KMYASAL MADDELER, RSKLER, KULLANIMI, TAINMASI, DEPOLANMASI LE

LGL YAPTIRIMLAR VE TRKYE UYGULAMALARI

Zuhal YAZICI
TMMOB Kimya Mhendisleri Odas

Gelien bilim ve teknoloji toplum iin yararlarnn yannda tad risklerle de toplumun can
ve mal gvenliini tehdit etmektedir. Teknoloji salad konfora kar insan ve evre sal
ilikilerini olumsuz olarak etkilemekte toplumun srekli kontroll ve hazrlkl

olmasn

gerektirmektedir.
Salkl alma hakk ekonomik ve siyasal yaamn doal yasalarla dzenlendii sanayi
devrimi koullarn gnmze kadar kavramsal

ve kuramsal

dayanaklarla gelitirilmi

ve

glendirilmitir. Salkl yaama hakkyla btnleen bu hakkn korunmas ve gelitirilmesi politika

ve eylem programlaryla, giriim teknikleri ve yntemleriyle gelitirilmitir.
Her lke daha salkl ve gvenli retim arayndadr. Salkl alma hakk ve kavramsal
geliim aamalar ulusal ve uluslararas yasal dzenlemelerde ve ilgili yaynlarla belgelenmitir.
sal ve i gvenlii multidisipliner (ok disiplinli) bir bilim daldr. Bir mhendis veya
doktor kendi dalnda ne kadar iyi yetimi olursa olsun i gvenlii konusunda uzman saylamaz.
gvenlii konusunda mhendislik formasyonu zerine eklenmesi gereken multidisipliner (tp,
ergonomi, i psikolojisi, i hukuku) bilgilerin edinilmesi ile uzman saylabilir. Ayn durum iyeri
hekimleri iin de sz konusudur. Bu nedenle i gvenlii konusunda alan meslek elemanlarna
gerek renim srecinde, gerekse alma yaamna girdikten sonra, kendine zg bir uzmanlk dal
olan ve pek ok disiplinin bulutuu noktada bilgilere gereksinim

gsteren

bu konuda eitim

verilmelidir.
nsan aktivitesinin bulunduu her yerde risk mevcuttur. Riski nlemenin birinci
iyerinizde veya evrenizde mevcut bulunan risklerin tammlanmasdr. yerinizde ve evrenizde
mevcut bulunan risklerin tanmlanmasyla balayan ve adm adm ilerleyerek yaplan risk analizleri
sonucunda iletmede var olabilecek olan iletmedeki tehlike ve iletim sorunlar tespit edilerek ve bu
sorunlarla mcadele etme yntemleri gelitirilebilir.
Dnyada yaygn olarak kullanlan ve lkemizde de deiik iletmeler baznda uygulandn
gzlemlediimiz Endstride Tehlike ve letilir Olma Analizi (HAZOP)nden sz etmek yerinde
olacaktr. Hazop proses sanayinde eitli tehlike (risk) deerlendirme yntemlerden biridir. Risk

deerlendirmesinin temeli iletmenin tarihesi, yneticileri bilgi, deneyim, ngrleri ve analitik

metodlardan olumaktadr. Dnyada sigorta irketlerinin

sorumlular sigorta yapacaklar proses

sanayi kurulularndan zellikle Hazop yntemi ile yaplm gncel bir tehlike deerlendirmesini
istemekte ve bu deerlendirmeye gre sigorta iin daha dk fiyat vermektedirler.

lkemizde

sigortaclk sistemi ne yazk ki bu dzeye gelmemitir. Hazop iletmede alan kiilere tehlike ve
iletiim sorunlarna yol aabilecek btn yollar dndrmeye salayan bir tekniktir. Hazop olas
problemleri azaltmak iin uzmanlarn proses zerinde bilgi ve deneyimlerinden sistematik olarak
yararlanan bir tekniktir. En nemli adm ise

farkl branlarda bir ok uzmann bir arada ekip

almas yapmasn salayarak etap etap sistematik bir tarama ile tehlike ve iletiim sorunlar tespit
edilir. Dier bir zellii ise bu ekibin beyin frtnas yapmasma yardmc olur.
1996 ylnda Gmrk Birliine girmemiz ile birlikte lkemizde Avrupa ile yarabilmesi iin
nemli deiim ataklar balatlmtr. ISO 9000 Kalite Standartlar ve Toplam Kalite Ynetimi
erevesinde irketlerin dnce ve i anlaynn deiimi grld.
Brezilya'daki

RO evre Konferans sonrasnda

benimsenen "Srdrlebilir Kalknma"

ilkesi ile evre deerlerini n plana karan evre Ynetim Sistemleri yaammza girdi. ISO 14000
kurulu ve kurulula ilikide bulunan mteahhit, taeron vb. kurulularn evre ynetim sistemine
etkin katlmn ngrmektedir.
Toplam Kalite Ynetimi (TKY) kurulular asmdan verimlilii arttrd, rekabet gcn
ykselttii ve karlk salad iin tercih edilmelidir. Kurulu iin yaamsal nitelik tayan bu tr bir
yaklamn gnll olarak firmalarca benimsenmesi doaldr. Ancak YS bir kurulua bu denli ak
yararlar salama zelliini ilk bakta gstermemektedir.
evreye ynelik yasal yaptrmlar sadece standartlara uyarak da gerekletirebilir. AB
evreye ynelik politikalar eyrek asrlk bir sre iinde yava yava deimi ve 1990'dan sonra
belirgin bir farkllk gstermitir. 1987 yl Temmuz'unda yrrle giren Tek Avrupa Yasas (Single
European Act-SEA), tm birlik lkelerinin evre politikalarnn uyum iinde olmasn zorunlu
klmaktadr. 1993'te gndeme gelen 5 evresel hareket plan srdrlebilir. Ekonomik gelime
evreye zarar vermedii durumlarda kabul edilebilir dncesini getirmitir.
1- Program (1973-76): Bu program evresel prensipleri belirtirken ilk olarak "kirleten derrpouter
pays" prensibini gndeme getirmitir. ye lkelerin almas gereken nlemler belirlenmitir.
2- Program (1977-81): Birinci programn devam niteliindeki bu program temel kirlilii nleme
yerine kontrol etmeye arlk vermektedir.
3- Program (1982-86): Bu programn en byk zellii evre ile ilgili politikalarn dier temel
politikalar ile entegrasyonunu salamak olmutur.

10

4- Program (1987-92): Bu program SEA ile ayn zamanda ortaya kt iin aralarnda nemli bir
takm benzerlikler

vardr. Deiik evresel elemanlar iin (hava, su, grlt kirlilii gibi)

nlemler neriyor olmasdr. Ozon tabakasnn incelmesi, iklim deiiklii gibi global sorunlar
nedeniyle evre politikalarnn uluslar aras boyutu daha nemle vurgulanmtr.
5- Hareket Program (1993-2000): evre konularnda bir dnm noktas olarak kabul edilebilir. Bu
program

ilk kez "srdrlebilirlik=sustainability" kavramn gndeme getirmitir. Ekonomik

gelime, sosyal aktiviteler ve evre konusunda toplumun tm kesimlerini ve kitle rgtlerinin

aktif katlmn, politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasnda esas almaktadr.

5 temel sektr

belirlenmektedir.
-

malat

Enerji

Ulam

Tarm

Turizm

Bu 5 temel sektrde iin konulan temel standartlar unlardr:

Yaylma (emisyon) standartlar: Belirli maddelerin almas gereken snrlarn belirlemektedir.

Kullancya yeni

belli teknolojiler sunulmakta ve kirletici maddelerin kaynakta kontrol

edilmesine allmaktadr.

evre-kalite standartlar: evresel ortamda (hava, su ve toprak)bulunmasna izin verilen

maksimum konsantrasyonlar ifade eder. Sanayinin tm zararl kompenetlerinin seyrelterek
ortama verilmesini saladndan teknolojik ucuz zmleri ierir.

rn standartlar: Bu standart rnn yapsndan bulunmamas gereken malzemeleri belirler. Bu

tr rnlere pazarlama engeli yaratabilecei iin ticari nem arz eder.

Sre standartlar: retim srecinde kabilecek maddeleri kontrol etmeye ve i evresine zararl
maddelerin yaylmasn nleyerek alanlarn salk ve gvenliini korumay amalar.

Biyolojik standartlar: Yaayan organizmalardaki baz maddelerin standard olduundan llmesi

ve kontrol zor olmaktadr. Uygulamas zordur.
Bu planlarn hazrlanmasndaki temel ama evre konusunda etkili taraflarn belirlenmesi ve

kamu bilincinin olumasn salamaktr. Temel taraflar ise yle tanmlanmaktadr.

-

Kamu ynetimi (yerel ve merkezi hkmetler) kitleleri eiterek, yasalar uygulayarak ve

temel planlama kararlarn alarak nemli bir grev stlenmektedir.
Tketiciler ve atk yaratan zel-kamu kurulular evre konusunda sorumlu olmaya
zorlanmaktadrlar.

11

Kamuoyu gelecein evre kalitesi zerinde etkili olmaya arlmtr.

Bu programda sanayi ve evreye zarar veren nemli bir taraf olarak dnlm ve temiz
teknoloji kullanmaya ve evre bilinci gelitirmeye duyarl olmaya arlm ve tevik edilmitir. Bu
kapsamda evre standartlarna uyum ve denetim ilemlerinin belgelenmesi arlk kazanm ve EcoManagement and Audit Scheme (EMAS) gndeme girmitir.
AB haricindeki dier yeler evreye ynelik olarak kendi standartlarn hazrlarken

ISO

14000 devreye girmitir. Zorunluluk tamayan u an istee bal braklan ISO 14000 temel felsefesi
udur:
ISO 14000 felsefesi evreye gereki bir yaklam sergilemekte ve tm kurulua bir evre
bilinci vermeye almaktadr. evreye ynelik giriimlerin katlmc bir ekilde yrtlmesini
ngrmektedir.
ISO 14000 kapsamnda, bir kurulu

aada belirtilen ana balklar altnda faaliyetlerini

ynlendirmelidir.
-evre ynetim sisteminin oluturularak srekli geliimin salanmas
-evresel etki deerlendirmesi (faaliyet, rn ve hizmetin evreye dorudan ve dolay
etkileri)
. -Kontrol sre ve yntemlerinin belirlenmesi
-Atk ve enerji yntemi
- gvenlii ve meslek saln koruyucu nlemlerin alnmas
-Bilgilendirme iletiim ve eitimin salanmas
Bu kapsamda TKY ve YS arasnda nemli benzerlikler gzlenmektedir. Her iki sistemde
ncelikli inam ele almakta ve bireyin fiziksel salna ek olarak zihinsel geliimini dikkate
almaktadr.
YS genelde evre baarsna ynelik bir ereve izmektedir. evre konusunda baar
evresel kural ve yaptrmlarla salanabilecektir. EMAS her denetim aamasndan sonra "kurum
dna" bilgi verilmesini zorunlu klmaktadr. Bu raporlarda kurum politika, program ve evre
ynetim sistemine ait gerek veriler bulunmas kanlmazdr.
Byle bir raporlama sistemi sadece alanlarn gvenliini deil blge insannn da salk ve
gvenliini korumakta yararl olmaktadr.

Burada APELL (Awareness and Preparedness of

Emergenceis of Local Level)-Yerel Dzeyde Acil Durumlarda Hazrllk ve Bilinlilikten) sz etmek

yerindedir. Tehlikeli maddelerin artan retimi depolanmas ve kullanm nedeniyle dnyada yaanan
byk endstriyel kazalar sonrasnda;
1974'de ngiltere'deki siklohegzan patlamas
1984'de Mexicocity'deki propan patlamas

12

1984'de Hindistan/Bhopal'deki metilizosiyonad sznts

1986'da svire/BasePdeki patlama ve yangn, Ren nehri kirlilii
NEDEN APELL
Gerekli tedbirler alnarak byk endstriyel kazalarn nlenebileceine inanlsa dahi, gene de
byle bir kazann olmas halinde karlk verme planlar yapabilecek kadar gereki olunmaldr. Bu
hazrlk blgesel tehlikelerin daha iyi anlalmasn salayacak ve bylece koruyucu nlemler
oluturulacaktr.
1986 yllarnn sonlarnda Birlemi Milletler evre Program (UNEP) zellikle gelimekte
olan lkelerin hkmetlerine kimyasal kazalar ve acil durumlarn oluumu ve zararl etkilerini en aza
indirmede yardmc olmak zere bir dizi nlem nermitir. UNEP endstri ve evre ofisi (IEO)
endstri ile mtereken, blgesel dzeyde acil durumlar iin hazrlkl olma (Apeli) el kitabn
hazrladlar. Bu kitap CEFIC, CMA, CCPA, WHO, UNDO ve dier benzer kurulularla tam ibirlii
ile hazrlanmtr.
El kitabnn amac tehlikeli tesislerin bulunduu blgelerde toplum bilincini gelitirmek ve
acil durum planlan yapmak zere karar organlarna ve teknik personele yardmc olmaktr.
APELL'i kazalarn nlenmesi nlenmesi ve acil durum hazrl iin blgesel ibirlii prosesi
veya gvenlik ve kayp nleme teknolojisi art toplumun bilgilendirilmesi ve acil durum
planlanmasnda toplum ve endstri katlmn ieren bir ynetim sistemi olarak tarif edebiliriz.
APELL'in baarsn engelleyebilecek balca nedenler ise
1) Ar Gven (Zaten bir plan var)
2) Kaytszlk (Burada bir ey olmaz)
3) Maliyet (Bizim gcmz yetmez) dir.
Sanayi, yerel makamlar ve toplum liderleri arasnda iten bir diyalog bu tutumlarn stesinden
gelebilir.
APELL YNTEM NEDR?
Apeli iki temel gre yer verir.
1) Tehlikeli maddelerin retilmesi, tanmas, depolanmas ve kullanlmasnda oluabilecek tehlikeler
ile yerel makamlar ve endstri tarafndan toplumu korumak zere alnan nlemler iin toplum
bilinci yaratlmas ve artrlmas
2) Bu bilin nda blgesel bir ibirlii salanarak btn toplumu kapsayan acil durum planlarnn
hazrlanmas
APELL K BLMDEN OLUUR
a) TOPLUMUN BLGLENDRLMES
(Commanity Awareness-Toplumsal haberdar olma)

13

b) TOPLUMA KORUYUCU PLANLARIN FORMLE EDLMES

(Emergencency responce-Acil duruma kar koyma)
Apeli yntemi, patlama, yangn, szma, yaylma ve tehlikeli madde kaa potansiyeli
olabilecek btn ticari faaliyetleri kapsar.
APELL ESNEK BR YNTEMDR
lkelerin kltrleri, deer yarglar, toplum alt yaps acil durumlara kar koyma gelenek ve
kaynaklar, yasa ve dzen gerekleri farkldr. Bu lke endstrilerinin de tehlike ve risk potansiyelleri
farkldr.
BLGESEL BR TOPLUMU ETKLEYECEK ENDSTRYEL BR KAZA LE BAA
IKABLME YETENE
Apeli yntemi ama ve prensipleri belirler. Uygulama ise yresel artlara uyarlanarak
yaplabilir.
Bir endstriyel kazann insan salna ve evreye etkisinin boyutlar, byle bir durumda
yresel kar koymann hz ve kapsamna baldr. Dolaysyla Apeli ynteminde arlk ve nem
yresel katlm ve ibirliindedir. Bununla beraber merkezi ynetimler "Bakanlklar" ve ayn yrede
olmayan irket genel mdrlkleri bu yresel abalara destek olmaldrlar.
APELL ALIMALARINDA ORTAKLAR
Baarl bir Apeli ynetiminin yerel olarak 3 nemli orta vardr.
1. Sanayi (Kamu ve zel sektre ait fabrika yneticileri fabrikalarndaki gvenlik ve kazalarn
nlenmesinden sorumludurlar. Fabrika iinde spesifik acil durum planlar hazrlarlar.)
Sahibi
Yneticileri (veren temsilcisi yetkisine haiz)
alanlar
Sanayi Odalar
Mteahhit-Taeron (Nakliyeciler dahil)
Alt sanayi (Malzeme reticileri gibi)

2. Ynetim (Merkezi/Yerel)
Bunlar seimler veya tayinle greve gelen toplum gvenliini ve sal ile evrenin
korunmasndan sorumlu yneticilerdir.
lgili il/ile/ky ynetim birimleri
Belediye ve Sanayi Odalarnn ilgili niteleri
Facia/afet/mcadele rgtleri
Kzlay

14

 Salk Kurulular
Kolluk kuvvetleri ve Silahl Kuvvetler
PTT/TRT
lgili Ulusal Ynetim Birimleri
lgili Uluslararas Ynetim Birimleri
3. Yerel Toplum ve lgi Gruplar
Yre Halk: rnein bir gaz kaanda birinci derecede etki alannda yaayanlarn
tehlikeyi bilmeleri onlarn vatandalk hakkdr.
Gayri Resmi Destek Gruplar
Basn-Yayn (Medya)
Eitim Kurulular
Gnll Kurum/Kurulu/DernekA^akflar
Meslek Odalar
Sendikalar (i-veren)
Siyasal Partiler
Sanatlar
APELL NASIL BALATILIR?
Btn sanayi kurulularnn bir acil durum plan yapma ve uygulama sorumluluu vardr.
Byle bir plan iin anahtar, kuruluun operasyonlarnn gvenlik asndan incelenmesidir. Sanayi
kurulular acil durum planlarnn eitli blmleri yerel makamlarn ve toplumun uyarlmasn ayrca
iletilii kurmay ierir.
Tesis acil durum plannn yan sra, ulusal hkmetinde acil durum planlan olabilir. Apeli
yntemi varolan tm acil durum planlarndan yararlanlarak ilk karlk vermenin ok kritik ve
nemli olduu yerel dzeyde etkin bir biimde ileyecek koordineli tek bir plan oluturmak zere
tasarlanmtr.
Yerel makamlarn ve toplum liderlerinin bilinlenme ve acil durumlara hazrlkl olma
konularnda etkin olabilmeleri iin yrelerindeki sanayi kurulularnn temsilcileriyle yakn ve
dorudan ilikileri olmaldr. Bu liderlerin sanayi ve yerel hkmet arasnda bir kpr kurmalar
gereklidir.
Bu kpr ve koordinasyon grubu Apell'in k noktasdr. zetle; koordinasyon grubunun
rol sanayi ve yerel ynetim arasnda toplum liderlerinin katlm ile bir kpr kurmak, topluma
uyumlu birleik bir acil durum planlamasn ve iletiim salamaktr. Koordinasyon grubunun fiili bir

15

acil durumunda aorudan mdahale grev ve rol olmayp ancak byle bir durumlar iin grevlilerin
hazr olmasn salamaktr.
BR

SANAY

KURULUU

ACL

DURUMA

MDAHALE

PLANININ

TPK

BLEKELER
Tesis Acil Durum Organizasyonu
Tesis Risk Deerlendirmesi
Alan Risk
Uyar Sistemleri ve letiim Sistemleri
Acil Durum Malzeme ve Olanaklar
Normal lemlere Dnmek in Sre
Eitim ve Uygulamalar
Acil Durum Organizasyon/lemlerinin Dzenli Testleri
Acil Duruma Mdahale Prosedrleri
Ayrntl lem Talimatlar (Her ilem birimi ve yardmc sistemler iin)
KOORDNASYON GRUBU KPR LEVLER
letiim Salamak
Bilgi Paylam
Acil Durum Plan ve Yntemlerini Koordine Etmek
Dier Acil Durum Kurulularyla Etkileimde Bulunmak
Ortak Eitim ve retim

Karlkl Yardmlama

YEREL HKMET SORUMLULUU

Gvenli bir toplum oluturmak
Toplumdaki tm yerleik ve gelip geenlerin gvenlik refahn salamak
Toplum gvenlik programlar oluturmak
Can ve mal varln (zel ve kamu) korumak
Bir acil durum srasnda toplumun oluturduu acil durum kuvvetlerini koordine etmek
Acil durumlara kar plan ve yntemler gelitirmek
Toplu yerleim yerlerinde yada eyalette dier kurulularla eitimi tatbikat ve altrmalar
ynetmek
Ulusal hkmetlerle iletiim kanallar oluturmak

16

SANAYNN SORUMLULUKLARI
Gvenlikli i uygulamalarn salamak

alanlarn ve ziyaretilerin kiisel gvenliini salamak

Gvenlik program oluturmak

Blgede can ve mal korunmasn salamak
Bir acil durum srasnda tm tesis personelini koordine etmek
Acil durumlara karlk vermek iin plan ve yntem gelitirmek
Kimyasal tehlikelere kar gvenlik malzemesi, eitim ve bilgi salamal
lkemizde Apeli uygulamalar Kocaeli sanayi Odas nderliine 1992 ylnda balatlmtr.
Apell'e gereksinim duyulmas ise gelimi lkelerde bile lmlere neden olan byk endstriyel
kazlarn yerleimle i ie olan sanayi ehri Kocaeli'nde ne tr felaketler yarataca endiesinden
domutur. Kocaeli'nde bugne kadar yaanan endstriyel kazalar ise;
1986

Klor gaz kaa

1991

Petkim Kauuk Fabrikas Yangm

1993

Transkim, Toluen Yangn

1994

FeC3 retim tesisi Cl gaz kaa (Alikahya)

1996

Polisan-Patlama Yangn

1997

Hunday Fabrikas Boyahane Yangn

Bu kadar riski bir arada yaayan Kocaeli'nde tehlikeyi azaltmak iin balatlan APELL
(Blgesel Dzeyde ) "Acil Durumlar in Hazrlkl Olma"gereken yap talar ve boyutlar
grld.
Gnlllk esas ile

Aklk (risk ve ibirlii)

Eitim (Bilgi ve deneyim paylam)

Bilinlendirme
Kendi iinde yaptrm uygulama
Uluslararas iliki ve iletiim konularnda srekli ibirlii benimsenmitir.
Acil Mdahale Plan iin Apeli srecine 10 adm yaklam:

Acil mdahaleye katlacak olanlarn rollerinin, kaynaklarnn ve ilgililerin belirlenmesi

Acil durumda ortaya kabilecek risklerin ve zararlarn deerlendirilmesi

Katlmclarn ortak mdahaleye yeterlilik asndan kendi acil planlarn gzden geirmeleri

Mevcut planlarda yer almayan fakat gerekli mdahalelerin belirlenmesi

Belirlenen katlmclarn kaynaklarnn grevlerle rtmesinin salanmas

17

Mevcut planlarn, btnsel plana entegre olabilmesi iin gerekli deiikliklerin yaplmas

Yerel ynetimle ibirlii yaparak yerel dzeydeki plana uyum salanmas.

Katlan gruplarn, entegre plan ve acil mdahale rol alanlarnn eitimi

Plann periyodik kontrolnn gzden geirilmesinin ve gncelletirilmesinin salanmas

Yerel topluluun ve halkn entegre plan hakknda bilgilendirilmesidir.

evre Ynetim Sisteminin felsefesi ile Apeli programnn ngrd hedeflerle uyum iinde

olduu grlr. lkemizde nde gelen kurulular ISO 14001 (Belgelendirme) alm durumdadr.
SONU: Sanayi kurulularnn acil duruma mdahale planlar deneme uygulamalar ile gzden
geirmeleri, gereken durumlarda toplumu bilgilendirmeli, panii nleyecek bilinlenmeyi yaratmak
iin ilgili kurum ve kurulularla ibirlii iinde olmaldrlar. Toplum geleneine sahip kma
kararlln gstermelidir.
Sanayi

kurulular

kendi

aralarnda

ve

yetkililerle

bilgi

kprs

kurarak

patlama/yangn/zehirleme riski tayan kimyasallar bildirmeli, bunlarn koruyucular olumsuz

etkileri, ilk yardm/temizleme/imha yntemleri, tama ve kaldrmaya ilikin kurallar gibi genel
nlemleri belirtmelidir. Btn bu almalarda sivil toplum rgtleri ile medyaya ok byk grevler
dmektedir.
Sanayi kazalar ve sonular nceden bilinemez. Sanayinin kendisinin daha fazla teknoloji
gelitirme, risk deerlendirme metodlar gelitirmeleri ve bu deerlendirmelerle ilgili veri bankalar
kurmalar ve bu bilgileri btn lkenin kullanaca ekilde dzenlemeleri gerekmektedir.
Kimyasal madde reten ve kullananlar iin potansiyel risktir. Bunlara kar en iyi korunma
yntemi kullandmz kimyasal maddeler hakknda en fazla bilgiyi edinmektir. Teknolojik riskler
ya yeterli ve etkin nlemler alnmadan yaplan retimler nedeniyle yada doal afetler sonrasnda
kmaktadr. Sanayi ile iice yerleim nedeniyle yakn evreyi hatta corafik etkiler nedeniyle uzak
evreyi bile etkilemektedir.
Kimyasal madde reten ve kullanan sanayiler hem bu risklerin kayna,
yararlanan taraf olarak rnlerinin

hem de ok

en yksek gvenlik standartlarna uyup yada uymamas

sorumluluunu tamaldr. Bu maddelerin insanlara ve evreye en az zararl etkiyi sahip olmasna

almal, bunlar ileyen iilere, kullananlara, yetkililere ve retim blgesi sakinlerine kimyasal
maddenin nitelikleri, retim sreleri

ve karlatrmal riskleri konusunda geni aklamalar

yapmaldr.
Gelimi lkelerde kimyasal maddeler ile alanlar ve kullananlar gvenlik nlemleri altnda
almakta ve dzenli salk kontrolllerinden geirilmektedirler.

ou lkelerdeki kimyasal

maddeler evreye atlmakta: Bu durum evrede yaayanlar ve evre, ekoloji zerinde ciddi sonular

18

dourmaktadr. evreye bilinsizce atlan

kimyasal maddelerin trne gre bu maddelerin

tehlikelerini bilmeyen alanlar ve evrede yaayan insanlar iin

ciddi salk sorunlar ile

karlabilmekte ve evrede kalc bir kirlilik gzlenmektedir.

Her lke alanlarna topra, suyu, havay ksacas insanlarn ve evreyi korumak iin
eitli kanun, tzk, ynetmelik vs. birok dokmanlar hazrlar ve yaymlar. Tketiciyi ve kullancy
korumak, doay tahrip etmemek, alma ve kullanma yntemlerini saptamak amac ile ulusal ve
uluslar aras dzeyde kimyasallarla ilgili standartlar oluturulur. Ancak bu dzenlemelerin etkili ve
yararl olabilmesi iin endstri-devlet-kullanc arasnda ok iyi bir koordinasyona, ibirliine ve
iletiime gerek duyulur.

altmz iyerinde ve yaadmz evrede kimyasallarn tehlikelerini

bilmek Anayasal bir haktr. En nemli sorun ise kullandmz kimyasallarla ilgili yeterli bilgileri
elde etmektir. Tehlike Bilgi Formlar-Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) yalnzca
kimyasallarn neden olduu salk ve gvenlik tehlikelerinin azaltlmasna yarayan bir sistemin
parasdr. Bilgi-renme hakk (Right toknow) deyimi iki ana fikirden oluur.

Kimyasal maddeyi tayanlarn, depolayanlarn, kullananlarn ve retiminde alanlarn bu

kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda deerlendirme yapmalarm salamak,

Her ne ekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilikide bulunan herkesin (i-veren-Toplum vd)
bu bilgileri birbirlerine ulatracaklarn aklamak,
Bilgi-renme hakkna gre her retici kimyasala ait fiziksel ve salk tehlikelerini belirten

en son bilgileri salamakla ykmldr. Deiik frmatlarda hazrlanan MSDS'ler aadaki bilgileri
iermek zorundadrlar.
Kimyasal maddenin tanm,
1

Bir karm ise bileenleri,

Fiziksel zellikler (grn, koku, kaynama noktas gibi)

Salk zerine bilinen etkileri ve korunma yollar,

Etkilenme dzeyleri, TLV, MAK, STELL deerleri,

Kanser yapma olasl,

Acil durum ve ilkyardm bilgileri,

MSDS hazrlayan kii ve kuruluun ismi,

lkemizde bu konu ile ilgili veri bankalarnn kurulmas (evre, Salk, alma ve Sosyal

Gvenlik Bakanl) ve isteyenlere iletilmesi ok nemlidir. TMMOB Kimya Mhendisleri Odas

olarak tm eitimlerimizde bu olguyu anlatarak lke genelinde yaygnlatrmaya almaktayz.

19

Endstriyel Kimyasallarla lgili Bilgi Edinmek ve Kullanmak

altnz iyerinizde ve yaadnz evredeki kimyasallarn tehlikelerini bilmek anayasal
bir haktr. En nemli sorunlardan birisi ise kullanlan kimyasallar ile ilgili yeterli bilgileri elde
etmektir.
Yurtdnda kimyasal maddelerle ilgili salk ve gvenlik bilgileri herkese aktr. Dolaysyla
bu bilgileri bilmeniz doal hakknzdr.
Bilgi kaynaklarn daha ayrntl incelersek;
A) YNETM
Dnyada pek ok lkede tehlike bilgisi yada bilme hakk konusunda mevzuat bulunmaktadr.
Bu yasalar, kullanlan "btn kimyasal maddelerle ilgili olarak mmkn olduunca fazla bilgi ve
eitim salama konusunda iverenlere yasal sorumluluk yklemektedir. Baz ii sendikalarnn
iverenle imzaladklar toplu szlemelerde, sendika; iyerinde kullanlan btn kimyasal maddelerle
ilgili eksiksiz bilgi verilmesini zorunlu klmaktadr. lkemizde ise T.C.Anayasasnm alma Hayat
ile ilgili maddeleri, 1475 sayl Kanunu, i Sal ve Gvenlii Tz, i Sal ve
Gvenlii Kurallar Hakkndaki Tzk, Parlayc, Patlayc Tehlikeli ve Zararl Tedbirler Hakknda
Tzk, Zararl Kimyasallarn Tanmas, Depolanmas Hk. Ynetmelik, ED Ynetmelii, v.d.
ynetmelikler kapsamnda bu bilgiyi elde etmek olasdr. i Sal ve Gvenlii temsilcisi veya
sorumlu mdr iverenin kimyasal madde imalatsndan veya satcsndan bilgileri alp iilere
verilmesi konusunda n ayak olmaldr.
B) MALATI/SATICI
veren veya iveren vekili size gerekli bilgileri salamad taktirde sorumlu mdr veya
iyerinizde varsa sendika temsilcisi ile birlikte dorudan

doruya kimyasal madde imalatsna

yazarak bu bilgileri kendiniz isteyebilirsiniz. Kendi iyerinizin durumuna gre deiiklik yaparak
kimyasal madde imalatsndan veya satcsndan bilgi istemek iin yazabileceiniz bir mektup
rnei verilmektedir. malat firmalarn ouna bu bilgileri vermesinin yasal bir prosedr olduunu
anlatmak gerekmektedir. Eer mektubunuza makul bir sre ierisinde onlardan yant alamazsanz bir
kez daha hatrlatma yazs gndermeyi deneyiniz. Tekrar yant alamazsanz bu kimyasal maddenin
kullanmn durdurabilirsiniz ve bu hususu hatrlatma yazsnda belirtiniz. Sz konusu kimyasal
maddeye alternatif olabilecek daha gvenli

maddeler aramak gerekebilir. Sizin

iyerinizde

kullandnz belirli kimyasallarn son derece tehlikeli kimyasallar listesinde yer alp almadn,
hangi kimyasal maddelerin
hangi

kanserojen kabul edildii, kimyasallarn nasl snrlandrldnn ve

kimyasallarn yasaklandnn veya kullanmnn kstlandrlan kimyasallarla ilgili olarak

Birlemi Milletlerin Yayn olarak "Tketimi ve/veya sat yasaklanm, piyasadan ekilmi, nemli
lde kstlanm veya hkmetlerce onaylanmayan rnler listesi" United Nations Sales Section,

20

Newyork United States Of Amerika veya Geneva, Switzerland.

Yaynn standart kitap numaras

ISBN 92-1-130145.9 ve dokmann en son basksn isteyebilirsiniz.

C- TEHLKE BLG FORMLARI (MALZEME GVENLK BLG FORMLARI)
Tehlike bilgi formlar-Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) yalnzca kimyasallarn
neden olduu salk ve gvenlik tehlikelerinin azaltlmasna yarayan bir sistemin parasdr. Bu
sistemin Amerika Birleik Devletlerindeki resmi ad "Tehlike letiim Standarddr" Daha yaygn
kullanm ad "Bilme-renme Hakkdr" Bilme renme Hakk (Right to Know) deyimi iki ana
fikirden olumaktadr.

Kimyasal maddeyi tayanlarn, depolayanlarn, kullananlarn ve retimde alanlarn bu

kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda doru deerlendirme yapmalarn salamak:

Her ne ekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilikide olan herkesin (ii, iveren, toplum vd.) bu
bilgileri birbirlerine nasl ulatracaklarn aklamak

Bilme hakkna gre her retici o kimyasala ait fiziksel ve salk tehlikelerini belirten en son
bilgileri salamakla ykmldr. verenlerde bu bilgileri standarda uygun olarak alanlara
aktarmakla ykmldrler.
te bu aamada Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS ) devreye girmektedir. Deiik
formatlarda hazrlanabilen MSDS'1er aadaki bilgileri iermek zorundadrlar.

Kimyasal maddenin tanm,

Bir karm ise bileenleri,

Fiziksel zellikler (grn, koku, kaynama noktas gibi),

Salk zerinde bilinen etkileri ve koruma yollar,

Etkilenme dzeyleri TLV, MAK, STELL deerleri,

Kanser yapma olasl,

Acil durum ve ilk yardm bilgileri,

MSDS'i hazrlayan kii veya kuruluun ismi,

Amerika Birleik Devletleri, i Sal, Gvenlii kuruluu olan OSHA (Occupational

Safety Healt Associations), MSDS'lerin sekiz blmde hazrlanmasn nerir.
I Blm- Maddenin Tanm
Bu blmde rnn kimyasal ad veya ticari ad yer alr. Ticari bir sr deilse, kimyasaln
yaps hakknda bilgi verilmelidir. Ticari sr olsa bile, salk riskleri ile ilgili ayrntl

bilginin

MSDS'de mutlaka yer almaldr. Birinci blmde imalatnn veya satcnn ad, adresi, telefon

21

numaras, MSDS'in hazrland tarih ve i saatleri dmda acil aramalar iin bir telefon numaras
yer almaldr. Acil durumla karlamadan nce bilgi almak iin imalatnn satcnn aranmas daha
uygundur.
II Blm - indeki Tehlikeli Maddelerin Bileimi
Bu blmde kimyasal maddenin/bileenin sala zararl yapsyla ilgili bilgiler yer alr. Bu
blmde sala zararl bileenlerin adlar (herkese

bilinen ve kimyasal adlar) ve mmknse

bileiin tm iindeki oranlar belirtilmelidir.

