkil
edir.
***
Ruhi baxmdan Azrbaycan hmi btv olub. Bunun ox adi
misallar var. Azrbaycann quzeyind yrndiyimiz tarix v
dbiyyatda he zaman ayrlmamq. ah smayl hm
dvltimizin byk hkmdar, hm byk srkrdmiz, hm d
byk airimiz kimi yrnmiik. Yaxud Tbriz ne-ne
dvltimizin paytaxt olub v biz onun tarixini yrnmiik.
Aqoyunlu, Qaraqoyunlu, Elxanllar, Atabylr dvltlrini biz
z dvltimiz sayrq.
***
Mirzli Mcz d yrnirik, hriyar da. Xaqani, deyk ki,
Quzeyd doulub, Gneyd vfat edib, Tbrizin Surxab

266

qbiristanlnda dfn olunub. Buna gr d biz mnvi-mdni

chtdn birik - he ey paralanmayb.
***
Mn rdbildn Bakya glmi byk bir din xadimindn
sorudum ki, Novruz bayram haqqnda n fikirlirsiniz? Dedi
ki, Novruz bayram islam bayram deyil; o, qdim zamanlardan
var, ancaq islam baqa yax eylr kimi Novruz bayramn da
hyatdan gtrmyib zn birldirirdi.
Tsvvr edin ki, bu ruhun daycs olan Azrbaycan trk
gedib Amerikada da yen o bayram keirir, yen z dilind
danr, yen Vtn mahns oxuyur, yen z dbiyyatn
yrnir v s.
Baqa szl, insan dad ruhun irisinddir v onunla
yaayr. Buna gr d biz materialist deyilik v hyata
idealistcsin baxrq - bizim Vtnimiz orduyla, zorla blnb
v bu blnmnin milltin ruhuna he bir tsiri yoxdur. Sadc,
Vtnimizin zrindki sni prlri gtrmk, ordular
xarmaq v yeni xrit kmk lazmdr. Btvlk bu cr
dnlr.
***
dealist dncd millt byk bir ruhdur, ruhun trdicisidir;
demli, o paralana bilmz. Milltimiz yalnz razi baxmndan
paralanb.
***
Biz bu hrkata materialist kimi yox, idealist kimi baladq,
nki materializm ninki kmy glmir, ksin, mane olur.
Ancaq idealizm syknnd bir torpan ortasndan kilmi
dmir prdnin he bir hmiyyti yoxdur - onu paralaya
bilmz, nki insann ruhunun mhsulu onun dbiyyatdr,
tarixidir, flsfsidir.
***
Tarixin bir dalt qanunu da var v gec-tez bu qanun z

267

yerini tapr. Biz mhz tarixi daltin brpas urunda mbariz

aparrq. alrq az qan tklmkl, fal mbariz aparmaqla
Azrbaycan znn btvlyn ld etsin.
***
Bunu (Azrbaycann birlmsini - trtib.) n hll edir v niy
bel olacaq? Bir ne fakta baxaq. Birincisi, hr bir xalq
tarixn tkkl tapm, yaad mhitin formaladrd vahid
orqanizmdir. ndi o, cismn blnm haldadr. Mnvi, ruhi,
mdni chtdns o paralanmayb. Sadc, yaralanm
xalqdr; ya yarasn saaltmal - birlmli, ya da bu yaradan
lmlidir. [] Bu xalq diridir - yazr, oxuyur, mbariz aparr,
azadln alr; demli, lmkdn shbt ged bilmz, ksin,
yenidn dirilm zruri labdlkdr. Bu, tarixin mntiqin
uyun tbii proses olacaq. Bunun nianlri d grnr. Nd?
Rus imperiyasndan btn dnya qorxduu zaman bizim
xalqmz Rusiyann dmir srhd prdsini liyaln skb atd.
[] Xalq n ar olan bu birinci mrhlni kedi.
kincisi, Azrbaycanda Meydan hrkat balayanda hr yerd
"Tbriz", "Bak" yazlmd. Bakda hrkat balayanda
Tbrizd d myyn yncaqlar keirilirdi v son vaxtlar
Gneydn olan soydalarmz deyirdilr ki, biz Qaraba azad
edcyik, biz onu ermnilrd qoymayacaq, o, bizim
Vtnimizdir. Bunlar gstrir ki, mumi, btv Vtn mfkursi
mvcuddur. Mn bunu dflrl tkrar edirm ki, bu, ruhun byk xalq ruhunun btvlmsi v qaytmasdr. Prosesi hll
edn budur, yoxsa 5-3 insann n dnmsi kiik msldir.
***
Mn bildirnd ki Btv Azrbaycan hrkat balayb, deyirlr
ki, yox, bu hrkat ox tindir, hl tezdir, buna zaman
lazmdr, ortada hl he ey yoxdur. Amma bu dnclr
dzgn deyil.
Hrkatn balanmas n demkdir? Azrbaycann quzeyind
40-dan ox partiya v tqribn o qdr d ictimai tkilat
Azrbaycann btvlynn trfdardr.[]Azrbaycann
gneyind d son vaxtlar 50-ydk tkilat yaranb. Bunlar hm
ictimai, hm siyasi, hm d mdni tkilatlardr, ancaq hams
268

