SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

Do. Dr. Taner TATAR*

ZET
Smrgecilik en basit ifadesiyle iktisad kaynaklara el koyma
abasdr. Daha geni ifadesiyle de iktisad, psikolojik, biyolojik, din ve
kltrel sahalara ynelik kabul edilemez uygulamalardr. Smrlen,
insann bedeni, toplumun inan, deer ve kltr, en nihayet bizatihi
insanlktr. Tarihte ve bugn devam eden sz konusu uygulamalar farkl
yzler ve kimliklerle karmza ksa da smr devam etmektedir.
Tarihin kara sayfalarnda ok sayda smrgecilik yoluyla grlen
uygulamalar vardr. Bunlarn en nemlilerinden ikisi Amerika yerlilerine
ynelik gerekletirilen soykrma dnm uygulamalar ve siyahlerin
kleletirilmesidir. lkinde bir rk tarihten silinmi, ikincisinde ise etkileri
ve farkllam uygulamalar ile devam eden bir strap sz konusu
olmutur. Grlmektedir ki; yeni meru temeller ina edilerek smr
devam ettirilmektedir. Tarih, sonu gelmez bir ekilde devam etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Smrgecilik, Klelik, Yeni klelik, Soykrm.
ABSTRACT
The simplest expression of colonialism is an attempt to confiscate of
economic resources. In a wider definition it is a process which involves
unacceptable applications in economic, psychological, biological,
religious and cultural fields. Exploited human body represents faith,
values and culture of the community eventually the humanity itself.
Altough the applications in the past and today have diffrent faces and
identities, the exploitation goes on. In the black pages of the history there
are a large number of applications that were put into practise through
colonialism. The two most important of these applications are
applications turned into genocide against American Indians and
enslavement of blacks. In the first mentioned application a race has been
wiped off the history and in the second application a kind of suffering is
*

nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

196

going on with its effects and differentiated implementations. It can be seen

that colonialism is being continued by building new legitimate
grounds. The history continues in the same way.
Key Words: Colonialism, Slavery, The New Slavery, Genocide.

GR
Smr ve smrgecilik tarihimizin ve dilimizin yabanc olduu
kavramlardr. Koloni ve kolonyalizm karl olarak kullandmz bu
kavramlar dorudan doruya Bat tarihi ile alkal olarak ortaya km ve
gnmze kadar eitli boyutlaryla gelmitir. Smrgecilik kavramnn
karl olarak kullanlan kolonyalizmin, temelde iftlik anlamna gelen
colonie kknden tretilmi iftlikleirme anlamna geldiini belirtebiliriz.
Ancak bu karlk vatan kavramndan hayli uzaktr ve esasnda ana vatankoloni ayrmna dayanmaktadr. Vatann, dnyann geri kalan dier
topraklarnn tamamndan tercihli ve stn olan, uruna can feda edilen,
edilmesi gereken, kutlu toprak olmasna karlk, Koloninin byle bir zellii
yoktur. Bu yzden de bir kolonyal kolonisini vatan olarak deil, bir ticari
iletme olarak grr; onun kolonisine baknda sadece tek gaye vardr: Bir
kaplann bir ceylan sadece yenilecek bir nesne olarak grmesi gibi, bir
smrgeci de bir smrgeyi talan ve istimlk edilecek bir yer olarak grr.
Buraya ilikin dncesi vatanlatrmak olmad iin kaynaklar sonuna kadar
smrr ve krl olmaktan ktnda da oray terk eder.1
Smrgecilik tanmlanrken temele yerlemek konulmaktadr. Buna
gre Yeni bir lkede bir yerlekeyeni bir yreye yerleen, anayurtlarna tabi
halde ya da onunla balantsn koruyarak bir topluluk oluturan bir grup
insan; yerleimi ilk olarak gerekletirenlerin soyu ve ardllar tarafndan bu
ekilde oluturulan topluluk anayurtla balanty koruduu srece bu yerleime
colonia denir.2
Bu tanmdaki vurgu yerlekenin yeni oluu ve yerleenlerin
anayurtla balantlarn devam ettirmeleridir. Ancak her ne kadar yeni bir
1

Durmu HOCAOLU, Kreselleme, Kresel Ky, Kresel Yama ve Kresel Yoksulluk,

Yoksulluk Sempozyumu, C.1, Deniz Feneri Yardmlama ve Dayanma Dernei, st.,
Temmuz 2003, sh. 284.
Ania LOOMBA, Kolonyalizm Postkolonyalizm, (ev.M. KK), Ayrnt Yay., st., 2000,
sh.18-19.

Taner TATAR

197

yerden sz ediliyor ise de aslnda oras eskiden beri orada yaayanlar iin yeni
deildir. Baka bir ifadeyle sz konusu olan igaldir. Anayurtla olan balant ise
kaynaklarn aktarlmas ile alakaldr. Anayurt, bir anlamda sermayenin akt
yerdir. Eski tip smrgecilikte sermaye aknn takibi olduka belirgindir.
Gnmzde ise; aldatc bir kavram olarak okuluslu ya da ulus tesi ile
nitelendirilen irketler karmza kmaktadr. Bu tr irketlerin vatannn,
bayrann, dininin ve dilinin olmad ifade edilir. Ancak irketlerin elde ettii
kazanlarn izi srldnde anayurtla olan balantnn devam ettii grlr.
Bu yeni smrgecilik hareketleri kendine has zellikleri ile karmza
kmaktadr. Artk yeni yerlekeler zerine zor kullanarak yerlemek yerini
yabanc sermaye yatrmna brakmaktadr. Klsik dnemde smrgelerden
ham madde temin edilmekte, ucuz bir maliyetle anayurda tanmakta ve buradan
da mamul maddeler halinde tekrar pazarlanmakta iken gnmzde dorudan
doruya ham maddenin ve ucuz igcnn bulunduu yerlerde yatrmlar
yaplmaktadr. Bylece bir taraftan ham madde nakliyat ve onun elde edilmesi
ile ilgili sorunlar yerinde giderilmekte, dier taraftan kle ya da gmenlerle
karlanmaya allan emek gc daha dk maliyetle ve daha az tehditle
yerinde giderilmektedir. Sz konusu blgelerde nfusun olduka fazla oluu
emek arzn da arttrmakta bu da maliyeti hayli drmektedir. Sosyal haklarn
ve hareketlerin gelimemi olmas, evre bilincindeki yetersizlikler ve evre
korumaya ilikin yasal dzenlemeden mahrumiyet maliyeti daha da
drmektedir. Ayrca gmenler, zellikle iktisad kriz dnemlerinde nemli
bir sorun oluturmakta, toplumsal btnlemeye ynelik skntlarla da birlikte
tehdide dnmektedir. Bu bakmdan ham madde ve ucuz igc getirmektense
oraya gitmek daha kazanl olmaktadr. te yeni smrgeleri belirleyen ana
unsurlar da bu ekilde karmza kmaktadr.
ster eski isterse yeni tip olsun, smrgecilik Avrupallatrma davasnn
bir ynn oluturmaktadr. yle ki; bu zaman zaman kanl ve karanlk, zaman
zaman sinsi ve bar yollarla gerekletirilmeye allmaktadr. Bu bakmdan
smrgecilik, bir oluu belirtmektedir. Smrgecilik, bir doktrinin, hi deilse
fikri ve hissi bir tutumun ad olarak karmza kmaktadr. Irk, kavim, iktisat,
siyaset ve ahlak gibi sebeplere dayanarak smrgeletirmeyi ve onun yol at
durumu hakl karmaya alr.3

Cemil MER, Krk Ambar, st., 1980, sh.289.