Karm olan rnlerde tehlikeli kimyasallar listesine olan ve rnn yzde birini (%1) veya
daha fazlasm oluturan maddelerin yazlmas gereklidir. Kanserojen maddeler istisnadr ve karmn
yzde birinin onda birini (%0,l) oluturuyorsa listede belirtilmelidir. rnn iindeki tehlikeli
maddeler kimyasal isimleriyle listelenmelidir.
Listedeki maddelerin her biri iin ek etkilenme dzeyleri belirtilmelidir. OSHA'nn izin
verilebilir etkilenme dzeyi (PEL) deerleri ile Amerika Resmi ve zel Sektr Endstri Hijyenistleri
Birlii'nin belirledii Eik Snr Deeri (TLV-ESD), izin verilen maksimum konsantrasyon deeri
(MAK) kapsayabilmelidir. ABD'de PEL'in verilmesi yasal zorunluluk, TLV ise her zaman iin
PEL'den daha koruyucu olan nermedir. Ek bilgi olarak Ksa Sreli Etkilenme Dzeyleri (STELL)
ve Yaam ve Sal Annda Etkileyecek Tehlikeli Dzeyi (IDLH) bilgileri yer alabilir.
m-Blm: Fiziksel ve Kimyasal zellikleri
III.Blmde maddenin fiziksel ve kimyasal zellikleri yer almaldr. Bu zellikleri "yangn
tehlikesi yaratabilecek scak bir ortamda buharlamay" solunum koruyucu gerektirebilecek buhara
dntrmeyi verebilirsiniz.
Kimyasal iin verilmesi gereken zellikler unlar olmaldr;
a) Normal grn ve kokusu,
b) Buhar basnc,
c) Buhar younluu,
d) Suda znrl
v

e) Erime noktas,
f)

zgl arl,

g) Hacme gre uucu yzdesi,

h) Buharlama oran,
i) Kaynama noktas,
j)

Patlama noktas,

22

rV-Blm: Yangn ve Patlama Bilgileri

IV Blm, parlama, yanma veya alt ve st patlama snrlarn (LEL, UEL) alevlenme
dzeylerini, yangn sndrmede kullanlacak aralar, yangnla zel mcadele yntemleri, olaand
yangn ve patlama tehlikeleri asndan yaklalr. Bir kimyasal maddenin parlama noktas, bir
svnn, havayla kart zaman tutuacak bir karm oluturacak kadar buhar karaca en dk
scaklktr. Buna ek olarak, parlama noktasnda belirlemede kullanlan iki yntemi (kapal veya ak
kap) sz edilmesi yararldr. Parlama noktas ne kadar dkse, bu malzeme o kadar uucu demektir.
Alevlenme dzeyleri ile havadaki en dk ve en yksek gaz veya buhar konsantrasyonlar
kastedilmektedir. En yksek dzey, onun zerinde yangnn yaylmayaca dzey anlamna
gelmektedir. En alt dzey de onun altnda yangnn yaylmayaca dzeydir.
Yangn

sndrmede

kullanlacak

aralarla

doal

olarak

bir

yangn

durumunda

kullanacamz suyu, kpk trn veya kimyasal sndrme istemleri kastedilmektedir.

V-Blm: Reaksiyona (Tepkime) Girme Bilgileri
Bu blmde maddenin dier maddelerle etkilemeye girip girmedii belirtilir. Eer tepkimeye
giriyorsa sonu rnleri ile ilgili tehlikelerini gsterir. Bu yan rnlerinin uygun biimde saklanmas
ve kullanlmas ile ilgili bilgiler yer almaktadr.
VI-Blm: Salk in Yaratt Tehlike Bilgileri
Kimyasal maddenin vcuda giri yollar (solunum, deri absorbsiyonu, sindirim, az-oral)
salk zerinde yaratt akut ve kronik etkiler, maruziyet iaretleri ve belirtileri, rnn kanserojen
olup olmad (bu bilgilerin Uluslar aras Toksikoloji Programmdan m, Kanser Aratrmalar ile
ilgili Uluslar aras Ajans veya OSHA'dan m geldii belirtilmelidir) maruziyet durumunda daha da
ktleen salk sorunlar ve nerilen ilkyardm/acil durum prosedrlerinin tamam bu blmde yer
almaldr. Ancak MSDS'lerde ou zaman eksik ve yetersiz hazrlanan blmdr.
Vn-Blm: Kullanm Srasnda Alnmas Gereken nlemler
Acil durumlarda ne yaplacana ilikin planlar gelitirmek iin gereken bilgileri dklmeler
sonrasnda temizleme ilemleri, gvenli bir ekilde depolama, kullanma nlemleri ve kaza

ile

ortama karmas halinde uygulanacak nlemler detayl bir ekilde yer almaldr. Bununla beraber
imalatlar bu bilgileri "buharn solumayn" veya "cilde temas etmemeli" gibi basit ve yetersiz
cmlelerle ifade etmektedirler.
Vin-Blm: Kontrol nlemleri
Bu blmde havalandrma, alma uygulamalar ve kiisel koruyucu tehizat donanmlar ile
ilgili bilgiler yer almaldr. Solunum koruyucular (respirator), rne en dayankl koruyucu giysi ve
eldiven materyali belirtilmelidir. Ancak yine bu bilgilerde eksik yer almaktadr.

23

Doru MSDS'ler elde etmenin ilk adm,

kullanldn incelemektir.

smarlamadan nce kimyasallarn nasl

Mevcut kontrollerin yeterli ve olas tehlikelerin

deitirmeyi

dndmz kimyasal maddeninkinden daha byk olmadndan emin olmak gerekir.

MSDS'lerin faydal olabilmesi iin kullancnn bu formlarla yazl bilgilerin doruluundan
emin olmas gereklidir. Herhangi bir kimyasal madde ile alan veya allacak olan kii ve
kurulular, retici firmalardan sipari ncesi MSDS'leri istemeli, bunlar gzden geirmeli, eer
yanl bilgiler varsa dzeltilmesi istemiyle

retici firmaya geri gnderilmelidir. MSDS'leri

hazrlayanlar tketiciye doru ve gvenilir bilgiler vermek zorundadrlar. Ayrca, tketicilerin byk
blmnn yeterli teknik, bilgiye sahip olmadklar gznne alnarak verilen bilgilerin kolay
anlalabilir ve sade olmasna zen gsterilmelidir. Bu amala pictogram kullanm yararl bir yoldur.
Unutulmamaldr ki, gerekli nlemler

alnmad taktirde zararsz hibir kimyasal madde

yoktur. Bu nedenle MSDS hazrlanrken tehlikesi bilinmeyen bir veya birka kimyasal sz konusu
olduundan alanlar korumak ve uyarmak iin gerekli koruyucu nlemlerin

forma alnmas

gerekir. Ksa sreli (short term) ve uzun sreli (long term) yaplan toksikolojik testlerden elde edilen
bilimsel sonularda her yl gzden geirilerek MSDS'lerde gerekli dzenlemeleri yaplmaldr.
retici ve ithalat firmalar hazrlanan bu MSDS'leri her numune veya mal ile birlikte kullanc
kurulu ve kiilere vermelidir.
lkemizde tketicilerin retici firmalar uyararak, ynlendirerek kullandklar kimyasal
maddelere ait MSDS'lerin hazrlanmasn istemeleri gerekmektedir. Halen ok az firma tarafndan bu
tr dokmanlar alcnn talebi halinde verilmektedir. Ancak bunlar hem say ynnden hem de ierik
ynnden yeterli deildir.
Ayrca lkemizde

birka

byk

kurulu

dnda

kullanm

olmayan

"MALZEME

GVENLK BLG FORMLARININ" (MSDS) yaygn olarak kullanm ve endstrimize

kazandrlmas ile Trkiye'de saylar onbinlerle ifade edilen i kazalar ve meslek hastalklarnn
byk oranda nne geilebilecei gibi i veriminde de artlar salanacak ve evre koruma
almalarna da katkda bulunacaktr.

D-ETKETLER
Kimyasal

madde kaplarnn veya bidonlarnn zerindeki etiketlerde nemli bir bilgi

kaynadr. Etiketler her zaman kaplara tutturulmaldr ve etikette belirtilen kimyasal madde

ile

kabn iindeki kimyasal madde ayn olmaldr MSDS'lerde olduu gibi etiketlerinde yetersizlikleri
vardr. Etiketlerdeki bilgiler eksik olabilir veya kimyasal maddenin retildii lkeye bal olarak
etiket bilmediiniz bir dilde yazlm olabilir.

24

Aada iki rnek verilmektedir.

Yetersiz Etiket
rn Ad
Tehlike Uyars

Sorumlu Kurulu

Chlorothane YU
Tehlike
: Solunduunda toksiktir.
Solumaktan (toz, sis, buhar, gaz) kamn
Kapal tutun
Havalandrmann yeterli olduu yerde kullann
lk Yardm
: Solunmas halinde temiz havaya kartn.
Hasta nefes alamyorsa suni solunum (azdan aza
tercih edilir)yapn. Nefes almada zorluk ekiyorsa
oksijen verin. Doktor arn.
Daha fazla bilgi iin : Solve Chemicals ile temas
kurun l.Slime.
Rock Road, Chemtown, Michigan 06660

Daha yi Etiket
rn Ad

Chlorothane YU
1,1, 1 -trikloroetan (%100) ierir.
Tehlike Uyars
Tehlike
: Solunduunda toksiktir.
Etkileri
: Ar maruziyet halinde Merkezi Sinir
Sistemi zerinde baars, ba dnmesi,
mide bulants, bilin kayb, lm gibi
etkilere yol aabilir. Cildi ve gzleri tahri
eder. Karacieri bbrekleri ve kalbi
etkileyebilir.
Kullanm
: Yalnzca uygun ekilde havalandrlan
yerlerde kullann. Cilde temas etmeyin.
Kapal alanlarda kullanmaktan kann.
lk Yardm
: Solunmas halinde temiz havaya karn.
Hasta nefes alamyorsa suni solunum
yapn. Doktor arn.
Sorumlu Kurulu
Acil durumlarda arayn;
Solve X Chemicals
Chemtown, Michigan 06660
Telefon (313) 888-7277
Yeterli yetersiz bir etiket ve daha iyi bir etiket rnei
Bu etikette, rnn iindeki gerek kimyasal maddenin (1,1, 1,-trikloroetan) belirtildiine ve
tehlikelerin yol aabilecei tahribatlar

asndan yazldna dikkat

edilmelidir.

Endstriyel

kimyasallarn ounun iki ismi olduu bilinmelidir.

Kimyasal ismi ve ticari ismi, maddenin iindekiler deimedii srece kimyasal isim
deimez, ancak ticari isim her zaman deiebilir. (rnein, yeni bir kimyasal pestisitin reklam
kampanyas baarl gitmiyorsa yada bir baka lkedeki raporlar bu kimyasal maddenin iilerin
salna zarar verdiini gsteriyorsa, imalat ticari ismi deitirebilir ama kimyasal isim ayn kalr.
Her iki ismi de almaya aln; ancak kimyasal isim daha nemlidir.)

25

ou iyerinde kullanlan kimyasal maddeler genellikle farkl kimyasallarn karmdr veya

toksik olabilecek dier kimyasal maddeler eser miktarda kirlenmi olabilir. Bu durumda MSDS'ler
yeterli olamaz.
E- ETM
Etkili bir eitim, kimyasal tehlikelerle ilgili bilgi edinmenin nemli aralarndan biridir.
Kimyasal maddeler ile alyorsanz, ivereniniz size kendi kullandnz kimyasallarla ilgili eitim
salamaldr. Eitim unlar iermelidir.

Belirli kimyasallarn olas, yada bilinen tehlikeleri

ve salk zerindeki etkiler konusunda

bilgiler,

Sz konusu kimyasallar ile nasl gvenli biimde nasl alaca konusunda bilgiler,

Acil durum ve ilk yardm nlemleri;

Gerekli olan koruyucu malzemenin kullanm ve bakm

Kontrol nlemlerinin etkili bir biimde ileyip ilemediinin nasl anlalaca,

Etiketlerin, Malzeme Gvenlik Bilgi Formlarnn ve kimyasal maddelerin zerindeki dier tehlike
bilgilerinin nasl yorumlanaca,
Her yeni eleman iin eitim gereklidir ve alanlar iinde

belirli aralklarla eitim

dzenlemelidir.
F- YER TEFT
yerinizdeki kimyasal riskleri belirleyen dier bir yol ise alanlardan gelen ikayetlerle
ilgili kayt tutmaktr. rnein hastalk saysndaki art ve alanlarda deiik belirtiler ortaya
kabilir vb. Bu gstergeler iyerindeki belirli kimyasal tehlikelerin tehis edilmesine ve
aratrlmasna gereksinim olduunu gstermektedir.

Hava (ortam)

lmleri iyerindeki

kimyasallarn hangi dzeyde olduunu gsterebilir; ancak hem lm cihazlarn hem de yetimi
personeli salamak ok zor olabilir. Tehlikeleri (riskleri) belirlemenin bir dier yolu, kullanlan
btn kimyasal maddeleri ve iilerin, makinalarn, havalandrmann (pencereler vb.) depolama
alanlarnn vb. bulunduklar konumu not ederek

iyerinizi tefti etmektir. (yerinizin basit bir

emasn yapmak kolaylk salayabilirsiniz.)

NOT: Ortam lmleri dzenli yaplsa bile siz iyeri teftii yapmalsnz; nk hava lmnn
salamad bilgileri iyeri teftii ile salayabilirsiniz.
Tefti srasnda aadaki sorulan cevaplamaya aln;
1- eitli i sreleri ve bakm ii de dahil olmak zere, iyerinizde hangi kimyasal maddeler
kullanlmakta; kap veya bidon etiketlerinden ve MSDS'lerden bilgi edinmeye aln.
2- Kimyasal maddelerin tam isimleri nedir?

26

a) Ticari isimlerini
b) Kimyasal isimlerini bulmaya aln
3- Bu kimyasal maddelerin iyerinizde ne zamandan beri ve hangi sklkta kullanlmakta olduunu
tespit edin.
4- Kimyasal maddeyi ka kii ve ne kadar sreyle maruz kalmaktalar.
5- Kimyasal madde nerede kullanlyor ve nasl depolanyor?
6- Kimyasal madde ne iin kullanlyor, temizleme mi, pskrtme mi vd.?
7- Kimyasal madde kat m, gaz m? Kullanm srasnda biim deitiriyor mu (rnein; keresteden
talaa?)
8- Duyularnz ne diyor-kimyasal maddeyi grebiliyor, kokusunu alabiliyor veya hissedebiliyor
musunuz? Gzlerinizi rahatsz ediyor mu, ba ars yapyor mu? Vd.
9- Kimyasal maddeye maruziyeti nlemek iin hangi nlemler alnm?
F- TIBB GZETM
Kimyasal maddelerle alyorsanz, ivereniniz, giderlerini irketin karlad bir tbbi
gzetim program kapsamnda olmanz salamaldr.

e alnmadan nce alanlarn salk muayenelerinin yaplmas

ve "hassas kiilerin

belirlenmesine dikkat edilmelidir. Bu kiilerin salk asndan riskli olmayacak ilerde

altrlmasna yardmc olacaktr. rnein gemite akcier hastal olan kiilerin tozlu
yerlerde altrlmamas gerekir.

Etkili bir tbbi gzetim program, altnz maddelerle ilikili olabilecek salk etkilerinin
erken iaretlerini tehis edilmelidir.

Periyodik salk muayenelerini meslek hastalklarnn erken belirtilerini tehis etmeye yardmc
olacaktr.

Salk muayenelerini (ie alnmadan nce periyodik) kimyasal maddelere maruz kalmann
biyolojik gstergelerini ve kimyasal madde ilerim saptayabilmek iin kan ve idrar testlerini
ieren biyolojik gzetime yer verilmelidir.

H- DER BLG KAYNAKLARI

vereniniz, kimyasal madde imalats ve satcs dnda, belirli kimyasal maddeler ile bilgi
edinmenize yardmc olacak baka bilgi kaynaklarn da bulunmaktadr.

i sendikanz

Blge alma mdrlkleri

alma Bakanl

Uluslararas i Kolu Federasyonlar (ITS'1er)

27

Uluslararas alma rgt (ELO)

Yerel ktphane

niversiteler ve yksek okullar

Sizlere yararl olabilecek baz kaynaklar aadadr.

1) ILO encyclopaedia of occupational health and safety (ILO'nun ii sal i gvenlii

ansiklopedisi), 4. Basm Cenevre, BLO 1993, 2 cilt
2) N.I Sax: Dangerous properties of industrial materials (Endstriyel materyallerin tehlikeli
zellikleri) New York, Van Nostrand, 7. Basm, 1998
3) J.M Stellman ve S.M. Dawn: Work is dangerous to your health (almak Salnz in
Tehlikelidir), New York, Random House 1973
I-BLGLERN KULLANILMASI
yerinizdeki kimyasal riskleri belirledikten sonraki adm, bunlar azaltmak yada tmyle
ortadan kaldrmaktr. Topladnz bilgileri kullanarak bu ama dorultusunda almann birka yolu
vardr.

Denetim sonularnz sizin dnzda grevli olan ii sal ve i gvenlii komitesi ve

alanlarla tartn. Sistematik bir dzen var m, elinizdeki bilgilerde eksiklik bulunuyor mu,
eksik bilgileri nasl tamamlayacanz dnn?

Elinizdeki bilgileri kullanarak alanlar eitin.

gvenlii bu bilgileri kullanarak ncelikleri belirleyebilir.

Kimyasal risklerle ilgili bilgileri toplu pazarlk taleplerinizin dayana olarak kullanabilirsiniz.

S SALII VE S GVENL TEMSLCSNN ROL

yerinizde tehlikeli kimyasal maddeler var ise alanlarn bunlara maruz kalmasn
nlemeye yardmc olmak iin proaktif biimde almanz (yani salk sorunlar yada kazalar
olmadan nce harekete gemeniz) zellikle nem tamaktadr. Uygun kontrol nlemlerinin
alnmasn, alanlarn kimyasal maddelerle gvenli bir ekilde nasl alacaklar konusunda
bilgilendirilmesini, eitilmesini ve kimyasal risklerin azaltlmasn veya btnyle ortadan
kaldrlmasn salamaya ynelik giriimlerde bulunmaldr.
1. Bilgili bir iveren ile alyorsanz, alanlar koruyabilme ve tehlikeleri ortadan kaldrma
ansnz daha yksek olacaktr. Dolaysyla iyerinizdeki kimyasal tehlikeler konusunda daha
fazla bilgi sahibi olduka, i arkadalarnzn yannda ivereninizi de eitmeniz gerekebilir.
2. Kimyasal maddelerle ilgili salk ve gvenlik bilgileri herkese aktr; dolaysyla gerekleri
aratrmak hakknzdr.

28

3. Bir kimyasal madde reticisine rettikleri maddeler konusunda bilgi isteyen bir yaz gnderip
makul sre ierisinde yant almadysanz, bu kimyasaln kullanmnn durdurulabilmesi iin
iverene tavsiyede bulunabilirsiniz. Bu noktada, sz konusu kimyasal maddeye daha gvenli
alternatifler arayabilirsiniz.
4. i sal ve i gvenlii temsilcilerinin, iyerinde kullanlan kimyasal maddelerin her biri iin
M.S.D.S (T.B.F) tutulmas ve ayrca muhtemel kirleticiler veya kimyasal yan rnlerle ilgili
M.S.D.S'ler veya dier bilgileri salamas tavsiye edilmelidir.
5. Giderlerini irketin karlad, alanlarn eitim programlarnn gelitirilmesinde ve ieriinin
planlanmasnda iveren ile birlikte almay deneyin. Baz sendikalar iyerindeki eitim
programlarnn ierii ve kullanlan renme yntemleri konusunda sendika onaynn alnmasn
szlemelerine koydurmay baarabilmitir. Varsa ii sendikanz ile eitim programlarn birlikte
yapmay deneyin Byle alma yntemi size iyerinizdeki sorunlarn zmne uzun vadede
yararl olacaktr.
6. yeri atmosferindeki tehlikeli kimyasal maddelerin hangi younlukta olduunun dzenli biimde
izlenmesini salamak amac ile sendika ve iverenle birlikte aln. Bu almalarn sonularn
isteyin. verenin yada sendikann ortam lmlerini yapacak eitilmi personeli yoksa, alma
bakanlndan yardm alabilirsiniz.
7. alanlarn kimyasal maddelere tehlikeli dzeylerde maruz kalp kalmadn belirlemenin
birka yolu vardr. eitli kaynaklara danabilirsiniz, ortam lm yaplmasn isteyebilirsiniz,
etiketlere ve MSDS'lere bakabilirsiniz.

Ayrca biyolojik ve tbbi gzetim sonularn

isteyebilirsiniz. yeri teftileri dzenleyebilirsiniz, ii arkadalarnzla konuarak onlarn

kimyasal madde kullanm ile balantl olabilecek salk ikayetlerinin olup olmadn
aratrabilirsiniz vb.
8. ncelemeleriniz sonularna dayanan deiiklikler yapmak iin iveren ve varsa sendika ile
birlikte aln.
9. yerinizde alan iilerin i giysilerini evde ykamalarnn nne gemek iin amar ykama
olanaklarnn salanmas iin aba gsterin alanlarn i giysilerini ailelerinin dier amarlar
ile birlikte deil, ayr ykanmasnn nemi konusunda eitin.
10. yerinizde zellikle tehlikeli olan ileri yapan alanlara "tehlikeli i" paras veriliyor mu?
Parann saln yerini tutmayacan bilmek gereklidir. zellikle tehlikeli ilere ya tmyle son
verilmeli veya mhendislik kontrolleri yoluyla daha gvenli hale getirilmelidir.
SONU OLARAK

nsanlara ve evreye verebilecei zararlar konusunda ok az ey bilinmesine karn, kimyasal

maddeler gnmzde hemen her meslekte kullanlmaktadr. Toksik maddeler ok farkl

29

biimlerdedir ve

deride kzarklardan kansere kadar

eitli

salk

sorunlarna

neden

olabilmektedir. Kimyasallarla almak tehlikeli olabileceinden, btn alanlarn tehlikeli

maddelere kar iyi korunmalar gerekmektedir. En iyi korunma yntemleri kullanlyor olsa bile,
tehlikeli maddelerin iyerinde kullanlmalarnn en aza indirgenmesidir.

Endstriyel

kimyasallar

konusunda

bilgiler

hayati

nem

tamaktadrlar.

Bu

bilgileri

ivereninizden veya kimyasal madde reticisi/satcsndan salanmaldr.

yerinizdeki mevcut sendika ile iletiimde bulunun.

AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR

Kimyasallar herkesin yaammn bir parasdr. Dnyada her yl en az 400 milyon ton kimyasal
madde retilmektedir.

Kullanlan ve gelitirilen kimyasal maddelerin ounun ksa yada uzun dnemde salk
zerindeki olas etkileri konusunda hibir bilgi olmamasma ramen, alanlarn potansiyel toksik
maddelerle almas istenmektedir.

ou lkede kimyasallar evreye atlmakta, bu durum insanlar ve evre zerinde genellikle ciddi
sonular dourmaktadr. Baz lkelerde ise insanlar ve evreyi korumak amacyla kimyasal
maddelerin ne ekilde atlacana ilikin kat yasal dzenlemelere yer verilmektedir.

Kimyasal maddeler her tr endstride kullanlmakta olduundan, gnmzde hemen hemen

btn alanlar bu kimyasallarn risklerine maruz kalmaktadrlar. Dolaysyla altnz
kimyasallar hakknda bilgi edinmeniz nem tamaktadr.

KMYASALLARIN GR YOLLARI/SALIK ZERNDE ETKLER KONUSUNDA

AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR

Endstriyel kimyasallar alanlar zerindeki etkileri veya kimyasal maddenin fiziksel biimi
asndan tanmlanabilir.

Kimyasal maddeler vcuda solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu yoluyla girebilir.

Toksik kimyasallar vcudun farkl ksmlarnda akut, kronik ve sistemik nitelikte eitli zararl
etkilere yol aabilir.

Kimyasal bir maddenin toksik etkisinin tr eitli faktrlerce belirlenir. Kimyasal maddenin
biimi, giri yolu ve o kimyasal maddeye kiinin tepkisi bu faktrlerden bazlardr.

alanlar endstriyel kimyasallara farkl fizyolojik tepkiler gsterebilirler.

alanlar iin gvenli bir alma ortam yaratmaya almas gereklidir.

yerinde toksik maddelere maruz kalnmas daha yksek i -kazas oranlarna da neden olabilir.

altnz maddeler hakknda bilgi edinmeniz, uygun kontrol nlemlerinin alndndan emin
olmanz ve haklarnz bilmeniz nemlidir.

30

YERNDE

BULUNAN

KMYASAL MADDE

TRLER KONUSUNDA AKILDA

TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR

1- Kimyasal maddenin fiziksel biimi, bu maddenin vcudumuza nasl girdiine ve bir lde de
yapt tahribat etkileyebilir.
2- Toksik kimyasal maddeler esas olarak kat, toz, sv, buhar ve gaz biimindedir.
3- Kimyasal zehirlenmeye yol ama olasl, en dk olan kimyasal maddeler kat olanlardr.
Ancak kat kimyasal maddelerden bazlar yutulduunda zehirlenmeye neden olabilir. Kat
biimdeki kimyasal maddelerin yutulmasn nlemek iin kiisel hijyen nemlidir. Katlar
kimyasal maddelerden bazlar solunabilen toksik tozlar veya buhar kartabilir. Bu maddeler iin
ve zelliklede bunlar daha tehlikeli biimlere dntrebilen i sreleri srasnda etkili kontrol
nlemleri uygulanmaldr.
4- Normal olarak toz biiminde olan materyaller veya toz karan i sreleri nedeniyle mesleki toza
maruz kalabilirsiniz. Zararl tozlarda esas tehlike bunlarn solunmasdr. Vcudunuza giren tozlar
ok eitli ciddi salk sorunlarna yol aabilir. Baz koullar altnda patlayabilirler. Mesleki
tozlarn "gvenli" dzeyde tutulmas iin etkili kontrol nlemleri uygulanmaldr.
5- Baz sv kimyasallar solunabilen ve kimyasal maddenin trne bal olarak ok toksik olabilen
buharlar karr. Sv kimyasallar cildinizden absorbe olabilir. Yanklar veya sradnda gzde
tahribata da yol aabilir. Absorbe olduunda deriye zarar verebilir ve /veya i (sistemik) salk
sorunlarna neden olabilir. Solunum ve deri maruziyeti olasln bertaraf etmek veya azaltmak
iin sv kimyasallarla yaplan almalarda etkili kontrol nlemleri uygulanmaldr.
6- Buharlar havada asl kalan ok kk sv damlacklardr. Buharlar solunum yoluyla vcuda
girebilir ve kimyasal maddenin trne bal olarak, ok toksik olabilir. Baz buharlar gzleri ve
deriyi tahri eder. Buharlar parlayc veya patlaycdrlar. ilerin sv, kat veya dier
biimlerdeki kimyasal maddelerden kan buharlara maruz kalmasn nleyecek kontrol nlemleri
uygulanmaldr.
7- Baz kimyasal maddeler normal sda gaz biimindedir. Bununla birlikte sva veya kat biimdeki
baz kimyasallar stldnda gazlara dnr. Baz gazlarn rengi veya keskin kokusu varken,
baz gazlar kokusuz ve renksizdi, (ve bunlar ok toksik olabilir) Gazlar solunabilir, baz gazlar
annda tahri ederken, dier gazlarn etkileri ancak salnz ciddi biimde zarar grdkten sonra
fark edilir. Gazlar parlayc veya patlayc olabilir. iler, gazlarn potansiyel olarak zararl
etkilerine kar etkili kontrol nlemleriyle korunmaldr.
8- verenlerin ou toksik kimyasallarla balantl tehlikelerin bilincinde deildir ve kimyasal
atklarn gvenli bir ekilde nasl kurtulacan bilmemektedir. Kimyasal tehlikeler konusunda
iverenlerde eitilmeye muhtatr.

31

9- verenler kimyasal atklar ou zaman evreye "boaltmaktadr".Uygun olmayan biimde atlan

kimyasallar sonuta ime suyunuza ve yiyeceklerinize karabilir. Kimyasal atklar yalnzca
onaylanm ve bakml atk boaltma alanlarna boaltlmaldr.
10- yerindeki kimyasal maddeleri evinizde ailenize bulatrmamak iin iyerini terk etmeden nce
ykann/du aln ve gerekiyorsa giysilerinizi deitirin. Kirli giysilerinizi iyerinde brakn. Eer
bunlar evde ykamak zorundaysanz, asla ailenin amarlar ile birlikte deil ayr olarak ykayn.

32

Kimyasal madde imalatsndan tehlike bilgi formu (MSDS) ve dier teknik bilgiler isteyen
mektup rnei
Tarih
Teknik Mdrler
Kimyasal madde imalatsnn ad ve adresi

Sayn Bay veya Bayan

Aada belirtilen rnnzn salk zerinde olas zararlar konusunda bilgi istemek iin
yazyorum;
Ticari Ad

Kimyasal Ad

(altnz irketin ad ve adresi) iyerinde alyorum ve yapmakta olduum iin gerei olarak bu
maddeyi kullanyorum.
Bana aadaki bilgileri gndermenizi rica ediyorum.
1. (Kimyasaln Ad) hangi maddelerden olumaktadr, her bir maddenin kimyasal forml nedir ve
karm iinde kabaca hangi oranlarda mevcuttur? Tehlikeli olduu bilinen kirleticiler veya yan
rnler var m?
2. (Kimyasaln Ad) insanlar zerinde bilinen veya kuku duyulan hangi zararl etkilere neden
olmaktadr? Ksa sreli veya uzun sreli maruziyette ortaya kan etkiler konusunda raporlar
varsa bunlar ltfen gnderir misiniz?
3. Salk zerindeki olumsuz etkilerin gzlendii olaylarda konsantrasyon dzeyi ve maruziyet
sresi neydi?
4. (Kimyasaln Ad) ile yada bu maddenin yaknnda alrken hangi nlemlerin alnmas tavsiye
edilmektedir?
5. Depolama, elleleme ve tama iin hangi nlemlerin alnmas tavsiye edilmektedir?
6. (Kimyasaln ad) maddesine maruz kalan iiler iin hangi ilk yardm nlemleri tavsiye
edilmektedir.
Bu konuda yardmlarnz ve ibirliiniz iin imdiden teekkr eder, bilgileri en ksa zamanda almay
umuyorum.
Sayglarmla,
Ad Soyad
Unvannz

33

yerinizdeki kimyasal risklerin semasnn hazrlanmas ve yaplacak giriimin planlanmas

yerinizin bir emasn hazrlayn
Eiticiye not

yerinizde iilerin kimyasal maddelere maruz kalabilecei yerleri belirlemek;

Belirli almalar srasnda kimyasal maddelerin nasl kullanldn ve hangi kontrol

nlemlerinin alnm olduunu veya alnmas gerektiini tartmak;

alrken kimyasal maddelerin vcudunuza nasl girdiini tartmak;

Kimyasal tehlikelere maruz kalnmasn nlemek iin iilerin ve sendikalarn eylem stratejilerini
tartmak;

Bir eylem plan hazrlamak.

Bu altrma iaa aada belirtilen modellerden birini seebilirsiniz, yada kendiniz bir model
hazrlayabilirsiniz:
1- Ayn iyerinden iiler tek bir ema zerinde alabilir.
2- Eer herkes ayn iyerinde ise, kursiyerler 3 ila 5 kiilik gruplar halinde alarak ayn iyeri iin
birka ema hazrlayabilir.
3- Eer herkes farkl iyerlerindense, kursiyerlerden her biri kendi emasn hazrlayabilir veya
kk gruplar halinde alarak iyerlerindeki kimyasallar riskler iin grup emalar kartlabilir
ve eylem plan hazrlayabilir.
Talimatlar
alanlarn kendi altklar yerde balca i srelerini ve kimyasal tehlikelerin olabilecei
yerleri gsteren bir ema (kat plan) izmelerini isteyin.
alanlar aadaki sorunlarn cevaplarn ema zerine yazmalarn veya izmelerini
isteyin:
1- iler hangi noktada kimyasal maddelere maruz kalyor?
2- Farkl i srelerinde hangi kimyasallarn kullanldn biliyorsanz, bunlar ema zerinde
kullanldklar, yerin/yerleri yanna yazn,
3- Belirli almalar srasnda kimyasallar nasl kullanlyor?
4- Hangi kontrol nlemleri alnm durumda?
5- Hangi kontrol nlemleri alnmaldr?
6- alma srasnda bu kimyasallar vcudunuza hangi yollardan girebilir?