Azrbaycan idealyla yaayr, Azrbaycann glcyi haqqnda

dnr v onu mdafi edir. Msln, Azrbaycann
gneyind olan tlblr Tehranda byanat verdilr. Bu
byanat btn dnyaya yayld, Azrbaycann quzeyind d
byk ks-sda verrk dstklndi. Onu tkil ednlr Tbriz
v Mekin tlblriydi. randa onlarca Azrbaycan trk hbs
edilir v Azrbaycann quzeyind d onlarn mdafisin sslr
ucalr. Bir sra msllrl bal rann Azrbaycandak
sfirliyi qarsnda piketlr d keirilir.
Baqa trfdn, dnyann mxtlif yerlrin splnmi
Gneydn v Quzeydn olan soydalarmz Amerikada,
Avropada v yaadqlar digr yerlrd sslrini ucaldr v
Vtnimiz azadlq istyir.
Bunlar hl imkanszlq raitind edilir. Onlarn byk maddi
imkanlar, xsusi televiziya kanallar v radiolar olsayd,
lbtt, dflrl artq i gr bilrdilr. Hllik imkan tapan
kimi qzet buraxrlar. Demli, Btv Azrbaycan hrkat
balayb v bu ideyann dayclar artq on milyonlarcadr.
[] Demli, birinci mrhl - fikir birliyi yaranb.
***
kinci mrhl - dild birlik d artq mvcuddur. [] Son
vaxtlar, grdynz kimi, dild birlik urunda da ciddi i
gedir. Azrbaycann gneyindki milyonlarca yurddamz
istyir ki, randa trk dili dvlt dili olsun. Demk, dil urunda
da mbariz gedir. Bu dild biz eyni zamanda Tbrizin radio
verililrin d asanlqla qulaq asrq, baxmayaraq ki, Tehran
rejiminin xsusi tapryla Tbriz televiziya v radiosunun
dili yilir, saxtaladrlr - alrlar ki, bu cr qsurlu
danqla halinin beynind fars dilinin, fars szlrinin tsiri
yox olmasn. Ancaq Gney hli Quzeyd ilnn v artq dbi
dil kimi formalam dili inadla yrnir...
[] Bu dbi dilin yaranmasnda Hsnolunun, Nsiminin,
Fzulinin, ah smayl Xtayinin, M.P.Vaqifin,
M.F.Axundzadnin, A.A.Bakxanovun, H.B.Zrdabinin misilsiz
myi olub. XX srin balancndasa o,
C.Mmmdquluzadnin, .B.Haqverdiyevin, .Hacbylinin,
C.Cabbarlnn, S.Vurunun, hriyarn... srlriyl daha da
269