198

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

Baka bir izahla smrgecilik, daha gl milletlerin, hkimiyeti

altndaki daha zayf olanlara uyguladklar bir uluslar aras iktisad smr
sistemidir. Bu sistemin ilerlii asker bask, rn ve pazar kontrol gibi yollarla
salanabilir. Smrgenin rol, smrgeci gcn dk maliyetli retim
yapabilmesi iin ona hammadde temin etmektir. retilen mallar ise, smrgeyi
de ieren dnya pazarnda satlr. Smrgeci ilikide, smrge ham maddelerini
bakalarna satamaz ve bitmi mallar da sadece smrgeciden satn almak
zorundadr. Bu, smrgeci g iin hem daha ucuz ham madde hem de esaret
altna alnm bir pazar temini demektir.4 Ancak smrgecilik faaliyeti bu kadar
basit ifade edilebilecek bir olgu deildir. ktisad kaynaklara basit bir el koyma
faaliyetinden te, bnyesinde birok gayri insan ve gayri ahlk anlay ve
uygulamalar barndran, hatta ounlukla son derece masum yzlerle takdim
edilen ama tarihte hep var olmu psikolojik, biyolojik, din ve kltrel sahalara
ynelik katliamdr. len, insann bedeni, toplumun inan, deer ve kltr, en
nihayet bizatihi insanlktr. Yaayan, yeni katliamlar iin gerekli olan bahaneler,
bitmez smr yollar ve srekli bymek zere atlan vahet tohumlardr.
Btn bu tanmlamalara karlk smrgecilii olumlu izahlarla
aklamaya alanlar da vardr. Bu grn mensuplarn dorudan doruya
smr faaliyetini yerine getirenlerden grmek hata olmayacaktr. Bunlardan
Leroy Beaulieuye gre; Bir toplum kendisi yksek bir olgunluk ve g
dzeyine ulatnda, smrgecilie giriir. ekil verir, korur, geliimini gzetir
ve douunu salad bir topluma hayatiyet kazandrr. Smrgecilik, sosyal
fizyolojinin en karmak, en hassas olgularndan biridir Smrgecilik bir
ulusun genileyici gcdr. Mekn iin dal budak salmasdr. Arzn byk bir
blmnn o ulusun diline, geleneklerine, ideallerine ve yasalarna boyun
eiidir. 5 Yine hem ngiltere hem de Fransada smrgeciliin en sert
teorisyenlerinden olan Stuart Millin 28 Temmuz 1985 ylnda Millet
Meclisinde yapt konuma benzeri anlay sergilemektedir: Evet, bizim
belli bir sistem zerine kurulu kolonici yaylma politikamz vardr. Bu koloni
siyaseti l bir temele oturur: iktisat, insanla hizmet ve siyaset. 6 Bu
aklamalar dikkate alndnda smrgeciliin ne olduundan ziyade ne
olmad daha da nem kazanmaktadr. Smrgecilik Ne ncili retmektir,
4
5

Allan G. JOHNSON, The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000, sh.50.
Edward SAD, Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991,
sh.346.
Roger GARAUDY, Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992, sh.1718.

Taner TATAR

199

ne hayrsever bir giriimdir; ne cehaletin, hastalklarn ve tiranln snrlarn

geriletme arzusudur, ne Tanrnn yceltilmesi iin stlenilen bir projedir, ne de
hukuk dzenini geniletme abasdr7.
Smrgecilik dnda bazen ayn olguyu bazen de farkl olgular anlatmak
zere kullanlan bir baka kavram da emperyalizmdir. Imperium kelimesi,
bakalarn hkm altna alabilme gc, bu gc ile yaylabilme, genileme
uygulamalar anlamna gelmektedir. Kendi dnda kalan hkm altna alarak
rtl veya ak bir smr dzeni oluturmak iin her yolu kullanabilenlerin
izledii yol udur: nce aldatc, sonra sindirici, sonra da ezerek biimlendirici
uygulamalar. Bu tr devletler yaplar ve hedefleri bakmndan emperyal
(smrgeci) niteliklidir. Cihan devletleri ile imparatorluklar bu adan ayrrlar.
Gerek Seluklu, gerekse Osmanl Devleti birer cihan devleti olup smrgecilii
ve asimilasyonu yapanlar grd hlde bunu doru bulmam, adalet ve
ahlk hkim klma hedefini benimsemilerdi. Avrupal emperyalist devletler ve
eski Sovyet tipindeki ad veya ilevi imparatorluk olan ynetimler ise, dn de,
bugn de kendi dndakileri smrmenin bilimini ve ideolojisini yapmakta ve
uygulamaktadr.8
Smrgeciliin mi yoksa emperyalizmin mi nce olduu bir tartma
konusudur. mparatorluklar esas alndnda tarih ncelik emperyalizme
verilmekte, kapitalizmle ilikilendirildiinde ise ilkel sermaye birikimi ile
kurulan ba dolaysyla smrgecilikten balanmaktadr. Bu erevede Avrupa
sanayi ve finans-sermayesinin bymesi her eyden nce smrgeci tahakkm
araclyla saland lde, emperyalizmin (bu anlamda) smrgeciliin en
yksek aamas olduu grlebilir. Modern dnyada toprak igali, maddi
kaynaklara el konulmas, emein smrlmesi ve baka bir toprak ya da
milletin politik ve kltrel yapsna mdahale edilmesi olarak smrgeletirme
ile kresel bir sistem olarak emperyalizm arasnda bir ayrm yaplabilir.
Emperyalizm, emperyal bir merkezin smrgeletirilmi lkeleri ynettii
politik bir sistem olarak tanmland takdirde, smrgelere politik
bamszln tannmas emperyal merkezin miadn doldurmasnn,
emperyalizmin knn sinyallerini verir. Ancak emperyalizm ncelikle bir
iktisad nfuz ve pazar sistemi denetimiyse eer, bu durumda politik deimeler
bu sistemi esas itibariyle etkilemez hatta terimi, tm yerkre zerinde devasa bir
7
8

Aime CESAIRE, Smrgecilik zerine Sylev (ev: G. Ayas), stanbul, 2005, sh. 66.
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sadik_tural_somurgecilik_yontemleri_ve_bunu
_yikan_ataturk.pdf 02.04.2009.

200

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

asker ve iktisad iktidar icra etmesine ramen dorudan politik denetim

uygulamayan Amerikan emperyalizmi rneinde olduu gibi, yeniden
tanmlayabilir. Esas itibariyle emperyal lke, iktidarn kayna ve da akt
metropoldr; smrge ya da yeni smrge, metropoln nfuz ettii ve
denetledii yerdir.9
ster smrgecilik faaliyeti, isterse emperyalizm olarak alalm, bir
metropoln hkimiyetini darya yaymak arzusu ounlukla iktisad
sebeplerden gelmekle birlikte iktisat tek bana her eyi izah edememektedir.
Zira smrgeci kk- sallar, yzdeyz siyas, asker veya din, hatta srf
tesadf sebeplerden de doabilir. Yaylma arzusu baz yazarlar tarafndan
tamamen hasbi olarak vasflandrlmakta, bir kavmin baar veya kazan
gzetmeden giritii macerac zihniyetin bir tezahr diye damgalanmaktadr.
Srf ekonomik saiklere gelince bunlar bazen ilerlemenin genel icab diye
(mesela Paul Leroy-Beualieuya gre medeni insanlk nail olduu refah da
sanayiinin ve sosyal durumunun gelimesini de byk lde kolonyalizme
borludur) bazen da zel sebepler (bir milletin kolonilerinde hammadde
kaynaklar veya mallarna alc, nfus veya sermaye fazlasna alan, kadrolarna
i, deniz ticaretine mteri, zaman zaman da ucuz i gc bulmak) olarak
vasflandrlabilir. Kolonize lke metropolune kar iktisaden bamldr. Koloni
d lkelerle mnasebetlerinde kendi bana buyruk deildir, ilerini metropol
aracl ile yrtr. 17. ve 18. asrlarda grlen bu duruma pakt kolonyal ad
verilir. Dayand prensip kolonileri yapan metropollerdir, kolonilerin hikmeti
vcudu da metropollerdir.10
Tarihiler, genelde Avrupa, zelde ise ngilterenin smrgecilik
anlayn tarihsel dneme ayrrlar. Birinci Dnem, on yedinci yzyln
sonlarndan on dokuzuncu yzyln balarna kadar devam eder ve Eski ya da
Kolonyal Smrgecilik (Old or Colonial Imperialism) olarak adlandrlr.
Merkantilism ve Amerika ktas bata olmak zere Yenidnyann smrge
kolonisi haline getirilmesi sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder.
kinci Dnem, 1830lardan 1880lere kadar devam eder ve Serbest Ticaret
Smrgecilii (Laisez deaffaire) olarak isimlendirilir. Bata ngiltere olmak
zere smrgeci devletler; Osmanl, in ve ran gibi geri kalm ve
sanayilememi devletleri, ekonomik bakmdan smrge haline getirmesi
sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder. nc dnem, 1880lerden
9
10

Ania LOOMBA, a.g.e., sh. 22-24.

Cemil MER, a.g.e., sh.291-292.