34

7- Siz veya ii arkadalarnzdan herhangi biri kimyasallarla ilikili olabileceini dndnz

herhangi bir salk sorunu yaadnz m? Soruna neden olduu dndnz i srecinin yanna
salk sorununun belirtilerini yaznz.
8- Sizce en tehlikeli alanlar hangileridir?
9- Bu alanlar daha gvenli hale getirebilmek iin sizin ve sendikanzn yaplaca giriimler
nelerdir?
alanlar emalarn tamamladklarnda gnll olanlarn emalarn duvara asmalarn isteyin ve
tehlikeli olabilecek alanlarn snfa gsterin. Kursiyerlerin alman veya alnmas gereken kontrol
nlemlerini aklamalarn isteyin. En tehlikeli alanlarn iyiletirilmesi iin izlenebilecek
stratejileri snfta tartn. Bunun ardndan alanlar ile birlikte bir eylem plan gelitirme
almasna balayn.
YAPACAINIZ GRMDE ZLENECEK STRATEJNN PLANLANMASI
Talimatlar
Her kursiyer yada az sayda kursiyerden oluan gruplarn her biri, bir eylem plan
hazrlamaldr. Bu altrma iin her kursiyere yada kursiyer grubuna aadaki sorularn bir
kopyasn vermelisiniz.
En tehlikeli alanlar belirlendiinden, kursiyerler ncelikle zerinde durmak istedikleri bir
sorunu semelidirler. Birinci adm sorunu incelemek ve aadaki sorular cevaplamaktr.
1. Durumu iyiletirmeye alrken hangi engellerle karlaabilirsiniz?
2. Sizi kim destekleyecektir?
3. Sendikann dier yelerini olaya katmak yada sendika ynetimini size yardmc olmaya ikna
etmek iin neler yapabilirsiniz?
1.

Eylem plannz gelitirmede size kolaylk salamas iin aadaki sorular cevaplayn:
Hemen ulamak istediiniz amalar nelerdir?

2.

Uzun Vadeli amalarauz nelerdir?

3.

Size kim yardmc olabilir?

(a) Hangi bilgilere ulaabiliyorsunuz?
(b) ilerle ve sendikayla haberlemeniz iin bir iletiim a var m?
(c) Basan ansnz nedir?

4.

yeri ynetimi ile alrken hangi engellerle karlaabilirsiniz?

5. Amalarnza ulamak iin planladnz ilk birka adm nelerdir?

35

Tartma konular
veren, hemen uygulamaya konabilecek zm yollarndan hibirini uygulamaya yanamyorsa,
iiler tehlikeli ii yapmay reddetme haklarm kullanmal mdr? (Eer iiler hibir koruma nlemi
olmakszn sz konusu kimyasal maddeyle almaya devam ederlerse rahatszlklar srecektir.)
Listeye baka zm nerileri ekleyebilir misiniz?

Altrma 1: Tehlike bilgi formu hazrlanmas

Eiticiye not
Bu altrma iin sorularn bir kopyasn kursiyerlere vermeniz gerekecektir. Kursiyerler bu
altrmay bireysel olarak yada gruplar halinde yapabilirler.

Talimatlar
Kursiyerler, mevcut her tr bavuru kaynandan (kitaplar, etiketler vb.)yararlanarak ve
mmkn olduunca fazla sayda soruyu cevaplayarak, alrken kullandklar herhangi bir kimyasal
madde iin tehlike bilgi formu hazrlamaldr.
Herkes tehlike bilgi formunu tamamladnda, bunlardan bazlarn snfta tartn. Baz
kursiyerlerin, sorulardan bazlarnn cevaplan hakknda ii arkadalaryla ve hatta iyeri yntemiyle
grmesi gerekebilir ve bu kursiyerler snfa daha sonra rapor verebilirler.

Sorular

1. Kimyasal maddenin ticari ismi

2. Kimyasal ismi

3. malat (adresi)

4. Satc yada imalat, kimyasal maddenin kullanm konusunda bilgi verdi mi? Eer verdiyse, bir
kopyasn almaya aln.

36

5. Kimyasal maddenin ne ekilde kullanldn ksaca tarif edin.

6. Kimyasal maddenin biimi (toz, sv, vb.) nedir?

7. Ne zamandan beri kullanlmaktadr?

8. Ka ii maruz kalmaktadr?

9. Hi ikayet eden oldu mu? Olduysa ka kii?

10. Kimyasal maddenin gvenli kullanm iin herhangi bir tavsiye var m? (Ayrntl bilgi verin)

11. Tama, elleleme yada gvenli depolama konusunda hangi nlemlerin alnmasn tavsiye
ediliyor?

12. Madde toksik mi? (Ayrntl bilgi verin)

13. Madde parlayc m? (Ayrntl bilgi verin)

14. Vcuda muhtemel giri yollar nelerdir?

15. Kimyasal maddenin bilinen yada phelenilen akut ve kronik etkileri nelerdir?
16. Tavsiye edilen kontrol nlemleri nelerdir?

17. Bu maddeyi kullanmann tehlikeleri ve almalar gereken nlemler konusunda btn iiler
bilgilendirildi mi?

18. Gerekli ilk yardm prosedrleri nelerdir?

37

19. Tavsiye edilen atk tahliye yntemleri nelerdir?

Kimyasal maddeler kontrol listesi

Eiticiye not
Her kursiyere kontrol listesinin ve talimatlarn bir kopyasn verin
Talimatlar
1. Kontrol listesini okuyun ve kontrole balamadan nce iyerini tanmak iin zaman ayrn.
2. Denetleyeceiniz alma alanlarna karar verin. Eer iyeriniz kk bir iletmeyse, retim
alannn tamam kontrol edilebilir. Eer daha byk bir iletmeyse, o zaman ayr ayr
denetleyebileceiniz alma alanlar belirlenebilir. Ayr alma alanlarn denetleyecekseniz, bu
kontrol listesinin kopyalarn kartabilirsiniz.
3. Kontrol listesindeki her bir soruyu okuyun. Listeyi doldururken, gerekirse ii arkadalarnza (ve
ustabana) soru sorun.
4. Kontrol listesini tamamladktan sonra "HAYIR" kutusunu iaretlediiniz maddelere bakn.
Hemen ilgilenilmesi gereken maddeler iin "NCELKL" kutusunu iaretleyin. ncelik
alanlarn sendikanzla ve eer varsa ii sal ve i gvenlii komitenizle grn. Yksek
ncelikli sorun alanlarnn iyiletirilmesi iin stratejiler planlamaya aln.
yerinizle ilgili deerlendirmeyi aadaki noktalara gre yapn:
i

EVET
Prosedrlerin 1 .Btn kimyasal maddeler
ve
kimyasaln adn ve orjinini, satcnn
Uygulamalarn adn ,tehlike bilgilerini ve kimyasal
Gvenli Olmas maddenin
gvenli
kullanm
konusundaki tavsiyeleri ieren etiketlerle
grnr ekilde etiketlenmi mi ?

2.Kimyasal .maddeler daha kk

kaplara aktarldysa bunlar
yeniden
etiketlenmi mi ?

3.Kimyasal madde kaplar zerindeki

etiketler ve kullanma talimatlar iilerin
anlayabilecei bir dilde mi?

4.Btn kimyasal maddeler uygun ve

gvenli kaplarda m saklanyor ?

5.Kimyasal madde depolama alanlar iyi

havalanyor mu ve ate kaynaklarndan
uzakta m?

38

HAYIR

NCELKL

.Kimyasal maddelerin gvenli bir

ekilde tanmasn ve aktarlmasn
salayacak uygun aralar kullanlyor
mu?

Kontrol
Yntemleri

Tehlikeyi
belirleme

7.Dklenler ( az da olsa ) hemen

temizleniyor mu?
8.Alann almaya devam etmek iin
gvenli olduundan emin olabilmek iin
denetim yaplyor mu? *
9.Boalm kimyasal madde kaplar da
dahil, kimyasal atklar iiler yada evre
iin risk oluturmayacak uygun bir
ekilde atlyor mu?
10.yeri ynetimi ; kimyasal maddelerin
gvenli
bir
ekilde
depolanmas
,nakliyesi ve atlmas iin uygun
prosedrler konusunda iilere bilgi
veriyor mu?
ll.Toksik kimyasallarn yerine daha az
toksik olanlar kullanlabilir mi ?
12.Toz, buhar ya da sis karan ilemler
tecrit edilmi mi?
13.Toz,buhar ya da sis kartan
ilemlerin evresi kapatlm m?
14.alan lokal havalandrma sistemleri
var m?
15.Bunlar alma alanndaki kirleticileri
azaltyor mu ?
16.Doal havalandrma yeterli hava
deiimi salyor mu?
17.Genel havalandrmay artrmak iin
alan fanlar ve / veya mekanik aygtlar
var m?
18.Parlayabilen kimyasallar ,parlayc
yada patlayc karmlarn olumasm
nleyecek ekilde depolanyor mu?
19.Parlayabilen
kimyasallarn
kullanld ,tand yada depoland
yerin yaknnda ak alevler ver m?
2O.Zemin ,alma tezgahlar ve makine
yzeyleri temiz ve ya atklarndan ve
tozlardan arndrlm m?
21. Geitler aka iaretlenmi mi ve
rahata kullanlabilir durumda m?

39

22. Hammaddeler ve bitmi rnler iin

alma yerlerinin evresinde depolama
raflar salanm m?
23. KKT, ancak iilerin kimyasal
Kiisel
maddelere maruz kalma riskinin dier
koruyucu
tehizat (KKT) kontrol
yntemleriyle
bertaraf
edilemedii
durumlarda
m
verilmektedir?
24. KKT, iyi korunuyor ve dzenli
olarak tefti ediliyor mu?
25. Kimyasal madde srama ihtimali
olduu durumlarda iilerin gzlerini ve
cildini koruyacak uygun nlemler
alnyor mu?
26. ilerin maruziy etini dzenli
Maruzyet
aralklarla izlemekle grevli bir kii var
izleme
m?
27.
Kimyasal tehlikelerin olduu
Tbbi gzetim
alanlarda grevlendirilen iiler iin, ie
balama ncesinde salk muayenesi
isteniyor mu?
28. Tehlikeli kimyasal maddelerle
allan iiler dzenli olarak salk
muayenesinden geiriliyor mu?
Eitim
ve 29. Yeni iilere, kullandklar kimyasal
maddelerin tehlikeli, gvenli alma
yetitirme
pratikleri ve acil durum prosedrleri
konusunda yeterli eitim veriliyor mu?
30. Mevcut iilere dzenli aralklarla
bilgi tazeleme eitimi veriliyor mu?
31. iler, kiisel koruyucu tehizatn
kullanm,
bakm
ve
saklanmas
konusunda eitilmi mi?
Acil
durum 32. Acil durum tehizat (gz banyolar,
acil durum dular) iyi alr durumda
nlemleri
m?
33.
Bunlar
stratejik
noktalara
yerletirilmi'mi?
34. Kimyasal yangnlar iin uygun
yangn sndrme cihazlarnn says
yeterli mi?
35. Her vardiyada kk kimyasal
yangnlarn sndrlmesi konusunda
eitilmi bir ekip var m?
36. Btn iiler yangnda iyerini
boaltma
prosedrleri
konusunda
eitilmi mi ve dzenli olarak alarm
tatbikat yaplyor mu?

40

37.Her vardiyada ilk yardm konusunda

eitilmi bir kii var m?

38. lk yardm antalar ve dier ilk

yardm tehizat iyi tehiz edilmi mi,
kolayca grnecek ekilde iaretlenmi
mi ve yeterli sayda m?

39. Kimyasal gvenlikle ilgili faaliyetleri

planlamak
ve
koordine
etmekle
grevlendirilmi bir kii yada komite var
m?
'

40. yerinde kullanlan btn kimyasal

maddeler iin iverenin elinde tehlike
bilgi formlar var m?

41. Kimyasal maddelerin gvenli bir

ekilde idare edilmesiyle ilgili salk ve
gvenlik faaliyetlerine iiler ve sendika
katlyor mu?

Kimyasal
maddelerin
idaresi

KMYASAL MADDELERN DEPOLANMASI SIRASINDA ALINACAK NLEMLER

Kimyasal maddeler hakknda bilgi eksikliimizin mevcut olduunu ve bunlarn insan
salna ve evreye yapt zararlar bilmemiz anayasal bir hakkmzdr.
Kimyasal maddelerin retimi, tanmas, depolanmas bertaraf srasnda uyulmas

gereken

kurallarn uygulanmas toplum alanlarn sal ve gvenlii asndan nem arz etmektedir.
Bu balamda altnz kimyasallar ile ilgili tm bilgileri bilmemiz gerekmektedir.
Kimyasal Maddelerin Gvenli Depolama Kurallar
A) Kanserojenler
alanlarda veya evrede kanserli hcrelerin bymesine yol aan her trl madde.
Bilinen en nemli kanserojenler

Olas Kanserojenler

*Arsenik bileikleri

*Akrilonitril

Asbest

*Benzen

*Kadmiyum
*

Karbon

bileikleri
tetraklorr

*Benzidin

*Kloroform

*Beta-naftalinamin

* Etilenoksit

*Kromoksit

* Nikel tozu

*Krom tozu

*0-Toluidin

*Kurun arsenat

*Vinil Klorr

*Sodyum arsenat

41

Depolama nlemleri
1) Konteynerlerin tmn (Kansere yol alabilir madde) etiketi ile etiketleyiniz.
2) Gerektiinde uygun

gvenlik

nlemlerini alarak, kimyasal maddenin risk ieriine

uygun olarak saklaynz.

B) Asitler
Bir veya daha fazla sayda H1" iyonlar

ieren ve kimyasal ynden olduka aktif olan

bileiklerdir.
Organik Asitler

norganik AsitIer(Kuvvetli asitler,Suyla epkimeye Giren)

Asetik asit

*Klor ieren asitler (Perklorik asit)

*Akrilikasit, Benzoikasit

*Kromik asit

*Karbolik asit

*Halojen asitler(hiroklorik asit, Bromik asit,hidroiyonik

asit)

Hidrosiyanik asit

*Nikrik asit (HNO3)

Metakrilik asit

Slfrikasit (H2SO4)

Parosotik asit

*Fosforikasit

Pikrik asit
Depolama nlemleri
1- Alak raflarda veya asit kabinlerinde, geni asit ielerini saklaynz.
2- Oksitleyici maddeleri, organik asitlerden ve yanc maddelerden ayr olarak saklaynz.
3- Asitleri zellikle bazlardan ve magnezyum, potasyum, sodyum vb. aktif maddelerden ayr
saklaynz.
4- zellikle sodyum siyanit, demir slfr vb.maddelerle asitleri ayr saklaynz. (Reaksiyona
girdiklerinde toksik gaz karr.)
5- Asit ielerini tamak iin zel ie tayclar kullann.
6- Asit sznts ve dklmesi halinde asit kontrol emicileri ve absorbantlar veya
ntralizerleri kullann.
Olas Riskler : Asitler korozif (andrc), paslandrc, toksik, yanc, yakc, suyla
tepkimeye giren ve kararsz kimyasallardr.
C) Bazlar
OH" iyonlar ieren ve kimyasal ynden aktif olan bileiklerdir.
nemli Bazlar
Amonyum hidroksit
Sodyum hidroksit
Potasyum hidroksit

42

*Bikarbonat tuzlar (sodyum bikarbonat, potasyum bikarbonat)

*Karbonat tuzlar (potasyum karbonat, sodyum karbonat)
Depolama nlemleri
1- Bazlar asitlerden ayr saklaynz.
2- norganik oksitlerin zeltilerini polietilen kaplarda saklaynz.
3- Kostik (NaOH, KOH) iin sznt kontrol emicileri veya kostik ntralizerlerini kullannz.
D) Piroforik Maddeler
Havada kendiliinden tepkimeye giren maddelerdir.
nemli piroforik maddeler
*Alkilaluminyumlar (trietilaluminyum, trimetilaluminyum vb)
Sezyum
*Lityum
Potasyum
*Tetraetilkurun (TEL)
Rubidyum
Fosfor
Sodyum
Dimetilarsin
Nikel karbonil
Depolama nlemleri
1- Serin ve kuru yerde saklaynz.
D) Yanc Maddeler
Depolama nlemleri
1- Uygun gvenlik kaplarnda veya kabinlerde saklaynz.
2- Oksitleyici asitler ve oksidizerlerden uzak ve ayr tutunuz.
3- Alev, scaklk ve kvlcm gibi tututurucu kaynaklardan uzak tutunuz.
4- Yanc sv ieren gvenlik kaplar veya kabinlerini kullanrken topraklaynz ve balaynz,
(statik elektriklenmeye kar.)
5- Yangn sndrme cihazlarn her zaman kullanma hazr bulundurun.
6- Olas dkntleri temizlemek iin gerekli malzemeyi hazrda bulundurun.
7- Yksek oranda uucu yanc maddeleri zel olarak donatlm bir soutucu saklayn.

43

nemli Yanclar
Katlar

Svlar

Patlayc maddeler dnda srtnme yoluyla

37.7C'nn altnda bir parlama

imalat veya ilem sonrasnda kalan s ile temas

noktasna sahip svlardr.

ederek yangna yol aabilen ve kolaylkla

*Alkoller (etil, metil, isopropil)

tutuabilen ve tututuunda ciddi bir tehlike

* Aldehitler (asetaldehit, akrolein,

tehlike yaratacak kadar iddetle devaml

propional aldehit)

yanan maddelerdir.

*Aminler(batil, etil, isopropil)

* Amonyum nitrat

*Esterler

dietil,

metil,

etil,

isopropil
*Selloz (oksijenler kombine)

*Hidrokarbonlar(alkanlar,alkenler,

*Fosfor

alkinler, aromatik, neft, solventler)

*Pikrik asit

^Ketonlar (aseton, metil etil keton,

metil iso butil keton)

*Sodyum slfit
*Organik madde
*Berilyum

Gazlar
Kolaylkla tutuabilen ve hzla yanan gazlar
* Asetilen
*Btan
*Propan
*Doalgaz
*Metan
*Hidrojenslfit (kkrtl hidrojen)
*Etilenoksit
*Hidrojen
*Hidrojensiyanr
*Formaldehir
F- Su ile Tepkimeye Giren Kimyasallar
Su ile temas ettiinde baz hallerde tepkimeye giren maddelerdir.

44

nemli-Su ie Tepkimeye Giren Kimyasallar

*Alkali Toprak Metallaeri (sezyum, lityum, potasyum, rub,idyum sodyum),kerosen (gazya)
altnda saklanmaldr.
* Alkali Toprak Metalleri (baryum, berilyum, kalsiyum, magnezyum, radyum, stransyum)
*Hidritler (lityumhidrit, sodyumhidrit vb.)
*norganik kloritler (alminyum klorit, bor klorit vb.)
*Nitritler (lityum nitrit, magnezyum nitrit vb.)
*Peroksitler (lityum peroksit, potasyum peroksit, sodyum peroksit)
*Fosfitler (alminyum fosfit, kalsiyum fosfit vb.)
Uyar : Kimyasal maddeler, yanc ve zehirli gazlar veya dier tehlikeli durumlar yrtecek
ekilde su ile tepkimeye girerler.
G- Oksidizerler
Klorat, permanganat, inorganik peroksit veya nitrat gibi kolayca oksijen yapan maddelerdir.
Bunlar organik maddelerin yanmasn hzlandrrlar.
nemli Oksidizerler
*Kloratlar
*Kloritler
*Hidrojen peroksit
*Nitratlar
*Nitritler
*Oksijen
*Perkloratlar
*Sodyum permanganat
*Sodyum peroksit
Depolama nlemleri
1- Serin ve kuru bir yerde saklaynz.
2- Kat ve tahta vb. gibi yanc ve tututurucu maddelerden uzak tutunuz.
3- inko, alkali metaller ve formik asit gibi indirgeyici ajanlardan uzakta tutunuz.
H- Toksik Bileikler
nsan vcudunda veya vcuda yakn bir yerde uygun koullara sahip bir blgeye ulatnda
yaralanmalara yol ac nitelikteki kimyasal bileiklerdir.

a-Tahri Ediciler
Vcuttaki mukoza zarna zarar veren korozif maddelerdir.

45

*Halojen asit gazlar (hidrojen bromit, hidrojen kiorit, hidrojen florit, hidrojen iodit,
kkrtdioksit)
*Azotoksitler (azotmonoksit, azotdioksit vb.)
Trikloroetilen (TCE)
b-Boucular
zellikle gazlar olmak zere, kana oksijen girmesini engelleyen ajanlardr.
Anilin
Karbonmonoksit (CO)
Hidrojen
*Hidrojen siyanr
Nitrobenzen
*Azot
Asal gazlar (helyum, neon, argon, ksenon, kripton)
*Doymu hidrokarbon (btan, metan, doalgaz, propan)
c-Solunumu Fel Edenler
Vcuda girdikleri zaman solunum, sinir sisteminin ilev kaybna yol aacak olan maddelerdir.
*Aseton
Asetilen
*Karbondislfr
Dietileter
Etilalkol
Etilen
Hidrojenslfr
d-Sistemik Zehirler
Hayati vcut ilemlerini engelleyen maddelerdir.
Arsenik
Benzen
Kadmiyum
Karbondislfr
Halojenli hidrokarbonlar
Kurun
Civa
Metilalkol
Naftalin

46

*Organik fosfatlar
*Toluen
*Ksilen
Depolama nlemleri
1- Gerektiinde uygun gvenlik nlemleri alarak, kimyasal maddenin tehlikeli zelliine
gre saklanr.
2- Telefonun yanna acil yardm ile ilgili numara mutlaka yazlr.
Uyar: Bu kimyasal maddeler solunduunda, yutulduunda, cilt temas sonucu vcuda
girdiinde insan sal ve yaam iin tehlikeli veya ok tehlikelidir. Patlamaya yol amamak
iin gerekli nlemlerin alnmas nemlidir.
I-Ia Duyarl Kimyasallar
Ia maruz kaldklarnda tepkimeye giren maddelerdir.
nemliler
*Brom
*Etil eter
*Ferrik amonyum sitrat
*Hidrobromik asit
*Civa tuzlar (civaklorit, civaiyodit.vb.)
*Oleikasit
*Civanitrat
*Potasyum ferro siyanat
*Gm tuzlar
Depolama nlemleri
1- Ia maruz kalmasn nleyiniz.
2- Serin ve kuru yerlerde amber ielerde saklaynz.
I-Peroksit Yapan Kimyasallar
Uygun koullar salandnda darbe ve s karsnda tutuabilme zelliine sahip, patlayc
peroksitler oluturan bakterilerdir.
nemliler
*Aset aldehit
*Akril aldehir
*Krotonol aldehir
*Siklohekzan
*Etileter

47

*sopropileter
*Potasyum
*Kkrtdioksan
*Tetrahidrofuran
Depolama nlemleri
1- Hava geirmez kaplarda, karanlk, serin ve kuru yerlerde saklaynz.
2- Teslim alma, ama ve kullanm tarihlerini belirten etiketleri kaplara mutlaka yaptrnz.
3- Yerel dzenlemelere gre peroksit oluturucu kimyasallar ilk peroksit oluumunun
beklendii tarihten nce elden karlmas.
4- Peroksitlerin varln dzenli olarak takip ediniz.
Bu kimyasal maddelerin depolanmalarna gsterilmesi gereken zeni tanmalar srasndada
gsterilmesi gerekmektedir. Dnyada artan trafik nedeniyle
demiryolu, havayolu, deniz veya nehir yoluyla
trafiin emniyeti amacyla

kimyasal maddelerin karayolu,

tanmalar srasnda evrenin salkl kalmas

belirli politikalar hedeflenmitir. Bu hedefin asl amac

olabildiince azaltlmas ve kazaya neden olan elerin

kazalarn

en aza indirgenmesi gibi konular

iermektedir.
Bu

balamda,

Avrupa Topluluu

lkeleri

tehlikeli(zararl) kimyasal maddelerle ilgili olarak

gelitirmektedirler.

zellikle

tehlikeli

gelien

bilim

ve

teknoloji

ile

birlikte

bilgileri ve hkmleri srekli kontrol edip

maddelerin

snflandrlmas,

tehlike

etiketleri

ile

tanmlamalar, tama yapan aralarn ve tankerlerin yaps, donanm ve kontrol zerinde duran AT
lkeleri "tehlikeli madde tamacl"nda rnn sipariinin alnmasnda, verilmesinden balayarak
yk adrese teslim edilip, ykn boaltlmasna kadar srete yer alan tm personelin eitime tabi
tutulmasn da art komaktadrlar.
lkemizde ise evre Bakanl tarafndan karlan 19.11.1996/21 ve

9.9.1997/12 sayl

genelgeleri ile tehlikeli madde ve atklarn tamalarnda istihdam edilen srcler iin eitim
mecburi klnmtr.
Kimyasal maddeler retim srasnda ana hammadde, ara rn, son rn ve atk olarak
karmza kmaktadr. Bu nedenle retim sonrasnda meydana gelen atklarn da tehlikeli olduunun
unutulmamas gerekmektedir.
Uluslararas Srcler Dernei 4 yldan beri Alman Dekra Akademisi ve Alman SanayiTicaret Odas ile ilikili olarak srdrlmektedir. Trkiye'de ilk defa tanker eitimine de balanm
ve eitimde frmalardaki ii-yneticilere ynelik Tehlikeli Madde zel Gvenlik Eitimini, Salk
ve lkyardm Eitimleri, Yangn ve Gvenlik Eitimi, Psikoteknik zel test Programn da
kapsamaktadr.

48

ADR kurallar erevesinde zorunlu olan kurallarn lkemizde de yaygnlatrlmas ve

kimyasal madde-atk tayan ara srclerin eitimli olmasna zen gsterilmesi lkemizde
karayollarnda yaanan riskleri bertarafnda yararl olacaktr.
L SORUMLULUK
(Responsible Care)
l Sorumluluk Nedir?
nsan hayatnn, evrenin ve doal kaynaklarm korunmasn ve daha iyi koullarda
yaanabilir bir ortamn varln n planda tutan bir prensiptir.
l sorumluluk, kimya sanayii tesislerinin evreye, insan salna ve gvenlie,
faaliyetlerinin her aamasnda azami ilgi gsterip sorumluluk duyacaklar ve performanslarn
devaml ykseltecekleri konusunda verdikleri bir sz, imzaladklar ciddi bir taahhttr.
l sorumluluk, teknolojik zorluklar ve ekonomik kstlamalar nedeniyle devaml aba ve
gelime isteyen ksa, orta ve uzun vadeli bir programdr.
l Sorumluluk Temel Kurallar
1- evre, insan sal ve gvenlik konularnda kuruluun en st dzeyinde "l sorumluluk
politikas" oluturmak, uygulanmas iin yntem ve talimatlar gelitirmek. Bu politika hakknda
tm personeli bilgilendirmek, eitmek, uygulatmak ve uygulamalar denetlemek.
2- l sorumluluun uygulamalarna ynelik irketin performansm srekli gelitirmek.
3- letmede kullanlan ham ve yardmc maddelerin, proses artlarnn evreye ve insan salna
olumsuz etkilerini nceden saptayp en aza indirmek iin yntemler gelitirmek.
4- Tm alanlar, retimde kullanlan

kimyasal maddelerin tehlikeli ve zararlar, tama ve

depolama artlar konusunda bilgilendirmek; retim koullarnn yaratabilecei olas gvenlik ve

kirlilik risklerine kar eitmek ve sorumluluk duygularn gelitirmek.
5- Yeni teknoloji ve prosesler kullanmak suretiyle istenmeyen atklar olumasn minimuma
indirmek.
6- retim atklarnn evreye ye insan salna olumsuz etkilerini gidermek iin tm artma
tekniklerinden yararlanarak atklar kaynanda temizlemek; baz atklarn deiik

retim

kollarnda ham veya yardmc madde olarak kullanlma olaslklarn aratrp deerlendirmek.
7- Hammadde

ve enerji kaynaklarn ziyan etmeden en verimli ekilde kullanan teknikler

gelitirmek, evreyi kirletmeyen uygun enerji kullanmaya zen gstermek.

8- Yeni yatrm ve retim teknolojilerinin transfer etmeden nce kar tarafa "l sorumluluk temel
kurallar"na uyma artn koymak ve evreye zarar vermeyen teknolojileri semek.
9- Tketicilere, kuruluunuzun rnleri, bunlarn kullanm ve kullanm sonras ambalaj ve
atklarnn evreye zarar vermeden yok edilmeleri konusunda bilgi vermek.

49

10-Kuruluunuzla i yapan taaron ve yan sanayi kurulularn da l sorumluluk konularnda

bilgilendirmek ve talimatlara uymalarm salamak.
11-evreyi kirletmeyen, evre dostu yntem ve rnlerin gelitirilmesine

ynelik aratrmalar

tevik etmek ve desteklemek.

12-Meydana gelebilecek i kazalar ve yangnlara kar nceden alnmas gerekli nlemler iin
komu kurulular ve yerel ynetimler ile ibirlii ve dayanma iinde olmak.
13-Kamuoyunun, kuruluunuz hakknda yanl bilgi ve yarg sahibi olmamas bakmndan zaman
kuruluunuzun faaliyetleri; evre, insan sal ve gvenlie ynelik almalar konusunda
aydnlatmak ve kayglarn giderici bilgiler vermek.
L SORUMLULK-RESPONSBLE CARE
TEMEL KAVRAM VE LKELER

nsan Salnn Korunmas

evre Koruma

Teknik Emniyet

NEDEN GEREKL?

Yasal Zorunluluk

Teknik Zorunluluk

Bilin, Duyarllk

Parasal Zorunluluk

Yatrmn Korunmas

Cezalarn Azaltlmas

YASAL STANDARTLAR-GNLL TAAHHTLER

Yasal denetim ve yaptrm dzeni'(devlet) nsan Sal, evre Koruma ve Teknik Emniyet
konularnda YNETMELKLER hazrlar ve uygulatr.

Kreselleen ticari ve endstriyel ilikiler, zellikle kalite ve evre koruma konularnda belirli
dzeylerde STANDARTLAMA gerektirmektedir.

Standartlarn henz ulamad ortamlarda GNLL TAAHHTLER en etkili yaklamlar

olmaktadr.

GNLL TAAHHT-RESPONSIBLE CARE

Responsible-Care uygulamasnda tesislerde ulalmas gerekli hedeflerin snrlar, standartlarda

olduu gibi sabit deildir. nceden saptanan hedeflere ulaldnda, hedefler daha da ileriye
(daha iyiye doru) ekilir.

50

Responsible Care uygulamas iinde kurulularn, UNECP Cude of Ethich on the International
Trade in Chemicals (1994)'deki gereksinimleri yeterince salam olduklar kabul edilmektedir.

RESPONSIBLE CARE (L SORUMLULUK)

TAAHHT BLEENLER
TAAHHT KONUSU
1

Temel ilkeler

Uygulama Kurallar

Danma Kurulu

yelerin Kendilerini Deerlendirilmeleri

Performans lm

Yrtc Dernek Deerlendirilmesi

Ust Dzey Ynetici Kurulu

irketler Aras Destek ve Yardm

alma Ortakl

10

yelerin Ykmllkleri

L SORUMLULUK (Responsible Care) kimya sanayii tarafndan belirlenmi temel ilkelerin alt
adet YNETM KURULLARI (Codes) ile yrtlmesini ngrr:

Toplum Bilinlendirilmesi ve Acil Durum Mdahale

Proses Gvenlii

rn Datm

i Sal ve Gvenlii

evre Kirliliinin nlenmesi

rn Sorumluluu

51

L SORUMLULUK YNETM KURALLARI

Toplum Bilinlendirilmesi ve Acil Durum Mdahale Kural

Tesisin bulunduu yerde yaayan toplumun teknik emniyet, insan sal ve evre konularndaki merak,
endie ve sorularna cevap veren, konuyla ilgili ve yararl bilgileri ak bir ekilde iletmek amacyla bir
toplumla yaknlama ve iletiim programn balatmak ve srdrmek.

Atklarn en aza indirilmesi, emisyonlarn azaltlmas, kimyasal maddelerin insan sal zerindeki
etkileri ve kimyasal maddelerin emniyetli bir ekilde nakliyelerini gvence altna alan almalar
hakknda bilgi vermek.

Acil durumlarda hzl ve etkili bir ekilde karlk verebilmek iin bir uygulama program gelitirerek
alanlar ve evrede yaayan toplumu korumaya yardmc olmak.
En az ylda iki kez olmak zere, dzenli bir takvime balanm, saha tatbikatlar yapmak; mevcut
planlar denemek ve gelitirmek.

Tesisin acil durumlara mdahale planlarna evrede yaayan toplumla gerekli halkla ilikiler konularn
da katmak.
Proses Gvenlii Kural

Performans lm, sistem denetlemeleri ve gerekli dzenlemelerin yrrle konmasn ieren srekli
bir proses gvenlii programnn uygulanmas.

Tm yeni ve tevsi edilen tesislerin, tasarmlar srasnda ve iletmeye almadan nce, tam ve eksiksiz
gvenlik incelemeleri yapmak

Tesisin her bakmdan salkl bir yapda olmasn gvence altna alan iletme bakm programlarn
uygulamak ve bu almalar belgelendirmek.

Tek bir hatann bir felakete dnmesini nlemek iin yeterli sayda

koruyucu nlem kademeleri

gelitirmek ve bunlar uygulamaya koymak.

Tm tesis almalarna emniyetli alma alkanl vermek, grevlerini tam yapabilmeleri iin beceri
ve bilgiye erimeleri ve bunu srdrebilmeleri iin eitmek ve yetitirmek.

Tesiste benzeri olaylarn ortaya kmasn nlemek iin yaanm olaylardan alnan dersleri ve ilgili
gvenlik bilgilerini dier sanayi, devlet kurulular ve evrede yaayan toplumla paylamak.

52

L SORUMLULUK Ynetim Kurallar

evre Kirliliinin nlenmesi Kural

Ortaya kan atklarn ve alc ortama verilen kimyasallarn cins ve miktar envanterinin yaplmas.

Alc ortama verilen atklarn tesis alanlar, toplum ve evre zerindeki olas etkilerinin
deerlendirilmesi.

1. Atk azaltma planlarnn gelitirilmesinde ve uygulamalarnda tesis alanlar ve evredeki toplumun

grlerinin alnmas.

Atklar ve emisyonlarn kaynakta azaltlmas.

Atk ve emisyon nleme amalarn, aratrma almalarna ve mevcut planlanan tesis, proses ve
rnlerin tasarmna atk ve emisyon kontrol ilkelerinin dahil edilmesi.

Bakalar tarafndan retilen atk ve emisyon azaltma almalarn tevik etmek ve desteklemek.

l Sorumluluu Kural

Risklerin AR-GE aamasnda tahmin edilmesi ve hesaba katlmas.

Kimyasal madde salayc firmalar, fason reticiler, datclar ve mterilerden oluan nc

ahslarnda bu kimyasallar sorumlu bir ekilde depolama, tama ve kullanmalarnn tevik edilmesi.

rn alanlarnda, kullanma srasnda ve sonrasna benzer l Sorumluluk uygulamalarn

benimsemelerinin tevik edilmesi.