cilaland, rb-fars trkiblrindn tmizlndi. ndi bu dili Btv

Azrbaycanda ox hvsl yrnir v ox gzl bilirlr. Buna
gr dild d birlik yaranmaqdadr.
***
Qalr [nc mrhl olan] id birlik. [] ndi hmin
mrhlnin astanasndayq.
[]Gney Azrbaycan Trk Cmhuriyyti yaratmaq ar da
meydana atlb. Htta onun Konstitusiyas da yazlb v
qzetlrd ap edilib; indis Btv Azrbaycann Konstitusiyas
yazlr.
***
Onu (birlm urunda hrkat) tnzimlmk,
tkilatlandrmaq lazmdr. El bir tkilat qurmaq grkdir ki,
bu hrkat idar ed bilsin. Tkilat msllrind zif
olduumuza, bu ilr meylli olmadmza, aramzda
ixtilaflarn ox olduuna gr hrkat bizi qabaqlayacaq; bu,
qorxulu hazrlqszlqdr. Hrkat ba verck v idarsi
qalacaq hl yetimmi tkilatlarn lind. Btv Azrbaycan
hrkatn btvlmi Azrbaycan tkilat idar etmlidir.
Ona gr bu hiss ox msuliyytli v arldr.
***
Dorudur, dediyimiz kimi, tkilatlar artq var, ancaq onlar
hl mrkzlmyib v frstdn istifad edib dey bilrm ki,
bizim zmz gn bundan qabaq (20 dekabr 1997-d trtib.) Btv Azrbaycan Birliyini yaratdq v mn onun sdri
seildim.
***
BAB-da Azrbaycann gneyindn d, quzeyindn d olan
bylr v xanmlar itirak edirlr. [] Avropada v baqa
yerlrd, lap Tehranda olan qardalarmz da bu xbri
eidndn sonra ox sevindilr ki, artq praknd tkilatlar
mumildirck Btv Azrbaycan Birliyi yaradlr... []
Biz onu birldirici bir orqan kimi yaratmq v alacaq
270

ki, glckd byk, gcl siyasi qvvy evirk.

***
Bunun (btvlmnin) nec ba vercyini qabaqcadan demk
mmkn deyil. Burada bir ne yol, sul var. Bizim fikrimizc,
Azrbaycan xalqnn azadlq zmini sfrbr etmk, bir
mcraya ynltmk mmkn olardsa n yax yol budur ki,
Quzeydki dvltimiz gclnsin, mstqilliyi dnmz olsun,
getmi torpaqlar geri qaytarlsn. Bu i bir yandan, Gneyd
milli azadlq hrkatnn genilnmsi v bir dvltin d
yaranmas baqa yandan getsin. Sonra bu iki trf arasnda
birlmnin yollar myynldirilsin ki, bu i byk
axnamalarla ba vermsin. ndiki ziyallar, siyastilr,
politoloqlar daha ox bu ehtimal n kirlr. Bu, n dzgn
yoldur.
***
Mnim ehtimal etdiyim n dzgn, sakit variant Quzeydki
dvltin mhkmlnmsi, gclnmsi, Gneyd yeni dvltin
yaranmas v sonradan bunlarn arasnda danqlar aparlb
birldirilmsidir.
***
200-300 ildir bizi hrtrfli xncrlyirlr v biz bu yaralar
saaltmalyq. Saaltmansa birc yolu var - rus
imperiyasndan qurtulmaq. Sonra da fars ovinizmindn xilas
olmaq. Bunlar ednd btvlm mslsini yoluna qoyarq.
Bu mbariz davam edck, nki tarixin hkmdr.
***
Azrbaycann birlmsi fikri Azrbaycanda vvldn d olub,
bu mqsd urunda mbariz aparlb. Biz d bu mbarizni
davam etdiririk.
***
Mrhum Seyid Cfr Pivri Mircfr Barova deyib ki, gl
bu mslni Azrbaycan KP-nin brosunda qoyaq v