Taner TATAR

201

1940l yllara kadar devam eder ve Yeni Smrgecilik (New Imperialism)

olarak adlandrlr. Ekonomik olarak smrge haline getirilen lkelerin bir sre
sonra da siyas olarak kontrol altna alnp, ilhak edilmesi sreci, bu dnemi en
iyi ekilde karakterize eder.11
Merie gre modern kolonizasyon tarihi, kapitalizm tarihinin bir
vehesinden ibarettir. Kolonizasyon gelimesinin balangcndan itibaren
amalarn da vastalarn da kapitalist ekonominin ihtiyalarna ve
karakterlerine uygun olarak deitirmitir. Kapitalizmin byk dnemine
(sermayenin birikimi, rekabet kapitalizmi, tekelci kapitalizm) kolonizasyonun
merhalesi tekabl eder. lk dnemde, Avrupal feodallerin ve bezirgnlarn
kolonyal siyaseti hkimdir. Bu kolonyalizm, yle zetlenebilir: Daha zayf
kavimlerin altn ve gmlerine el koymak ve baka lkelerden egzotik
maddelerin benzerini temin etmek temel amalardr. Bunun iin o lkelerde
ticarethaneler kurmak kfidir. kinci dnemde, kolonyal teebbslerin amac, en
ileri Avrupa lkelerinin ihtiyac olan maddeleri deniz ar lkelerde retmek,
kendi mamul maddeleri ve fazla tarm rnleri iin pazar bulmak, nfus
fazlasn boaltacak topraklar elde etmek ve daha sonra da sanayileri iin gerekli
ham madde kaynaklarn salamaktr. nc dnemde, kolonyal teebbslerin
hedefi, yukardakilerden baka, ondokuzuncu asr sonundan itibaren sanayi
Avrupasnda kullanlabilir sermaye iin ihra blgeleri salamaktr. Kolonilere
sahip olmak ve onlar iletmek bu sermayelere yksek krlar salayacakt.
Bylece, dnyann igali tamamlanm olur.12

DIARIDA ARANAN SMRGE YA DA"KATLAM AI"

Evvela, Hal seferleri yoluyla Dounun gizemli hazinelerine ulamak
isteyen Avrupalya kapy Trkler kapatnca, kendilerine aksi istikamette, ok
daha uzaklarda, deta Trklerden kaarcasna smrlecek yerler aratrdlar.
Baka bir ifadeyle, Avrupa'nn ierisine hapsolmu bulunan Batlnn yeni bir
k bulmas gerekiyordu. Zira, Osmanl'nn Akdeniz'e olan hakimiyeti ve
karayollarn tutmu olmas, tutulan klar dnda bir yol bulmay
gerektirmitir ki, bu sebeple mit Burnu dolald ve ekmek kadar ihtiyalar

11

12

Ahmet YARAMI, Msrda ngiliz Smrgecilik Anlay: Cromer rnei (1883-1907),

Sosyal Bilimler Dergisi, C.IX, S.2, Aralk 2007, sh.121-122.
Cemil MER, a.g.e., sh. 294-295.

202

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

olduu Amerikaya yeniden ulald. te denizar bu yerler smrnn en

dehet boyutu ile yaand yerlerdi.
Yeni yerlerin kefi -esasnda igali-, kapitalist gelime dorultusunda
siyas ortam da hazrlad. 16. yzyla gelindiinde, feodalizm ve malikne
sisteminin egemenlii sona ermiti. Merkezi monariler yeni yeni ortaya
kyordu. Dahas, denizar pazarlar tek bir hkmdarn denetiminde deildi
ve Papalk'n denizar pazarlara el koyma abalar Protestan Reformasyonu'nu
krklemekten baka bir ie yaramad. Ksacas, bir yetki boluu vard ve
ykselen tccar snf bu boluu enerjik bir biimde deerlendirerek denizar
pazarlarda kapitalist bir geliim sreci balatt. Hatta bu gz ak ve para
canls tccar snfnn can ekien Avrupa Feodalizminin iine szmasnn, eski
dzene vurulan son darbe olduu da sylenebilir. Artk "burjuva"nn
egemenliini srdrecei devrin temelleri atlmaktayd. 13 te bu egemenliin
salanmas srecinde yaanan vahetler ve soykrmlar bugnk "medeniyet!"in
neler pahasna saland bize gstermektedir.
Avrupa'nn 15. yzylda balayan dnyay smrgeletirme sreci,
Portekizli Prens Gemici Henrique ile balar. Ksa bir askeri sefer dnda
gemiye hi ayak basmam olan bu adam, soylu bir prens olarak otoritesi, sa
Mezhebinin Ulu Efendisi olarak da gelirini, bilinmeyen Karanlk Okyanusu
Atlantiki ve Afrikann bat kylarnn kefini ynetmek iin kulland.
Portekizin gney ucundaki tek liman kenti Sapreste bulunan kararghndan
saysz sefer balatt. Bu Seferler srasnda, gemite astronom Ftolemaisun
yayd bir efsaneyi, bat ynnde ok uzaklara yelken aan gemilerin Dnyann
kenarndan aa decei, gney ynnde iyice uzaklara seyir etmeyi gze
alanlarn ise gnein dik nlaryla kzaraca efsanesini ykt.14
Batllarn Amerika ktasn tamamyla smrgeletirmeye abalar,
btnyle neredeyse bo bir topra igal etme meselesi deildi, nk bu
hadiseden olduka gelimi durumdaki Meksika ve Peru'nun Aztek ve nka
kltrleri de yok oldu. Kzlderili rknn katliam ise, Batllarn tarihin
sayfalarna attklar yeni kara lekelerdi. Elbette bu onlarn yapm olduklar ne
ilk ne de son katliamd. Zira bu katliamlarn arkasnda kendisinden bakasn
insan olarak grmemek yatmaktadr. Bu zihniyetlerini, corafi bilgilerini ieren
13

14

Nathan ROSENBERG, L. E. BRDZELL, Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN), st.,

tarihsiz, sh.94.
Adrian BERRY, Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank. 1996, sh.2-3.

Taner TATAR

203

ve aslnda zihniyetlerinin bir haritas olan, izmi olduklar corafi haritada

grmek mmkndr:
"Yeryz burada suyla evrelenmi, merkezinde Kuds ve Avrupa'nn yan
yana olduklar, yass bir tepsi gibi gsterilmektedir. Daha uzakta, halk kpek
bal maymunlar, tekerlek ayakllar ve tekayaklar olan kavurucu ve canavarca
bir lke vardr. Son olarak da btn bunlarn evresinde sudan bir halka vardr.
Kta tarih'in ne olacan haber veren simgesel gr: Avrupa Yeni Kuds'tr.
Avrupallar insan, dierleri canavardr.15
Harita bir kez izildikten sonra artk sra onu gerekletirmeye gelmitir.
Kanla izilen haritalar, sonu gelmez bir ekilde srekli olarak yeniden ve
yeniden izilmektedir.

SARI LAHA (ALTIN) SUNULAN NSAN KURBANLAR

XV. yzyln ikinci yarsnda Avrupada ok az altn bulunuyordu. Para
olarak baslan altn kleler genileyen ticareti karlayamadndan para ktl
iine girilmiti. Kapitalistler yatracak sermaye bulamyorlar ve yksek faiz
demek zorunda kalyorlard. Dolaysyla Avrupann, altn al ve susuzluu
denilecek kadar umut krc lde altna ihtiyac vard. Bylece Avrupa altn ya
da zenginlik kayna olabilecek yerler aramaya koyuldu. Bu mcadelede kilise
de yer ald. yle ki, Papa, 1454den balayarak, Afrika ve Hindistann
Portekizlilerin tekelinde olduunu resmen tanmt. Bu ekilde Siyah ktada
kara gnler balam ve buras Avrupal smrgeciler iin ilk basamak
olmutur. Portekizliler bu ktada olduka bol fildii, kle ve devekuu ty
bulmalarna ramen, ne baharat ne gm ne de altn onlar tatmin edecek
seviyedeydi. Ancak kaynaklarn istenilen seviyede olmamas onlarn hrslarn
daha da arttrd. Avrupa adeta gzlerini am altn dlyordu. Avrupa,
efsanelemi Cipanguda evlerin som altndan atlar olduundan sz eden
Marco Polonun kitabnn sayfalarn hrsla tekrar tekrar kartryordu; Bernal
Diazla birlikte, altn her eyi salar, Vergas Machuca ile de, altn insan
akll, sevilen ve sayg gsterilen hale sokar, su ilerse onu kurtarr ve parayla
insan her eyi elde edebilir, yine Leon Battista Albertiyle altn dostluk ve
sayg kazanmak, n ve nfuz elde etmek iin yeterlidir szleri

15

Jacques ATTALI, 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY., sh.114.

204

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

tekrarlanyordu. 16 Kolombla birlikte ise Altn bir ilah haline geliyordu.