L SORUMLULUK Ynetim Kurallar

rn Datm Kural

Kimyasal maddelerin tketicilere ulam srecinde olas riskleri saptamak ve bu riskleri azaltmak iin
kullanlabilecek yntemlerin deerlendirmesi.

Kimyasal maddelerin datm ile ilgili tm yasal dzenlemelere ve bu konudaki sanayi standartlarna
uymak ve hatta bu yasal gereksinimlerin daha iyisini salamak.

Kimyasal madde datm srasnda ortaya kan bir acil durumda ve o mahalde bulunan kiilere acil
durum bilgi ve nerileri vermek, mmknse acil yardm almalarna katkda bulunmak.

Kimyasal madde datmndaki emniyeti arttrmak iin yeni teknolojiler ve yntemler gelitirmek.

i Sal ve Is Gvenlii Kural

yerinde olas tehlikeleri belirlemek, deerlendirmek.

alma ortamndaki iyeri gvenliini arttrmak.

i saln korumak ve iyiletirmek.

i sal ve i gvenlii konularnda ynetici ve alanlarla karlkl iletiimi gelitirmek.

53

YELERN KENDLERN DEERLENDRMELER

Uygulamann tesislerde hangi dzeyde bir baaryla yrtldnn bilinmesi irket yneticileri iin
gereklidir.

Deerlendirmede verilecek uygulama dzeyi notunun irket iinde yazl dokmanlarla desteklenmesi
gerekir.

Bu deerlendirme irketin i kalite kontrol sistemine yardm edecei gibi irketin d ilikiler iin
gerekli raporlarn hazrlanmasn da yararldr.

UYGULAMA DZEYLER
I-

Bu konuda bir alma ve ilem yok.

II-

Bu konuda irketin halihazrda uygulamalar henz deerlendirme safhasndadr. (Herhangi bir

karar mevcut deil.)

III-

Bu konuda gelime iin bir uygulama plan hazrlanmaktadr.

IV-

Hazrlanm olan uygulama plan yrtlmektedir.

V-

Uygulama planndaki gereksinimler yerine getirilmektedir.

VI-

Uygulama konusunda planlanan gereksinimlerin de tesinde almalar yaplmakta veya hedeflenen

amaca ulalmtr.
Bu dzeye eriildiinde, uygulama konusundaki hedefler daha da ileriye gtrlerek, bu konuda
daha fazla gelime yaplmas planlanmaldr.

PERFORMANS LM

AMA: l Sorumluluk uygulamas srecinde elde edilen gelimelerin, belirli saysal lmlerle takip
edilmesi.
LTLER

retim/rn datmnda kaza istatistikleri

Atk, atksu, gaz emisyon miktarlar

Enerji hammadde kullanm

Personel eitimi, halkla ilikiler

evre koruma yatrm ve iletme masraf tutarlar

Kaza sonucu yatrm zararlar

ZLEME DZEYLER
Tesis baznda
irket baznda (irkete ait tesisler)
lke baznda

54

ANA KONULAR
GVENLII
SALII

EVRE KORUMA

PERFORMANS LTLER
AIKLAMALAR
i
Kaybna
Neden
Olan Tm Kazalardan Ortaya kan TOPLAM ZAMANI Kayb:
VE

Kayp i gn/lOO.OOOgn
TOPLAM Kaza Oran (Yllk)

Kayp i saati/1.000.000 saat

lm ve Kalc Sakatlkla Sonulanmayan Kazalardan Ortaya
kan ZAMANI Kayb:
\
'
;

Kayp

Gc/l
OO.OOOgn
;

Kayp i Saati/1 OOO.OOOsaat

i Kaybna Yol Aan, lm ve

Kalc
Sakatlklar,
Sonulanmayan
Kaza
Oran(yllk)

lmle Sonulanan Kaza Oram

(Yllk)

ATIKYNETM

Bertaraf Edilen Tehlikesiz Atk

Miktar

Bertaraf Edilen tehlikeli Atk

Miktar
*

lm Says/100.000 gn
lm Says/l .000.000 saat

Ton/yl
Ton/yl

IAVA EMSYONLARI

Slfrdioksit
Azotoksitleri (NO+NO2)
> Uucu Organik Bileikler
1ARITILMI ATKSU DEARJLARI
> Fosfor Bileenleri
> Azot Bileenleri
>
Kimyasal Oksijen lMyac(KO)
>
Ar Metal Bileenleri
DOAL KAYNAK VE ENERJ
KULLANIMI

Toplam Enerji Tketimi

Toplam Su Tketimi

55

Ton/yl
Ton/yl
Ton/yl

':,

Ton/Yl (Top.fosfor olarak)

Ton/yl (Top.fosfor olarak)
Ton/yl (Top.oksijen olarak)
Ton/yl (Top.metal olarak)
GJ/yl
M^/yl

'

STENEN HEDEF UYGULAMA

DZEY

UYGULAMA
KONULARI

ULAILMAK
SORULARI

1-1 alanlarn
tesisle ilgili merak,
endie ve
sorunlarnn
yneticilerce
cevaplandrlmas

1-1-Tesisinizdeki alanlarn tesisler

ilgili merak ve endie ettikleri
konular yetkililer tarafmdan biliniyor
mu?
Tesis yetkilileri gerekli sz ve
yazl aklamalarla bu merak ve
endielere cevap veriyor mu?

Yetkili Kii

Hedef Tarihi

iler, teknik elemanlar

idari
kadrolarda
alanlar
ve
de
yneticilere
anket
dzenlenmesi ve irket
ii
PR
plan
hazrlanmas;
anket
sonularna
gre
bilgilendirme
kampanyas
Bu konuda gerekli bilgi
ve
iletiimin nasl
yaplacann yneticiler
dzeyinde
saptanmas,
szc grevlendirilmesi

MURAT
KARA

1 EYLL

i rv v

1-2-Tesis ve irket 1-2-Tesisin szckleri srekli olarak

(sadece herhangi bir acil duruma
yetkililerine
karlk
olarak
deil)
kendi
iletiim eitimi
giriimleri
ile
toplumla
ve
alanlarla srekli iletiim halinde
midirler?
1-3
alanlarn l-3-*Tesisinizdeki alanlar iin
gvenlik, insan sal ve evre
eitimi
konularnda bir eitim program var
m?
""alanlarn teknik emniyet, insan
sal
ve
evre
konularnda
gelitirme
giriimleri
dllendiriliyor
ve/veya
taktir
ediliyor mu?
*Tm alanlar evreye duyarl m?
""alanlar
kendilerini
tesisin
tmnden sorumlu hissediyorlar m?

PLANLANAN
ALIMALAR

>

EGE
PEKERGN

Mevcut Eitim Plannn ZUHAL

tekrar gzden geirilerek YAZICI
daha
dzenli
olarak
uygulanmas.
dl
programlarnn
deerlendirilmesi
ve
teviki.

56

1998

10CAK
1998

OCAK
1998

KMYASAL MADDELERN KULLANIMI ILE BLGILI ULUSLAR ARASI DREKTFLER

VE KONVANSYONLAR

SEVEJO DREKTFLER
Avrupa Birlii'nde endstriyel kazalarn nlenmesi iin tedbir alnmas almalar sonucunda ilk
teklif komisyon tarafndan 19 Temmuz 1979'da Konseye sunulan bir taslaktr. Bu taslak 24 Austos
1979'da Topluluun Resmi Gazetesi kabul edilen yayn organnda yaymlanmtr. Taslaktaki ama;
iyerinde alanlarn ve evrenin korunmasn ana prensip olarak ele alnmtr. Daha sonra 21 Temmuz
1980 tarihinde yaymlanmtr. Konseyin bu gr ve daha sonraki almalar neticesinde 24 Temmuz
1982 tarihli 82/501/EEC no.lu direktif yaymlanmtr. Bu tr almalarn balatlmasna neden olan 1976
ylnda talya'da SEVEJO'da 30 yaral 220.000 kiinin gne neden olan DOKSN/TCDD kaadr. Bu
nedenle SEVEJO DREKTF diye anlr.
1982 ylnda yaymlanan bu direktif daha sonra teknik gelimeler ve baz dier direktiflerin
yaymlanmas nedeniyle ekler yaplmtr. 19 Mart 1987'de "Direktifin Anex F'nde deiiklik yaplm ve
24 Kasm 1988'de yine Anex Fde deiiklik uram, 88/379/EEC direktifiyle tehlike seviyeleri aklanan
rnler bu direktife dahil edilmitir.
En nemli olay ise 1984 ylnda Hindistan BhopaFde Metilizosiyanat kaa sonrasnda 4.000 kii
l, 2.000.000 kii yaralanmtr. Bu olay gznne alan konsey 4 Mart 1994 tarihinde toplanarak iki yl
almadan sonra 9/12/1996 tarihinde 96/82/EEC numarayla yaymland.
Direktif kapsama giren iletmelerin tehlikelilik

derecelerine gre

(Anex I, Part I, Part 2),

Notification veya Safety Report (Tehlike Raporu) hazrlamalarn istemektedir. Bu raporlarda alman
nlemler i ve d acil durum planlarn kapsamaktadr.
lkemizde buna benzer bir uygulama 29 Temmuz 1996 tarihinde Valiliklere gndermi olduu yaz
ve ekindeki uygulama yntemiyle balatlmtr.
Blgelerde belli valiliklerin koordinasyonuna verilmitir.
Karadeniz Blgesi

Trabzon Valilii

Akdeniz Blgesi

Adana Valilii

Gneydou Blgesi

Diyarbakr Valilii

Dou Anadolu Blgesi

Erzurum Valilii

Anadolu Blgesi

Krkkale Valilii

Marmara Blgesi

Kocaeli Valilii

Kocaeli Valiliinde 1996 ylnda almalar balatlmtr.

57

PRIOR INFORMED CONSENT (NCEDEN) BLGLENDRP ZN ALMA KONVANSYONU

Uluslararas ticari, insan sal ve evre korumas asndan dzenleyen anlamalardan biri "Prior
Informed Consent" konvansiyonu 11 Eyll 1998 tarihinde Rotterdam'da imzalanmtr.
AB 13/10/1998 tarihinde 2247/98 sayl Commission Reglation' yaynlayp daha nce yaynlad
2455/92 sayl Regulation'da deiiklik yaparak anlamay adapte etmitir. lkemizin taraf olduu temel
amac insan ve evre salna zararl olduklar tesbit edilmi, tarm ilac ve kimyasallarm uluslar aras
ticarette nceden izin alnarak snrlar tesi dolamasdr.
Bu konvansiyon nemli grlen noktalar unlardr:
a) Szlemenin 5. ve 6. maddelerinde yer olan ok tehlikeli kimyasallar ve pestisitler hakknda
yasaklama yada kstlama mekanizmas belirlenmitir.
b) Madde 13'n paragraf 2'de szleme kapsamndaki maddelerin gerek ihracat ve gerekse ithalatta,
uluslararas snflandrma ve etiketleme standartlarna uygun olarak

gnderilmesi gerei ortaya

konmutur. Bu bakmdan yrtlmekte olan "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol

Ynetmelii"ndeki gncelletirme almalar bir an nce sonulandrlmaldr.
c) Madde 13 paragraf 4'te szleme kapsamndaki maddelerin, uluslar aras standartlar da "Gvenlik
Bilgi Formu-Material Data Sheet-MSDS" ile beraber gnderilmesi istenmektedir. Her ne kadar
sanayiciler gnll olarak bu uygulamay yerine getiriyorlarsa da, henz lkemizde bu konuda
standart yoktur. Kimyasaln zellikleri hakkndaki bilgileri kapsayacak olan MSDS hakknda bir
ynetmeliin, Avrupa Birliinde olduu gibi "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol
Ynetmelii"ne ek olarak bir an nce karlmas gerekmektedir.
d) Szlemenin zellikle 14. ve 15.maddeleri gerek bilgi deiimi ve gerekse uygulanmas ile ilgili
aklamalar getirmektedir. nemli bir

yasal yaplanma ve teknik alt yap gereksinimi ortaya

kmaktadr.
e) Madde 18 paragraf 6 (a)'da sz konusu olan "Chemical Rewiew Committee" teknik adan bir
kimyasaln veya bir pestisitin yasaklanmas

kstlanmas hakknda bir bakma "Taraflar

Konferansn" ynlendireceinden ok nemli bir organ olup

lkemiz bu komitede yeterli

seviyedeki uzmanlarca temsil edilmelidir.

f) Her lkenin bir odak noktas olacaktr. Bu sistem gnll olarak yrtlrken Salk Bakanl,
Tanm ve Kyileri Bakanl ve evre Bakanl odak noktalar olarak gsterilmitir. Dolaysyla,
insan sal, evre ve tarm konusunda etkili olabilecek maddeler bu yolla kontrol altna alnm
olacaktr. Anlamann yrrle girmesinden sonra yurtd taleplerine etkin cevap verebilmek iin
koordinasyonu salayacak, ortak bir sekreterya oluturulmal veya odak noktas bire indirilmelidir.

58

Uluslararas ticarette klasik tarife engelleri ortadan kalktka GATT'in 21. ci maddesinde yer alan
uygulamalar insan ve evre sal ne srlerek kstlamalar devreye girmekte dier bir deyimle de tarife
d engeller ortaya

kmaktadr. Global rekabete alan lkemizin ihracatn engelleyebilecek bu

yaklamlar, PIC uygulamas gibi anlamalar ileri srlerek de yaplmaktadr.

Bu balamda lkemizin imza koyduu bu anlamalar ve direktiflere uygun olarak yeniden
yaplanmas gerekmektedir.
YASAL DURUM
lkemizde i sal ve i gvenlii konusunda yasal dzenlemelere bakldnda ok byk bir
danklk gzlenmektedir. Ayn konu deiik yasa, uluslararas szleme ve tzklerde yer almakta,
zaman zaman uygulanarak kurallarn tesbitinde konunun uzmanlar bile glkle karlamaktadr. Yerel
ve merkezi ynetimlerin, i sal ve i gvenlii konularyla ilikileri 1580 sayl Belediye Kanunu, 1593
sayl Umumi Hfzshha Kanunu ve 1475 sayl Kanunu erevesinde belirlenmitir.
1475 sayl Kanununun 74.maddesi kapsamnda karlan Sal ve Gvenlii Tz,
Parlayc, Patlayc yerleri ve lerde alan yerlerinde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk, Ar ve
Tehlikeli ler Tz vd.... kapsamnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl yetkili olmaktadr.
Dier bir karmaa ise 3572 sayl kanunun 3.maddesi II. ve III.Snf Gayri Shhi Messeseler iin
Bykehir Belediye Bakanl'nca alma izni veya ruhsat verilecei hkme balanmtr.
1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunun

268-275.nci maddeleri uyarnca, evre ve toplum

salnn korumas asndan gayri shhi messeselerin zararl etkilerinin yok edilmesi veya en az dzeye
indirilmesi iin, gayri shhi messeselerin kontrol altna alnmas, ruhsatlandrlmas ve denetlenmesi
esaslarn belirlemek zere Gayri Shhi Messeseler Ynetmelii karlmtr. Anlan

ynetmeliin

3.maddesi "I.snf gayri shhi messeselerde Salk Bakanl'nca, Il.snf gayri shhi messeseler ile
merkez ile snrlar iinde bulunan III. snf gayri shhi messeseler Valilike, III. snf gayri shhi
messeseler Kaymakamlka ruhsat ve alma izni verilecektir" denilmektedir.
Yukarda aklanmaya allan yasal ereveden i sal ve i gvenlii asndan yerel ve
merkezi ynetim ilikilerinin i ie hatta karmak yapda olduu bir gerektir.
Bir ok lkede genel eilime uygun olarak lkemizde sistematik ve tm ilgililerin kolayca hak ve
hkmllk ve sorumluluklarn renebilecekleri bir dzene kavuturulmas zorunluluu vardr. Deiik
i hukuku metinlerinde yer alan kurallar yerine bir tek bamsz "i Sal ve Gvenlii Yasas"
ivedilikle yrrle konulmaldr.
lkemizde yrrle konulmasn nerebileceimiz yasa her eyden nce gl bir i gvenlii
kuruluu ve etkili bir denetimin uygulanmasna ilikin dzenlemeleri kapsamaldr. Bu yasada iyerinin i
gvenlii konusunda rgtlenmesine ve kurallarn oluturulmasna, i hekimlii ve i gvenlii mhendisi

59

ve dier teknik sorumlularn istihdamna ilikin esaslar dzenlenebilir. Bu kurallar ihlal edenlere
uygulanacak idari, hukuki ve cezai yaptrmlarda bu yasada yer almaldr.
Teknik i gvenlii nlemleri dnda, i gvenliinin salanmas konusunda devlete, yerel
ynetimlere, iverenlere, alanlara, sendikalara ve dier ilgili kurululara (meslek odalar) den grevler
genel olarak bu yasada dzenlenmelidir. Bylece bamsz bir yasann ngrlmesi ve iyi tantlmas
toplumda tam anlamyla olumam i gvenlii bilincinin oluumuna yardmc olacaktr.
Teknik ve ayrntl ii sal ve i gvenlii nlemlerinin kat bir ekilde bu yasada yer almasnn
uygun olmayaca grn tayoruz. Gelien teknoloji gznne alnarak, hukuk asndan daha kolay
deitirilebilecek tzk ve ynetmelikler, ynergeler dzenlenmesi daha doru olacaktr.
i Sal ve Gvenlii Tz olmak zere tm teknik i gvenlii mevzuat sratle gnn
gereksinimlerini karlar duruma getirilmelidir. Bir ok lkede olduu gibi i gvenlii kurumu tarafndan
srekli i gvenlii standartlarnn hazrlanmas sistemine geilmelidir.
En eksiksiz ve kusursuz mevzuatn hazrlanmas bile yalnz bana i kazalar ve meslek
hastalklarnn nlenmesi iin yeterli deildir.

Bu konuda ilgili olarak devletin iyi planlanm ve tm

sorumlularn egdm ve etkili katlmlarn salayan bir politikasnn olmas gereklidir. Sal ve
Gvenlii sorunu her eyden nce parasal kaynak sorunudur. Mali bakmdan gl bir i

gvenlii

kurumu byk kaynaa gereksinim gsteren modern aratrma merkezlerini oluturabilir.

gvenlii

standartlarn srekli retebilir, yeterli say ve nitelikte i gvenlii mfettii altrabilir, dier yabanc
lkelerde olduu gibi kk iletmelerde i gvenlii nlemlerini alabilmeleri iin uzun vadeli krediler
verebilir. Eitim sorununa gerekli kayna ayrabilir.
Bu sorunlarn zmnde mali bakmdan gl bir i gvenlii kurumunun yaratlmas nem tar.
Dier lkelerde olduu gibi bamsz, tarafsz alma, zerklik anlayna uygun bir " Sal ve
Gvenlii Kurumu veya Enstitsnn" oluturulmas gereklidir. Mali bakmdan gl ve idari bakmdan
zerk olmaldr. Bu kurum veya enstit zerk bir yapya sahip olmal ve ynetim kurulunda ii(alan),
iveren ve devlet tarafndan oluturulmal ve genel kurul delegelerinin ilgili kurulu temsilcilerinin tmn
kapsamas gerekmektedir. Bu enstitde ii ve iveren konfederasyonlarn^ ilgili meslek odalar
(TMMOB, TTB, TESK, TOB, ...vd.) ilgili bakanlklar (alma ve Sosyal Gvenlik, Salk, ileri,
Sanayi ve Ticaret, evre) DPT,MPM ve TSE temsilcileri yer almaldr.
yeri hekimleri gibi i gvenlii mhendisinden de sz etmek yerinde olacaktr. lkemizde formel
i gvenliinde uzmanlk eitimi veren yksek okul veya niversite bulunmamasndan dolay bu konularda
iyerinde grev yklenen i gvenlii nlemlerinin alnmasna katkda bulunan mhendislerdir.
gvenlii mhendisi ve teknik elemanlar terimini kullanmamzn nedeni de bu konuda mhendis ve
teknik elemanlarn altrlmas gereine dikkat ekmektedir. Yurtdnda bir ok lkede iyeri hekimleri
ve i gvenlii mhendislerinin durumu ayr bir yasayla dzenlenmitir. lkemizde de iyerinin

60

byklne gre i gvenlii eleman altrma zorunluluu getirilmeli ve bunlarn alma koullar
ayr bir ynetmelikle dzenlenmelidir. gvenlii mhendislerinin eitimleri iyeri hekimleri eitimini ve
sertifikasn veren TTB gibi ilgili meslek odasndan veya TMMOB tarafndan verilebilir.
lkemizde retimin byk ounluunu oluturan aile iin iletmecilik balamnda gelien kk
ve orta lekli iletmelerin i sal ve i gvenlii problemlerinin zmdr. Ksa vadede kk ve orta
lekli iletmelerin bir araya gelerek iyeri ortak salk gvenlik birimleri kurabilirler. Bu konuda
KOSGEB ve TMMOB bnyesinde danmanlk yapabilecek teknik bir uzman kadrosu oluturulabilir.
Uzun vadede ise en iyi zm ise yurtdnda olduu

gibi sektre dayal organize sanayi

blgelerinin kurulmas olabilir.

lkemizde Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu kapsamnda ii says 3'tr. Parlayc,
Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda
Tzk (24.12.1973 tarih, 14752 sayl R.G.) Ar ve Tehlikeli ler Tz kapsamndaki iyerlerinde ii
saysna baklmakszn 1475 sayl Kanunu korumas ve ykmll altndadr.
Bu balamda lkemizde bu ykmllklerin doru anlatlmas gereklidir.
TMMOB Anayasasnn 135.maddesi ve 7303 sayl Yasa 66 ve 85 sayl KHK deiik 6235 sayl
yasayla kurulan ve Trkiye snrlar ierisinde meslek ve sanatlarn uygulamaya yetkili olup da, mesleki
etkinlikte bulunan yksek mhendis, yksek mimar, mhendis ve mimarlar rgt iinde toplayan, tzel
kiilie sahip kamu kurumu niteliinde meslek kuruluudur. Kamu kurumu niteliine meslek kuruluu olan
Birliin ve bal odalarn amalar unlardr.
a) Gnn gerek ve koullarna ve mevcut olanaklara gre yasa ve tzk hkmleri iinde kalmak zere,
mhendis ve mimarlar meslek kollarna ayrmak, meslek ve alma konular

ayn yada birbirine

yakn bulunan mhendis ve mimarlk grubu iin odalar kurmak.

b) Mhendislik ve mimarlk meslei mensuplarnn ortak gereksinimlerini karlamak,

mesleki

etkinliklerini kolaylatrmak, meslein genel yararlara uygun olarak gelimesini salamak, meslek
mensuplarnn birbirleriyle ve halka olan ilikilerinde drstl ve gveni hakim klmak zere, meslek
disiplinini ve ahlakn korumak; kamunun ve lkenin karlarnn korunmasnda
kaynaklarnn

bulunmasnda,

korunmasnda

arttrlmasnda, lkenin sanatsal ve

ve

iletilmesinde

tarmsal

ve

yurdun doal

sanayi

retimin

teknik kalknmasnda grd tm giriim ve etkinliklerde

bulunmak.
c) Meslek ve karlar ile ilgili ilerde, resmi makamlar ve teki kurulular ile ibirlii yaparak gerekli
yardmlarda ve nerilerde bulunmak, meslekle ilgili btn mevzuat, normlar, bilimsel artnameler, tip
szlemeler ve bunlar gibi btn bilimsel evrak incelemek ve bunlarn deitirilmesi, gelitirilmesi
veya yeniden konulmas yolunda nerilerde bulunmak.

61

TMMOB Odalar Anayasann ve kendi tznn verdii yetkilerle kamu yararna mesleki denetim
hizmetini tm engellemelere karn yapmak zorundadr ve yapacaktr. Mesleki denetimin amac hem
hizmeti reten meslekdan etik olarak denetimi, hem de kamu yararna retilen hizmetin denetimi
olmaldr.
lkemizde merkezi ynetim iindeki elikiler nedeniyle meslek odalar istenilen dzeyde
almalarn ortaya koyamamaktadr. Yurtdnda meslek odalarnn misyonlar ok fazladr.
TMMOB Kimya Mhendisleri Odasnn bu konudaki almalarn biraz aktarmak istiyorum. 6269
sayl Kimyagerlik Kmya Mhendislii Unvanlarnn Kullanm Hk. Kanunun .maddesinin uygulanmas
ile ilgili ynetmelik (20.06.1966 tarih, 12327 sayl R.G.) sorumlu mdrln tanm ve grevlerini, yetki
ve sorumluluklarn ve sorumlu mdr altrma zorunluluu olan iyerlerini aklamtr.
1593 sayl Umumi Hfzshha Kanununun 268-275.maddelerine gre kartlan

"Gayri Shhi

Messeseler Ynetmelii" Gayri Shhi Messeselerden olup ilerin bir uzman gzetiminde yrtlmesi
gereken messeselerde iin gerektirdii nitelikte bir yetkilinin "sorumlu mdr" olarak bulundurulmas
zorunluluunu getirmitir.
560 sayl "Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun

Hkmndeki

Kararnamenin ilgili maddelerine gre Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan 9.6.1998 tarih ve 23367
sayl R.G. ile yaymlanan 9.6.1999 tarih 23720 R.G. deiiklik yaplan (bir maddesi) "Gdalarn retimi,
Tketimi ve Denetlenmesine Dair Ynetmelik" kimyager ve kimya mhendislerine sorumlu ynetici
yetkisini vermektedir.
PAR-PAT

252.maddesi

"6269

sayl' Kimyagerlik

ve

Kimya Mhendislii

Hk.Kanunun

.maddesinin uygulanmasna ilikin ynetmelikte kimyager ve kimya mhendisinin bulundurulaca

belirtilen iyerlerinden gayri iyerleri fenni ehliyete haiz kiilere teknik gzetim ve sorumluluu altnda
bulundurulacaktr." Denilmektedir.
TMMOB Kimya Mhendisleri Odas lkemizde yrrlkte bulunan yasa, tzk, ynetmelikler
erevesinde sorumlu mdrlk messesinde alan

sorumlu mdr (yneticilerin) hak, yetki ve

sorumluluklar retmek;

Sanayide olas riskleri (yangn, i kazas, meslek hastal) en aza indirgemek iin zm yollarn
birlikte retmek ve gelitirmek,

Gelien teknolojiler ile ulusal ve uluslar aras teknolojileri aktarmak,

niversite ve sanayi uzmanlarndan bilgi alveriini salamak,

nsan, salkl ortam, salkl retim (kaliteli) salkl evre ve gvenlik konularnda yaplan
almalara katk koymak,

62

Sektrel bazl tartmalarn, deneyimlerinden yararlanarak ortak zmler retmek amacyla konu ile
ilgili uzmanlardan oluan geni ve yetkin bir kadro ile 1996 ylndan beri lke genelinde standart
"Sorumlu Mdr Sertifika Eitim Program"n dzenlemektedir.
Sorumlu mdrlk messesesinin gerek anlamda sorumluluk gerektirdii bu ite alanlarn

gerek anlamda donanml olmalar gerektii ve diploma ticaretinin nne geilmesi amacyla bu program
dzenlenmektedir.
letmede kalite, verimlilik ve gvenliini arttracak ve iverenin, kamunun, devletin yararna
olacak sertifikal kimyager ve kimya mhendislerinin istihdamlarna ok nem vermekteyiz. Bu balamda,
Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrlne bu abamza destek verdii iin teekkr
etmek istiyoruz.
lkemizde evre boyutunda yasal dzenlemelere bakldnda da karmaklk ortaya kmaktadr.
1993 ylnda yrrle giren ve srekli gelen her siyasi iktidar sonrasnda deiiklie uratlan "evresel
Etki Deerlendirmesi-ED Ynetmelii" baz riskleri bertaraf etmek amacyla bu ynetmelik kapsamna
giren faaliyetler iin henz planlama aamasnda iken evre zerine
nlenmesi veya en aza indirilmesi

yaplabilecekleri tm etkilerinin

iin alnacak nlemlerin seilen yer ve teknoloji alternatiflerinin

deerlendirilmesini kapsamaktadr.
Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Su Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Tbbi Atklarn
Kontrol Ynetmelii, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii ve
Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmelikleri mevcuttur.
evre Bakanlnn kurulu ve grevleri hakknda 443 sayl KHK ile gerekli durumlarda evre
kirliliinin nlenmesi ile ilgili her trl tedbiri almak, acil durum planlar yapmak konu ile ilgili kurum ve
kurulularla koordineli almay organize etmek saylmtr.
Ayrca alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nca 1475 sayl Kanununun 74.maddesine
dayanlarak hazrlanan "Byk Endstriyel Kazalarm nlenmesine likin Tzk Tasar" lkemizde
yaanan elikiye parmak basmaktadr.
nk yukarda sz ettiimiz gibi bu konuda yetkili olan tm bakanlklarn, meslek odalarnn,
iveren ve ii konfederasyonlarnn koordineli almalarn gerektirmektedir.
Blgesel ibirlii ve gvenlik ile ilgili blgesel risk komisyonu oluturulmasnn sorunun
zmnde gerekli olduu bir gerektir.
Bu tzk taslandaki en byk yanllk ise, bildirimde evredeki byk endstriyel kaza riski
tayan kurum ve kurulular hakknda bilgi istenmemesidir.
Acil durum plan hazrlanmas konusunda sadece iletme ii acil durum planlarnn hazrlanmas
zorunluluu getirilmi oysaki evredeki dier kurulularnn risk altnda olduu ve/veya riski arttrd
gznnde bulundurularak "letme D Acil Durum Plan" hazrlanmas ykmll getirilmelidir.

63

Bu ahma alannda zellikle evre Bakanl ve dier bakanlklarla koordineli alma anlay
yerletirmek ok doru olacaktr. Dnya ve AB uygulamalarn ve uyumu salamamz gerekmektedir.
Gvenli bir evre iin devlet-sanayici-tketici geninin ibirliini ve koordineli almay
salamak gerekmektedir. Meslek odalar olarak biz bu almann nn aacak her trl organizasyonda
yer almay kamu yararna grev bilmekteyiz.
KAYNAKA
[I] ILO, Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. Vol I Geneva, 1991.
[2] NFPA, Flammable and Combustible Liquids Code Hand Book USA, 1988.
[3] NSC, Accident Prevention Manuel for Indsutrial Operations USA, 1988.
[4] NSC, Supervisors Safety Manuel 6 th, Chicago 1985.
[5] Casarattas and Doulls, Toxicology Me Graw-Hill USA, 1991.
[6] Land Herbert F. Industrial Pollution Control Hand Book-Mc Graw-Hill, 1971.
[7] Patty's Industrial Hygiene and Toxicology, John Wiley and Sons, 1982.
[8] Sax's Dangerous Properties of Industrial Materials USA, 1992.
[9] ILO, Uygulama Kodu, Byk Endstriyel Kazalarn nlenmesi BLO Brosu, ANK,., 1991.
[10] Krk-Othmer, Concise Encylopaedia of Chemical Technology USA, 1988
[II] EPA Standartlar.
[12] BLO encyclopaedia of occupational health and safety (ILO'nun ii sal i gvenlii ansiklopedisi),
4. Basm Cenevre, ELO 1993, 2 cilt
[13] N.I Sax: Dangerous properties of industrial materials (Endstriyel materyallerin tehlikeli zellikleri)
New York, Van Nostrand, 7. Basm, 1998
[14] J.M Stellman ve S.M. Dawn: Work is dangerous to your health (almak Salnz in
Tehlikelidir), New York, Random House 1973

64

JAPONYA'DA KOBE DEPREM SONRASINDA GAZ TESSATLARININ YENDEN

DEVREYE ALINMASINDA GAZ DEDEKTRLERNN KULLANIMININ NEM
VE COSMOS GAZ DEDEKTRLER
Aysun Kanat
Kimya Mhendisi / NOVEL D Ticaret ve Pazarlama Ltd. ti.

Bu inceleme sunuunda Trkiye ve Japonya arasnda ortak kader gibi duran deprem olgusu ve ortak olmayan
gvenlik anlay ve zel olarak gaz dedektrlerinin kullanm yaygnl, nemine ilikin bak alan, KOBE
depremi ve deprem sonrasnda yaanan tecrbeler ve gaz tesisatlarnn devreye aln konu edilmitir.

1. Giri
1995 ylnda meydana gelen KOBE depremi, Japonya'nn 1923' te 142 bin kiinin hayatm
kaybettii depremden sonraki en byk deprem felaketidir. 17 Austos 1999'da Marmara
blgesinde meydana gelen deprem, genel olarak bir deprem lkesi olarak bilinen Japonya'nn
bu konuya gsterdii hassasiyetin sonucu olarak Trkiye'ye ynelik ilgi ve destek
faaliyetlerini arttrmtr. Trkiye'nin de genel olarak dnyadaki dier depremlerden ve zel
olarak Japonya'daki depremlere ilgisini arttrmasn ve gereken ders ve bilgi birikimleri
aktarmasn diliyor ve bekliyoruz.
Aada KOBE depremi ile ilgili ok genel bilgiler verilmekle beraber, zellikle gaz
sektrne eitli uyar ve izleme sistemleri temin eden, teknolojisini kullanc firmalarla
birlikte reten bir firmann tecrbeleri asndan konuya baklacaktr.

2. Kobe Depremi ve Etkileri

17 Ocak 1995 tarihinde sabah 5.46 da Japonya'nn Awaji Adas'nm kuzey kesiminde yerin 16
km altnda Richter leine gre 7.2 byklnde meydana gelen ve 20 saniye sren
depremde blgede 5.470 kii hayatn kaybetmi ve 33.000 kii yaralanmtr. Kobe Depremi
diye bilinen bu deprem 1 Eyll 1923' te meydana gelen ve 142.807 kiinin lmyle
sonulanan Great Konto Depremi'nden sonraki en byk felakettir. Kobe Depremi'nde
lmlerin ou bina kmesi, yada depremden hemen sonra ortaya kan yangnlardan
kaynaklanmtr.
Depremin Kobe Blgesi'ndeki etkileri :
Depremin kurbanlar
5.740 l
33.000 Yaral
lenlerin % 58 i 60 ya ve zeridir
Birok insan deprem sonras kan yangnlar veya ken evler yznden meydana
gelmitir. (%73 havaszlktan yada ezilerek lmtr.)