271

Azrbaycan birldirk. Bel d ediblr - Azrbaycanda KP

MK brosu arlb v Azrbaycann birldirilmsi haqqnda
qrar qbul edilib. [] 1946-da - mharibdn sonra. Sov.KP
MK Siyasi Brosundan xahi edilib ki, bu msl haqqnda o
da qrar qbul etsin. Mircfr Barov bu sndi Stalinin
yanna aparb. Stalin onun msly Siyasi Broda baxlmaq
arzusunu eidnd cavab verib: "Bro mnm. Bu haqda he
shbt d ola bilmz!". Sndi mhv edib. Barov bunu olduu
kimi Pivriy danb.
***
Doqquzuncu sinifdykn tarix mllimin sual verdim ki,
Azrbaycann paralanmasnn sbbi ndir? Bir az izah etdi.
Sonra bayra arb dedi ki, bel suallar verib mni xataya
salma...
***
Onuncu sinifd yataqxanada qalanda bu mbahislr bir az da
genilndi. nqilabdan az-ox bilirdik, Pivrini d tanyrdq.
Ordubadda bu msldn xbrdar oxlu adam vard.
Buradak mhit Cnubu tez-tez yada salrd. kinci kursda
olanda mnd bu maraq daha da gclndi. Mhz bu kursdan
artq beynimd Azrbaycann birlmsi ideya, mfkur kimi
yerldi.
***
1989-da srhdlri, bu dmir prdni dadandan sonra istdik
hrkat gclndirk v Gneyi d qaldraq. Bu hycanlar
Tbrizd d vard, baqa hrlrd d; onu gclndirib
mumxalq syanna evirmk olard, amma sonra bu syan
idar etmyin ox tin olduunu dnrk drin getmdik.
***
Azrbaycan Xalq hrkat hl yarmqdr. Mn Sttar xan
hrkatn da yarmq sayram, ona gr ki, Btv
Azrbaycan hat etmirdi. Bizim hrkatmz milli azadlq
sviyysin atmrd, xalq azadlq mbarizsiydi. O, btvlkd
Azrbaycan hat etsydi onda milli azadlq hrkat sayla
272

bilrdi. Ancaq Azrbaycan Xalq hrkat hl davam edir; o,

dinamik kild inkiaf edib milli azadlq hrkatna
evrilckdir. Msl ondan sonra bitmi hesab olunacaq. Bu
yol ox uzun v rfli yoldur, hl xeyli davam edck.
***
Heydr liyev son vaxtlar Tehrana gednd ona sual verdilr
ki, sizd Gney Azrbaycan problemi varm? O dedi ki, bizd
bel problem yoxdur v bu haqda he dnmrk d. Demli,
problemdn tamamil qad. Amma mns prezident olanda
demidim ki, bli, bel problemimiz var v biz Azrbaycann
gneyindki xalqmz azad grmk istyirik; biz xalqmz
btvlkd azad olanda zmz azad sayacaq.
***
Mrakedn balam raqadk, imali Afrikadan bel rb
millti, rb dvltlri olduu kimi, A dnizdn balam Sakit
okeanadk, Uzaq rq qdr hams trk torpaqlardr, byk
trk milltidir. Sayn 250 milyon da deyirlr, 270 milyon da.
Mn d bu milltin vladyam. Onlarn arasnda biz birinci
olaraq Azrbaycan vziyytdn xarmalyq, nki
Azrbaycan - yaadmz bu torpaq ar durumdadr, ermni
ial altndadr. Xalqmzn bir hisssi Rusiyaya gedib, bir
hisssi Grcstana qab. Byk, sas hisssi fars rejiminin,
fars ovinizminin, Tehran rejiminin hakimiyyti v ial
altndadr.
Ax n n 40 milyonluq Azrbaycan trk param-para
olsun? Niy birlmsin? Niy onun vahid dvlti olmasn?
***
Milltimizin n byk tarixi facisi onun iki (slind bir ne)
yer paralanmasdr.
***
Trk birliyinin ilkin yolu Azrbaycann birliyindn keir - trk
birliyin yetimkn nc Azrbaycann birliyin nail olmaq