Nitekim Kolomb 1492de yle haykryordu: "Altn harika bir ey! Ona sahip
olan istedii her eyin efendisidir! Altn sayesinde ruhlara Cennetin kaplar bile
alabilir..." Ancak Kolomb'un hayat yaptklarnn diyetini deyerek son
bulmutur: "Kolomb hayatnn sonlarna doru Yeni dnyann kylarnda her
gn biraz daha ldrarak dolap durdu. Gemisinin kpetesi zerinde asileri
ast bir daraac bulunuyordu. Onu o kadar sk kulland ki bir ara kendisini
zincirleyip Cadize geri gtrmek zorunda kaldlar. Son seferinde tayfalar
usuz bucaksz kylarda Ganj nehrinin azn arayan kaptanlarnn eklem
iltihabndan iki bklm olmu bir bedenle ve darma dank salarnn perdesi
altndan bakan lgn gzlerle gvertede topallayarak dolamasn korkuyla
seyrettiler Hindistanda olduklarn yadsyanlar asmakla tehdit etti. Gemiler
dolusu kle ve altn eya gnderdi. Ey muhteem altn diye yazd Kolomb.
Altn alan, her istediini satn almasn salayan bir hazineye sahip olur.
Onunla dnyaya istediklerini kabul ettirir, hatta ruhunun cennete girmesini bile
salardiyordu. Sonunda yoksulluk iinde ld".17
te Kolomb ve ardllar yeni ktaya doru yol alrken, sar ilahlar ile
yaayacaklar vuslat dnyorlard. Kolombun Amerikay kefi bir ilk
olarak sunulmu ise de esasnda ilk olan keif deil, bu muazzam ktann
tamamnn sar ilaha kurban edilmesidir. Zira Braudelin de belirttii gibi ak
denizin fethi, ilk kez onlar tarafndan gerekletirilmemitir. Esasnda,
Fenikeliler Vasco de Gama'dan 2000 yl nce, Firavun'un istei zerine Afrika
evresini dolama iini baarmlard. Yine, rlandal denizciler Kolomb'dan
yzyllarca nce, 690'a doru Feroe adalarn kefetmilerdi ve rlandal keiler
795'e doru rlanda'da karaya kmlardr ki, Vikingler buray 860'a doru
yeniden kefedeceklerdir. Bir baka kefin Mslmanlar tarafndan yapld
bilinmektedir. Mslman corafyaclar, (Batlamyus'un teorisine kar olarak),
Afrika ktasnn denizden geilme imknndan sz etmilerdir. Mslman
denizci veya seyyahlarn saladklar bilgiler, her halkrda Hristiyan lemine
kadar szmtr. Mslmanlarn bu kefin peinde gitmemelerinin sebebi gayet
basittir. Zira Svey kanalna sahip olan Mslmanlar, neden mit Burnu
yolunu arasnlard ki? Ve buralarda ne bulacaklard? Altn, fildii vs. Mslman
ehirler ve tccarlar tarafndan zaten Zanzibar kylarndan ve Sahra zerinden

16
17

Raimondo LURAGH, Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000, sh.29-32.

Adrian BERRY, a.g.e., sh.2.

Taner TATAR

205

Nijer boynuzu taraflarndan elde edilmekteydi.18 Ayrca altn Mslmanlar iin

Avrupallarn ykledii manadan ok uzakt. Kanaatkrl, yardmlamay,
datmay, cmertlii emreden bir din anlay, altna kar mesafeli
yaklayordu. Trk dnyasnda bal bana bir iktisad tekilat olan Ahilik, Bat
zihniyetinin tam zddna ahlk kaideler gelitirmiti. yle ki, bir Ahinin eli,
sofras ve kaps ak olmak zorunda idi. Yani cmert olacak, a geleni tok
gnderecek ve misafirperver olacakt. Aslolan dnyann glmsemelerine
aldanmayp, fenafi Allah olmakt. Hlbuki Avrupal fenafi altn olmutu ve
vuslat itiyakla arzu ediyordu.
Gerekten de baharat olmad iin, altn bu yeni topraklarn
kefedilmesini meru klan yegne eydir. 1492'den itibaren Kzlderililerin
zerinde fark edilen ve onlardan alnan altn, izleyen yolculuklarn
masraflarnn karlanmasna, baharat satn alnmasna, hkmetlerin
denetlenmesine, bakanlarn ve piskoposlarn istenildii gibi altrlmalarna
tek bana imkn salayacaktr. Ondan giderek daha fazla gerekmektedir. Bir
yzyldan fazla bir sre boyunca, gmle birlikte Amerika'nn yegne ihra
kalemi olacaktr. Yeni bir tipten insanlarn bu ktaya hcum etmelerini tahrik
edecektir: bunlar artk denizciler ya da hayalperestler deil de, servet avclardr.
Artk tccarlar deil de ok basit olarak hrszlardr. 1520'de tapnaklardan
alnan ve madenlerden veya nehirlerden kartlan toplam altn miktar otuz ila
otuz be ton arasndadr; bu toplama ilemi adalardaki on binlerce Kzlderili'nin
hayatna mal olmutur.19 yle ki mesela Guaxaca madeninde alma artlar
ylesine ldrcdr ki, madenin evresinde, ap iki kilometrelik bir alanda,
iskeletlerin ve cesetlerin zerinde yrmek gerekmektedir. 20 Bu ekilde,
igalciler, haydutlar ve kle avclar olarak gelmiler, smrgeci ve tccarlar
olarak kalmlardr.21 te Koca Akif'in "Tek dii kalm canavar" eklinde ifade
ettii medeniyet, bunun gibi milyonlarca insanlarn kemiklerinin zerine bina
edilmitir. Bu yle bir yok edi tufandr ki, bu tufandan btn canllar
etkilenmitir. Katliamn boyutlar hakikaten korkun seviyelerde grlmektedir.
Zira insan, hayvan aa vs. canl namna ne varsa, hepsi yok edilmiti. Bu yok

18

19
20
21

Fernand BRAUDEL, Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII. Yzyllar,

Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993, sh.352-363.
Jacques ATTALI, a.g.e., sh.233,241-242.
Cemal Bali AKAL, Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997, sh.93.
George NOVACK, Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.54.

206

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

ediliin strabn derinden hisseden "kara geyik" adl Kzlderili'nin yrek

yangnnn alevi dudak arasndan yle kmaktadr:
"O zaman ka kiinin ldn anlayamamtm. imdi kocamlmn
u yksek tepesinden gerilere baktmda, yerde birbirleri zerinde yl duran
boazlanm kadnlar ve ocuklar, hala o gen gzlerimle grebiliyorum. Ve
orada, o kanl amurun iinde bir eyin daha ldn ve o kar frtnasna
gmldn grebiliyorum. Evet, bir halkn d ld orada. Gzel bir dt
evet... sonra bir ulusun umudu krlp parampara oldu. Artk yeryznn
merkezi yok, lp gitti kutsal aa".22
Kendi evinde yzyllarca homo hominu lipus diye nitelendirilen
Avrupal yamyamln yeni gittii byk ktaya da tad. Zira 16091610
yllarnda Jonestownda koloni kuran ngilizler, ktlktan krlmaya balaynca,
Kzlderililerin onlara msr ve hindi yardm yapmalarna ramen, onlar yerli
avna ktlar ve Kzlderilileri ldrerek etlerini yediler. Hatta cesetleri bile
karp yediler. 23 Mesel, Guatemalaya gelen bir kaptann ordughnda, akl
almaz bir insan eti kasapl vard. Kaptann nnde, ocuklar ldrlyor,
kzartlyordu. Sadece ellerini ve ayaklarn -en iyi paralar saylyordu- almak
iin adam ldrlyordu. 24 Bir manada Avrupa tarihi yeni ktaya tanm
oluyordu. Bir farkla ki, bir ara birbirini yiyen Avrupal, artk yiyecek bakalarn
bulmu oluyordu.
Btn bu katliamlarda Hristiyanlk da bir ara olarak kullanlmtr.
Resm Hristiyanln getirdii istil, katliam ve yeni klelik iin manev bahane
vazifesi gren tanr, kan dkc bir puttu. Byle bir Hristiyanlk anlay,
yzyllardan beri Yunanllam ve Romallam, kendilerinden baka
kltrleri tanyp kabul etmeyi reddeden, yzyllardr skolstik iinde
fosillemi, tamamyla Batya zg olarak ortaya kmtr. Katliamlarn ba
aktrleri olan spanyollar ise, 711 ylnda Mslmanlarn kurtarc olarak
spanyaya ayak basmalarndan hemen sonra, Kilisenin nclnde lkeyi
yeniden ele geirme mcadelesi balatmlar, aa yukar sekiz yz yl boyunca
Hristiyan lemi denilince akla kutsal sava gelir olmutur. ki yzyldan beri
Avrupann dier lkelerinde artk kimse hal seferleri dzenlemeyi
22
23

24

Dee BROWN, Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990, sh.391.
Reha Ouz TRKKAN, Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn Hikayesi, st.,
3.Basm, 1999, sh.96.
Bartolome D Las CASAS, Kzlderililer Nasl Yokedildi?, (ev.M. URAL), st., 1999,
sh.62.