65

Deprem sonras kan yangnlarn binalar zerindeki etkileri

6.965 bina tamamen
80 bina yaryarya
270 bina ksmen yanmtr.
71 binada da kk yangnlar kmtr.
Toplam yanan alan : 819.108 m2 dir.
Toplam kan yangn says : 175 tir. (54 yangn depremden hemen sonra ayn anda
balamtr)
Trafikte ortaya kan sorunlar;

Hanshin Otoyolu' nun 3. Ve 5. Ksm alttaki yolun zerine kmtr.

ken binalar, atlaklar ve yer kaymalar yznden trafik durmutur.
Demir yollar byk oranda hasar grmtr.
Liman blgesindeki ana yollar kapanmtr.
Kobe limanlar ticarete kapanmtr.

Verilen hizmetlerde ortaya kan aksaklklar;

Enerji
Telefon
Su
Gaz

: ehir genelinde kesilmitir.

: % 25 hizmet verilememitir.
: Hemen hemen ehir genelinde verilememitir.
: % 80 kesilmitir.

Kobe Depremi'nin endstriye olan etkileri;

1. Byk lekli iletmeler : Kobe'deki birok fabrika ve retim zinciri zarar grmtr.
2. Kk ve orta lekli iletmeler : Fabrikalarm % 80 i hasar grmtr.
3. Pazarlar ve maaza zincirleri : Kobe'nin alveri alanlarnn 1/3 ve pazarlarn yarya
yakn byk oranda zarar grmtr.
4. Turizm sektr olumsuz ynde etkilenmitir.
5. Tarm ve balklk : Balk teknelerinin iskeleleri, iftlikler ve tarmsal faliyetler zarar
grmtr.
Dier Etkiler;
Yukarda belirtilen etkiler yannda, ehir halk ayrca byk lde dolayl etkilere maruz
kalmtr. Uzun sreli olarak barnaklarda yaamak zorunda kalan, zellikle ocuklar bata
olmak zere sakat ve yal insanlar psikolojik olarak ciddi boyutlarda zarar grmlerdir.
Okullardaki eitim saati azalm, okullar geici barnma yeri olarak kullanlmtr. nsanlarn
yaamlar aksayan hizmetler ve elverisiz trafik koullar yznden zorlam, isizlik oran
depremden sonra iddetle artmtr.
Yerel endstri olarak, Kobe'nin retimi, blgedeki birok firmann operasyonlarn dier
blgelere kaydrmalar ve retim miktarlarn bu blgede nemli oranda azaltmalar sebebiyle
azalmtr. Birok gemi ykn Kobe Liman'ndaki hasar sebebiyle dier limanlara
boaltmtr. Otoyolda meydana gelen hasar sadece Kobe'nin deil aym zamanda tm
Japonya'nn ekonomisini olumsuz ynde etkilemitir.

66

Byk hacimlerdeki enkaz ok eitli evre sorunlarna yol amtr.

Depremde can kayb byk oranda ortaya kan yangnlar sonucunda ortaya kmtr.
Meydana gelen yangnlar byk lde elektrik ksa devrelerinin kvlcma sebep olduu gaz
kaaklarna baldr. Raporlara gre Hyogo Blgesi'nde yars depremden sonra 24 saat iinde
balamak suretiyle 164 ayr yangn kmtr.
3. New COSMOS (Japon) Firmas ve Japon Gaz Endstrisindeki Yeri
eitli gazlarn, rnein doal gaz ve LPG'nin kullanm gnmzde olduka yaygndr. Bu
gazlar ekonomiklii ve kullanm kolayl sayesinde her geen gn hayatmzn bir paras
olmaktadr. Doru kullanldnda bu gazlar gvenlidir, aksi taktirde kullanclar iin
potansiyel tehlike haline gelir. Gaz kaaklar meydana geldiinde, bu gazlarn birikimi,
zehirleme, yanma ve patlama tehlikesi oluturur. Gaz Dedektrleri ve Alarm Sistemleri,
kullanclar gaz kaaklarnn tehlikelerinden korumak iin dizayn edilmitir. Gaz Dedektr ve
Alarm Sistemleri Japonya'da olduka geni bir kullanma sahiptir. Japon Standartlar, Gaz
Dedektr ve Alarm Sistemlerinin kullanmn zorunlu klmaktadr. lkemizde ise 'olmazsa
olmaz' yerlerde dahi ok kstl kullanlmaktadr ki; bu ihmalin insammza ve sanayimize
bedelinin ar olmamasn dileriz.
COSMOS, Japonya'da 1960'da kendi gelitirdii teknoloji ile gaz sensr retimine
balamtr ve 30 milyon adetten fazla satarak u anda Japonya'nn en byk gaz dedektr ve
alarm cihaz reticisidir. Yaklak 400 alan ve bunun % 30'unun AR-GE iin almas ile
aadaki konularda uzman konumdadr :

Endstriyel kullanm iin Gaz Dedektr/Alarm Cihazlar

Elde Tanabilir Gaz Dedektrleri
Ev tipi Gaz Alarm Cihazlar

Bamsz bir teknolojik yaynn yapt tespitlere gre Japonya'da en byk 10 gaz irketine
satlan cihazlarn yaklak %94.5 i COSMOS tarafndan salanmtr. ( Baknz Ek I) Bu
sonu artc deildir nk bu cihazlarn ounluu talebi yapan byk gaz irketleri ile
beraber gelitirilmitir. Sonu olarak bu olgu COSMOS Cihazlarndaki bir temel prensibi
vurgulamaktadr : Gvenilirlik ve kullanm kolayl...
COSMOS, halen 500 civarnda ticari ruhsat (patent, ticari marka, vb) elinde
bulundurmaktadr. Otuzdan fazla teknik organizasyona yedir, onlarca teknik literatr
COSMOS aratrma merkezinden dnya teknik literatrne sunulmutur. COSMOS,
ISO 9001 belgesini de alarak teknolojisini belirli standartlara oturtmutur.
4. Kobe Depremi ve COSMOS Gaz Dedektrleri
1995 ylnda Kobe ve Osaka ehirlerini etkileyen byk deprem neticesinde 5000 den fazla
insan hayatn kaybetmitir. Enkaz kaldrma ilemleri srasnda yaplan almalarda,
lmlerin yarsndan fazlasnn deprem sonucu meydana gelen gaz kaaklarnn oluturduu
yangn ve patlamalardan kaynakland grlmtr. te bu talihsiz felaketin ardndan btn
Japon gaz irketleri gibi, Osaka Metropolitan Gas Company (OMG) irketi de birok
tecrbeler kazanmtr. Ayrca ehre gaz verme ilemleri srasnda benzer sorunlar
yaanmamas iin ok youn almalara girmilerdir. Aada OMG' nin deprem sonrasnda

67

ehre gaz verme ilemleri srasnda yapm olduu almalar ile ilgili birka nemli nokta
bilgilerinize sunulmutur.
OMG deprem srasnda gaz gnderme ilemini annda kesmitir ve tekrar gaz verme ilemine
2 ay sonra balamtr, bu sre iersinde 5 milyon binann tesisatlar gzden geirilmitir. Bu
ilemin salkl yaplabilmesi iin gvenilir ve kolay kullanm zelliine sahip cihazlarn
kullanlmasnn gereklilii aikardr. OMG'de bu sebeplerden dolay dier Japon gaz irketleri
gibi bu konuda da COSMOS Gaz Dedektrlerini kullanmlardr. Aadaki listede COSMOS
Gaz Dedektrlerinden XP-702S,XP-707 ve XP-304 JJ modellerinin, deprem ncesi ve hemen
sonras OMG' nin sahip olduu miktarlar verilmitir.

Model
XP- 304II
XP-702S
XP-707

Deprem ncesi
1.000
2.000
250

Deprem sonras sipari

50
1.200
100

Toplam
1.050
3.200
350

Bu modellerden birincisi ile tespit edilen metanm, yeralt gazndan m yoksa boru tesisatndan
oluan bir kaaktan m geldiinin ayrm yaplabilmektedir.
kinci model, 5 ayr lkede patent alm bir modeldir ve esas olarak dahili tesisatlarnn gaz
kaaklarna test edilmesi srasnda hem tesisat hem de kaan yerini belirlemek amacyla
kullanlmaktadr. Kullanm olduka basit olan bu hafif cihaz (yaklak 700 g) sayesinde, gaz
verilen bir tesisatn gvenilirlii sabun kp testinden daha kolay ve gvenli olarak tesbit
edilebilmektedir. (Sabun kp testi ile tespit edilen minimum debi 1.3x10 ~l cmVsn iken bu
cihaz ile 3.3x10"5 atmcmVsn debilerdeki ok kk kaaklar dahi tespit edilebilmektedir.) Bu
sonu COSMOS'un sensr teknolojisine yapt yatrmn ve gaz datm firmalar ile
oluturduu verimli ibirliinin meyvesidir.
nc model ise (XP - 707 A), yine gaz firmalarndan gelen talep ile birlikte gelien bir
modeldir ve toprakalt borularndan gaz kaaklarnn tespiti amacyla gelitirilmitir.
Esas olarak ikinci ve nc modeller, alev iyonizasyon yntemi (FDD) prensibi ile alan,
gvenilir alma prensipleri yannda, yksek iletme maliyetleri ve bakm maliyetleri ile
eitli iletme zorluklar olan cihazlarn alternatifleri olarak gelitirilmitir. letme maliyetleri
sadece kalem pil ve bir yldan uzun srelerde deien sensrleridir. Cihazlarda kullanlan
sensr teknolojisinin detaylarna bu bildiri erevesinde girilmemitir.
Bunlarn yannda, yine gaz firmalarnn kullanld deiik modeller de bulunmaktadr, fakat
yukardaki modeller zellikle deprem sonras almalarda youn olarak kullanlmtr.
Yukarda Ek F de 1994 ylnda Japonya'nn en byk 10 gaz irketinin 1994 yl itibariyle gaz
cihazlar envanteri grlmektedir.
Trkiye'deki gaz irketlerinin ellerindeki cihaz saylarn kabaca bilen bizler, bu rakamlar
deerlendirirken aadaki hususlar da not etmeliyiz ;
1. Bu gaz irketlerinin ou dnya leinde dev gaz datm irketleridir ve operasyon
alanlar, hem gaz eitleri hem de hizmet eitleri asndan lkemizdeki irketler yannda

68

olduka byktr. Deprem ehri Kobe'nin gaz irketi OSAKAGAS halen 5.9 milyon
aboneye hizmet vermektedir.
2. Bu irketler, kurulu yllarnn eskilii ve edindikleri tecrbeler asndan da lkemizdeki
gaz datm irketlerine greceli stnlklere sahiptir.
3. Gaz datm irketlerinin hem alma detaylar, hem de gvenlie ynelik standartlar
Japonya'da ok sk olarak kurallara ve ynetmeliklere balanmtr. rnein, evlerde
bulunan gaz kullanan cihazlarn ve tesisatlarn periyodik kontrolleri zorunludur.
Yukardaki temel farklar, sonu olarak, gvenlik/emniyet tedbirlerine verilen nemin ve bu
bilincin toplum katnda yaygn olarak yerlemesi ile, bahsedilen cetvelde kullanlan cihaz
envanterlerine de yansmaktadr.
Yakn zamanda, yine Japonya'da yaanan nkleer kazann ardndan yaplan onca detayl
aratrmaya ramen, yaplanlarn yetersiz kaldna dair toplumdan gelen tepkinin varl,
gelimi toplumlarda bu bilincin etkisini gsteren bir rnektir.
Ksaca, kendileri tarafndan da kabul edilecei gibi, varolan artlarda dahi, gaz datm
irketlerimizin ellerindeki cihazlar maalesef yeterli deildir. Deprem gibi bir felaket
sonrasndaki artlar dnldnde ise, bu envanterin, bu artlarn da gz nnde tutularak
olutumlmasmdaki gereklilik ve acillik ortaya kmaktadr. Son deprem felaketinin youn gaz
datmnn yapld blgeleri ciddi olarak etkilememi olmas bir anstr, fakat bu ansn her
zaman toplumumuzla beraber olamayacam dnmek zorundayz.
Yukarda bahsedilenler, genel olarak deprem sonras gaz tesisatlarnn devreye alnmas veya
deprem sonras gaz kaaklarnn sratle tespit edilerek olas felaket risklerinin ortadan
kaldrlmas ynndeki tedbirlerle ilgilidir.
te yandan, iyerlerinde ve evlerde kullanlan yanc gazlar her zaman potansiyel bir risk
tamaktadr, bununla beraber bu riski konjrol etmek ve izlemek mmkndr. yerlerinde bu
riskin bir yere kadar izlenebildiini dnmek istiyoruz. Halbuki, evlerde, genel olarak
bakldnda bu hususun umut verici olmadn biliyoruz. lkemizdeki durumu tartmadan
nce, rneimiz olan Japonya'dan baz tecrbeleri incelemek, konuya daha somut baklmasn
salayacaktr. Ek W de grld gibi Japonya'daki evlerde kullanlan LPG dedektrlerinin
says arttka meydana gelen kazalar ters orantl olarak azalmtr ve halen evlerin
% 99.1 'inde gaz dedektr bulunmaktadr. te yandan benzer ters iliki doal gaz iinde
mevcuttur, halen doal gaz kullanlan evlerin yaklak % 40'nda dedektr vardr ki bunun
nedeni, balangta gaz dedektr kullanmadan dnlen bir takm tedbirlerin netice
vermemesi ve sonu olarak bu uygulamalarda gaz dedektr kullanmna ge balanm
olmasdr.
Gnmzde CO dedektrnn de Japonya'da evlerde kullanm zorunlu hale gelmitir ki bu
durum toplum bilincindeki ivmenin sonucudur.
lkemizde ise, evlerde gaz dedektrlerinin kullanmna ynelik bilin maalesef yeterli
deildir ve yasalar asndan bir zorunluluk da henz yoktur. Yazktr ki, gaz dedektr
denilince bir 'yalanc oban' hatrlanmaktadr ve sigara dumanndan dahi alarm veren
cihazlarn pazarda yer almas ile bu bilin ters ynlendirilmi durumdadr. Oluturulmu ve
oluturulacak standarlarnn, cihazn hedef gaz seim karakterine de (selektivite) atfta
bulunmas gerekmektedir.

69

4. Sonu
Son yaadmz Marmara Depremi'nin yaatt aclarn bir bedeli olarak, toplum
bilincimizde olumluya giden baz oluumlar bekliyoruz.
Deprem riskini srekli yaayan bir lke olarak Japonya da, insan hayat ve genel olarak tm
gvenlik kavramlarna verilen byk nem ve hassasiyete ramen, zaman zaman benzer
aclar yaamakta, fakat her felaketten ders karmay bilerek, ayn hatalar tekrarlamamak
basiretini gstermektedir.
Japonya ile uzun yllar ticari ibirlii halinde olan bir firma olarak eminiz ki, Japonya'da ilgili
kurumlar oktan Marmara Depremi ile ilgili detayl incelemeyi balatmlar ve bu tecrbeyi
de akl/tedbir daarcklarna katmlardr. Benzeri yaklam lkemizde de grmek istiyoruz.
Bu inceleme yazsnn esas konusu olan deprem sonras gaz tesisatlarnn devreye
alnmasndaki tecrbelerin, yaanma ihtimali olan dier felaketler iin daha hazrlkl ve
tedbirli olmamz gerektirdiini ve Japonlarn bu felaketi izlerken edindikleri amacm bizlerin
de dier lkelerin yaadklar tecrbelerden faydalanmay hatrlatmasn umut ediyoruz.

Kaynaklar
[1]
[2]

Introduction to COSMOS Gas Sensors, New COSMOS Electric Co, Ltd, 1981 Japan
The Great Hanshin - Awaki Earthquake Statistics,August' 1, 1999 Version, JETRO

70

TNEL KALIP SSTEM LE KONUT YAPIMI SIRASINDA OLUAN

KAZALAR VE NLEMLER
n.Mh. Cafer TATAN
Alsim ALARKO Ataehir Messesesi Kalite ve Gvenlik efi

lkemizde 70'li yllarn sonu, 80'li yllarn banda iyice artan konut a ve oluan pazardan
daha fazla pay alma istei rekabet ortamn iyice zorlatrmt. Bu rekabete dayal i dayal i
aleminde bu gnde hala ayn olan koullar, gittike zorlamakta, koullar belli olan sektrde
i alabilmek, sadece en dk teklifi vermekle deil, byk lde kalitesi yksek birim
maliyeti dk alternatif tekliflere dayanmaktadr. Bu keskin rekabet ortamnda para
kazanabilmek
de
"malzemelerde
ksnt
yapamayacanz,
iilik
kalitesini
dremeyeceiniz" iin byk lde iin hzma bal kalmaktadr. Bu hzda sektrdeki
riskleri de beraberinde getirmektedir.
Tm bu zorlamalar seksenli yllar da lkemize hzl yapm teknolojilerinden olan TNEL
KALIP sisteminin gelmesine neden olmutur. Bu yllarda gerek zorluu ,gerek kstlayc
mimarisi ve gerekse yapm srasndaki risklerinin fazlal nedeni ile batda yava yava bu
sistemi brakma yoluna gidilmekte idi.
Tnel kalp sistemi; yaplarda tayc duvar ve demelerin btn halinde ve tek ilemle
yerinde dkmn salayan bir yapm yntemidir.
Seksenli yllarn banda lkemize gelen bu sistemin teknolojisine adaptasyon olduka g
olmutur. Genel problem olan ve ounlukla inaat sektrndeki i gcn oluturan kesimin
krsal kesimden gelen, belli bir eitimden geirilmemi insan gc tarafndan oluturulmas
bu zorlua neden olmutur. Fakat ne yazktr ki teknoloji retilirken gerekli gvenlik
nlemleri eitimi ihmal edilmitir. Devletimizin bu konudaki yaptrm gc hepimiz
tarafndan da bilindii gibi, yetersiz kalm, ayn zamanda gnmz artlarna ve teknolojik
gelimelere de ayak uyduramamtr. Bu konudaki tzklerin ve yasalarn yetersizlii
gnmzde her konumada gndeme gelmekte ve tartlmaktadr. Bu konuda alma
Bakanlnca balatlan almalar taktirle karlamakla beraber sivil toplum kurulularyla
kopuk gerekletirilmeye allan bu almalarn pek verimli olaca kanaatinde de deilim.
Tnel kalp sistemindeki kaza orannn fazlal ve zellikle lml kazalarn fazlal bu
sektrdeki gvenlik nlemleri ve bunun iin verilecek eitimlerin nemini olduka
artrmaktadr. Biraz sonra bahsedeceim baz kaza olaylar da bu konunun ne kadar nemli
olduunu gsterecei kanaatindeyim.
Uzunca bir sredir ki yaklak 12 sene bir fiil tnel kalpla yaplan konut ilerinde
sorumlu,antiye ve ksm eflikleri,gvenlik eflii gibi eitli kademelerde alrken bir ok
olayla karlatm veya sektrde dier antiyelerde olan olaylardan bilgi sahibi oldum.
Birazdan bahsedeceim bu olaylar son derece dndrc ayn zamanda bu konudaki
yetersizlii ve eitimsizliin getirdii tehlikeleri gstermesi asmdan ilgin bulacanz
dnmekteyim.
Yapm olduum gzlemlerde bu kazalardaki nedenlerin
% 50 sinin alanlarn
eitimsizliinden, kaderciliinden ve dikkatsizliinden, % 40 i sahiplerinin gvenlik ilerine
ve nlemlerine yeterince nem vermeyiinden ki; bence bir kazann zellikle lml bir
kazann kendilerine neye mal olduunun henz bilincine varmaylarndan kaynaklanmakta.
71

% 10 da zellikle tnel kalp uygulama projeleri oluturulurken i gvenlii asndan

yeterince irdelenip o ekilde proje yaplmayndan kaynaklanmakta.
Tnel kalpla imalat yapan ve henz istenen dzeye erimemekle beraber gvenlik
nlemlerini almak iin aba gsteren bir antiye de bir yl iinde yaplan gzlemde 28 i
kazas olduu gzlenmi. Bu yl ierisinde 1 lml kaza olmutur. 500 kiinin pik noktada
alt bu antiyede kazalarn ounluu yksekten dme ( % 14 ) malzeme dmesi ( %
11 ) ve dierleri arpma, grme bozukluklar , bir ey batmas eklinde olmutur. Gvenlik
nlemleri alnmayan antiyelerde bu oranlar katlar eklinde artmaktadr. SSK verilerine gre
lkemizde 1997 ylnda (518,825) i alm ve (13,9919) kaza olmutur. naat i kolu i
kazas oran:
13991 x 100
518825

= % 2 dir. Bu antiyemizde ise 28 x 100 = % 5,6 olmutur. Bu bilgileri

500

destekleyen kaza arlk oranlarna bakarsak:

Trkiye = 388.423 x 10,000,000
(inaati kolu )
518,825 x 300 x 8

=311

antiyemizde 863 x 10,000.000 =7191

500 x 300 x 8

Trkiye geneline gre oranlarn ykseklii dikkatinizi ekmitir umarm. Ayrca 1 lml
vakamz ile fatalite oranna bakarsak :
Fatalite oran : 1x100 = % 20 Bu oran Trkiye genelinde ise % 008 dir.
500
Ve bu antiyede bir yl iinde bu kazalarn antiyeye maliyeti (lml olay hari ) yaklak
700 milyon mertebelerinde olmutur.
Elbette ki yukardaki veriler Trkiye geneli iin bir veri tekil etmemektedir sadece bir fikir
vermektedir. Fakat uzun sredir antiyelerde ve tnel kalpta alan birisi olarak bu oranlarn
daha yksek olduunu syleye bilirim.
yle ki; aada bahsedeceim olaylar sadece sizlere rnek iin seilmi 3-4 antiyedeki
olaylardan bazlar. Bunlar dinleyince sanrm sizlerde benim gibi olayn nedenli itti ve
ihmale getirilemeyeceini ve biran nce gerekli nlemlerin alnmas gerektii fikrini
paylaacaksnz.
antiye efi olarak bulunduum bir antiyemde ki; o tarihlerde gvenlik nlemlerine ynelik
yneticiler olarak hibir eitim almadmz gibi ok kstl bilgilere sahiptik, bizler bu
durumdayken alan iinin' bilgi dzeyini sizler tahmin edersiniz sanyorum. Tnel kalp
elemanlarndan yerde temizlik ve kalp yalama ilerini yapan bir arkada, d cephe tnel
kalbnda bulunan beton iskelesini temizlemek iin zerine kyor,zaten dengesiz olan bu
kalptan dierine gemek isterken oysaki aa inip yle gemesi gerek bu srada
devrilen kalp altnda kalarak yaamn yitirmitir.
Bir dier olayda d cephe perdesinde bulunan stteki tayrot delii yerini emniyet kemersiz,
bir eliyle kendini, dier eliyle makas tutarak hasr elii kesmeye alan bir arkadamz
dengesini yitirince d cephe iskele korkuluunun da olmay nedeni ile 5 kat aaya temel
demirleri zerine dt, mucize eseri yaama dnd fakat alamaz durumda.
Bir baka antiyede alan tnel kalp elemanlarndan birisi perde aim elemann yerletirip
yan vidalarn skarken anahtarn kurtulmas sonucu dengesini yitirmi, bu mahalde ki iskele
aralarnn da balantsz olmas nedeni ile aaya derek yaamn yitirmitir.

72

Bir baka olayda d kalp iskelesine an arlk konulmu bu durumda iken ayrca darya
bakmaya kan elemanlardan 5'ide ayn iskeleye kmlar tabi bu arla dayanamayan
iskelenin krlmas nedeni ile hepsi aaya dm bu olayda bir elemann lm,bir
elemann maluliyeti ve dierlerinin ar yaralanmasna neden olmutur. Bu olayda bilgisizlik
ve dikkatsizliin neye mal olacan aka grmekteyiz.
Bu tr rnekleri istemesek de artrmak mmkn. rnein bir baka antiyede tnel kalb
kartmaya alan elemanlar, kaldrma aparatn tnel kalba balamlar sonra ayn iskele
zerinde dururken vince talimat verilmi kaldrlmaya allmtr. Tam bu srada kaldrma
elemannn mili kopmu kalp, iilerinde bulunduu iskeleye arpm , krlan iskele
stndeki elemanlar ve kalpla birlikte aaya dmlerdir. Bu olayda da bir ok iinin
ar yaralanmasna neden olmutur.
Bir dier olayda kalptan normal ini merdiveni yerine aln elemanndan inmeye alan bir
eleman tutmu olduu kancann yerinden kmas nedeni ile aaya dm ve uzunca bir
sre alamaz hale gelmitir.
lgin ve kiisel koruyucularn nemini gsteren bir dier olay. Kalp karma srasnda tnel
kalp rzgarn etkisiyle dnmeye balam perde alnna arpan kalp burann kopmasna neden
olmu kopan beton paras iskele arpnca sram ve iki kat aada bulunan temizlik
elemann kafasna arparak hayatn yitirmesine neden olmutur. Oysaki bir baret belki de bir
hayat kurtaracakt.
Rzgarl havalarda kalp iiliinin ne kadar tehlikeli olduunu gsteren bir dier olay. Fazla
rzgarl bir havada kalp skm srasnda tam kalp kaldrlrken rzgarn etkisiyle dnmeye
balam bu srada tutmaya alan vinci de beraberinde srkleyerek skm yaplan bina
zerine vinle birlikte dm ve bir iinin lm birka iinin ar yaralanmasna neden
olmutur.
Eitimsizlik ve dikkatsizliin neye mal olduunu gsteren anlatacam iki rnek olaydan ilki
yle olmutur. K aylarnda betonun gerekli mukavemete ulamas iin kr uygulamas
yaplmaktadr. Bu uygulama kalp n yznn branda ile kapatlarak ieride LPG tplerle
alan zel ocaklarn yaklmas sureti ile yaplmaktadr. Bu uygulama srasnda ska
karlalan olay alanlarn bu mahallere girerek snmaya almalardr. Yine bir antiyede
gece almas srasnda bu ii yapan 5 eleman snmak iin ieriye girmiler yorgunluun ve
scan etkisi ile uykuya dalan elemanlar zehirlenmilerdir. Dier olay binada p bacas
montaj srasnda yaanmtr. Bacalar genellikle 5 mt lik aspest boru ile ve zel olarak
braklan yerlerine yukardan aaya indirmek sureti ile yaplmaktadr. Bir montaj srasnda
bacalarn birbirine geirilmesinde problem olunca oturmayan bacay yukar ektirirken bir
arkada dier bacann zerine kmak sureti ile bilezii oturmaya ahm tam bu sr,
balant yerinden kurtulan dier baca zerine dm ve arkadan lmne neden olmutur.
Tm bu olaylarn yan sra kalptaki kiisel koruyucu malzemelerin kullanlmamas nedeni ile
oluan ba arpmalar, eitli yaralanmalar , gz kaynak almas nedeni ile gz bozukluklar
v.b olaylar her gn yaanmaktadr.
Ayrca kalptan ve katlar arasndan inii salayan merdivenlerin usulne uygun olmaynn
yarat kazalardan, zellikle gece almalarnda yetersiz aydnlatmann yarat kazalar
nedeni ile oluan ar, hafif ve hatta lml vakalardan bahsetmek mmkn.

73

Tm yukarda bahsetmi olduum vakalar; Tnel kalp sisteminde alnmas gerekli gvenlik
nlemlerinin ve mutlaka alan personelin eitiminin gerekliliini ortaya koyduunu
sanyorum.
Burada sizlere tnel kalp sisteminde proje almas aamasndan balayarak kurumuna ve
skme aamasna kadar ki safhalarda i sal ve gvenlii asndan nelerin yaplmas
gerektiini yaplmad takdirde ne gibi kazalara neden olacan anlatmaya alacam.
1. Tnel kalp uygulama projesi aamasnda dikkat edilecek hususlar :

Genellikle tnel kalp imalat firmalar tarafndan hazrlanr. Bu aamada en ok

dikkatten kaan husus iskelelerde ke geileri, girintiler ve iskele aralklardr. Bu
aamada mutlak surette gvenlik elemanlarnn proje departman ile ortak alma yrtp
bu tr kritik noktalarn zmlerinin retilmesini salamaldr. Aksi takdirde kalaslarla
veya buna benzer malzemelerle yaplan iskeleler aras geiler lmle neticelenen
kazalara neden olmaktadr. skeleler aras boluklar ayak krlmalarna neden olmaktadr.

2. Montaj aamasnda dikkat edilecek hususlar:

Tnel kalpta mutlaka uzman ekipler altrlmal baka hi kimse kalba

kartlmamaldr.
skele kattaki yerine alnmadan nce iyice kontrol edilmeli gergi balant kelebekleri, n
korkuluklar ve yan krikolar iyice kontrol edilmeli, ayrca zerinde malzeme olmamasna
dikkat edilmeli.
Kaldrlrken terazisinde ve yan balant kulaklarndan kaldrlmal.
skeleler yerine konulurken alt yastk noktasn oluturan yerdeki ters ( u) nun ierisine
10x10 dan en az 1 mt uzunlukta ahap konulmal ve bu ahabn deme zerine iyice
oturmas salanmal.
skele yanlarnda bulunan sktrma, krikolar tam anlam ile yan perdelere basacak
ekilde sklmal.
n kor'aluk alar yeterince salam ve gergin olmal. En nemli hususlardan birisi kurum
srasnda bu korkuluklar dik konuma getirilmelidir.
D iskelelerde mutlaka srt korkuluklar takl olmaldr.
ki iskele arasnda en ok 20 cm olmaldr.
En son iskelelerin d kenarnda mutlaka seyyar korkuluklar olmaldr.
skeleler mutlaka birbirine geie olanak verecek ekilde oluturulmaldr.
En nemli hususlardan biriside iskele platformlar yalardan arndrlm olmal.
Tnel kalp yerine alnrken ve skm srasnda kullanlan aparat vmutlaka 1000x500
ebatlarnda byk kaldrma geni olmaldr.
Kaldrma aparat tnele balanrken kelebek somunun iyice skldndan emin olunmal.
Kesinlikle boluk braklmamal.
Bu aamadan sonra mutlaka bir iareti nezaretinde tnel kalp kaldrlmal. Kaldrlrken
altnda grevliden baka hi kimse bulunmamal. Ayrca zerinde kaldrlma srasnda
debilecek eyalar bulunmamaldr. Etraf kontrol edilip hi kimsenin olmadndan emin
olunduktan sonra kaldrlmal.
Kaldrma aparat srekli kontrol edilmeli en kk bir atlama grldnde veya 250
kullanmdan ( yaklak 3 ay ) sonra mutlaka deitirilmeli.
zellikle tnel kalb hzl bir vaziyette evirecek kadar etkili olan rzgarl havalarda
alma derhal kesilmelidir.
Tnel kalptan ini ve klarda, d cephe iskelelerine ini ve klarda zel olarak
yaplan kalp zerine montajl merdivenler kullanlmaldr.

74

Gece almalarnda mutlaka boluklar ve tam olarak kalp zeri grlecek ekilde
aydnlatma salanmaldr.

3. Tnel kalp stma ilemi srasnda dikkat edilecek hususlar:

4.

Istma ocaklar tp balantlar mutlaka mekanik ve kimyasal etkilere yksek dayanml

krmz renkli hortumlarla yaplmal.
Hortum tp balants ncesi mutlaka alev geri dn ventili bulundurulmal.
Gaz kaaklar testleri sabunlu su veya kpkle yaplmaldr.
Tp ve ocak balantlarnda mutlaka kelepe kullanlmaldr.
Dili balantlarnda teflon bant kullanlmaldr.
Pilot musluklar mutlaka kullanlmaldr.
Tpler dik konumda tutulmal ve istiflenmelidir.
Yakmak iin gerekli kontroller ( yukardaki hususlar ) yaplmal ve tpler tnel dnda
kalacak ekilde yerletirilip yakma ilemi yaplmaldr.
Istma srasnda en ok yaplan yanllarn banda ocaklar ieride yanarken ve tnel
perdeleri kapal iken bir ok ii tarafndan ieriye girerek snmaya allmakta. Bu
durumda birok zehirlenme olayna neden olmaktadr.
Gaz alevleri ak renkte olmal enjektr zerindeki hava ayar ykl ile ayar
yaplmaldr.
Istma sresince bir grevli tarafndan srekli ocaklar kontrol edilmeli ve snen ocaklarn
derhal gaz kesilmeli.
Skm ncesi en az 1 saat nceden perdeler alarak havalandrma yaplmal.
Tnel Kalp skm srasnda alnacak nlemler :
ncelikli olarak tnel kalplarn konulaca alann mutlaka dzgn ve zeminin salam
olmas salanmal. Birok lml kaza engebeli ve salam olmayan mahalde yaplan
kalp stoklar srasmda olmutur.
Kalp skmleri yetkilinin kontrolnde, yaplmal ve mutlaka vini ile irtibat salayan
iareti bulundurulmal.
Kalp ayarl dikmelerin tamam mutlaka almal ve tekerleklerin zemin ile irtibat
salanmal
Kalp srmnden nce iskeleler kontrol edilerek zerlerindeki malzemelerden
arndrlmal.
n korkuluklar yatay konuma getirilmeli, alarn zerinde hibir malzeme olmamaldr.
Kalp yeterince ne srldkten sonra ( kaldrma aparat montajna el verecek miktarda
dar kartlr ) aparat kontroll taklmal ve iinde, stnde ve altnda hi kimsenin
bulunmadndan emin olunduktan sonra iaretinin komutuyla alnmaldr.
Tnel kalp kaldrlmas ve kattan alnmas srasnda zerinde hi kimse bulunmamaldr.
Konulduu yerde dikmelerin yere tam oturduundan ve kalbn dik konumda bulduundan
emin olunmaldr.
Tnel kalp temizlii ve yalamas srasnda kesinlikle zerine klmamaldr

Tm yukarda sz konusu edilen hususlar bu gne kadar yaplan tnel kalp almalar
srasnda gzlenen ve yaplmamalar nedeni ile bir ounda lmle neticelenen kazalarn
olumas neticesi kan sonulardr.