273

lazmdr.
***
Azrbaycan hl zn tam formaladrmayb, birldirmyib,
btvldirmyib.
***
Btn paniranistlr anlayrlar ki, Azrbaycan xalqnn azadlq
mbarizsi balayb v o, qarsalnmazdr.
***
Hamn qurtuluu yoluna arram. Quzeyd ermni
iallarn rdd elmk, Drbndi almaq, gneyd fars
ovinizmini, ran rejimini rdd etmk, Azrbaycann
mstqilliyin nail olmaq v Azrbaycan birldirmk - bu
ideya qalib glck! Bu, gec d ola bilr, tez d.
***
Mnc, Azrbaycann btvlmsi tarixi o qdr d yaxn
deyil. Gney Azrbaycann mstqillik, yaxud yarmmstqillik
ld etmsi qardak n az 3-4 ilin hadissidir. Bu, 20012002-ci ildk k bilr - bir il irli, yaxud geri ola bilr.
Btvlms, ola bilsin, uzunmddtli proses evrilsin.
***
Azadl ld etmnins ox sullar var. Azrbaycann
gneyindn olan siyastilrdn biri bel yazmd ki, slovaklar
exlrdn ayrldlar - exoslovakiya iki dvlt arsz
blnd. Bu, ayrlmann n demokratik v sivil formasdr.
lbtt, bu forman Tehran rejimindn gzlmk mmkn
deyil.
Baqa yol da mmkndr - Gneydki hmvtnlrimiz
Tehrana tzyiq etmkl Avropada olan muxtariyyt tipli, yaxud
Hindistann tatlar kimi dvlt qazana bilr. Hind tatlarnda
myyn idarilik orqanlar mstqildir; bu tatlarn z pulu
var, daxili idarilik d tam srbstdir v s. Gneyd bu

274

forma da mmkndr. Sonra glckd obiri addm atla bilr.

nc yol odur ki, xalq birbaa ayaa qalxr v z azadlna
sahib olur. Mnim buna daha ox umudum var, nki Tehrann
islahatlar yoluyla xalqlarn azadln tmin edcyin
inanmram - bu xtt daha ox avropallarn uruna yaxndr;
baxmayaraq ki, ngiltr otlandlarn mstqil mclisinin
olmasna hl indi icaz verib. Blk d haansa randa da
daxili nisbi srbstliyi olan idarilik sistemi yarana bilr (bel
olsa bir addm irli gedrik), amma mn buna inanmram. Bli,
mnim fikrimc, n yax v doru birc yol var ki, Azrbaycan
xalq z azadl urunda qti v srt mbarizy qalxb
istyini ld etsin.
***
sas odur ki, mstqil dvlt olandan sonra azad ruhun
varl, bundan sonrasa onun ifad edilmsi hll olunmu
olsun. Sonra qalr mslnin texniki trflri (iqtisadi sistem,
mlkiyyt mnasibt v s.). Msln, Gneyd xsusi
mlkiyytdir. slahatlar yax aparlsa Quzeyd d xsusi
mlkiyyt sasl brqrar olar. Bu, mnasibtlrin
domalamasnn onlarca rtindn biridir. Baqa rtlr d
var. Msln, birlmi dvltin konstitusiyaca quruluu nec
olsun? Onun paytaxt hans hrd yerlsin? Bunlar
mslnin texniki trfidir.
***
Bu, pulla hll olunas msl deyil. [] Bizim
birlmyimizn ran, msln, des ki 10 milyard verin, biz
neftimizin hamsn satb ona verrik - zmz ac qalarq,
amma o azadl alarq. Szsz ki, farslar he vaxt pul
istmzlr, ancaq ka istsinlr, tki insan qan tklmsin.
Azadlqsa el eydir ki, onu vermynd xalq mbarizy qalxr
v bu yolda qann tkr.
***
ksiz, bizim quracamz dvlt demokratik v dnyvi olacaq.

