Ëåêö ¹ 2

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä áà ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

Õè÷ýýëèéí äýä ñýäýâ: 1. Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä

2. Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

3. Ýäèéí çàñàãò òºð îðîëöîõ øàëòãààí

2.1 Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä

ßìàð÷ óëñ îðîíä ýäèéí çàñãèéí øèéäâýðëýâýë çîõèõ ¿íäñýí ãóðâàí àñóóäàë áàéäàã. ¯¿íä:

1. Þóã, õè÷íýýí õýìæýýòýé ¿éëäâýðëýõ âý ? – Ýíý àñóóäàë íü òóõàéí óëñ îðîí ÿìàð íººöòýé âý, ÿìàð
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã, õýäèé õýìæýýòýé ¿éëäâýðëýõ âý ãýäýãòýé õîëáîîòîé. Ýäãýýð àñóóäàëä
õàðèóëò ºãºõèéí òóëä á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóâèéí õýðýãëýýíèé áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ãýæ õî¸ð àíãèëæ ¿çüå. Òýãâýë ýíä õóâèéí õýðýãëýýíèé áàðàà, ¿éë÷èëãýýã
õýðýãëýã÷èä õýäèé õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðòàé âý ? ãýäãèéã ìºí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé
á¿òýýãäýõ¿¿í áóþó ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ, ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õóäàëäàí àâ÷,
¿éëäâýðëýëäýý õýðýãëýñíýýð àøèã îëæ ÷àäàõ ýñýõèéã íü õàðãàëçàí þóã ¿éëäâýðëýõýý øèéäíý.

2. ßàæ ¿éëäâýðëýõ âý ? – Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê òåõíîëîãèéí ò¿âøèí, ò¿¿íèéã àøèãëàõ òóõàé
àñóóäàëòàé õîëáîîòîé. Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä õýðýãëýõ íººö, õýðýãëýõ àðãà íü ÷ ººð ººð
áàéäàã. ªºðººð õýëáýë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ ýíãèéí, ìåõàíèê, àâòîìàòæñàí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí àðãóóä
áàéäàã. Ýäãýýðýýñ íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ çàðäàë õàìãèéí áàãà áàéõ òèéì àðãûã ñîíãîæ àâàõ ¸ñòîé.
Õàìãèéí áàãà çàðäëààð ¿éëäâýðëýõ àðãà íü õºäºëìºð, êàïèòàëûí çàðäëààñ øàëòãààëíà.

3. Õýíä çîðèóëæ ¿éëäâýðëýõ âý ? – Ìèêðî ò¿âøèíä õýðýãëýã÷èéí ýðýëò, îðëîãûí ò¿âøèí, õýðýãëýýã
õàðãàëçàíà, Ìàêðî ò¿âøèíä îðëîãî õóâààðèëàëòûí àñóóäàë ÿðèãääàã. ªºðººð õýëáýë íýãýíò á¿òýýñýí
áàÿëàãààñ õýí õýäèé õýìæýýãýýð õ¿ðòýõ âý ãýäýã íü ºðõ ãýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäûí ìºíãºí îðëîãûí
õóâààðèëàëòààñ õàìààðíà.

Ýäãýýð ¿íäñýí àñóóäëóóäûã òóõàéí óëñ îðîí õýðõýí øèéäâýðëýæ áàéíà âý ãýäýã íü òóõàéí îðíû ýäèéí
çàñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, òîãòîëöîîòîé øóóä õîëáîîòîé.

2.2 Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî

Åðºíõèéä íü õýëáýë äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä ¿íäñýíäýý õî¸ð øèíæ òýìäýãýýð ÿëãàð÷ áàéíà. ¯¿íä:
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë äýõ ºì÷èéí õýëáýðýýðýý, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàí óäèðäàæ áóé
àðãà, õýðýãñëýýðýý ÿëãààòàé áàéíà. Ýäèéí çàñãèéã ººðèéíõ íü òîãòîëöîîíîîñ õàìààðóóëæ ÷ºëººò çàõ çýýë
áóþó öýâýð êàïèòàëèçìèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, êîìàíäûí áóþó çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî,
õîñëîñîí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ãýæ äºðºâ õóâààäàã.