75

76

 KAZALARININ MALYET
Oktay TAN *
MESKA Vakf Bakan
Meydana gelen i kazalar sonucu yaralanmalarn,
sakatlanmalarn veya lmlerin
iletmelerin verimliliini ters ynde etkiledii bu gn gelimi lkelerde yaplan
aratrmalarla artk kantlanmtr. yle ki, kaza kk bir yaralanma veya sakatlanma ile
sonulansa bile bu olayn, iinin alt yerde bulunan dier iilerinin de i glerinde
verim dklne neden olmaktadr. Kukusuz, kaza olaynda yaralanma veya sakatlanma
varsa genellikle tedaviyi gerektirir tbbi mdehale mevcuttur. Sonra, mevcut yasalar gerei
formlarn doldurulmas gerekir. * Ayrca, dier ilemler de tamamlanr. te bu tr ilemler ve
bunlara benzer iler, kazann maliyeti ierinde yer almaktadr. Bu durumda, iletmelerdeki
risk deerlendirme ve st ynetimin kontrol sistemlerinin uygulanmasndaki baarszl
sonucu meydana gelen kazada
yaralanmalara, salk sorunlarna veya malzeme ve
ekipmanlann hasarna dolaysyla, retim kaybna veya bakm maliyetinin artmasna ve hatta
tazminat davalarna varan sonulara neden olabilmektedir.
Bu kazalarn maliyeti, indirekt maliyetleri de dahil bilinebilseydi o iletmede i gvenlii ile
ilgili nlem ve kurallar tereddtsz uygulanrd. 25 sene nce ngiltere Endstri
Konfederasyonu'nun (CBI), Sal ve gvenlii konusunda yaplan Robens
Komisyonu'nda yapt bir aklamada; "irket baznda, i kazalar ve meslek hastalklarnn
dourduu maliyetleri derhal ve basit bir ekilde lebilecek bir forml gelitirebilmi
olmas halinde i kazalarnn ve bunun sonucunda meydana gelen yaralanmalarn,
sakatlanmalarn ve lmlerin azaltlmasnda ok nemli bir katk olaca" belirtilmitir.
Nitekim, yaptrma sahip bir birim olan ngiltere Sal ve Gvenlii Kurulu (HSE)
yllarca i sal ve gvenlii ile karllk arasnda bir balant olduunu savunmutur. Bu
gn, zellikle ngiltere'de bu gr savunan endstri kurulularndaki yneticilerin saylar
gittike artmaktadr. 2 O halde, iletmeler bu bilince sahip olmadan kazalar azaltmak veya
kazalarn nne gemek mmkn deildir.
Bundan dolay, i kazalarnn ve alrken oluabilecek hastalklarn azaltabilmek iin bu
konuda kararl ve etkili kurallarn uygulanmasnn yan sra, iletmelerin i sal ve
gvenlii iin btelerinde bu konuda ayracaklar para, gnlk ynetim ak ierisinde i
sal ve gvenlii bilinci ile btnleeceinden nem kazanmaktadr.
Sanayilemi lkelerde i kayplarnn kontrol teorisinde; i kazalar arasndaki ilikiler,
genellikle kaza piramitleri ile gsterilir. Bu piramidin tavanm oluturan lmcl kazalar,
ortasn oluturan lmcl olmayan ancak ar veya hafif yaralanmak kazalar, ve tabann
oluturan iyerindeki tesislere ve ekipmanlarda meydana gelen hasarlar veya kl pay
kurtarlan yaralanmasz kazalar arasndaki ilikiyi gstermek amacyla kullanlmaktadr.
Kazalar dolaysyla meydana gelen zararn bykl, iyerindeki yneticinin tehlikeleri ve
kontrol edilebilecek riskleri nceden tespit edememesi halinde tamamen ansa kalmtr.
rnein, bir i makinasnn bakmszlk veya ani arza nedeniyle szan ve biriken oradan
gemekte olan iinin yaa basmas nedeniyle kayarak dmesi sonucunda, sadece i elbisesi
1

506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu Madde:27'y3 gre "Vizite Kad", 1475 sayl Kanunu'nun Madde:73'e gre "Kaza Bildirimi
formu"
2
Toone B. Bovis Europe Safety Manager "naat kazalar maliyet analizi" konulu konferans notu 4.5.1999

77

kirlenebilecei gibi ban sivri ve sert bir yere arpmasyla yaralanabilir ya da lebilir. Yahut
szan ve biriken ya, herhangi bir nedenle alev alp kk veya byk boyutta yangnn
kmasna neden olabilir. Bu nedenle, kazalar azaltmann en etkin yolu, kazalara neden olan
hususlar kontrol etmek, bir baka deyile nedenlerini ortadan kaldrmaktr. rnei verilen i
makinasmn periyodik bakm ve kontrollarnm yaptrlmas, yan szmamasn ve
birikmemesini dolaysyla herhangi bir kazaya neden olmamasn salayacaktr.
Yukarda sz edilen ngiltere'deki kurulu, (HSE - Health and Safety Executive) nlenebilir
i kazalar nedeniyle oluan kayplarn maliyetini belirlemek ve firmalarn karlaacaklar
kayplarn nedenlerini kontrol edebilmelerini amalayan "Maliyet Metodolojisi"
gelitirmitir.3
Bu amac gerekletirmek iin bu metodoloji " Kazas" tanmm ok geni kapsaml olarak
ele almaktadr. Kazas sonucu yaralanmas, sakatlanmas, lmesi veya kiinin iini
yaparken hastalanmas, binaya, tesise, ekipmanlara veya malzemelere yahut evreye zarar
vermesiyle ilgili kayplar veya i kayb ile sonulanan herhangi bir planlanmam olaylarn
tm, hep i kazas olarak deerlendirilmitir.
HSE daha sonra kaza maliyetlerinin gerek maliyetlerini belirleyebilmek amacyla eitli
endstri alanlarndaki firmalarda meydana gelmi i kazalar zerinde almalara balam,
aylarca sren ve be ayr i kolundaki iletmelerde yaplan almalarda zerinde allan
olaylarn tm, yukarda belirtilen kaza tanmna uygun olarak kayplar belirlenen eie gre
kaydedilmitir. Daha sonra, her kazann maliyeti hesaplanm ve kazalarn nedenlerine gre
kazay nleme nlemleri ile kaza maliyeti arasnda balant olup olmad aratrlmtr.
Be ayr i kolunda yaplan sz edilen bu aratrma yaklak 18 hafta iinde 3626 kaza
incelenerek tamamlanm, bu aratrmaya katlan firmalarn hi birinde aratrma sresince
byk boyutlarda kaza meydana gelmemekle birlikte, bunun yan sra i kaybn artracak
lde sakatlanmalara, davalara ve zel tazminatlara maruz kalnmtr.
almalar
sonucunda elde edilen kaza maliyetleri;

Bu iletmelerin toplam fnansal kaybnn, 87.507 ngiliz Sterlin'i ve bu kazalarda retim

durmas nedeniyle oluan i kaybnn 157.568 Sterlin olduu, toplam kaybn 245.075
Sterlin'e ykseldii tespit edilmitir.
Bu lekteki kayplar, projenin tm sresi zerine uyarlandnda;

naat yapan bir firmann proie bedelininin % 8'ini,

Mandra ilerini yapan bir firmann isletme maliyetinin % 1.4'n,
Nakliyat iini yapan bir firmann karnn % 37'sini,
Petrol arama iini yapan bir firmann potansiyel retiminin % 14.1 'sini,
Salk hizmeti veren bir hastanenin yllk iletme maliyetinin % 5'ini oluturmaktadr.
HSE'nin bu aratrmas, yukarda da belirtildii gibi be ayr i kolunda faaliyet gsteren
4
firmalarda yaplan etdlerden elde edilen bulgular tanmlamaktadr. Bu bulgular, ngiltere
3

The Cost of Accidents at Work, published HSE books (ISBN 07176 134379)

Kazalar ve Meslek Hastalklarnn ngiltere Ekonomisine Maliyetleri; Neil V. Davies ve Paul Teasdale (ISBN 071 76 0666X)

(1994)

78

Endstri Sektrn temsil ettiinden ngiltere asndan arpc olduu gibi, lkemiz
asndan da ilgin olduu iin burada sz etme ihtiyac duyulmutur.
1993/94, 1994/95 ve 1995/96 yllarnda yaplan igc aratrmalarna gre, ngiltere'de her
yl ortalama olarak yaklak 1.1 milyon alann i kazasna uramaktadr. 1990 ylnda 750
bin ii meslek hastalklarndan dolay salk kurulularna ba vurmu, bazlarnn
hastalklar ilerlediklerinden iten ayrlmak zorunda kalmlardr. Tm i kazalar ve meslek
hastalklarndan dolay yaklak 30 milyonun zerinde i gn kayb meydana gelmi ve
dolaysyla ngiltere endstrisine yllk maliyeti yaklak 750 milyon Sterlin'e, iverenlere
maliyeti ise 4 bin Sterlin ile 9 bin Sterlin arasnda mal olmutur. Bu da, iletmenin ticari brt
karnn % 5 - 10'una denk gelmektedir.
A.B.D. Utah i sal ve i gvenlii Dairesi Mdr Jay W. Bagley'in nterrnet'te
yaynlanan bir yazsnda; bu eyaletteki i yerlerinde 1993 ylnda meydana gelen i
kazalarnn A.B.D. ekonomisine 110 milyar US.$dan fazlaya mal olduu , bu tutarn iinde
hastalklarla ve sakatlklarla ilgili harcamalarn yer almad, kazalar nedeniyle harcanan
paralarn firmalarn karlln etkilediinden, yaplan olumlu almalar sonucu, geen drt
yl ierisinde meydana gelen i kazalarnda % 25 azalma grld, nedenlerinin banda,
iverenlerin i sal ve gvenlii programlarnn faydalarna inanp bu programlarn
uygulamasnda kolaylk salamak zere ynetimde yer alan en alttaki usta ba veya
formenden proje yneticisine kadar herkesin bu konuda eitim aldklar, sonu olarak byle
durumda daha az kaza olaca dolaysyla yaplan iin verimliliinin artaca ifade
edilmektedir. Ayrca, ayn yazda, rnein; maliyeti toplam 500 US. $ olan bir i kazasnn
karlnda iveren, 120 metre kare beton dkebileceim veya 20 mikser hazr beton satn
alabileceini, yahut 36 metre uzunluunda iki eritli asfalt yol yapabileceini altn izerek
vurgulanmaktadr.
lkemizde, 1997 ylnda toplam 98.318 i kazas, 1.055 meslek hastal, 4.374 srekli i
gremezlik ve 1.473 lm meydana gelmi, i kazalar ve meslek hastal nedeniyle
1.992.476 i gn kaybolmutur. 506 sayl Kanuna gre, i kazas ve meslek hastal
sonucu srekli i gremezlik geliri balananlar ile i kazas ve meslek hastal sonucu
lenlerin hak sahiplerine balanan gelirler iin yaplan giderler aada (TABLO. 1) de 1996
yl ile karlatrlmal olarak gsterilmitir, toplam 19.834.570.000.000.- TL.'sdr.

TABLO 1.1996 ve 1997 Yllan Kazas ve Meslek Hastal Toplam Giderleri

GDERLER
1996 Yl (Milyon TL) 1997 Yh (Milyon TL)
Tedavi Giderleri
456.549.6
929.879.5
Yol ve Zorun giderler
1.869.6
2.434.5
Geici gremezlik
592.240.7
1.69.233.8
denei
Srekli igremezlik
3.024.613.9
5.622.961.6
denei
lm Hak.Sahipleri Ayl
4.930.799.4
8.454.997.6
1.450.199.8
Sosyal Yardm Zamm
1.459.881.6
Cenaze Giderleri
567.7
5.604.8
Dier giderler
209.722.7
227.314.3
Ynetim Giderleri Hissesi
698.931.5
1.512.712.7
Sigorta Gideri Toplam
11.365.494.9
19.834.570.0
Kaynak: SSK 1997 Yl Faaliyet Raporu, Sayfa 25

79

Sadece kaytlarn yasal mevzuata uygun tuttuunu tespit ettiimiz bir gemi yapm
tersanesinde ve drt byk konut yapm irketinin 8 adet antiyesinde alan toplam 8.250
ii 5 arasnda i kazas geiren iiye Sorgulama Formu ile bilgi toplanarak bir aratrma
yaplmtr. (Bu aratrma 1997 - 98 yllarnda yaplmtr.)
Bu aratrmada, meydana gelen i kazalarna gre doldurulan raporlar ile iyeri salk
biriminde tutulan protokol defteri kaytlarnda 3.000'nin zerinde kaytlar gzden geirilmi,
i kazas geirenler iin dzenlenen 422 adet i kazas raporu ele alnmtr. Bu 422 rapor,
ayr il' deki (stanbul, zmit ve Bursa) konut ve gemi yapm projelerinde yukarda da
belirtildii gibi alan toplam 8.250 ii arasndan derlenmitir.
TABLO 2. kazalarnn iyerine direkt maliyeti
Direkt maliyetin Trleri
Revirde ve hastanede yaplan ilk

Ortalama

Standart
sapma
54.111.513 168.087.660,00

TOPLAM
MALYET
16.991.015.000

yardm ve tedavi ile ilgili iinin

urad i kaybnn maliyeti
Revirde yaplan dier giderler

607.174

92531,14

190.652.700

Revirde lk yardm iin kullanlan tbbi

588.447

867.118,54

184.184.000

verece denen tat gideri

1.202.229

2.910.490,25

377.500.000

verence yplan zel tedavi giderleri

3.833.865

31.561.612,30

1.200.000.000

SSK'ca yaplan giderler

5.183.789

11.261.489,00

1.627.710.000

inin kendisinin yapt gider

228.343

2.850.196,00

71.700.000

inin dedii ulam gideri

137.977

516.214,00

43.325.000

5.566.796

37.964.213,00

1.747.974.000

71.460.133 256.111.524,23

22.434.060.700

malzeme gideri

verence denen zel hastane giderleri

TOPLAM DREKT MALYET

Meydana gelen i kazalarnn toplam direkt maliyeti 22.4 milyar TL.s, her bir kazann
maliyeti ise, 71.460.133 TL.sdr. Bunun U.S. Dolar karl 330.02 $'dr. (Tablo 22' ye
baknz) Bu maliyetin iinde olmas gereken ancak, henz davalar sonulanmayan iki lml
i kazas bulunmaktadr.

Bunlann arasnda Trkiye'nin tek Kalite Belgeli inaat firmas da bulunmaktadr. Bu inaat firmasnn be antiyesinde topllam 3.750 ii
almaktadr. Dier firmann bir byk antiyesinde 1.600 ii, dier nc firmann antiyesinde 400 ii, drdnc firmann bir
antiyesinde ise 1.800 ii almaktadr. Bu inaat firmalarnda toplu knut inaat, kongre ve sergi saray inaat, hava meydan hangar ve
d terminal iskele inaat, kooperatif evleri inaat yaplmaktadr. Tersanede de 400 gross ton'luk kuru yk gemisi yaplmaktadr.

80

TABLO 3. kazalarnn iyerine indirekt maliyeti

indirekt maliyetin Trleri
Dier alanlarn i kaybnn toplam

Ortalama
35.750.543

TOPLAM
Standart
sapma
MALYET
306.361.150 11.225.670.500

maliyeti
Formen ve mhendislerin i kazas

1.577.733

5.581.370

377.500.000

141.719

1.144.606

43.325.000

151.273

2.295.338

44.500.000

60.509

723.521

19.000.000

1.713.375

20.180.946

538.000.000

nedeni ile i kayb maliyeti

Hasarlanan malzeme ve ekipmann
retim kayb maliyeti
Hasarlanan ekipmann maliyeti
Hasarlanan malzeme ve ekipmann
tanmas, onarlmas ve yenilenmesi ile
ilgili giderler
Zarar gren malzemenin ortalama
maliyeti
TOPLAM INDIREKT MALYET

39.395.152 336.286.931 12.247.995.500

Aratrmamzda yer alan 314 i kazasndan her bir kazann toplam indirekt maliyetinin
39.395.152 TL. olduu tespit edilmitir. Bunun U.S. Dolar karl ise 181.93 $'dr. (Tablo
3'e baknz)
Grld zere, meydana gelen i kazalarnn toplam maliyeti, iverene 34.7 milyar TL.
(135.546 $), her bir i kazasnn maliyeti ise 110.8 milyon TL. (512 $) mal olmutur.
Bu gne kadar yaplan almalarda i kazalardan doan maliyetlerin iki ana grupta topland
grlmektedir. Bunlardan birisi direkt (dolaysz) maliyet dieri indirekt (dolayl) maliyet
olarak ifade edilmektedir. Baz incelemelerde, direkt maliyet deyimi yerine sigortalanm
maliyet terimi, indirekt maliyet deyimi yerine sigortalanmam maliyet terimi
kullanlmaktadr.
A.B.D.'de yaplan hesaplamalarda indirekt maliyetler; direkt maliyetlerin 1 ila 20 kat olduu
iddia edilmektedir. Uluslararas kabullenen lt ise, bu konularda ilk aratrmay yapan
dnyaca nl aratrmac Amerikal uzman W. HEINRICH kazalarn indirekt maliyetlerinin,
direkt maliyetin en az drt en ok alt kat olduu eklindeki iddiasna yer verilmekte ve bir
ok aratrmacnn da bu iddiay kabul ettikleri grlmektedir6.
ngiltere'de yaplan hesaplamalarda ise, zellikle inaat i kolunda taeronlarla ve nc
kiilerin neden olduu kazalarla ilgili tm riskleri de dahil sigortalanm (direkt) maliyetlerin,
toplam maliyetlerin 1/11 'sine kar geldii belirlenmitir.
Yukardaki her iki tablo incelendiinde, lkemizde uluslararas ltlerin aksine lkemiz
koullarna gre indirektler, direkt maliyetlerin yars olduu grlmektedir.

The Hidden costs of jobsite accidents. Conctructor, 73(4),40,41 Chaney, P. (1991)

81

Baz aratrmac yazarlar, i kazalarnn maliyetini buzdana (iceberg) benzetmilerdir. (ekil

1.) Suyun yznde kalan ksm yani grnen ksm direkt maliyeti, suyun altnda kalan yani
grnmeyen ve buz dann 2/3 'n oluturan byk ksm indirekt maliyeti ifade ettii
belirtmilerdir.
Ancak, indirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduunu ve nasl belirlenebileceini kesin olarak
bilmek ise olduka zordur, indirekt maliyetler, genellikle i kazas sonucunda hemen ve
nceden hesaplanamayan, uzun zaman ierisinde oluan maliyetlerdir
Direkt ve indirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduu, neleri kapsad aada gsterilmitir
Direkt maliyetleri; Tedavi ilk iki gnlk cret, (giydirilmi crete gre) kaza sonucu len
veya sakatlanan ii iin denen tazminatlar, harcamalar, denen alan davalar nedeniyle
avukatlk cretleri ve mahkeme giderleri, SSK'na denen i kazalar ve meslek hastalklar
primleri, olas i kazalarna ve meslek hastalklarna kar denen mali mesuliyet sigorta
pirimleri, i kazas sonucu hasar gren malzeme, tesis ve ekipmann onarm veya yenileme
bedeli iin harcanan giderler olarak sralayabiliriz.
indirekt maliyetleri ise; kazalanan iinin o iyerinde neden olduu dier iilere ait i
kayb, (ilk yardm iin revirde veya hastanede harcadklar sreler, yetkili personellerin ve
yannda alan i arkadalarnn zaman kayb) malzeme hasar bedelleri, yasal demeler,
gecikme cezalar, idari para cezalan, alanlar yeniden eitme bedeli, alan davalar
nedeniyle harcanan giderler, denen tazminatlar v.b. giderler olarak sralayabiliriz.
Bu nedenle, i sal ve gvenliine ilikin programlarnn uygulanmasnn iveren iin
yarar, sadece yasal zorunluluklarn yerine getirilmesi deil, meydana gelecek i kazalarnda
meydana gelecek maliyetlerinin ne olabileceinin bilinebilmesidir.
Kazalarnn insan hayatna verdii gayri maddi zararlarnn yannda hem alanlara hem
de iletmelere ve dolaysyla ulusal ekonomiye (topluma) da nemli lde maddi
(ekonomik) bir zarar ve yk getirmektedir.
alan , kaza sonras ac duyabilir, sakat kalabilir hatta yaamn yitirebilir. Kaza, sakatlk
ile sonulanmsa ncelikle maddi ve manevi adan byk ac ve kayba uramtr. Gerek
anlamda eski durumuna dnmesinin olana kalmamtr. Her ne kadar sakatl iin i
gremezlik tazminatn alm ve aylk balanm ise de, bu durum ne kaybolan uzvunu
getirecek ne de ruhsal durumunun bozulmasn veya aile yapsnn etkilenmesini
nleyebilecektir.
Sigortasz ise (ki, lkemizde alanlarn te ikisinin hibir sosyal
gvenlii bulunmamaktadr) SSK deneklerinden de yoksun kalacaktr. Ayrca, mr boyu
sakat kalan kii, i bulmada glk ekecek, i bulsa da alabilecei cret dk olacaktr.
Ekonomik faaliyetler insan gc olmadan yaplamaz. Mal yeya hizmet retiminde emek,
nemli bir unsurdur. retim bilgisayar veya robotla bile yaplsa, (en azndan dmeye basma
gibi) yi^e de insan emeine ihtiya duyulmaktadr. retimi planlayan, ynlendiren, kontrol
eden ve pazarlayan hep nsan emeidir. O halde, kazalar alian almaktan alkoymakta
dolaysyla..ekonomik kayba uramaktadr.
letmelerde meydana gelen i kazalarnda iveren, ncelikle altrd birinin kazaya
urad grmenin byk zntsn duyar. Bu znts aslnda kendisinin iveren
olmasndan deil insan olmasndan kaynaklanmaktadr.

82

Bunun yan sra, meydana gelen i kazas iin akn durdurarak retim temposunu yavalatr.
Kaza sonucu iyerindeki hammadde, malzeme ve ekipmanlar zarar grr. Dier alanlarn
da deien oranlarda i gc kaybna neden olur. Dolaysyla, retim ve verimlilik kaybna
neden olur. Ksacas, kazadan sonra iin yeniden dzene girmesi iin geen sre ierisinde
retim durur ya da aksar.
Bunlardan baka, Sosyal Sigortalar Kanunu asndan bir iyerindeki kazalarn skl, o
iyerinin sigorta priminin de ykselmesi sonucunu dourur ki bu durum maliyetlere ve
dolaysyla rekabet olanaklarna byk etki yapacandan iverenlerce de istenilmemesi
gerekir. Ayrca. lkemizde iveren, i kazas ve meslek hastalklar primini iinin katks
olmadan tmn kendisi dedii halde, i kazas olduunda kusur iveren de ise SSK
tarafndan rcu yoluyla yaplan giderler ile balanan aylklarn pein deerlerinin parasal
karln tazminat olarak demekte, bunun yan sura dier bir ykmllk olarak kazaya
urayan iinin veya yaknlarnn Borlar Kanunu hkmlerine gre talep ettikleri
tazminatlara da muhatap olmaktadr.
lke ekonomisi ynnden de i kazalarnn maliyeti, ok nem tamaktadr. zellikle, bir
ok ak iin, ihtiya duyulan kalifiye eleman bulunamad iin doldurulamad lkemizde,
i kazas nedeniyle kalifiye igc kayb daha da nem kazanmaktadr. SSK istatistikleri, i
kazalar nedeniyle kayp i gnn ve igc saysmn yksekliini ortaya koymaktadr.
nsan unsurunun lke ekonomisindeki nemi gz nne alnrsa, kaybedilen her bir i
gnnn ve igcnn ekonomi zerinde yaratt kayplar kolaylkla anlalacaktr.

83

(ekil 1.)

BR KAZAS MALYETNN GRNM

DIREKT MALIYET
BUZ DAININ GRNEN YUZU

Tedavi harcamalar,

denen ilk iki gnlk cret, (giydirilmi crete gre)

Kaza sonucu len veya sakatlanan ii iin denen tazminatlar,

,lan davalar nedeniyle avukatlk cretleri ve mahkeme giderleri,

SSK'na denen i kazalar ve meslek hastalklar primleri,

Olas i kazalarna ve meslek hastalklarna kar

denen mali mesuliyet sigorta pirimleri,

Hasar gren malzeme, tesis ve ekipmann onarm veya

yenileme bedeli.

BUZ DAININ
GRNMEYEN
YZ
INDIREKT MALYET
Kaza geiren ii yerine alman iinin renme sresinin maliyeti
Kazaya urayan iinin yapmakta olduu iindeki verim kayb,
birlikte alt ekibin dier iilerin alamadklar i sreleri iin
denen cretlerin maliyeti
Kazaya uram ii ve birlikte altklar iilerin,
i ba yaptktan sonra verimlerinin dmesi ile
ilgili cretlerinin maliyeti
Meydana gelen i kazasnn zorunlu kld "fazla mesainin" maliyeti
Kazada hasara urayan tesis, malzeme ve
ekipmann onarm ve bakmna ynelik maliyet
Kazann gerektirdii dzenlemeleri yapan yneticilerin
harcad zamann cretlerine yansyan maliyeti
Kazasna urayan iinin yeniden iba yaptktan
sonra almasnn veriminin dmesinden
dolay cretine etki eden maliyet
Sigortlanmam tedavi giderlerinin maliyet
Devlet'in soruturma grevlilerinin ya da
tazminat davalar nedeniyle yaplan soruturmalara
gelen hakim veya savcnn veyahut bilirkiiler nedeniyle
iyerindeki st dzey yneticilerine
kaybettirdikleri i srelerinin maliyeti
* gvenlii Danmam, MESKA VAKFI Bakan, alma Bakanl Emekli i Sal Gn.Md.
Ank. nv. KMYO gvenlii dersi Eski r. Grevlisi

84

VBRASYON. VE NSAN SALII ZERNDEK ETKLER

Dr.Halim SEVER
stanbul Tp Fakltesi Halk Sal A. Dal Sal Bilim Dal
MESKA Vakf Ynetim Kurulu yesi

nsan salna etki eden fiziksel etkenler arasnda vibrasyon nemli bir yer tutmaktadr.
nsann maruz kald 2 tip vibrasyon vardr.
1 - Tm Vcut Vibrasyonu
2 - El Kol Vibrasyonu
nsan vcudu zerinde vibrasyonlarn etkilerini daha iyi anlamak iin baz terimlerim
bilinmesi gereklidir.
Frekans : Hertz olarak aklanr. Mesleksel evrede genellikle birden fazla vibrasyon
frekans ayn anda meydana gelmektedir ve bu da vibrasyon spektrurnu olarak
akianabilmektedir. Vibrasyon yn ve bykl olan bir vektr niceliindedir.
Yer deitirme : normal dinlenme pozisyonundaki bir objenin, belirli bir zamandaki titreim
durumundaki pozisyonu arasndaki mesafedir (birimi in ,feet, cm, mm ).
Hz : Hareket eden bir objenin hz, yer deitirmenin zamana orandr (m/sn). Hareket eden
objenin hz genellikle zaman boyunca deiir. vme ise hzdaki deiikliin zamana oran
olup birimi m/s2 dr. vme belirli ksmlardaki lm kolayl nedeni ile, vibrasyon
younluu ve byklnn lmnde sklkla kullanlmaktadr ve bu parametreden
vibrasyonun hz ve yer deitirmesi hesaplanr.
Rezonans : Optimum artlarda titreen kaynakta vibrasyon enerjisinin maksimum transferi,
vcut tarafndan gelen gerek ykseltme ile vcudun gelen vibrasyonla ilikili davranmas
ve vibrasyonun vcut zerindeki etkilerinin artmasdr.

El Kol Vibrasyonu
El kol vibrasyonuna maruziyet esnasnda hasar ile ilikili deikenler:
Vibrasyonun Karakteristikleri
Byklk ( r.m.s, tepe)
Frekans (spektrum, dominant frekanslar)
Yn( x,y,z eksenleri )
Aralar veya lemler
Ara dizaynlar( tanabilir, sabit)
Ara tipi ( vurgulu, dnen, dnerek vurgulu)
Maruziyet Koullar
Sre( Gnlk, yllk maruziyetler)
Maruziyet ekli ( Srekli, kesikli, dinlenme periyotlar)
Toplam maruziyet sresi.
evresel artlar
Ortam scakl

85

Hava akm hz
Nemlilik
Grlt
Parmak el- kol sisteminin dinamik cevab ve vibrasyonun iletilebilirlii
Absorbe edilen enerji

Kiisel Karakteristikler
alma metotlar ( kavrama kuvveti, itme kuvveti, el-kol postr, vcut
pozisyonu)
Salk
Eitim
Beceriler
Eldiven kullanm
Hasara kar kiisel hassasiyet
Glendirilmi aletler veya ilemlerden meydana gelen mekanik vibrasyon, ellerin palmar
yzeyinden veya parmaklardan vcuda giren ve elle geen vibrasyon olarak isimlendirilir.
Elle geen vibrasyonun dier bir ismi de el-kol vibrasyonudur. Glendirilmi aletleri
kullanarak alan operatrler birka endstride yaygndr. El - kol vibrasyonuna mesleksel
maruziyetlere, glendirilmi aletlerin retimde kullanm, (Vurgulu metal almalar,
tc makineler, dier dnen cihazlar, kmr madenciliinde ta ekileri, kaya delgi
aletleri, ziraat tarm ve ormanclkta kullanlan zincir testereler, elle tutulan tc
makineler) rnek olarak verilebilir.
El - kol vibrasyonuna ar maruziyetler, kan
damarlarnda, sinirler, kaslar ve eklemlerde rahatszlklara sebep olabilmektedir.
El - kol vibrasyon sendromu ile ilgili olan balca semptomlar :
Dolam rahatszlklar,
Periferal nrolojik rahatszllar
Kemik ve eklem rahatszlklar,
Kas rahatszlklar ve dier rahatszlklardr.
Motora binme veya evde titreen aletleri kullanma nedeniyle el kol vibrasyonuna maruz
kalnabilir^ fakat yksek amplitd ve uzun sreli maruziyetler salk problemlerine sebebiyet
verebilir. El - kol vibrasyonuna mesleksel maruziyetler ve salk problemleri arsndaki iliki
ok basit deildir.
Vibrasyonun geii hem vibrasyonun fiziksel karakterine hem de elin dinamik cevabna
baldr.
etebilirlik ve zdiren
Yaplan deneysel almalar, insan st ekstremite eklemlerinin mekanik direncinin kompleks
olduunu gstermitir. El kol sisteminin bir zdirenci, uyarlma ekseni konusunda el kol
sisteminin ynelimi, uygulanan kuvvetler, vibrasyonun amplitd, frekans ve yn ile
aklanan deiiklikler gsterir.
st ekstremite eklemlerin eitli ksmlarnn yapsal
farkllklar nedeniyle zdirente de farkllklar grlmektedir.

86

Genel olarak yksek vibrasyon seviyelerinde sk el kavramalar olduu zaman daha byk z
diren ile sonulanabilmektedir. Bununla birlikte zdirenlerdeki deiim hem kiiler
arasnda hem de kiinin kendisinde deiebildii gibi vibrasyon uyaranlarnn yn ve
frekansna byk lde bal olduu bulunmutur. eitli almalarda el kol parmak sistemi
iin rezonans blgesi 80 ile 300 hz arasnda olduu belirtilmitir.
nsan kolu boyunca vibrasyon geii lmleri, 50 hz vibrasyon frekansnda kol ve nkol
boyunca kk bir zayflama ile geitiini gstermitir.
El dirseinde zayflatma kolun postrne baldr. Dirsek ekleminde fleksiyon asnn
artmas ile vibrasyon geii azalmaya eilim gstermektedir. 50 hz zerinde vibrasyon
frekanslarnda, frekansn artmas ile vibrasyon geii progresif olarak azalr, 150-200 hz
zerinde geilerde byk ounluk el ve parmak dokularnda dalr. Geiebilirlik
lmlerinden u sonu kartlabilir: Yksek amplitd dk frekans vibrasyonlar (vurgulu
aralar) el bilei el dirsei ve omuzlardan sorumlu olabiliyorken, vibrasyonun yksek frekans
blgesi el ve parmaklarn yumuak yaplarndaki hasardan sorumlu olabilmektedir.
El Kol Dinamiklerini Etkileyen Faktrler
Vibrasyon maruziyetinden meydana gelen yan etkiler, st ekstremite balant noktalarnda
datlan enerji ile ilikili olduu dnlmektedir. Enerji absorbsiyonu vibrasyon kaynana
el kol sistemi birletirilmesini etkileyen faktrlere baldr. Kavrama kuvvetinde deiiklikler,
statik kuvvet, parmak cevabndaki dinamik cevap modifikasyonu, el ve kola geien enerji
miktarna baldr. rnein kavrama enerji absorbsiyonu zerinde dikkate deer bir etkiye
sahiptir. Genel olarak el kavrama kuvveti ne kadar artarsa, el kol sistemine vibrasyon geii o
kadar byr.
Akut Etkiler
Vibrasyon eitli deri mekano reseptrleri tarafndan hissedilir. Bu reseptrler ellerin ve
parmak derisi yzeyinde yzeyin subkutan dokularnda ve epidermde mevcuttur. Onlar iki
kategori iinde snflandrlr. Bunlar yava ve hzl adaptasyona ve reseptrlerin zelliklerine
gredir ve bu niteler statik basnca ve basntaki yava deiikliklere cevap verirler. Hzl
adapte olan niteler ise, 8 ile 400 hz frekans aralnda titreim hassasiyetinden sorumludurlar
ve uyaranlardaki hzl deiikliklere cevap verirler. Deneysel almalar, frekanslarn artmas
ile hem konfor hem de vibrasyon seviyelerindeki rahatszln arttn ve vibrasyona insan
hassasiyetinin azaldn gstermitir. Dikey ynde vibrasyonlar dier ynde olanlardan
daha rahatsz edici bir zellie sahiptir. Sbjektif konforsuzluk, vibrasyonun spektral
kompozisyonu ile ve titreen elin kavrama kuvvetinin bir bilekesi olarak bulunabilir.
El- kol vibrasyonuna akut maruziyetler, vibrotaktil eikte geici bir arta neden olur. Geici
eik deimelerinin bykl zaman iinde geri kazamlabilir ve birka deiken tarafndan
etkilenir. Bunlara rnek olarak uyaran karakteristikleri, frekans, amplitd, sre, vibrasyona
daha nceki maruziyetler, kiinin ya olduu kadar, temperatr de verilebilir. Soua
maruziyet, vibrasyon tarafndan meydana getirilen taktil depresyonu alevlendirir. nk
dk scaklk parmak dolamnda vazokonstrikjtif etkilere sahiptir ve parmak deri
temperatrn azaltr.