Taner TATAR

207

dnmezken, spanya XV. yzyln sonuna kadar kendi hal seferlerini

srdrm, bunun bir uzants olarak da 1492de ayak bastklar ktann nka ve
Aztek gibi medeniyetleri yok edilmitir. 25 Nitekim Kolomb, hkmdarna
hitaben kaleme ald yazsnda yerlileri ldrmek iin izni din adna istiyordu:
...Umarm sa Efendimiz, bunlar gibi kalabalk topluluklarn dinimize
dndrlmesi ve Kiliseye kazandrlmas iin, ayn zamanda Babaya, Oula
ve Kutsal Ruha inanmak istemeyenlerin de yok edilmesi iin Siz Yce
Efendimizin karar vermesine yardm eder..... 26 Ancak katliama maruz kalan
bu insanlar, balangta birer ilah gibi grdkleri bu insanlarn gerek niyetini
ksa zamanda anlam, bu da katliamlar daha da iddetlendirmitir. Nitekim
ibret verici bir hadise olarak zikredecek olursak, 1511 ylnda Hatuey adl bir
Kzlderili reisi Kba'da isyan hareketi oluturma suuyla tutuklanm ve
yaklarak idama mahkm edilmiti. Onu bir diree baladktan sonra,
Hristiyanlk dinine davet ettiler. Bylece kendisine, grkemli bir dnyann ve
ebed istirahatn bekledii gkyzne gideceine inanmas aksi takdirde ise
sonsuz aclar ve ikenceler ekecei cehenneme gitmek zorunda kalaca
sylendi. Hatuey, biraz dndkten sonra, Hristiyanlarn gkyzne gidip
gitmediklerini sordu. Evet, cevabn alnca da, bylesine vahi insanlarla
beraber olmamak, onlar grmemek iin cennete deil, cehenneme gitmeyi
tercih ettiini belirtti.27
Yine bu hususta, balangta g delip gelen adam manasnda
papalagi diyerek kutsiyet atfettikleri beyaz adam, kendi evinde de grdkten
sonra kabilesine dnp uyarlarda bulunan, Gneydenizi efi Tiaveal
Tuivaiinin syledikleri olduka nemlidir: Hristiyan der Papalagi kendine.
Gzel bir trk gibidir bu szck. ... Hristiyan olmak: nce Yce Tanry ve
kardelerini, en son kendini sevmek demektir. Sevgi iyi olan yapmak- kanmz
gibi iimizde, bamz, ellerimiz gibi bizimle bir btn olmaldr. Papalagi ise,
Hristiyan, Tanr, sevgi szcklerini yalnzca aznda tar. Diliyle bunlara
vurdu mu, dnyann grltsn koparr. Ama yrei, sevgisi Tanrnn nnde
eilmez, yalnzca nesnelerin, yuvarlak metal ve ar kdn, zevk dncesinin
ve makinenin nnde eilir. i zamana kar vahi bir hrs ve mesleinin
lgnlyla kapldr. ...Papalaginin bize getirdii Katoliklik, onun iin bir
25

26
27

Roger GARAUDY, Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st., 1986,

sh.343-344.
Kristof KOLOMB, Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999, sh.65.
Bartolome D Las CASAS, a.g.e., sh.35-37.

208

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

takas nesnesinden baka bir ey deildir. Papalagiden her eyi beklerim ben,
nk onun yreinde alabildiine pislik, alabildiine gnah olduunu grdm.
O Papalagi ki bize vahi der, yani bedeninde yrek deil de hayvan dii tayan
demeye gelir bu, ite Tanr, bu Papalagiden daha ok sever bizi28.
Avrupal btn bu katliamlar yaparken bir baka ekilde, yaptklarn
merulatrma yoluna gitmitir. Vahetlerini zerlerine saldklar bu insanlar,
aynadaki kendi grntlerine bakp "vahi" ve barbar olarak nitelendirerek
hakl olduklarn dndler.
Barbar kelimesi, Greke, ecneb, yabanc, el, kle tabiatl (slavish),
kaba (rude) anlamndaki barbaroustan gelmektedir; bu kelime Latince'ye
barbarus eklinde intikal etmi ve ayn anlamda kullanlm ve bilhare, tarih
geliim srecinde, Roma'nn anandan yalayanlar -yani, Batllar- tarafndan
nceleri Romal olmayan ve sonralar da Batl olmayan herkesi ifde etmek
zere ve ayn zamanda medeniyetsiz, grgsz, anakronik, insanlk-d vb. gibi
aalayc anlamlar yklenilen bir terim olmutur. Kelimeye yklenen bu
pejoratif anlamlar zellikle daha sonralar, yani Bat smrgeciliinin
azgnlamaya balad tarihle birlikte daha youn bir kullanm alan bulmutur.
Bat iin, kendisi olmayanherkes, barbardr, vahdir.29
Marx ve Engels bile bu insanlar barbar olarak nitelendirmekten geri
kalmamlardr: Burjuvazi, kr, kentin egemenliine soktu. ok byk kentler
yaratt, kensel nfusu, kra kyasla, byk lde arttrd ve bylece, nfusun
olduka byk bir ksmn krsal yaamn bnlnden kurtard. Kr nasl
kentlere baml kldysa, barbar ve yar-barbar lkeleri de uygar olanlara, kyl
uluslar burjuva uluslara, Douyu Batya baml kld.30 Hlbuki Kolombun
anlattklarndan hi de byle bir sonu kmyordu. Nitekim onlar iin
Silhlar yok, ne olduunu da bilmiyorlar Hepsi iri yapl, gzel yzl;
huylar ok iyi. Ada halk pek yumuak bal31 diyordu. Yine Las Casasn
ahitliine mracaat ettiimizde de ayn sonu kmaktadr: Tanr, bu eit
eit, kalabalk insanlar son derece sade yaratmt. Ktlkten ve
ikiyzllkten uzak, yerli efendilerine (beylerine) ve Hristiyanlara hizmet
28

29

30
31

TUAV: G Delen Adam Papalagi, (ev. L.TAYLA, Der.E. SCHEUERMANN), st.,

1989, sh.99-100.
Durmu HOCAOLU, Bir Kere Daha Dnmek in yi Bir Frsat., Muhalif, Yl: 1.,
Say: 12., 14.04.2000-20.04.2000., s.11.
Karl MARX, Friedrich ENGELS, Smrgecilik zerine, Ank., 1997, sh.13.
Kristof KOLOMB, Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999, sh.36-37.

Taner TATAR

209

ediyorlard. Dnyadaki en uysal, en sabrl, en bar ve sakin insanlard.

Grltsz parltsz, ne sinirli ne de kavgac; krlganlktan, nefretten, intikam
arzusundan uzaktlar. nce, narin, krlgan bir yaplar vard; ilerini glkle
yapabiliyorlar, herhangi bir hastalkta da kolayca lyorlard. Bizde, zenginlik
ve tatl bir hayat iinde yetitirilen prens ve soylu ocuklar bile onlarn
kyllerinden daha narin deildir 32 Esasnda bu hususta Duwarmish
Kzlderililerinin reisi Seattle tarafndan Amerikan Bakan Franklin Pierce'ye
ithafen yazlan (18531857) mektupta, "vahi" olarak nitelendirilen bu
insanlarn vahetten ne kadar uzak olduklar ve kimin byle bir nitelendirmeyi
bihakkn temsil ettii ak bir ekilde anlalmaktadr:
Beyaz Reis, Washingtondaki Byk Reisin bize selmlarn ilettiini
sylyor.
Bu ok ince bir davran, nk karlnda bizim dostluumuza pek
ihtiya duymadn biliyoruz.
Onun halk ok kalabalk.
Usuz bucaksz ayrlar kaplayan otlar gibiler.
Benim halkmsa az.
Frtnann yalad bir ovaya dalm aalara benziyor.
Byk ve yle sanyorum ki iyi Beyaz Reis, bize topraklarmz satn
almak istedii haberini yolluyor.
Ama rahat bir hayat srmemizi salayacak kadarn bize brakacakm.
Topramz alma isteiniz zerinde dneceiz.
Halkm Beyaz Adamn almak istedii nedir, diye soracak.
Bunu bizim anlamamz zor.
Eer o gzelim havann, kpren suyun sahibi biz deilsek, onu bizden
nasl alabilirsin ki?
Gnete prldayan her bir am aacnn, kara ormanlarn zerinde
salnan sisin, vzldayan her arnn, halkmzn hafzasnda ve dncelerinde
kutsal bir anlam var.

32

Bartolome d Las CASAS, a.g.e., sh.21-22.

210

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

Aata ykselen zsuyu Kzl Adamn hatrasn tayor.

Biz topran parasyz, toprak da bizim paramz.
Ho kokulu iekler kz kardelerimiz bizim, rengeyii, at, yce kartal ise
erkek kardelerimiz.
Irman kpren dalgalar, ayrdaki ieklerin zsuyu, tayn teri ve
insann teri, her biri bir ve tek soya, bizim soyumuza ait.
Bu yzdendir ki, Washingtondaki Byk Reis bizden topramz
isterken, ok ey istiyor. 33
Burada vahi denilenle diyen arasnda nemli bir farkllk ortaya
kmaktadr. Byle bir sulamada bulunan Batl iin tabiat tamamyla
smrlmesi gereken, kt kaynaklar olarak ortaya karken, Kzlderili iin
btnyle bir hayat dokusudur. Bu sebeple de tabiat smrmek deil, onunla
btnlemek esastr. Bu adeta kutsal bir mahiyettedir. nk Kzlderililere
gre hibir nesne grld gibi deildir; yalnzca, Hakikatin soluk bir
glgesidir. te bu yzden, yaratlm olan her nesne kutsal (Wakan) dr. 34
Byle bir anlay Batldan farkl olarak adeta ayr bir dnyann kapsn
amaktadr. Kzlderiliyi vahi olarak dnen yok edici ise byle bir kapnn
varlna tahamml edemedi, en nihayet tahammlszlk anlama ihtimalini de
yok etti. Yok, edicilik ise ortaya tasviri zor katliamlar serisi kartt. Hayat Elm
Soka Kbusuna dnt.
Katliamn boyutlarn rakamlara bakarak anlamak mmkndr.
Avrupann toplam nfusunun aa yukar elli milyon, Fransann on iki
milyon, spanya ve talyann dokuz milyon, ngilterenin drt milyon olduu
bir dnemde, 1500den 1650ye, Meksikann yerli nfusunu yirmi be
milyondan bir milyona, yeni ktann yerli nfusunu seksen milyondan on
milyona indirilerek, yz elli ylda insanln hemen hemen bete biri yok
edilmitir.35 Bir baka rakama gre; 54 milyon insann yaad ktada 1860lara
gelindiinde ancak 340 000, 1910da ise 220 000 yerli kalmt.36 Stannard ise;
aratrmasnda igal ncesi nfusun 112 milyon ile 145 milyon arasnda
33
34

35
36

Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank., 2000.
Martin LINGS, Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN), st.,
1988, sh.62.
Cemal Bali AKAL, a.g.e., sh.137-138.
Reha Ouz TRKKAN, a.g.e., sh.101.