275

***
Bu gn Btv Azrbaycan hrkat ictimai-siyasi hrkatdr.
***
Bu hrkat glckd byk milli hrkata evrilmlidir.
Azrbaycan xalq birlmk istyirs bu, onun z iidir.
***
Bizd Xalq hrkat baland, sonra Yanvar hadislri oldu.
Btn dnya dedi ki, Qorbaov Bakya ordu yeritmkd dz
edir v bu, SSR-nin daxili iidir - orada fundamentlistlr,
milltilr var v onlar lkni paralamaq istyirdilr; bu,
yolverilmzdir. stndn ox yox, il yarm kedi, biz mstqil
olduq v bizi Yanvarda ittiham edn dvltlrin hams
mstqilliyimizi tand. Yeni mstqil dvltlri d btn dnya
tand. Beynlxalq mnasibtlrin qaydas beldir - ham
gerklikl hesablar. Baqa cr olsayd n SSR, n d
Yuqoslaviya dalard. rana mnasibt d beldir. Sabah
Azrbaycan xalq azadln qazananda AB ona he n dey
bilmz v demz; BMT-nin xalqlarn z mqddratn
tyinetm prinsipi var. Htta siyasi syanlar ba vers bel o,
tannmal, mdafi edilmlidir.
***
Azrbaycann gneyi il quzeyi arasnda laqnin
mhkmlnmsi n hr iki trfin latn qrafikal Azrbaycan
lifbasna kemsi sas rtlrdn biridir.
***
Rus imperiyasnn dvlt mannn, mexanizminin myyn
hisssi ermnilrin linddir. Biz bunu he zaman yaddan
xarmamalyq. Bu hm Cnubi Azrbaycan n thlklidir,
hm d imali; ona gr d bu msld ehtiyatl v all
hrkt etmk lazmdr.
***

276

Azrbaycan Xalq Cbhsinin birinci Proqram yazlanda

mnim tkidiml oraya bel bir bnd salnmd ki, Azrbaycan
Xalq Cbhsi Azrbaycann quzeyinin mstqilliyinin v
glckd vahid Azrbaycan dvlti yaranmasnn urunda
mbariz aparacaq. Bli, bu, AXC-nin Proqramndadr.
Sonradan bel bir madd Msavat Partiyasnn da Proqramna
salnd. Azrbaycann quzeyind olan bir sra partiyalarn
proqramlarnda bu, z ksini tapb.
***
Bu ictimai-siyasi hrkatn (Btv Azrbaycan hrkatnn trtib.) yaranmasnda da yen trklyn peymbrlrindn

olan smayl by Qaspral`nn fikrini sas gtrrk: dild

birlik, fikird birlik, id birlik. nc dild birlik olmaldr,
yni el etmliyik ki, Tbrizd, Mrndd, rdbild - hr
yerd dinimiz bir olduu kimi dbi dilimiz d btvlsin,
formalasn, bir dbi dilimiz yaransn (bu, artq
yaranmaqdadr).
Fikird birlik hrkat da balayb. Sorusanz, soydalarmzn
hams deyr ki, bli, biz Vtnimizin birliyinin trfindyik.
Demli, Azrbaycann btvly n fikir birliyi d yaranb.
ndi balca msl id birlik yaratmaqdr.
Biz Btv Azrbaycan Birliyini fikird birliyi inkiaf etdirmk
v id birliyi yaratmaqn ortaya qoyduq.
***
O byk vtnprvrlrimizin, o byk milltilrimizin
amaln hyata keirmkn bu tkilat yaratmq.
***
Mn Klkid olanda yanma Tbrizdn, Mrnddn,
rdbildn, Urmiyadan... oxlu insanlar glirdi. Oralarda
yaayanlarn adlarn kmk istmirm, nki hbs edrlr.
Ancaq Gneydn knarda olanlardan ingiz Gytrk bu
tkilatn yaradlmasn tklif ednlrdndir. Sonra jdr
Tazad, Eldar Qaradal v baqalar da bu hrkatn
yaranmasnn trfdar olublar. Mn, ingiz by, jdr by,
277