87

Souk evrede alan iilerde vibrasyona srekli maruziyetler, taktil hassasiyetin akut
bozukluuna, manipulatif beceride azalmaya, duyusal alglamada kalc azalmaya yol aabilir
ve bu durum akut kazalanma riskini arttrarak i aktivitesini kstlayabilir.
Vibrasyondan meydana gelen kemik ve eklem hasarlar tartmal bir olaydr. eitli
aratrclar elle tutulan titreen aletleri kullananlarda grlen kemik ve eklem
rahatszlklarnn spesifik olmadm, ar el ileri nedeniyle yalanma proseslerinin olaya
katkda bulunduunu aklamlardr.
Dier ynden baz aratrclar ise, el bileinde , ellerde, dirseklerdeki, deiikliklerin
karakteristik olduunu uzun sre elle geien vibrasyona maruziyet nedeni ile olduunu
aklamlardr. Kmr ve yol yapm ve metal ile alan iilerde yksek amplitd dk
frekans vibrasyonlara maruziyetlerde el bileinde ve dirsekte osteoartroz bulgularnda ar
artlar gzlenmektedir.
Bunlara ilave olarak zincir testere ve tme makinelerinden kaynaklanan yksek frekansl
vibrasyonlara maruz olan alanlarn st ekstremitelerinde
eklem rahatszlklar ve
dejeneratif kemik rahatszlklar prevalansnda art da gzlenmektedir. Ar fiziksel efor,
gl kavrama ve dier biomekanik faktrler, vurucu aletlerle alan iilerde bulunan
iskeletsel hasarlarn yksek oranda grlmesine deden olmaktadr.
Lokal ar, ime ve eklem sertlikleri ve deformiteleri kemik ve eklem dejenerasyonu
radyolojik bulgular ile ilikili olabilmektedir.
Titreen cihazlar ile alan iiler eller ve parmaklarda uyuukluk ve szlama
ile
deneyimlidirler. Eer vibrasyon maruziyeti devam ederse bu semptomlar ktleme eilimi
gsterir ve i kapasitesini ve gnlk aktiviteyi de etkileyebilir. Vibrasyona maruz iilerin
klinik muayenelerinde vibrator taktil ve termal eiklerde bir art gzlenmektedir.
Srekli olarak vibrasyona maruziyetler, sadece deri reseptrlerinin eksitasyonunun
basklamaz, ayn zamanda dem ve fibrozisi takip eden ve sinir lif kayplar gibi parmak
sinirlerinde patolojik deiikliklere de sebep
olabilir. Vibrasyona maruz iilerde
epidemiyolojik almalar, periferal nrolojik rahatszlklarn prevalansnm ve ok geni ara
tiplerini kullananlarn duyusal kayplarnn etkilenmesinin %1 ile %80 orannda deitiini
gstermitir. El kol vibrasyonun nrolojik komponentleri iin klinik muayene sonular ve
objektif testler ve semptomlara gre evreden oluan bir skala Stockholm Workshop 86 da
nerilmitir.
Vibrasyon nropatilerini,
dier nrpopatilerden ayrmak iin dikkatli ayrmsal tehis
gereklidir. Karpal Tnel Sendromu(KTS), titreen cihazlar kullanan iilerde, kaya delgi
operatrlerinde ve orman iilerinde daha fazla grlmektedir. Titreen cihazlar tutarak
alan iilerde, el bilei ve el zerindeki ergonomik stresrlerin (tekrarlanan hareketler,
gl kavrama kuvveti) Karpal Tnel Sendromunun gelimesine katkda bulunduuna
inanlmaktadr. Duyusal ve motor sinir liflerinde elektromyografik lmler dier nrolojik
hastalklardan KTS'u ayrmakta faydal olabilir.
Vibrasyona maruz iiler kol ve ellerde ar kas zayflndan ikayetler daha fazla
grlmektedir.
Baz kiilerde kas yorgunluu yetersizlie sebep olabilir. El kavrama
kuvvetinde azalma motor testere alanlarnda gzlenmitir. Direk mekanik hasar veya
periferal sinir hasar kas semptomlar iin mmkn etiyolojik faktrler olarak ne
srlmektedir. st ekstremitelerde tendinit, tenosinovit, elin palmar dokusunun fasial

88

yzeyinin hastalklar gibi i ile ilgili hasarlar vibrasyona maruz iilerde grlmektedir. Bu
hastalklarn ar manuel ilerden ve elle geen vibrasyondan meydana geldii tartmaszdr.
Raynoud Fenomeni
Soua kar parmakta vazospartik cevaba benzeyen gzlemler 1862' de Maurice Raynaud
tarafndan yapld. Yine ayn belirtilere benzer gzlemler 1918 de A.B.D de Alice Hamilton
ve daha sonra eitli aratrclar tarafndan yapld. Literatrde eitli isimlerle; l veya
beyaz parmak Mesleksel orijinli Raynoud Fenomeni, travmatik vazospastik hastalklar veya
daha gncel olarak vibrasyondan oluan beyaz parmak ismi (VBP) ile vibrasyondan oluan
vaskler hastalklar tanmlanmaktadr. Klinik olarak VBP, parmak arterlerinin kaslmas ile
meydana gelen soluk beyaz parmak belirtileri ile karakterizedir. Bu ataklar genellikle 5 ile 3040 dakika arasnda sren souk ile harekete geer. Bu atak esnasnda taktil duyuda tamamen
bir kayp gzlenebilir. Dzelme faznda yaygn olarak lk veya lokal masaj ile hareketlenir,
damarlarda kan ak artnn bir sonucu olarak etkilenen parmaklarda krmzlk grlmeye
balar. Nadir olarak ilerlemi vakalarda tekrarlanan ve ciddi parmak vazospastik ataklar,
parmak ular ve derilerinde tropik deiikliklerde yol aabilir. Vibrasyona maruz iilerde
souun oluturduu Raynoud Fenomeni' ne, baz aratrclar merkezi vazokonstriktif
refleksin alevlenmesinin neden olduunu, baz
aratrclar ise vibrasyonun parmak
damarlarnda meydana getirdii lokal deiikliklere (fonksiyonel reseptr deiiklikleri,
endotelial hasar, kas duvar kalnlamas) yol at eklinde aklamlardr.
Tablo 1 : El kol vibrasyon sendromu iin Stockholm snflandrlmas.
Derece
0
1
2
3

Belirti ve semptomlar
Vibrasyona maruziyet var fakat semptom yok.
Karncalanma veya karncalanma olmakszn arasra uyuma
Aralkl veya srekli uyuma azalan duyusal alglama
Aralkl veya srekli uyuma, taktil ayrmn azalmas veya
manupilatif beceride azalma

Tablo 2 : El kol vibrasyon sendromunda souk ile meydana gelen Raynaud fenomeninin
evrelenmesi iin Stokcholm Workshop skalas.
Derece
0
1

Evre
Hafif

Orta

3
4

Ciddi
ok Ciddi

Semptomlar
Atak yok.
Sadece bir parmak veya daha fazla parman ucunu
(
etkileyen ataklar.
Bir veya daha fazla parman ortasn veya distal ksmn
etkileyen ataklar.
ou parmaklarn tm kemiklerini etkileyen ataklar.
Parmak ularndaki deri deiiklikleri ile ou parmaklarn
kemiklerini etkileyen sk ataklar.

VBP' i objektif olarak tehis etmek iin birka laboratuar testi mevcuttur. Bu testlerin ou
parmaklarn ve elin soutma ncesi ve soutma sonras basn ve veya parmak kan akm
veya parmak deri scakl lmne ve souk provokasyonuna
dayanmaktadr.

89

Epidemiyolojik almalar VPB prevalansnn %1 ile %100 arasnda deien ok geni bir
aralkta olduunu gstermitir.
Dier Rahatszlklar
eitli almalar VBP ile etkilenen iilerde iitme kayplarnn, titreen cihazlar kullanan
iilerde grlt maruziyetleri ve yalanmann temelinde beklenen den daha fazla olduunu
gstermitir Bu olay, VBP olan kiilerde i kulak iinde vibrasyonun meydana getirdii kan
damarlarnda refleks sempatik vazokonstrksiyon nedeni ile iitme bozukluuna ilave bir risk
olarak aklanmtr. Vibrasyona maruz iilerde periferal hastalklara ilave olarak , merkezi
sinir sistemi ve endokrin sistemin tutulumunu etkileyen dier salk riskleri, vibrasyon
hastal olarak isimlendirilen klinik tablo, (srekli yorgunluk ba ars, uyku bozukluklar,
cinsel gszlk ve EEG de anormal bulgular gibi ikayetler de grlebilmektedir.
Kiilerde bulunan bu bulgularn elle geien vibrasyon maruziyeti ve merkezi sinir sistemi
hastalklar arasndaki hipotezlerin aklanmas, dikkatli ve itinal bir ekilde dizayn edilmi
epidemiyolojik ve klinik aratrmalar yaplmal ve yorumlanmaldr.
Standartlar
El - kol vibrasyonun ISO 5349 'e gre lm, vibrasyon uyaranna elin frekansa bal
hassasiyetinin yaklak deerinin veren frekans arlkl erinin kullanm tavsiye eder. ISO
5349 'a vibrasyona gnlk maruziyet (ah,w)eq(4) m/s2 r.m.s olarak belirtilen 4 saatlik bir
periyot iin enerji frekans arlkl ivme ifadesi ile aklanabilir.
(ah,w)eq(4) =(T/4) m (ah,w)eqCr)
(ah,w)eq(D~ Gnlk maruziyet zaman T iin, frekans arlkl ivme edeeri
(ah,w)eq(T) nin hesaplanmas iin rehber bir standard salar.
Eer gnlk alma, byklk ve sre olarak farkl maruziyetlerle karakterize ise ISO' ye
ilave edilen ekte doz ile etki arasndaki iliki daha gelimi formller yardm ile
hesaplanabilmektedir.
Ynergede aklanan vibrasyon maruziyetleri ve lm metotlarnn deerlendirilmesi temel
olarak BS (British Standart) den tretilmitir. BS sadece maruziyet limitlerini tavsiye etmez,
fakat ayn zamanda elle geen vibrasyon iin doz etki ilikisi bilgisinin bulunduu ek bir
bilgiyi de salar. BS ye gre vibrasyona maruz iilerin %10 unda VBP meydana getiren
muhtemel frekans arlkl ivmenin byklnn tahmini deerleri tablo 4 de verilmitir.
Tablo 3 : El-kol vibrasyonlar iin Eik Limit Deerler.
Toplam Gnlk
Maruziyet
(Saat)
4-8
2-4
1-2
1

Dominant ynde almamas gereken frekans arlkl r.m.s

vme deerleri
m/s2
g (lg=9.81 m/s2)
4
0.40
6
0.61
8
0.81
12
1.22

90

Tablo 4: Maruz olan kiilerin %10 unda parmak beyazlamas meydana getiren frekans
arlkl ivme byklkleri.
Yaam boyu maruziyet (Yl)

Gnlk
Maruziyet(Saat)
0.5
256.0
179.0
128.0
89.6
64.0
44.8

0.25
0.5
1
2
4
8

1
128.0
89.6
64.0
44.8
32.0
22.4

2
64.0
44.8
32.0
22.4
16.0
11.2

4
32.0
22.4
16.0
11.2
8.0
5.6

8
16.0
11.2
8.0
5.6
4.0
2.8

16
8.0
5.6
4.0
2.8
2.0
1.4

lmler, Maruziyetm Belirlenmesi ve Korunma

El-kol vibrasyonun sebep olduu hastalklarn veya zararlarnn nlenmesi iin

teknik ve tbb yntemlerin bilinmesi ve yerine getirilmesi gerekir.
reticilere ve kullanclara uygun tavsiyelerin yaplmas gereklidir. Ynetimle
ilgili lmler, titreen cihazlar kullanan operatrlerde makineye gvenli
adaptasyon ve doru i pratiklerini ve yeterli bilgi ve eitimi de kapsamaldr.
nk vibrasyona srekli maruziyetlerin vibrasyondan oluan zararlar artrd
bilinmektedir. alma programlar dinlenme periyotlarn da ierecek ekilde
dzenlenmelidir.
Cihazlarn bakmlar ve periyodik vibrasyon lmleri dikkatli bir ekilde
srdrlmelidir. Vibrasyona maruz iilerde ie giri muayeneleri ve belirli
aralklarla periyodik muayeneler dzenli olarak yaplmaldr.
Vibrasyona maruz iilerde, vibrasyon maruziyeti ile oluan salk risklerinin
bilgilendirilmesi ve vibrasyonun meydana getirdii hastalklarn erken dnemde
tehisi ve salk durumlarnn deerlendirilmesi ok nemlidir.
Vibrasyon nedeni ile artm olan ikayetlere gerekli zen gsterilmelidir ve
izlenmelidir.
Etkilenen iiler iin vibrasyon maruziyetinden kamlmas ve azaltlmasna, hem
semptomlarn ciddiyetinin hem de tm alma ilemlerinin karakteristikleri
dikkatlice ele alndktan sonra karar verilmelidir.
ilerin vcudunu lk tutmak iin uygun giysiler giydirilmeli, periferik dolam
etkileyen baz ilalarn kullanm, sigara, alkol, ttn tketiminden kanlmas
tavsiye edilmelidir.
.
Eldivenler elleri lk tutmak iin ve eitli travmalardan korumak iin faydal
olabilmektedir. Anti vibrasyon eldivenleri olarak isimlendirilen eldivenler, baz
cihazlardan meydana gelen yksek frekanslarn isolasyonunu salayabilir.

Tm Vcut Vibrasyonu
Tm vcut vibrasyonu desteklenen yzey boyunca tm vcuda geer (ayaklar, kalalar veya
srt). Bir arac sren bir kii, eer arkas tarafndan destekleniyor ise , arkasndan olduu
kadar, kalalar boyunca da tm vcut vibrasyonuna maruz kalr.

91

Tm vcut vibrasyonuna mesleksel maruziyetler, temel olarak nakliye iletmesinde ve baz

endstriyel ilemlerde olabilir. Kara deniz ve hava tamaclnda, zarara sebep olan ve
aktiviteyi kstlayan, konforsuzlua sebep olan vibrasyonlar meydana gelir.
Tm mekanik yaplar gibi, insan vcudu da, vcudun maksimum bir mekanik cevabn
gsterdii yerde rezonans frekansa sahiptir. nsann vibrasyona cevab yalnzca rezonans
frekans terimi ile aklanamaz. Vcutta birok rezonanslar vardr ve rezonans frekanslar
posture ve kiisel cevaba gre deiebilir. Vcudun hareketine sebep olan vibrasyonun tarzn
aklamakta sk olarak kullanlan vcudun 2 mekanik cevab vardr.
letilebiliriik ve zdiren
letilebilirlik, oturma yerinden baa transfer edilen vibrasyonun bir ksmn gsterir. Vcudun
iletilebilirlii, byk lde vibrasyonun frekansna , vibrasyon eksenine ve vcut postrne
baldr. Oturur durumda iken dikey vibrasyon ba ksmnda birka eksende titreime sebep
olur.
Vcudun mekanik zdirenci her bir frekansta vcudun hareket etmesi iin gerekli olan gc
gsterir. Her ne kadar bu zdiren vcudun ktlesine bal olmasna ramen vcudun dikey
zdirenci yaklak olarak 5hz de rezonans gsterir. Vcudun mekanik zdirenci, bu rezonans
da dahil olmak zere, oturma yerinden iletilen vibrasyonun zelliine gre byk etkiye
sahiptir.
Vibrasyon, maruziyet sresi, vcudun deme noktas, vibrasyonun yn, vibrasyon frekans
ve ivmesi nedeniyle konforsuzlua sebep olabilir. Oturan bir kii iin dikey vibrasyonlar,
vibrasyonun bykl orannda artan herhangi bir frekans nedeni ile konforsuzlua sebep
olabilir. Vibrasyonun yarya indirilmesi vibrasyondan oluan konforsuzluklar da yarya
indirecektir.
Vibrasyon tarafndan meydana getirilen konforsuzluk uygun arlkl frekans kullanlmas ile
tahmin edilebilir ve meydana gelen konforsuzluk ematik bir skala ile aklanabilir.
Vibrasyon konforsuzluu iin faydal bir limit yoktur. Kabul edilebilen konforsuzluk bir
evreden dierine deiir. Binalardaki vibrasyonun kabul edilebilir bykl vibrasyon
alglama eiklerine yakndr. Vibrasyonun yn, sresi ve frekans da dahil olmak zere
yapnn kullanmna bal olduu kabul edilmektedir. Binalardaki vibrasyonun
deerlendirilmesi iin eitli kurulular tarafndan standartlar verilmitir.
Vibrasyon giri (gzler tarafndan elde edilen) veya kla ilgili (kompleks merkezi
prosesleri, el ve ayak hareketleri) olan bilgileri bozabilir.(renme karar verme). Tm vcut
vibrasyonunun en byk etkileri giri ilemleri zerine (grme) ve k ilemleri (kontrol)
zerinedir.
Tm vcut vibrasyonunun etkisi temel olarak grme ve kontrol zerinedir. Vibrasyonun
grme ve manuel kontrol zerine etkileri, vcudun etkilenen ksmlarnn hareketlenmesine
sebep olmaktadr. Bu etkiler el veya gze vibrasyon iletilmesinin indirgenmesi ile azaltlabilir,
rahatszln daha az hissedilebilmesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Gerekli olan
dzenlemeler ile grme ve manuel kontrol zerindeki etkileri nemli lde azaltlabilir.
Basit kavrama ile ilgili grevler, heyecan veren deiiklikler, motivasyon veya giri - k ile
ilgili direk etkilerden etkilenmez gibi grnmektedir.

92

Fizyolojik fonksiyonlardaki deiiklikleri laboratuar ortam evresinde, kiilerin alk

olmad tm vcut vibrasyonuna maruziyet sz konusu olduu zaman meydana gelir. Tipik
deiiklikler bir rkme cevab gibidir (artan kalp atm hz) maruziyetin devam etmesi ile hzl
bir eklide normale dner. Fakat dier reaksiyonlar hem ilerler hem de geliir. kinci olarak
bahsedilen durum, vibrasyonun tm karakteristiklerine baldr. Bunlara rnek olarak, kiisel
zellikler, vibrasyonun eidi, vibrasyonun ekseni, ivmenin bykl verilebilir. alma
artlan altndaki fizyolojik fonksiyonlardaki deiiklikler, sklkla direk olarak vibrasyonla
ilikili olmayabilir. nk vibrasyon dier faktrlerle birlikte (yksek mental gayret, grlt
ve toksik maddeler) daha etkili olabilir.
Tm vcut vibrasyonu, insan vcudunun pasif suni bir hareketine sebep olur. Bu durum
vibrasyonun meydana getirdii gidip gelme hareketinden temel olarak farkldr.
Tm vcut vibrasyonu sebebi ile vestibler fonksiyonlardaki deiikliklerin, postr
dzenlenmesinin etkilenmesinde temel tekil ettii iddia edilmektedir. Vestibler
fonksiyonlardaki deiliklerin tm vcut rezonans yaknnda veya ok dk frekanslara
sahip maruziyetler iin anlaml ekilde artt grlmektedir.
Grltye ve tm vcut vibrasyonuna sreli ve srekli maruziyetlerde yaplan aratrmalarda,
iitme zerinde kk etkiye sahip olan eyin vibrasyon olduu ne srlmtr. Eilim
olarak yksek younlukta 4 ve 5 hz arasnda tm vcut vibrasyonu geici eik deimeleri ile
ilikilidir. Buna ilave olarak geici eik deimelerinin tm vcut vibrasyonunun yksek
dozlar ile ilikili olarak artt grlmektedir, impulsiv dikey ve yatay vibrasyonlar beyin
potansiyellerini uyarmaktadr. nsan merkezi sinir sistemindeki deiiklikler, iitsel uyarlm
beyin potansiyelleri kullanlarak tehis edilebilmektedir. Bu etkiler grlt gibi dier evresel
faktrler tarafndan etkilenebilmektedir (grev zorluu, kiilerin ruhsal durumu, uyaranlara
doru dikkatin derecesi ve uyarlma gibi).
Epidemiyolojik almalar tm vcut vibrasyonuna youn ekilde maruz olan iilerin
omurgalar iin artan bir salk riskini' gstermektedir. eitli aratrclar tm vcut
vibrasyonuna youn eklide maruziyetin bel arsndaki arta ve omurgadaki olumsuz
etkilere sebep olduu konusunda hemfikirdir.
Bel arsndaki art, vertebra ve disklerde primer dejeneratif deiiklikler sonucu meydana
gelmektedir. Vertebral kolonun lumbar ksm sklkla etkilenen blge olduu bulunmutur.
Bunu torasik blge izlemektedir. Servikal blgedeki rahatszlklar ise birok aratrc
tarafndan bulunmutur.
Bunun sebebi ise vibrasyondan daha ziyade arzu edilmeyen postrel bir duruun sebep olduu
dnlmektedir. Bu hipotez iin tartma gtren bir delil olmasna ram'en, sadece birka
almada kaslara ait bir yetersizlik bulunmu ve srt kaslarnn fonksiyonlarna dikkat
ekilmitir. Baz almalar, lumbar disklerin dislokasyonunda yksek riski gstermitir.
Birok kesitsel almada helikopter pilotlarnda ve srclerde daha fazla bel ars
gzlenmitir. Helikopter pilotlar ve profesyonel ara srclerinde srt rahatszlklar nemli
bir faktrdr, intervertbral disk hastalklar nedeniyle uzun sreli hastalk izinleri ve malulen
emeklilikteki art vin ve traktr srcleri arasnda gzlenmektedir.
Epidemiyolojik almalardaki maruziyet artlar zerinde eksik veya tamamlanmam
datalarn olmas, kesin maruziyet ilikisi henz elde edilememitir. Mevcut olan datalar ise
omurga rahatszlklarnn nlenmesinde gvenilir olabilen yan etki seviyelerinin
gerekletirilmesine msaade etmemektedir.

93

Gncel ISO 2631 standartlarnn maruziyet limitlerine yakn deerlerde uzun yllar sren
maruziyetler risksiz deildir. Her ne kadar almalarn ounluunda bir iliki tespit etmenin
zorluuna ramen baz bulgular artan maruziyet sresi ile artan salk risklerini
gstermektedir.
Teorik yaklamlar maruziyet esnasnda yksek geime ile omurga zerindeki zararl etkileri
aklamlardr. ISO 2631 standard olarak bir vibrasyon dozu hesaplamaya yarayan metot,
yksek tepe ivmelerini ihtiva eden tm vcut vibrasyonlarna maruziyetler iin phelidir.
Vibrasyon frekansna bal olan tm vcut vibrasyonu uzun sreli farkl etkileri henz
epidemiyolojik almalar ile aklanamamtr. 40-50 hz arasmda tm vcut vibrasyonu
ayaklar boyunca ayakta duran bir kiiye uyguland zaman ayak kemiklerinde dejeneratif
deiiklikler gzlenmitir. Dejeneratif spinal rahatszlklarn pevalansnn vibrasyona maruz
olan iilerde daha yksek oluu, maruz olmayan grupta daha az gzlenmesi, mesleksel
etijolojinin baskn olduunu gstermektedir.
Epidemiyolojik almalar tm vct vibrasyonunun, dier salk risklerine katkda bulunan
etkenler iinde bulunan bir faktr olduunu gstermitir. Grlt, yksek mental gerginlik ve
vardiyal alma salk ile ilgili hastalklarla ilikili faktrlere rmek olarak verilebilir. Dier
vcut ile ilgili sistemlerin hastalklar zerindeki aratrmalarn sonular ounlukla
elikilidir veya vibrasyonun bykl zerindeki patolojilerin prevalansna bal olarak bir
eliki gstermektedir (Dk younluktaki maruziyetlerde yan etkilerdeki yksek prevalans
gibi).
40 hz den daha yksek frekanslarda tm vct vibrasyonuna maruziyet merkezi sinir sistemi
rahatszlklarna sebebiyet verebilir. 20 hz altndaki maruziyetlerde ise yaplan aratrmalarn
sonular elikili olarak verilmektedir. Baz almalarda ise sadece ba ars ve non
spesifik ikayetlerin artt belirtilmitir.
Baz almalarda ise vestibler ikayetlerin, ba dnmesi ikayetlerinin fazla olduu
bulunmutur. Bununla birlikte tm vcut vibrasyonu ve merkezi sinir sistemi veya vestibler
sistemler arasndaki sebepsel balant olup olmad konusu halen pheli kalmaktadr.
nk yorgunluk etkileri ilikileri tespit edilmitir.
Dolam ve Sindirim Sistemi
Tm vcut vibrasyonuna maruz olan iiler arasnda dolam sistemi rahatszlklar 4 ana
grupta toplanabilir.
1) Bacak venlerinde varikosel
2) Periferal hastalklar
3) skemik kalp hastalklar ve hipertansiyon
4) Nrovaskler deiiklikler.
Maruz olan iilerde sindirim sistemimin eitli hastalklarnn yksek oranlarda
gzlenmesi konusunda tm aratrclar tm vcut vibrasyonu konusunda hemfikirdir.
Tm vcut vibrasyonu bunlar iin bir sebeptir, fakat en nemli bir faktr deildir. Artan
dk riskleri menstrel rahatszlklar duru anomalileri tm vcut vibrasyonuna uzun
sre maruziyetin etkisi olarak dnlmektedir. Bu yksek salk risklerinden korunmak
iin gvenli bir maruziyet limiti literatrden kartlamamaktadr. Kiisel hassasiyet, ve
bu hassasiyetin geici deiiklikleri bu etkileri tayin etmede yardmc olmaktadr. Mevcut
literatrde baz hayvan deneyleri ile tm vcut vibrasyonunun hayvan fetsnde zararl
etkileri olduu bildirilmesine ramen, insan fets zerinde tm vcut vibrasyonunun

94

zararl bir etkisi henz aklanmamtr. Erkek reme sistemi hastalklar olumasnda
elikili sonular aklanmtr. Baz almalarda yksek prostatit insidansi gzlenmitir.
Standartlar
Tm vcut vibrasyonunun meydana getirdii hastalklar nlemek iin tam bir limit
verilmemektedir. Fakat vibrasyon iddeti ve miktarn belirlemek iin faydal bir metot ISO
2631 de maruziyet limiti olarak tanmlamtr.
nsann tm vcut vibrasyonuna maruz kalmasnn ISO deerlendirmesi.
nsan vcudu zerinde vibrasyonel evrenin etkisinin deerlendirilmesinde
dnlmesi gereken 4 nemli fiziksel faktr vardr. Bu faktrler :

Vibrasyonun eitli frekanslarnda oluan edeer ivme deeri

vibrasyonun etkileme yn
maruziyet sresi
vibrasyonun frekans dr.

Tm vcut vibrasyonu iin ISO 2631 standard deiik durumlarda titreimin

deerlendirilmesi iin kullanlmak zere ana insan kriteri ayrmtr. Bu kriterler:
1) veriminin korunmas
2) Salk veya gvenliin korunmas iin maruziyet limitleri
3) Konforun korunmas iin azalan konfor snrlar'dr.
Bu kritere gre tavsiye edilen maruz kalma limitleri yatay edeer ivme deeri (ax ve ay)
ve dikey edeer ivme deeri az iin tanmlanmtr. kriterde RMS ivme deeri ile llen
titreimin frekans ile izin verilen maruz kalma sresi arasndaki ilikiyi kurar
Yksek vibrasyon dozlar ciddi konforsuzlua arya ve hasara sebep olur. Vibrasyon doz
deeri bu semptomlara sebep olabilen vibrasyon maruziyetinin iddetini gsterir. Bununla
birlikte vibrasyon doz deerleri ve hasar riski arasnda tam bir ilikiyi dndren bir
konsenss yoktur. Yksek vibrasyon doz deerlerinde, maruz olan kiilerin uyumu ilk olarak
dnlmesi ve yeterli gvenlik nlemlerinin dizayn gerekir. Srekli maruz olan kiilerin
dzenli periyodik muayeneleri gz nnde bulundurulmaldr.
lmler, Maruziyet Deerlendirilmesi ve Korunma
Tm vcut vibrasyonu, vibrasyon kayna ve vcut arasnda llmelidir. Vibrasyon bazen
oturma yerinin arkasnda srt ile arkalk arasnda ve el ile ayaklar arasnda da llebilir.
Kiinin ortalama maruziyetiriden daha ziyade toplam maruziyeti kabul edilir. Bu ok nemli
bir konudur ve uygun ekilde llmesi gereklidir. Buna ilave olarak gncel standartlara gre
llen vibrasyonun deerlendirilmesi, frekans spektrumu, maruziyetin dier karakteristikleri
ve farkl eksenlerdeki byklkler, gnlk ve mr boyu maruziyet srelerinin belirtilmesi
tavsiye edilir. Dier evresel yan etkileri varl zellikle oturma postr gz nnde
bulundurulmaldr.
Her nerede olursa olsun vibrasyonun kaynanda azaltlmas tercih edilmelidir. Kaynakta
azaltma ilemi seyahat aralarnda hzn azaltlmas veya zel bir dizayn ile titreimlerin

95

azaltlmasn gerektirir. Operatrlere vibrasyon geiini azaltan dier metotlar vibrasyon

evresinin karakteristiklerini anlamaya vcuda vibrasyon geiinin ynnn bilinmesini
gerektirir. Oturma yerleri vibrasyonu azaltacak ynde dizayn edilmelidir. ou oturma yerleri
dk frekanslarda bir rezonans gsterir ve buda yerdekinden daha fazla bir vibrasyonun
oturma yerinde dikey vibrasyon ile sonulanmasna neden olur. Titreen bir yzey zerinde
gerekli olan sreden daha uzun sre kalnmamas ve eer mmknse makine kontrolnn
titreen yzeye ksa mesafe uzaktan yaplmas gereklidir.
Oturma yerlerinde yaygn olan frekans blgesi 4 hz lik frekans blgesindedir. Oturma yerinin
yastkla desteklenmesi snmlemeyi arttrr ve rezonansn amplifkasyonunu azaltr, fakat
yksek frekanslarn geimesine neden olur. Oturma yerinde vibrasyon, %100 den fazla bir
deeri gsteriyorsa kt bir izolasyonu gstermektedir, %100 den az deer gsteren koltuk
baz faydal zayflamalar salamtr. Ayr bir sspansiyon mekanizmas ile koltuklar oturma
yerlerinin altnda salanmaldr. Bu koltuklar baz yol aralarnda kullanlmaktadr. En dk
rezonans frekansna sahip, yaklak olarak 3 hz civarnda vibrasyon frekansn
zayflatabilecek ekilde dizayn edilmeleri gereklidir.
alanlarn tm vcut vibrasyonuna maruz olduu zaman dnlmesi gereken koruyucu
nlemler ve yaplmas gereken faaliyetler.
alma Gruplar
Ynetim
Tbbi ve teknik yardm arama
Maruz kalan kiilerin uyarlmas
Maruz kalan kiilerin eitimi
Maruziyet srelerinin yeniden gzden geirilmesi
Maruziyetten uzaklatrma ile ilgili politikalara sahip olma abalar
Makine reticileri
Vibrasyon lm
Tm vcut vibrasyonunu mimimize etmek iin dizaynlar
Optimum sspansiyon dizaynlar
Optimum oturma dinamikleri
yi bir postr salamak iin dizaynlarn kullanm
Makine bakmlar iin rehber
Oturma yerlerinin bakmlar iin rehber
Tehlikeli vibrasyonlarn uyarlmasnn salanmas
yerindeki Teknisyen ve Mhendisler
Vibrasyon maruziyetleri lm
Uygun makinelerin salanmas
yi bir snmlemeyi salayan uygun koltuklarn seimi
Makine bakmlar
Ynetimin bilgilendirilmesi
yeri Hekimleri
e giri muayeneleri
Periyodik muayeneler

96

Tm belirti ve ikayetlerin kaytlar

Belirli eilimleri olan iileri uyarlmas
Maruziyet sonulan ile ilgili tavsiyelerin ynetime verilmesi

alan Kiiler
Uygun makinelerin kullanm
Gereksiz vibrasyon maruziyetindan kama
Oturma koltuklarnn uygun ayarlanp ayarlanmadnn kontrol
Uygun oturma pozisyonuna adaptasyon
Makine koullarnn kontrol edilmesi
Vibrasyon problemleri iin yetkili kiileri bilgi verilmesi
Belirtiler grld zaman uygun tbbi yardm aranmas
Konu ile ilgili hastalklar ile iverenin bilgilendirilmesi.
Kaynaklar
1. sever H., Dokuztu F., Sabuncu H.H., Zlfkar B.:Kompresr kullanan ilerde
vibrasyonun el zerindeki etkilerinin deerlendirilmesi. Klinik Geliim.9:4083-40861996.
2. sever H., Sabuncu H.H.: El Kol Vibrasyonlarna mesleksel maruziyetlerde Vcut
zerindeki etkilerinin aratrlmas. Gztepe Tp Dergisi.Cit 13.Say:2.1998.
3. Aksoy C, sever H., Sabuncu H.H., Karan A. investigation of Vibration Effects on the
Body. stanbul Medical Bulletin Say :2.1999.
4. Brammer,A,J., Taylor,W., PierryJ.: Assessing the severity of the neurocigal component of
the hand-arm vibration syndrome. Scan. J. Work Environ Health,Vol 12:428-432(1986).
5. Ekenval,L., Lindblad,L .:Vibration white finger and digital systolic pressure during
cooling. Br.J.Ind.Medicine. Vol. 43 : 280-283 (1986)
6. 01sen,N.,Petring,0,U.:Vibration elicited vasoconstrictor reflex inRaynoud's Phenomena.
Br.J.Ind.Med. Vol 45:415-419(1988).
7. Willams, R., Westmorland, M.Occupational cumulative Trauma Disorders
of upper Extremity, Am.J. Occup Ther.Vol 48:411-420(1993).
8. Olsen,N. diagnostic tests in Raynaud's Phenomena in workers exposed to vibration: a
comparative study. Br J.Ind Med. Vol 45:426-430(1988)
9. Saito, K.:Prevention of hand-arm vibration syndrome.Scan J Work Environ Health. Vol.
13:310-304(1987).
10. Taylor,W.: Hand arm vibration syndrome :a new clinical classification and
British standard guide for hand transmitted vibration.
(1988)

97

updated

Br.J.Ind.Med.Vol:45:281-282

11. EkenvalJL,

Carlson

,A:

Vibration

White

finger

.A

follow

up

study

Br.J.Ind.Med.Vol:44:476-478 ,(1987)
12. Farkkila ,M., Pyykk, Jantt,V.,Aatola.S., Starck,J.Korhonen ,0: Forestry workers
exposed to vibration: a neurological study. Br.J.Ind.Med.Vol:45:188-192:(1988)
13. Futatsuka ,M. Yasutaka N.,Sakurai T. Matsumoto T.: Comparative study of vibration
disease among operators of vibrating tool by factor analysis. Br.J.Ind.Med.Vol:42:260266:(1996)
14. Anderson R: The back pain of bus drivers, Prevalence in an urban area California .Spine
17(12):1481-1488:(1992).
15. Gemne G., Pyykk I, Taylor W., Pelmear P.L. : The Stockholm Workshop scale for the
classification of cold-induced Raynoud's phenomenon in the hand -arm vibration
syndrome
16. Ekenvall L., Nilsson B., Gustavsson : Temperature and vibration thresholds in vibration
syndrome. Br.J.Ind.Med.Vol:43:825-829 .(1996)
18 .ILO .Encylopedia of Occupaitonal Health and Safety Geneva 1998.