Taner TATAR

211

olduunu belirtmektedir.37 Bu rakamlar gzden geiren Pierre Clastres ise; yok

edilenlerin, insanln drtte birine tekabl ettiine dair grleri doru
bulmaktadr.38 Hangi oran doru olursa olsun, rakamlarn dili felaketin iddetini
ortaya koymak iin yeterlidir. Felaketin iddetini ortaya karan anlay, sonraki
nesillere de intikal eden bir atasz olarak General Sheridan tarafndan En iyi
Kzlderili l Kzlderilidir39 szyle zaten ifade edilmiti. Ama bu insanlarn
ldrlme tarzlar da, canl ahidinin anlatabildikleri kadaryla bile, en az
rakamlar kadar dehet vericidir:
Atlarn, kllarn ve mzraklarn alan Hristiyanlar, yerli
Amerikallarn daha nce hi grmedii eylemlere baladlar: Katliam ve kan
dkme! Kylere giriyor, oluk ocuk, yal, hamile veya lousa (kadn)
demeden, allarna snm kuzulara saldrr gibi, karnlarn deiyor,
paralara ayryorlard. Kimin tek bak darbesiyle bir insan ortadan ayraca
veya tek mzrak atyla ban kesecei, ya da barsaklarn ortaya dkecei
zerine bahse giriyorlard. Anne st emen bebekleri zorla alyor, ayaklarndan
tutup balarn kayalara arpyorlard. Bazlar ise onlar yksekten rmaklara
atyor, bir yandan da glerek akalayorlardocuklarla annelerini ve
nlerine kan herkesi kltan geiriyorlard. sa peygamberimizi ve 12
havariyi kutsamak ve sayglarn iletmek iin uzun daraalar kuruyorlard.
Ayaklar neredeyse yere deecek ekilde, 13 kiilik gruplar halinde onlar
balyor, atee veriyor ve diri diri yakyorlard. Beyleri ve soylular ldrme
ekilleri de aynyd. nce direkler zerine tahta ubuklardan bir zgara
yapyorlard. Sonra, onlar zgaraya balyor, altlarna da hafif bir ate
yakyorlard. Yerliler bu korkun ikenceler altnda, lklar atarak can
veriyorlard40
Btn bu katliamlar ne yaptn bilmeyen insanlarn vahi saldrlar ile
aklamak mmkn grlmemektedir. Zira New Englandl Puritenler, 1703
ylnda meclislerinin bir karar ile, her Kzlderili ba ve esir edilen her
Kzlderili iin 40 sterlin dl koydu: 1720de kelle bana dl 100 sterline
ykseldi; 1744te Massachusetts-Bay, belli bir kabileyi isyanc iln edince, u
37

38

39
40

David E. STANNARD, Amerikann Soykrm Tarihi, (ev. . BIYIKLI), 2. Bask, st.,

2005, sh. 402-403.
Pierre CLASTRES, Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st., 1991,
sh.84.
George NOVACK, Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.65.
Bartolome d Las CASAS, a.g.e., sh.26-27.

212

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

fiyatlar uyguland: 12 ya ve daha yukars erkek kafas iin 100 sterlin, erkek
esir 105, kadn ve ocuk esir 50, kadn ve ocuk kafas 50 sterlin. Britanya
parlamentosu, bu vahi av tarzlarn ve kelle kesilmesini Tanr ile tabiatn
kendilerine ihsan ettii kolaylklar olarak iln etti.41
Avrupalnn vahetinin bu inanlmas g boyutlarna, yine inanlmas
g, kendi evindeki uygulamalara bakarak bir derece de olsa inanmay
kolaylatrabiliriz. yle ki Avrupann merkezinde bir ceza olarak lmn
trleri 1670 kararnamesi ile yle belirlenmiti: Bazlar aslmaya, dierleri de
elleri krldktan veya dilleri kesildikten veyahut delindikten sonra aslmaya
mahkm edilebilirler: dier bazlar doal lme kadar (organlarnn)
kopartlmasna; bakalar boulmaya ve sonra da (organlarnn) kopartlmasna,
bakalar canl canl yaklmaya, bakalar nce boulup sonra yaklmaya; dier
bazlar dilleri kesildikten veya delindikten sonra diri diri yaklmaya; dier
bakalar drt at tarafndan ekilmeye, bakalar kafalarnn kesilmesine, son
olarak da dier bazlar kafalar krlmaya mahkm edilebilirler. 42 te bu
cezalar, yine bu insanlar tarafndan gittikleri yeni yerlerde de uygulanmtr.
Akl almaz ikencelerle ldrlmeye reva grdkleri insanlar, tpk
Avrupadaki kardeleri gibi cezalandryorlar ve bunu vahi bir elenceye
dntryorlard.

KARA TCARET
Katliam en derin ekilde yaayan bir dier nemli kitle de zencilerdir.
zellikle Amerikada bu dehet verici smrme politikas sonucunda yerli
Kzlderililerin azalmas ve hatta baz hallerde yok edilmeleriyle birlikte
smrecek insan bulunamaz hale geldi. Bylece Amerikaya siyah kleler
getirilmeye baland. Zamanla zenci kle ticareti korkun boyutlara ulat.
Sadece 1486-1641 yllar arasnda, ylda ortalama dokuz bin hesabyla, sadece
Angoladan 1.389.000 kle getirilmiti. 1580le 1680 arasndaki yz yl iinde,
siyah tayan Liverpool Limannn gemileri, Yeni Dnyaya yz binden
fazla kle getirdiler. buuk yzylda Afrikadan milyonlarca ve milyonlarca
siyah tand. Bu miktara yola kmadan nce lenler de eklenince, akl almaz
toplamlara varlmaktadr.43 Bugn kle ticaretinin ne kadar insan hayatna mal
41
42
43

Karl MARX, - Friedrich ENGELS, a.g.e., sh.325-326.

Mchel FOUCAULT, Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992, sh.39.
Raimondo LURAGH, a.g.e., sh.213.

Taner TATAR

213

olduu kesin rakamlarla tespit edilemiyor. Muhafazakr tahminler Amerika'ya

sa salim varan kle saysn 10 milyon civarnda olduundan yola kyorlar.
Atlantik zerindeki sevkiyat srasnda lm oran % 20 dolayndayd. Afrika'nn
iinde, ky eridine varmadan nce ldrlen insanlarn says ise bilinemiyor.
En fazla kazan salayan, 15 ile 25 ya aras erkek ve kadnlarla yrtlen
ticaretti. Bu insanlar ele geirmek iin ou kez kylerin dier sakinleri
soukkanl bir ekilde ldrlyordu. On binlerce insan, i kesimlerden sahil
eridine doru zoraki yry konvoylarnda can vermekteydi. Tarla ve
srlerinin srekli tehdit altnda kalmas veya yok edilmesi sebebiyle alktan
lenlerin says da cabas. Bylelikle 100 milyon kadar insan kle ticaretinin
kurban olmu olabilir. 44 Bu son derece iyimser bir rakamdr. nk asrlarca
devam eden bir yok etme abas gzlenmektedir. Fanonun da dedii gibi bir
buuk milyar insana kar giriilen bir soykrm sz konusudur.45
Esasnda felaket rakamlarn ifadesinden daha derindir. Kle ticaretine
maruz kalanlar ok byk bunalmlara ve aclara gark olmulardr. yle ki;
lm bir kurtulu yolu olarak seilmeye balanmtr. Kleler iine dtkleri
umutsuzluklarla, ya kendilerini sakatlyor, ya intihar ediyor ya da efendilerini
ldrmeye kalkyorlard. Klelerden biri kafasn taa arparak paralamt.
1734te, Danimarkaya ait Saint-Jean Adasnda Franszlarn kuatmas altnda
kalan kaak kle grubunun tm intihar etmiti. Yine XIX. Yzylda, SaintVincentda, ngilizlerin saldrsna urayan kaak kleler de topluca intihar
etmiti. Bunun gibi 1814de bir tek evde otuz kii birden kendini asmt. Bir
baka olayda ise drt yz klesi olan bir mal sahibi, ertesi gn bunlarn yz
seksenini kendini asm olarak bulmutur.46
Smrgecilik faaliyetinde, siyahlerin hayatta kalmasna, ancak onlara
ihtiya duyulduu mddete msaade edilmitir. Aksi takdirde
ldrlmlerdir. Mesela, yerli insanlarn ibirliine ve emeine ihtiya
duyulmad avclk gibi yerlerde ldrlmlerdir. Bu uygulamalarda,
biyolojik ya da kltrel hor grme araclyla da hakl olduklarn ilan
etmilerdir. Bu srete siyahler egzotik bir faunann paras olarak ele
alnmlardr. yle ki onlar, elence salayan fakat hibir tehdit oluturmayan

44

45
46

Werena ROSENKE, Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay Kefetmedi?,

(Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993, sh.60-61.
Frantz FANON, Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984, sh.262.
Marc FERRO, Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002, sh.192-193.