1. Öýâýð êàïèòàëèçì áóþó ÷ºëººò çàõ çýýë íü íººö äýõ õóâèéí ºì÷, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã
óäèðäàõ çîõèöóóëàõàä çàõ çýýë áà ¿íèéí òîãòîëöîîã àøèãëàäàãààðàà áóñàä òîãòîëöîîíîîñ ÿëãàãäàíà.
Èéì òîãòîëöîîíä îðîëöîã÷ á¿ð íü çºâõºí õóâèéí, àìèí÷ ñîõèðõîë äýýð, ººðèéíõºº àøèã îðëîãûã äýýä
 çýðýãò õ¿ðãýõ õóâèéí øèéäâýð ãàðãàæ áàéäàã îíöëîãîòîé. Ýíý íü áèäíèé íýðëýæ çàíøñàíààð çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî þì. ªºðººð õýëáýë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä ýäèéí çàñãèéí
¿íäñýí àñóóäëóóä íü ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëüç¿é òîãòëîîð øèéäýãäýæ áàéäàã áºãººä
ýíýõ¿¿ ìåõàíèçìèéã ñõåì÷ëýí àâ÷ ¿çüå.

Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë
¯íý, òºëáºð ¯íý, òºëáºð

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë

ªðõ ãýð Ï¿¿ñ

Òàòâàð Òàò
Òºð

Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íý Õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íý

Õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýë

Õ¿÷èí ç¿éëñ Õ¿÷èí ç¿éëñ

2. Çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñàã áóþó òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü áàðàã á¿õ
ìàòåðèàëëàã íººö íü íèéãìèéí ºì÷èä áàéõ áà òºâëºðñºí ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëòèéí æóðìààð õàìò îëíû
ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàäàã.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã áîëîí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü çàð÷ìûí õýä
õýäýí ÿëãààòàé.

Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã

1. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý á¿ðäýëò
Á¿õèé ë áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý òàðèôèéã óëñ òîãòîîäîã
áºãººä ÿìàð÷ ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëü ¿éë÷èëäýãã¿é.
2. ªì÷èéí õýëáýð
Óëñûí, õîðøîîëëûí, óëñ õîîðîíäûí ºì÷èéí õýëáýð áàéäàã.
Õàìãèéí ãîë íü óëñûí ºì÷.
3. Òºëºâëºãºº
Óëñûí ò¿âøèíä ýäèéí çàñãèéí á¿õ áàëàíñ÷óóëàëò íººö áà
ò¿¿íèé õóâààðèëàëò, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëèéí
õýìæýýã áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õ¿÷èí ÷àäàëä íü
¿íäýñëýí óëñ ºìíººñ íü òîãòîîäîã. Ýíý íü óëñûí à÷ààëëûã
èõýñãýæ áàéãóóëëàãûí ýðõ, ñàíàà÷ëàãûã áóðóóëäàã.
1.Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý á¿ðäýëò
Òºðººñ ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé õ¿í àìûí ÷óõàë
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéã òºð òîãòîîæ áóñàä ¿íý
çàõ çýýëèéí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëèàð òîãòîîäîã.
2. ªì÷èéí õýëáýð
Õóâèéí, óëñûí, õóâü íèéë¿¿ëñýí ºì÷èéí àëü àëü õýëáýð íü
áàéæ áîëíî. Õàìãèéí ãîë íü õóâèéí ºì÷.
3. Òºëºâëºãºº
Óëñûí ò¿âøèíä ñòðàòåãèéí òîìõîí çîðèëò òîäîðõîé
ïðîãðàììûã áîëîâñðóóëæ ò¿¿íèéã õóâèéí áîëîí óëñûí
áàéãóóëëàãàä çàõèàëãà ºãºí ã¿éöýëä¿¿ëäýã.
Áàéãóóëëàãóóä ººðñ人 õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ¿éë
àæèëëàãààãàà òºñºâëºæ ÿâóóëäàã.
 4. Ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãà 4. Ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãà
Óëñ õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí àøãèéí çîíõèëîõ õóâèéã Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òàòâàð, ìºíãºíèé áîäëîãî, çàõ
ººðòºº òºâëºð¿¿ëæ, ýðã¿¿ëæ äàõèí õóâààðèëàõ çàìààð çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õóóëèíä íèéöòýéãýýð
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òóëãàðñàí àñóóäëóóäûã äàí ãàíö òºð õýðýãæ¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéã åðºíõèéä íü çîõèöóóëæ,
øèéäýõ áºãººä á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã òºð óäèðäàíà. óäèðäàæ õºãæèõ áîëîëöîî íºõöëèéã á¿ðýëä¿¿ëæ ÷èã
õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ áàéäàã.
5. Õ¿í àìûí àìüäðàëûí áàòàëãàà 5. Õ¿í àìûí àìüäðàëûí áàòàëãàà
Á¿õ õ¿í òýãø áàéäëààð íºõöºë áîëîëöîîãîîð õàíãàãäñàí Ýíý ¿åä õ¿í ººðºº ººðèéíõºº ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë íèéãìèéí
àæèë, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí òàëààð èë¿¿ ñàéí àñóóäàëä èë¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.Çàéëøã¿é õàðæ
õàíãàãäñàí áîëîâ÷ áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíä õàìãèéí èõ ¿çýõ íèéãìèéí ýìçýã õýñãèéã òºð õàìãààëàëòàíäàà àâàõ
àâòñàí áàéäàã. ¸ñòîé.
6. Áàíêíû ñèñòåì 6. Áàíêíû ñèñòåì
Íýã øàòëàëòàé áóþó óëñûí áàíê Õî¸ð øàòëàëòàé áóþó òºâ áà àðèëæààíû áàíê
7. Áèçíåñèéí àøèã ñîíèðõîë 7. Áèçíåñèéí àøèã ñîíèðõîë
Õóâü õ¿í, áèçíåñèéí ýðõ ÷ºëºº áàéõã¿é, áèçíåñ õèéâýë Õóâü õ¿í, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ýäèéí çàñãèéí ýðõ
íààä çàõ íü ãýìò õýðýãòýí áîëæ áàéñàí. ÷ºëººòýé, õóóëèéí õ¿ðýýíä àøèã îëîõ çîðèëãîîð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
3. Õîñëîñîí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî – Áîäèò áàéäàëä èéì ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü öýâýð êàïèòàëèçì
áà çàõèðãààäàëòûí ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäûí ìàÿãòàé áàéäàã. Õóâèéí ºì÷ íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîãîîð, íèéãìèéí ºì÷ íü òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äýýð òóëãóóðëàñàí
òîãòîëöîî þì. Æíü: Ãåòëåðèéí ¿åèéí Ãåðìàí, Ñîöèàëèçìèéí ¿åèéí Þãîñëàâ, Îäîîãèéí Øâåä, ßïîí ãýõ ìýò.
4. Óëàìæëàëò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî – Îëîíõè ýäèéí çàñãèéí ñóë õºãæèëòýé îðíóóäàä óëàìæëàëò
áóþó çàí çàíøèëäàà òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéäàã. ¯éëäâýðëýëèéí òåõíèê
ñîëèëöîî, îðëîãûí õóâààðèëàëò íü îëîí æèëèéí òóðø òîãòñîí çàí çàíøèë äýýðýý ñóóðèëäàã.

2.3 Ýäèéí çàñàãò òºð îðîëöîõ øàëòãààí

Ýäèéí çàñàãò äàðààõ øàëòãààíû óëìààñ òºð îðîëöäîã. ¯¿íä:

 Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí íýãäñýí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé.
 Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõûí òóëä òºð çîõèöóóëàõ ¸ñòîé.
 Íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéã òºð õàìãààëàõ ¸ñòîé.
 Çàõ çýýë äýýð õýâèéí àæèëëàõ õóóëèéí îð÷èíã á¿ðýëä¿¿ëýõ
 Îëîí óëñûí õàðèëöààíä ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí îíîâ÷òîé õàðüöààã òºðººñ óäèðäàæ õàíãàõ ¸ñòîé.
 Áèçíåñèéí õ¿ðýýíèéõýí òýð áîëãîí îðîëöîîä áàéäàãã¿é äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä òºð àíõààðàõ ¸ñòîé.