Eldar by - gneyli-quzeyli hammz yb bu hrkat

yaratmq.
***
Tehran rejimi BAB-dan brk qorxur v bu rejim bizim fallarn
adlarn salb siyahsna, onlar blk d haansa Vtn xaini,
rejimin, farsn dmni elan edck. Bizs deyirik ki, biz farsn
dmni deyilik, biz Tehran rejiminin dmniyik. Tehran
rejimi xalqmza dmnilik edn irtica bir rejimdir. Biz
onun dyidirilmsinin trfindyik. Biz fars milltin yox, fars
ovinizmin, iranla qaryq.
Fars ovinizmi trk milltinin hquqlarn zaman-zaman
tapdalayb. O, Tehran rejiminin lind bir alt evrilib. Biz
hr bir xalqn, o sradan Azrbaycan trklrinin d z milli
mqddratn z torpanda hll etmyin trfindyik v
bunun urunda mbariz aparrq.
***
Azrbaycann gneyind yeni bayraq yaranmayacaq - oraya
bu bayraq gedck.
***
SSR, Yuqoslaviya nec daldsa ran da elc
paralanacaq .
***
Dnyann bir ox dvltlri d bu fikr qoulublar ki, randa
cinaytkar rejim hkm srr. [] Xalqlara azadlq verilmir,
lkd hrbi-polis diktaturas hkm srr, vicdan azadl, sz
azadl yoxdur - kim mxalif sz des onu asr, qtl yetirirlr.
Dinimizin hkmn gr, qz ua dar aacndan aslmaz.
Ancaq ran n edir - hkumtin leyhin dandna gr gec
onu zorla r verrk qzln alb ertsi gn asrlar! Bundan
byk cinayt ola bilrmi?! Yaxud cinayt etmi hr hans
adamn boazna mftil keirib krandan asr v onu hrin
klrind belc gzdirirlr! Bu cr vhilik n Qur'anda

278

var, n dind, n d imanda. Bel allahsz rejim yaaya bilmz!

***
Bir ali ruhani minbr xaraq deyir ki, cnntd fars dilind
danacaqlar, siz d grk fars dilini yrnsiniz. Xalqn
asaqqal, ruhanisi saylan bu adam xstdir. Bel adamlarla
dvlt, lk hara gedck? [] Bel rhbrlri olan dvlt
hmi kr.
***
Mn zm d qurtuluuyam!
***
Mn demim ki, Tbriz azad olunmaynca ora getmycm
Mn Tbrizi azad grmk istyirm.
***
Hm mdni, ideoloji v siyasi mbariz aparan, hm d
qurtuluu olan insanlar var. Ancaq el insanlar da var ki, bu
mbarizni aparsalar da qurtuluu deyillr. Mn bunlarn he
birindn imtina etmirm.
***
Bu gn doktor Mahmudli hrqanl`yla mn bu yolda
addmlayrq. nallah, dnrm ki, yaxn bir ilin irisind
Tbrizd, Tehranda, Mrndd onlarca, yzlrc blfzlr,
hrqanllar, zhtabilr yetick v birlikd bu mslni hll
edcklr.
***
Mn bu df Tbrizdn inqilab gzlmirm. Tbrizd inqilab
olsa da bu, vvlkilr kimi olmayacaq. Bizimki kimi, yni
Azrbaycann quzeyindki kimi olacaq.
***
nallah, budfki inqilab milli inqilab olacaq, milli z
279

mqddratn tyinetm hrkat olacaq. V mn el glir ki,

o drcd byk qanla ba vermyck.
***
Xalq z Vtnin sahib olacaq v o Vtn batmayacaqdr.
Bunun baqa yolu yoxdur!
***
Siz Dd Qorqudu yax bilirsiniz; orada deyilir ki, vladn
olmursa eli y, topla, toy et, yncaq et, ham Tanrya dua
etsin ki, blk bir azdualnn szn Tanr eidrk sn oul,
qz ver. gr biz birlikd xalqmzn birlmsin dua
edcyiks Tanr ssimizi eidib onu biz verck. Mn buna
tam minm.
***
Bir er var. styirm ki, o, bizd el erin evrilsin:
Orda bir Yol var uzaqda;
O Yol bizim yolumuzdur!
Dnmsk d, varmasaq da
O Yol bizim yolumuzdur!
Allah o yolu gedn insanlara yar olsun!

SO
Tbrizi Ssi, T. Ata

280