214

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

bir oyun parknn tabi malzemeleridir. 47 te, beyazn kara, siyahn ise ak
olduu bir yer vardr ve buras kirli beyazlarn bu oyun parkdr.
Siyahlerin topraklarndan koparlmas, Ortaada Avrupay kasp
kavuran kara veba salgnndan da beterdi. Hi deilse, kara veba salgn geip
gidiyordu, ama kle ticareti devam ediyordu. te yandan, kle ticareti
yapanlarn zellikle en salam, en gl, en gen ve en salkl kiileri setikleri
dnlecek olursa, Afrikann en yaratc ve en gerekli glerden mahrum
brakld sonucuna varlr. Byle bir kanamaya ktann nasl dayanabildii
dorusu merak konusudur.48 Bu bakmdan Sormann, smrgecinin ktl
sebebiyle deil; dikkatsizlii ve hatta yardmsever hareketleri sonucunda
siyahlerin gelimesine engel olduu49 yolundaki dncesine katlmak mmkn
deildir. nk smrgeci, smrgelerini terk ettikten sonra bile, atm olduu
temel ve kendisine balam olduu dzen devam etmitir. Bozuk temel bu
insanlarnn sefaletlerinin devamna, kurmu olduklar dzen de smrnn
srdrlmesine hizmet etmitir.
Birok blgesi, kinci Dnya Sava sralarnda byk lde
bamszla ulam olan Afrika ve Asyann eitli yerlerinde Batl glerin
smrgeci mevcudiyeti srmekteydi. Yani smrge, mill egemenliini
kazanm ve bu yzden artk dalm olan tarihsel bir grup deil, yeni bamsz
devletlerin sakinlerinin yan sra hl Avrupallarn idaresi altnda olan komu
lkelerdeki tbi halklar da ieren bir kategoriydi. Irklk, irkin smrge
savalarnda ve kat, despotik ynetimlerin elinde lmcl sonular douran
nemli bir g olarak kalmt. Bu yzden, Batya baml olarak, Batnn
tebas, madun halklar olarak yaadklar tecrbe, son beyaz polis ekip gittii ve
son Avrupa bayra indii zaman sona ermemi olan blgeler ve dnya halklar
iin, smrgeletirme tecrbesi ok ey ifade ediyordu. Smrgeletirilmi
olmak, zellikle de mill bamszlk kazanldktan sonra, kalc, hatta grotesk
denecek lde adaletsiz sonular olan bir kaderdi. Bir yanda yoksulluk,
bamllk, az gelimilik, iktidarn eitli patolojileri ve yozlama; dier yanda
ise sava, okuryazarlk ve ekonomik kalknma alanlarnda salanan kayda deer
baarlar: bir dzeyde kendilerini kurtarm ama baka bir dzeyde

47

48
49

Heribert ADAM, "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve Ayrmc
Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998, sh.211-213.
Raimondo LURAGH, a.g.e., sh.213.
Guy SORMAN, Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998, sh.246.

Taner TATAR

215

gemilerinin kurban olarak kalan smrgelemi halklara ite bu zellikler

karm damgasn vuruyordu.50
Bylece uygarlk klecilik araclyla, gelime katliam yoluyla
yerlemeye balamaktadr. Bu durum baz kurtulu mcadelelerine ramen,
hemen her yerde geriye dndrlemez nitelikte olacaktr. Tarih tiranlardan
kurtulduunu, ama dillerinden kurtulunamadn, onlarn askerlerinden
kurtulunduunu, ama mallarndan kurtulunamadn retmektedir. 51 ekil
deimekle birlikte, smr devam etmektedir.
Smr sadece eski-yeni smrgelerde varln devam ettirmemektedir.
Smrgecinin kendi evinde de rk smr, siyahler aleyhine ilerliini ekil
deitirerek devam ettirmektedir. Mesel, Amerikada 1960lara kadar rklk,
kafeteryalarda, okullarda, umum tuvaletlerde ve otellerde Afrika kkenli
Amerikallarn ikinci snf durumda bulunduklarn gsteren Beyazlar ve
Renkliler yazl levhalarla somutlatrlmaktayd. Yani rklk basit ve
yasalara aykr olmayan bir ayrm idi. Bu erevede rklk, Afrika kkenli
Amerikallar, Latinolar, Asyallar, Pasifikli Amerikallar, Amerikan
Kzlderililerini ve teki aznlklar rk, kltr, renk ve ar slupuluk
temelinde bask altna almak iin kullanlan ihmal, smr ve g sistemidir.
Ve bu sistem hl eitli ekillere brnerek devam etmektedir. 1980lerin ve
1990larn rk rnesans, kurumsal rk banazlnn zne ve karakterine bir
biim deiiklii getirdi. Evvela, ortaya kan btn rk gerginliklerin suunu
derisi renkli insanlarn kendilerine yklemeye alan bir yeni-rklar grubu
ortaya kmtr. Eski Ku Klux Klan yesi David Dukeun beyaz semenlerce
desteklenmesinde grld gibi, beyaz alan snflarn honutsuzluunu
harekete geirmek bakmndan, rk ayrmcl nemli bir etken olmutur.
nk alan snfn ektii skntlarn suu, ayn skntlardan daha da ok
zarar grmekte olan aznlklara yklenmektedir. Sonra, bu tarz bir rk
toplumda, derisi renkli insanlarn kendilerine zg tarihleri ve kltrleri
bulunduu hibir zaman kabul edilmemektedir. nk her eyin, standart
olduu iddia edilen beyaz burjuva toplumu artlaryla uyum iinde olmas
gereklidir. Derisi renkli insanlar tarafndan yaplan, retilip ortaya karlan
hibir ey, tarih olarak orijinal, dinamik ya da yaratc saylmaz. Bu kural,
derisi renkli insanlara kendi tarihini yanl retme konusunda da uygulanr.
Gerekten, stereotipin (basmakalp) en sinsi ve haince esi; bask altnda
50
51

Edward SAD, K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000, sh.44-45.

Jacques ATTAL, a.g.e., sh.211.

216

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

tutulan insanlarn kendi tarih ve gelenekleriyle, kendi toplumsal yaplar,

sevgileri, uralar ve deiimleriyle olan ilikilerini koparmasdr. te btn bu
smr anlay ve uygulamalar, kendisini, sosyal hayatn tamamnda ve en
temel insan haklar sahasnda en di ekillerde gstermektedir. nemli mevkiler
beyazlar tarafndan igal edilmekte, yksek eitim kurumlarnda derisi renkli
insanlarn okuma imknlar eitli politikalarla engellenmektedir. Adalet
mekanizmas ise daha i karartcdr. Sulanan kii kara derili olunca, adaletin
klc son derece keskindir. Bu bakmdan da hapishanelerin rengi gittike siyaha
brnmektedir.52
Gerekten de klelik rejiminin sona ermesi siyahlerin hayatlarnda bir
iyiletirme yaratmad. ok az bir kesimin dndakiler ar ilerde, dk cretle
uzun sreli almak zorunda kaldlar. ounluk iftliklerde kt kanaat
geimlerini salayabilecek ekilde almaya devam etti. cretli tarm iisi
veya iftlik kiracs olmann getirdii etin artlarda ayakta kalmay
baaramayanlar, meru ve gayri meru uygulamalaryla ceza yasalarnn kurban
oldular ve hayatlarnn byk bir ksmn, kamu yetkilileri tarafndan
hapishanelere yklenen ilerde veya szlemeli kamu ilerinde altrlma
eklindeki ar cezalarn ekerek geirdiler. Artk yeni tip kleler oluturma
yoluna gidilmi, borlu ve serseri sulular yaratarak, hapishanelerde zorunlu
olarak altrld bir dnem balamtr. Sulularn hapishanelerde karlksz
olarak altrlmalar yasal olarak zorunlu klnmasyla birlikte, artk kle
bekileri-gzeticilerinin yerini silhl beyaz gardiyanlar almaya balamtr.
Yeni klelere -mahkmlara- yollar ina ettirilmi, ukurlar kazdrlm,
bataklklar temizlettirilmitir.53
Gnmze gelindiinde hala klelikten bahsedilmesi ise klecilerin hala
ibanda olduklarn gsteriyor. Bugn gelimi lkeler olarak adlandrlan,
Amerika ve Birezilyann geen yzylda uygulad kle ekonomisiyle eski tarz
klelik yasal olarak da varln srdrmtr. Grlmektedir ki; klelik asla
ortadan kalkmam, sadece klk deitirmitir. Yeni elbiselerle karmza kan
klelik en az eskisi kadar vahidir. Evvela rakamlara baktmzda en az 27
milyon klenin mevcudiyetinden bahsedilmesi, bu ilkel uygulamann modern
yaygnln gstermesi bakmndan hayli nemlidir. Yaygnln saysal
gstergesinin yannda, kleliin tatbiki ile ilgili ayrntlar ise strabn derinliini
52

53

Manning MARABLE, Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU), st.,

1992, sh. 97-119.
Steve FENTON, Etnisite, Irklk, Snf ve Kltr, (ev. N. AD), Ank., 2001, sh. 176-177.

Taner TATAR

217

gstermektedir. Zira eski klelikten daha ar artlarda uygulamalarla karmza

kan yeni klelikte yasal mlkiyetten kanlp ilikinin ksa dnemlerde
kurularak klelerin kullanlp atlmalar, ok dk bedellerle elde edilebilir
olmalar, krlarn ok yksek olmas, vb. adeta gemii aratr bayalkla
kendisini gstermektedir.54 Bylece smr farkl maskeler takarak tradejisini
oynamaya devam etmektedir.

SON SZ
Zamann hkimleri, gemii kendi kalemleriyle yazyorlar. Uydurulmu
gemi bugnn hkimiyetinin meruiyetinin temellerini tekil ediyor:
zgrlk, insanlk, medeniyet, demokrasi. Her biri byl birer szck olan bu
ifadeler gereklerle deil; kurgularla ina ediliyor. Kurgu, smrgecilii
insan ve yce gayelerle efsaneletiriyor. Efsane, katliamlarn zerine
rtlen albenisi bol bir al olarak ilev gryor.
Efsanev takdimlerin aksine smrgecilik, adeta dnya tarihini esaret
altna alm, sonu gelmez bir straptr. Kzl ve kara sayfalarda, kelimelerin
acziyeti ile dile getirilmeye allan bu mezalim, medeni dnyann inasnn
harc olmutur. Geride sefalet bazen de hibir ey kalmamtr. Zira
Avrupallarn Amerikaya varr varmaz balattklar katliam milyonlarca insann
yeryznden silinmesiyle sonulanmtr. Batln askerleri, katledilen bu
insanlarn hayatlarn tasvir edecek bir eyler brakmadklar gibi, hayal etmeyi
kolaylatracak izleri de silmilerdir. nsan gzelliklerin hayalini imknsz klan
katliam, kbus gibi zerimize kmektedir. Kbusu geree dntren ise
milyonlarca insann acmaszca yok edilmesidir. Ne kadar insann katledildii
tartlmakla birlikte, tarihin kzl sayfalarnda yaplan derinlemesine
aratrmalar rakamn yz milyonun zerinde olduunu gstermektedir.
Amacmz ceset saymak ya da insanl istatistik verilere indirgemek
olmamakla birlikte, strabn kocaman bir ktann her kesine yaylm
olduunu anlamak ve gstermek olmutur. Aksi takdirde gerek lm
unutulmaktr. Onlar hatrlamak, toplu mezarlarda zerleri toprakla rtlen
canlar kararak kalb rmlkten kurtulmaktr. Aslnda yaptmz belki de
ruhumuzu yalnzlktan kurtarmaktr. Dier taraftan sahte kahramanlar, gerek
olanlar unutulunca, zgrlk ve adalet timsali olarak hafzalarda yer etmeye
54

Kevin BALES, Kullanlp Atlanlar, Kresel Ekonomide Yeni Klelik, (ev. P. N),
st., 2002, sh. 15-23.

218

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

balarlar. Gerek kahramanlarn, zgrlkten vaz geip esareti kabul

etmedikleri iin lme duar olduklar hatrlandnda, sahteler gerein
rzgrnda toz olup uacaklardr.
Temelindeki felsefi destei ve uygulamalar ile bir btn olarak
deerlendirildiinde, grlmektedir ki, gemite olan ve bugn yaanan
boyutlar ile yarn da tahmin edilebilmektedir. nceleri "kle"leri, arkasndan
"serf"leri, daha sonra "Kzlderili"leri, bunlarn soyu tkenince kara talihli
"zenci"leri (kle ticaretinin yz milyondan fazla insann hayatna malolduunu
hatrlamak gerekir), derisini yzecek kendisinden olmayan insan kalmaynca da
"mavi yakallar" (iiler), imdi de "teneke yakallar" (teknolojik rnleri ya
da robotlar) kendilerine kle olarak setiler. kardklar sun savalarla
katliam arzularn da srekli olarak yineleyen Avrupal, kendisine her gn yeni
bir kurban aramakta, gzne kestirdii kurbann ya yok etmekte ya da kendine
balamaya dier bir ifadeyle mahkm etmeye almaktadr.
Btn bu smrgecilik faaliyetinin, smrlenlere kelimeleri dahi hicaba
ve zba dren daha nice aclar yaatt tarihin yz kzarm sayfalarnda
yerini alm ve daha da almaya devam etmektedir. Ancak btn bunlar sebepleri
ve sonular ile bitip ciltler arasna, bir daha kmamak zere hapsedilmi
deildir. Hem ncekilerin sonular bu gnlere sarkmakta, hem de smrgecilik
farkl ekillerle karmza kmaktadr. Gnmze sarkan sonular en az
gemitekiler kadar rktcdr. Tarih, sonu gelmez bir ekilde devam
etmektedir, ama efsanenin sonu gelmitir. Yeni efsanelerle karlamamz ise
mukadder grlmektedir.

KAYNAKA
ADAM, Heribert: "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve
Ayrmc Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998.
AKAL, Cemal Bali: Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997.
ATTALI, Jacques: 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY.
BALES, Kevin: Kullanlp Atlanlar, Kresel Ekonomide Yeni Klelik, (ev. P.
N), st., 2002.
BERRY, Adrian: Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank. 1996.
BRAUDEL, Fernand: Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII.
Yzyllar, Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993.

Taner TATAR

219

BROWN, Dee: Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990.

CASAS, Bartolome D Las: Kzlderililer Nasl Yokedildi?, (ev.M. URAL), st.,
1999.
CESAIRE, Aime: Smrgecilik zerine Sylev (ev: G. Ayas), stanbul, 2005.
CLASTRES, Pierre: Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st.,
1991.
FANON, Frantz: Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984.
FENTON, Steve: Etnisite, Irklk, Snf ve Kltr, (ev. N. AD), Ank., 2001.
FERRO, Marc: Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002.
FOUCAULT, Mchel: Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992.
GARAUDY, Roger: Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992.
GARAUDY, Roger: Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st.,
1986.
HOCAOLU, Durmu., Bir Kere Daha Dnmek in yi Bir Frsat., Muhalif, Yl:
1., Say: 12., 14.04.2000-20.04.2000.
HOCAOLU, Durmu: Kreselleme, Kresel Ky, Kresel Yama ve Kresel
Yoksulluk, Yoksulluk Sempozyumu, C.1, Deniz Feneri Yardmlama ve
Dayanma Dernei, st., Temmuz 2003.
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sadik_tural_somurgecilik_yontemleri_
ve_bunu_yikan_ataturk.pdf 02.04.2009.
JOHNSON, Allan G.: The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000.
Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank.,
2000.
KOLOMB, Kristof: Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999.
LINGS, Martin: Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN),
st., 1988.
LOOMBA, Ania: Kolonyalizm Postkolonyalizm, (ev.M. KK), Ayrnt Yay.,
st., 2000.
LURAGH, Raimondo: Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000.
MARABLE, Manning: Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU),
st., 1992.
MARX, Karl-ENGELS, Friedrich: Smrgecilik zerine, Ank., 1997.
MER, Cemil: Krk Ambar, st., 1980.

220

SMRGECLK VE KIZIL KARA KATLAM

NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003.

ROSENBERG, Nathan-BRDZELL, L.E.: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN),
st., tarihsiz.
ROSENKE, Werena: Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay
Kefetmedi?, (Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993.
SAD, Edward: K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000.
SAD, Edward: Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991.
SORMAN, Guy: Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998.
STANNARD, David E.: Amerikann Soykrm Tarihi, (ev. . BIYIKLI), 2. Bask,
st., 2005.
TUAV: G Delen Adam
SCHEUERMANN), st., 1989.

Papalagi,

(ev.

L.TAYLA,

Der.E.

TRKKAN, Reha Ouz: Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn

Hikayesi, st., 3.Basm, 1999.
YARAMI, Ahmet: Msrda ngiliz Smrgecilik Anlay: Cromer rnei (18831907), Sosyal Bilimler Dergisi, C.IX, S.2, Aralk 2007.