98

ENDSTR'DE GRLT ile OLUAN TME KAYIPLARI ve

ALINACAK NLEMLER
Prof.Dr.H.Hilmi Sabuncu
..stanbul Tp Fakltesi, Sal Bilim Dal Bakan
ZET :
lkemiz endstrisinde, en sk rastlanan meslek hastal, grlt ile oluan iitme
kayplardr. Meslek hastal istatistikleri konusunda tek kaynak olan S.S.K. statistik
yllklarnda, ok fazla rastlanmayan endstriyel iitme kaybna sahip insan saysnn, son
yllarda yaptmz almalardan, 250 000' i at rahatlkla grlebilmektedir. Endstriyel
adan ok nemli bir salk riski oluturan grlt, genel halk sal asndan da nemli bir
salk sorunudur. zellikle stanbul'un deiik semtlerinde, aralklarla yaptmz uzun sreli
lmelerde btn deerlerin "Grlt Ynetmelii" nde msaade edilen deerleri getii
grlmektedir. nsanlarn en ok sessizlie ihtiyac olduu hastanelerimizin youn bakm
nitelerinde bile ltmz deerler, son derecede yksektir. Yzylmzn ba derdi olan
grlt iin yllar nce Robert Koch' un syledii szlere hak vermemek mmkn deildir.
"Kolera ve Veba gibi hastalklarla olduu gibi, grlt ile mcadele edeceimiz yllar yakndr"
te bu gnler gelmi ve gemektedir, fakat insanlk, bu bela ile yeteri kadar mcadele
etmemektedir.
1. SES FZYOLOJS
nsan kula titreimi 20 Hz ile 20 000 Hz arasnda olan sesleri iitebilmektedir,bu nedenle,
bu trdeki seslere "iitme sesi" denir. Deniz dalgalar, don , deprem , rzgar sesleri gibi
kulamzn alglayamad 20 Hz'in altndaki seslere "sesalt" (infrases) , son zamanlarda
hastalklarn tan ve tedavisinde ok fazla kullanlan, 20 000 Hz'in zerindeki seslere de
"sesst" (ultrases) denir (ekil 1). nsan sesleri yaklak olarak 250 - 500 - 1000 - 2000 Hz'lik
frekanslarda yer almaktadr, erkek sesleri daha dk frekanslarda (250 - 500 Hz) , kadn
sesleri ise daha yksek frekanslarda (1000 - 2000 Hz) yer almaktadr(ekil 2).

INFRASON

TME SES

Deniz
Dalgalan

alayan
Sesi

Kuvvetli
Rzgar
Don
Deprem

ark
Soprano
Bas

ULTRASON

Quartz
Titreimleri
Kvlcmdan
Doan Sesler

Mzik Aletleri
1/1000

20

20000

ekil 1. eitli seslerin frekanslar

99

2000000Hz

ekil 2. nsan seslerinin frekans spektrumu

Ses'in iitilebilnesi iin , iddetinin belli bir dzeye erimesi gerekmektedir. stelik insan
kula her frekanstaki ses'e ayn duyarll gstermemektedir. Yani insan kula farkl
frekanslarda, farkl iddette iitme eiklerine sahiptir (ekil 3).

O halde iitme iddetini de ifade eden iddet skalas iin belli bir frekans referans frekans
olarak seilmeli ve skalalandrlmaldr. te bu frekans uluslararas anlamalara gre 1000
Hz'dir ve iitme iddeti, bu frekanstaki minimum iitme eii olan 0.0d02 mikroBar'lk ses
basnc dzeyi temel kabul edilerek skalalandrlmtr. Bu deerlendirmeye gre, fiziksel ses
iddeti stel artt halde, iitme iddeti aritmetik olarak artmaktadr. Yani iitilen ses iddetini
belirleyen dB (desibel) birimi, sesin fiziksel iddetine ve ses basnc dzeyine logaritmik olarak
bal bir birimdir.
I
(1)

NdB = 10 Log
Io

P
(2)

veya

N Db = 20 Log
Po

Yukardaki formllerde grlen I herhangi bir andaki fiziksel ses iddetini, Io iitilen
minimum fiziksel ses iddetini; P, herhangibir andaki ses basnc seviyesini, Po ise iitilen

100

minimum ses basnc seviyesini ifade etmektedir. 2 numaral formle gre P/Po orannn farkl
deerlerinde, iitme iddetinin dB olarak nasl deitii Tablo l'de gsterilmitir.
Tablo 1. Ses basnc oran ile iitme iddeti arasndaki iliki
P/Po
10
100
1000
10000

NdB
20
40
60
80

Tablo 1 'den de grld gibi, ses basnc iddeti oran stel artt halde iitme iddeti
aritmetik olarak artmaktadr. Bu durum da gstermektedir ki, duyu organlarmz fiziksel iddet
ar bir biimde artsa bile sahip olduklar bu zellik nedeniyle kendilerini koruyacaklardr.
Uluslararas standartlara gre bir kiinin iitme dzeyi, frekanstaki seslerin (500, 1000,
2000 Hz) iitilme eiklerine gre saptanr. Yani yaplan odyometrik muayenede, bir ahs, 500
Hz'de 10 dB'lik bir sesi, 1000 Hz'de 20 dB'lik bir sesi, 2000 Hz'de 30 dB'lik bir sesi minimum
olarak iitmi ise, ahsn iitme dzeyi, bu iitme dzeyinin ortalamas olan 20 dB'dir. ekil
4 'de grld gibi uluslararas standartlar, 26 dB'e kadar kayplar normal kabul etmekte,
yzde olarak kiinin iitme kayplarna gre belirlenen sarlk skalas bu deerden balayarak,
92 dB'lik bir kaypta % 100'e ulamaktadr.

ekil 4. iitme kayplarna gre sarlk yzdeleri

2. NSAN SALII AISINDAN GRLTNN TANIMI
Grlt , genellikle yapay olarak ortaya kan, nitelii ve nicelii bozulmu, arzu edilmeyen
seslerdir. Tanmdan da anlalaca gibi, arzu edilmeme kavram, grlt'nn sbjektifliini,
yani kiiden kiiye deikenlik gsterebileceini, dolaysyla zellikle psikolojik ve
nrovegetatif sistem zerine etkilerinin de insanlarda farkl farkl olabileceini gstermektedir.
Grltnn anlaml bir biimde kiiden kiiye farkllk gstermeyen en nemli etkisi , iitme
zerine etkisidir.

101

Ses'in niteliinin bozulmas, frekanslar farkl bir ok ses dalgasnn st ste gelmesidir.
Grlt'nn daha teknik bir tanmnda " Grlt anarik ses dalgalarnn sperpozisyonudur"
denmektedir. Dier bir deyile grlt'nn frekans spektrumuna bakldnda bir ok frekansta
seslerin yer ald bilinmektedir.
Ses'in niceliinin bozulmas ise, ses ne kadar nitelikli ve hoa gider ekilde olursa olsun
iddetinin insan vcuduna zararl bir deere ulamasdr. rnein houmuza giden ok gzel bir
mziin ses iddetinin 90 dB(A) dzeyini gemesi iitme kayplarna neden olacaktr. Tabii ki
grlt'nn bu etkisi sonular en kolay biimde grlen etkisidir. Psikolojik ve nrovegetatif
sistem etkileri daha dk iddetteki seslerde dahi balayabilir. Fakat yine nemle belirtilmelidir
ki bu tr etkiler kiiden kiiye farkllklar gsteren etkilerdir. rnein , klasik Trk mzii
hayran olan ve klasik bat mziini sevmeyen veya tam tersi bir zellie sahip bir kii iin,
rahatszlk snrlan, farkl mzik iin farkl olacaktr.
3. ENDSTRYEL TME KAYIPLARI - ENDSTRYEL SAIRLIK
Uzun sre iddetli grltye, rnein 90 dB(A)'nn zerindeki seslere maruz kalan kiilerde
iki trde iitme kayb meydana gelir.
1. Geici iitme kayplar
2. Srekli iitme kayplan
Geici iitme kayplar, uzun sre grltye maruziyet sonucunda ortaya kan ve belli bir
sre dinlendikten sonra iyileebilen iitme kayplardr. Bu kayplara ilikin iyileme sreleri
ekil 5 ' de rahatlkla grlebilmektedir. 90 dB(A)' lk bir grltye 100 dakika maruz kalma
sonucunda ortaya kan yaklak 18-20 dB'lik bir iitme kaybnn ortadan kalkabilmesi iin
gerekli olan iyileme sresi yine yaklak olarak 1000 dakikadr, yani ortaya kan iitme
kaybnn iyileebilmesi iin, maruz kalma sresinin 10 kat kadar bir iyileme sresine ihtiya
olduu ortadadr. Grlt dzeyi arttka, oluan iitme kaybnn artt ve iyileme sresinin
ise daha fazla artt ayn ekil'den rahatlkla grlmektedir.

ekil 5 : Deiik grlt dzeylerine maruz kalmada oluan geici iitme kayplar ve
iyileme sreleri
Grltl ortamlarda alan insanlann yukarda bahsi geen iyileme srelerine sahip olmas
zellikle Endstride mmkn deildir. 8 saatlik bir maruz kalma sonucunda en fazla 16 saatlik
bir dinlenme sresine sahip alanlarda bu iitme kayplan, ymal bir biimde oluarak
srekli iitme kayplarn olutururlar. ok uzun sre iitme reseptrleri zerine gelen bu
fiziksel enerji, bu reseptrlerin bozulmasna, yani sinirsel iyileemez tipte iitme kayplarna
neden olurlar. itme fizyolojisi blmnde grld gibi kulamzn en hassas iitmeye sahip
olduu frekans blgesi 4000 Hz'lik frekans blgesidir. Bu nedenle ar grltye maruz kalma

102

sonucu ortaya kan iitme kayb, en nce 4000 Hz'lik frekans blgesinde oluur ve dier
komu frekanslara doru maruziyet sresi arttka devam eder. Yani 4000 Hz'lik frekans
blgesinden sonra ilk etkilenen iitme frekanslar 3000 ve 2000 Hz' 1er ile 6000 ve 8000
Hz'lerdir. Dolaysyle grltnn oluturduu iitme kayplarnda, iitme dzeyinin saptand
konuma frekanslar diye isimlendirilen iitme frekanslar, daha sonra etkilenmektedir. (ekil
6). Bu zellik bizlere konuma frekanslar etkilenmeden nce, grlt ile oluan iitme
kayplarnn erken tansnda ve korunmada nemli bir olanak salamaktadr.

ekil 6 : Farkl grlt dzeylerine, farkl srelerde maruz kalan iilerde oluan
srekli iitme kayplar
ekil 6'deki izgilerin hangi gruplar gsterdii aada bildirilmitir.
(

) 31 kiilik, 85.66 dB(A)'lk grltye, 20.96 ay maruz kalm,

) 20 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 24.05 ay maruz kalm,

(-x-x-x) 21 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 80.85 ay maruz kalm,

(*****) 14 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 166.71 ay maruz kalm kiilerin iitme
kayplarn farkl frekanslarda gstermektedir.
Yukardaki bilgilerin altnda grlt ile oluan iitme kayplarnn - Endstriyel sarln
zelliklerini yle sralayabiliriz:
iddeti 90 dB(A)' nn zerindeki seslerde oluurlar.

ok zel iler (Tek tarafl kulaklk kullanan, rezervasyon veya santral alanlar gibi)
dnda, iitme kayb genellikle ift tarafldr. Yani her iki kulakta da ayn dzeydedir.

lk iitme kayb, kulamzn 4000 Hz' lik frekans iiten blgesinde oluur. Daha sonra
konuma frekanslarn etkilemeye balar.
Oluan iitme kayb sinirsel tipte bir kayp olduundan, kesinlikle iyileemez. Bu nedenle
grltden korunma son derecede nemlidir.
4. GURULTU'DEN KORUNMA YNTEMLER
Grltnn etkilerinden korunmada kullanlacak yntemleri iki
toplayabiliriz.

103

ana balk altnda

4.1. Teknik koruyucu nlemler :

Teknik koruyucu nlemleri de iki balk altnda toplayabiliriz:
a) Kaynakta ve evrede alnabilecek teknik koruyucu nlemler : Bu nlemlerin en banda
grltnn llmesi, makina ba izolasyon nlemleri veya evrede alnabilecek izolasyon
nlemleridir.
b) Kiisel Koruyucu nlemler : Bu tip koruyucu nlemler grltde alan insanlarn
grltden korunabilmesi iin gelitirilen kulak tkalarn ve kulaklklar kapsamaktadr. Kulak
tkalar, kulakta hava yolunu kapatan farkl zelliklerde olmak zere yaklak 1 0 - 2 0 dB'lik
bir avantaj salayan, piyasadan rahatlkla temin edilebilen malzemelerdir. Kullanm kolay olan
110 dB'lik bir grlty iitme kayplar iin limit deer kabul edilen 90 dB(A) 'nn altna
drebilen bu cihazlar endstride yaygn biimde kullanlmaktadr. Kulaklklar ise, kulak
arkas kemiini (Mastoid'i) kapatan bir yapya sahip olduklanndan zellikle kemik yolu ile i
kulaa iletilen seslerin izolasyonunda daha baarl .olmaktadr. 20 - 40 dB'lik grlt azaltmas
avantajna sahip olan bu kulaklklar, daha pahal olmalar, ar olmalar ve ba hareketlerini
kstladklar iin, endstride, kulak tkalarna gre daha az sayda kullanlmaktadrlar. ekil 7
'de her iki koruyucu cihazn kullanm ekli ile grltnn azaltlmas konusunda saladktan
avantaj gsterir eri grlmektedir.

ekil 7 : Kiisel iitme koruyucular ve frekanslara gre grlt azaltma miktarlar

4.2. Tbbi koruyucu nlemler.
Tbbi koruyucu nlemleri de yine iki blmde inceleyebiliriz.
a) e giri muayeneleri: Grlt riski tayan ilerde alacak kiilerin iitmeleri tam bir
odyometrik muayeneden geirilmeli ve salk dosyasna konulmaldr. Bu tr bir muayenede
ama, dier risklerde olduu gibi ,(rnein hipervetilasyonlu bir kiinin tozlu ortamda
almasnn nlenmesi gibi) kiinin o riskten daha ok etkilenmesinin nlenmesi eklinde
olmayp, sonradan gelebilecek salk zararlarnn, kiinin ie girerken ki durumu ile
mukayesesini salamaktr. e giri muayenesi srasnda kiide rastlanacak ksmi veya tam
sarlk hali, bu tr grltl ilerde, grltye bal iitme kayplannn olumasnda avantaj
salamaktadr. Yaptmz aratrmalarda, bir kulanda ileti tipi bir kayba sahip bir kiinin sar
olan kulann grltden etkilenmediini, salam olan kulann etkilendiini grmekteyiz.Bu

104

nedenle grltl iyerleri iin sar vatandalarn, zrl kabul edilmeyip, zellikle aranmas
gereken alanlar olduunu vurgulamak yerinde olacaktr.
b) Periyodik muayeneler: Bu tr muayenelerde tam bir odyometrik muayene yerine
yaptmz ok fazla sayda aratrmada kullandmz ve tarama odyometrisi diye
isimlendirdiimiz bir yntemi kullanmak, bir ok bakmdan yerinde olacaktr. 2000 Hz , 4000
Hz ve 8000 Hz'lik iitme frekanslarnda yaplan bu odyometrik muayene, dk frekanslar
kapsamadndan bir odyometrik oda gerektirmemekte sessiz saylabilecek bir odada rahatlkla
yaplabilmekte ve son derecede ksa bir zaman diliminde pheli vak'alar ayrdedilebilmektedir.
Saptanan iitme dzeylerinden 4000 Hz'de, grltden oluan ilk kaybn ne dzeyde olduu;
8000 Hz'de, yalanma ile oluan iitme kaybnn ne dzeyde olduu; en nemlisi ise konuma
frekanslarnn grltden ilk etkilenen frekans olan 2000 Hz'de iitme dzeyinin ne durumda
olduu rahatlkla grlebilmektedir.
Tablo 2. eitli iletmelerde incelenen gruplarn zellikleri
LETMELER
Dokuma fabrikas
Kereste fabrikas
Cam eya fabrikas

GRLT
dB(A)
85.66
96.70
100.50

ORTALAMA. YA
(YIL)
24.06
35.07
31.31

RNEK
SAYISI
31
27
32

ORT.ALIMA SRES
20.96 ay
14.25 yl
11.31 yl

ekil 8. eitli iletmelerde alan kiilerde, grlt ile oluan iitme kayplar.
(-

) Dokuma Fabrikas, (

) Kereste Fabrikas, (-x-x-x-x-) Cam Eya Fabrikas

Bu tarama odyometresi ile saptanan ve grltden etkilendikleri anlalan kiiler kesin

tehis iin tam bir odyolojik muayeneye alnarak, haklarnda gerekli ilemler yaplmaldr. Tablo
2 ve ekil 8.'de Tarama odyometrisine rnekler grlmektedir..
5. LKEMZDE, GRLT VE OLUTURDUU TME KAYIPLARI LE
LGL YASAL DURUM VE YASALARIN YORUMLANMASI
Bu blmde, farkl yasalardan rnekler verilerek yasalanmzdaki eksiklikler ve
yanllklar vurgulanacaktr.

105

5.1. ii Sal ve i Gvenlii Tz

Madde 22- Ar ve tehlikeli
gemeyecektir. Daha ok grltl
derecesi en ok 95 desibel olabilir.
tkalar gibi uygun koruyucu ara ve

ilerin yaplmad yerlerde, grlt derecesi 80 dB1 i

almay gerektiren ilerin yapld yerlerde, grlt
Ancak, bu durumda iilere balk, kulaklk ve kulak
gereler verilecektir.

Madde 78- Grltnn zararl etkilerinden korunmak iin aadaki tedbirler

alnmaldr.
1) yerlerinde grlt karan makinalarn monte edilmeleri srasnda, iyeri taban,
titreimi ve sesi azaltacak malzeme ve sistemle yaplacaktr.
2) Grltl iyerlerinin duvarlar, sesin yansmasn nleyecek malzeme ile kaplanacak
ve bu binalar, ift kapl, ift pencereli, ina edilecektir. Duvarlar ses geirmeyen malzeme ile
yaplacaktr.
3) Grltnn azaltlamad hallerde, bu tzn 22'inci maddesi hkmleri
uygulanacaktr.
4) Grltl ilerde alacak iilerin, periyodik olarak genel salk muayeneleri
yaplacak, zellikle duyma durumu ve derecesi llecek, kulak ve sinir sistemi hastal olanlar
ile bu sistemde arzas bulunanlar ve hipertansiyonlular, bu ilere alnmayacaklardr. Ancak
doutan sar ve dilsiz olanlar, bu ilere alnabileceklerdir.
5) Grltl ilerde alan iilerin, periyodik olarak, genel salk muayeneleri
yaplacaktr. Duyma durumunda azalma ve herhangibir bozukluk grlenler ve kulak ve
sinirhastal bulunanlar ve hipertansiyonlu olanlar, altklar ilerden ayrlacaklar, kontrol
vetedavi altna alnacaklardr.
5.2. Sosyal Sigorta Salk lemleri Tz
Maluliyet derecelerinin (Meslekte kazanma gc azalma oranlarnn) hesapland bu
tzkte grlt ile ilgili bilgiler Tablo 3.'de verilmektedir.
Tablo 3. Grltden Meydana Gelen Arzalar
Hastalk ve belirtileri

Ykmllk

Hastala sebep olacak

sreleri

balca iler
Madenlerin ekilenme dvlme
ve vurulmas.
Dokuma
tezgahlarnda
almalar.
Pitonlu motrler, Reaktrler ve
benzeri
fazla grlt verici
cihazlarn bulunduu iyerlerinde
almalar (Grltl ite en az
iki yl; Pistonlu motor, Reaktr,
Proplsrle almada 30 gn
maruz bulunmak ve grltnn
de 85 desibel'in stnde olmas
artyla).

ki tarafl koklear lezyon neticesi reversible

olmayan ve grltl iten ayrldktan sonra
arlama gstermeyen odiometrik azalma
(Tehis grltl i alanndan uzaklatktan
sonra 6-12 ay arasnda yeni bir odyometrik
kontrol muayenesi ile teyit edimelidir. Bu
odiometrik muayene tonal ve vokal olarak
yaplmaldr. yi iiten kulakta konuma
frekens (500,1000,2000) ortalamas en az
35 desibel'lik bir iitme kayb bulunmaldr,
bu ortalamann hesaplanmasnda, median
frekans zerinden
iki
misline uymas
gerekir).

3 Ay

106

5.3. Grlt Kontrol Ynetmelii

Madde 11. yerleri ile ilgili olarak ;
1) itme sal asndan kabul edilebilir en yksek grlt seviyeleri iin Tablo 4'de
verilen deerler esas alnr.
Tablo 4. Grlt dzeylerine gre, maruz kalma sreleri
Grltye Maruz
Max.Grlt
Seviyesi (dBA)
Kalman Sre (Saat / Gn^
7.5
80
4
90
2
95
1
100
0.5
105
0.25
110
1/8
115
Darbe grltlerinin st seviyesi 140 dBA'y aamaz

2) Bu ynetmeliin 5'inci maddesinde belirtilen yetkililer tarafindan yaplan kontrollerde

Ek-1 ve 11'inci maddedeki snrlar aan bir alma dzeni uyguland tesbit edilen iyeri
sahipleri ve kamuya ait iyeri yneticilerine mahallin en byk mlki amiri tarafindan bir aylk
sre verilerek durumu dzeltmeleri istenir. Endstriyel makina ara gerecin gvdeleri ve
eksozlanyla yaylan hava kaynakl seslerin, aracn yapsal zelliine, kaynan yap iindeki
konumuna ve oturduu yere ve balantlarna, evredeki ses yanstc dier yzeylere ve yap
eleman araclyla yaylan darbe seslerinin ve mekanik vibrasyonlarn ise aracn yapsna,
monte edilen ekline, operasyon tekniine, yaplan ie, bakmna ve kullanlan ara adedine
bal olduu gznnde tutularak grlt kontrol yaplr. Bu gerei yerine getimeyen
imalathane ve iyerlerinin faaliyetleri ksmen veya tamamen, sreli veya sresiz olarak
durdurulur.
3) yerlerinde tavsiye edilen grlt seviyelerinin ald, grlt ve vibrasyonlarn
kaynanda azaltlma iin teknik imkanlarn yetersiz olduu durumlarda, iveren iilere 1475
sayl i kanununda belirtilen koruyucu giysiler ve gereleri salamakla ykmldr.
5.4. Yasalarn yorumlanmas :
lkemiz yasalarnda, grlt zararllk limit deerlerinde, maalesef yukarda
grld gibi bir tutarszlk, bir eitlilik grlmektedir. i Sal ve Gvenlii Tz1
nde 80 dB ve 95 dB olarak verilen limit deerler , SSK Sosyal Sigorta Salk lemleri
Tz'nde 85 dB' e deimekte, Grlt ynetmelii Tablo 4.'de ise bu deerler tamamen
farkllamaktadr. Grltnn Psikolojik ve Nrovejetatif etkileri, amzda mltifaktryel bir
etkilenme ile de ortaya ktndan, bir tarafa braklrsa, iitme kayplar iin btn dnyann
kabul ettii 90 dBA'lk limit tek standart deer olarak kabul edilmelidir.

107

108

BS 8800 SALII VE GVENL YNETM REHBER

STANDARDI
Dr. Handan TOPUOLU Ph.D. Dr. enay ZDEMIR Ph.D.
deal sal Ltd.ti.

(HS(G)65 BAARILI SALIK VE GVENLK YNETM SSTEMLERN (UK)

TEMEL ALAN)
Bu Standart, i sal ve gvenlii ynetiminin, iletme ynetimine entegre edilmesi
gerektii ve genel ynetimin ayrlmaz bir paras olduu gerei dnlerek hazrlanmtr.
BS 8800 bir rehber standarttr ve iletme ynetimine rehberlik edecek nerileri iermektedir.
Bilindii gibi iyerlerinde tutulan istatistikler, i kazalarn, ie bal hastalklar ve meslek
hastalklarn bildirmekte ve haberdar olmamz salamaktadrlar. Oysa bu kazalarn ve
hastalklarn arkasnda yatan kazaya ya da hastala maruz kalann, arkadalarnn ve
iverenin ektii aclar tam olarak grmemizi salayamazlar. Bununla birlikte kazalya ya
da hastaya maliyeti, iverene maliyeti, topluma maliyeti gibi nemli unsurlarda da ou kez
yol gsterici olmaktan ok uzaktrlar.
ngiltere'de yaplan bir alma sonucunda; bir i kazas sonucu ortaya kan, sigorta kapsam
dndaki maliyetin, sigorta dahilindeki maliyetten 8 ile 36 kat daha fazla olduu
gsterilmitir. Gsterilen ekonomik nedenlerle beraber, etik nedenler ve iin verimini artrc
nedenler dorultusunda, i sal ve gvenlii ynetiminin bilimsel ve sistematik biimde
uygulanmas gereklilii ortaya kmtr.
Halen yrrlkte olan yasal ereveye uygun olarak, i kazalarn ve hastalklar en aza
indirmek ve hatta nlemek iin i sal ve i gvenlii aktivitelerini ynetimin ve
organizasyonun bir paras olarak ele almak amalanmaktadr. Bunu salamak zere
oluturulan rehber standart;

alanlarn ve dierlerinin maruz kaldklar riskleri minimize etmek;

in performansn arttrmak;
Dier iletmeler ya da mterilere kar duyarl, sorumlu bir imaj
amalamaktadr.

yaratmay

Bu standart, BS EN ISO 14000 / BS 7750 "evre Ynetimi" ve BS EN IO 9000 "Kalite

Ynetimi", HS(G)65 "Baarl Salk ve Gvenlik Ynetimi" standartlarndaki ynetim
sistemleri ile ayn prensipleri paylamaktadr. Bunu salamak zere, BS 8800, i sal ve
gvenlii ynetimini gelitirmekle beraber; dier ynetim sistemleri ile balantlar
kurmaktadr.
Bu rehber etkin bir SG Ynetim Sistemi iin temel olan balklar kapsamaktadr.
Toplumlarn kltrel ve dier insani farkllklar bu rehberin uygulanmasn olumlu veya
olumsuz ekilde etkileyebilir. Bu nedenle adaptasyon ve uygulama aamasnda bu farkllklar
gz nne almak gerekmektedir. Bu standart ;

109

a
a

SG Ynetim Sistemi Gelitirme,

Dier ynetim sistemleri ile balant kurma,

konularnda rehberlik etmektedir.

letmeler uygulamaya balamadan mevcut i sal ve gvenlii ynetim dzenlemelerini

gzden geirmeli ve "neredeyiz"? sorusunun cevabn aramaldrlar. Bu deerlendirmede
mevcut dzenlemelerin;
a lgili yasalar uyarnca mevcut SG ynetim prosedrlerinde yaplmas gerekenler,
a letme iindeki SG ynetim rehberi olup olmama durumu,
a Dier benzer iletme ve sektrlerdeki iyi uygulamalar,
le karlatrmas yaplmaldr.

110

Bu deerlendirmeden elde edilen bilgiler uygun bir balang noktas yakalamak ynnden
nemli olup, planlama aamasnda kullanlmaldr.

SG i performansnn entegre bir paras olarak tanmlanmak,

Yksek bir SG performansna ulamak,
Yasalarn gerektirdii dzenlemeleri kapsamak,
Srekli maliyet-yarar bir performans geliimini salamak,
Politikay uygulamaya ynelik uygun ve yeterli kaynaklar salamak,
SG Politikasnn amalarn hazrlamak ve iletme ii herkesin bilgilenmesine ynelik
yaynlamak,
SG ynetimine birinci derecede ncelik vermek,
SG Politikasnn iletmede tm seviyelerde anlalmasn, uygulanmasn, ve
yerletirilmesini salamak,
alanlarn Politikaya uymak ve uygulanmasn salamak konusunda ibirliini
salamak,
SG Politikasn belirli aralklarla gzden geirmek,
Her seviyede alanlarn SG politikasn uyarnca sorumluluklarn yerine getirebilmeye
ynelik uygun eitimleri aldklarndan emin olmak,

111

Sorumluluklar :
SG sorumluluklar btnyle st ynetimle ilgilidir. En gzel uygulama, st ynetimden (
byk kurulularda Ynetim Kurulu yelerinden biri olabilir) birisinin, SG ynetim
sistemiyle ilgili btn sorumluluu alarak, iletmede uygulama ve organizasyonu
salamasdr.
Ayrca iletmedeki btn birimlerde alan yetkililer;
. Birimlerinde alan btn insanlarn salndan ve gvenliinden sorumlu olmal,
Birimlerindeki ortamlardan, salk ve gvenlik ynnden etkilenenlerin sorumluluunun
da kendilerine ait olacan bilmeli,
. Alacaklar kararlarn SG Ynetim sistemi performansn etkileyecek dzeyde olduunun
bilincinde olmaldrlar.
st dzey Yneticiler, SG performansnn daha da artmas iin aktif olarak kendi
katlmlarn gstermelidirler.
Ynetimsel Dzenlemeler :
SG nin organizasyon ve onun tm aktivitelerine, iin bykl veya yaps ne olursa olsun,
tamam ile entegre olmas son derece nemlidir. Politikann uygulanmas ve etkin bir SG
ynetimi iin bir organizasyon unlara sahip olmaldr ;
Yeterli SG bilgisine ulalmas, kanuni yaptrmlar erevesinde gvenli aktiviteler
yaplmas iin beceri ve kabiliyet,
Ynetim yaps iinde sorumluluklarn dalmnn tanmlanmas ve gerekletirilmesi
Kiilerin sorumluluklarn yerine getirebilmeye ynelik gerekli yetki ile donatlmas,
Organizasyon yapsna ve byklne uygun gerekli kaynaklarn salanmas,
Organizasyonun tm seviyelerinde ihtiyalarn tanmlanmas ve gerekli eitimlerin
organize edilmesi,
SG bilgisinin etkin ekilde ve uygun yerde paylalmasna, iletiim salanmasna ynelik
organizasyon yaplmas,
Uzmanlardan neri ve hizmet almaya ynelik organizasyon yaplmas,
alanlarn katlmnn salanmasna ynelik organizasyonlar yaplmas,

SG Ynetim Sistemi Dokmantasyonu :

Etkin ve baarl bir SG Ynetim Sistemi iin, dokmantasyon en nemli unsurlardan
biridir. Fakat unutulmamaldr ki, dokmantasyon mmkn olan en az sayda tutulmal,
verimlilik ve etkinlik azaltlmamaldr.
Organizasyon yasal veya ihtiyatan doan, bu gereklilii gsterebildikleri, kayt sistemini
oluturmaldrlar.

112

Bu kayt sistemi SG planlarn tam anlam ile uygulamaya geirmeye uygun olmal ve
ihtiyalarn bir paras olmaldr.
letmeler, dokmanlarn yenilikleri izleyen ekilde yeni tarihli olmasma dikkat etmeli ve
uygun grldkleri amaca hizmet iin kullanlmalarn salamaldr.

IV. PLANLAMA VE UYGULAMA :

Performans lm
Bu planlanan aktivitenin baar veya baarszlm ak bir ekilde grebilmek iin nem
tamaktadr. Bu planlama; SG konusunda gereksinimleri tanmlamak, belirgin performans
kriterleri belirlemek aamalarn kapsamal ve Ne yaplacak ?, Kim sorumlu olacak ?, Ne
Zaman yaplacak ? ve Beklenen kt ne olacak ? sorularnn cevaplar yer almaldr.
Risk Analizi :
letme, tehlikelerin saptanmasn da kapsayacak ekilde risk analizi yapmaldr.
Kanuni ve Dier Gereksinimler :
letme, risk analizinin yansra, kanuni gereksinimleri belirlemeli ve dier gereksinimlerle
birlikte SG Ynetimini uygulamaldr.
SG Ynetim Dzenlemeleri :
Organizasyon aadaki balklar da kapsayan dzenlemeleri yapmaldr ;
Politikay uygulamaya ynelik genel plan ve amalar ( personel, kaynaklar da dahil )
hazrlanmaldr
. Tanmlanan riskleri kontrol ve tanmlanan ihtiyalar karlamaya ynelik uygulama
dzenlemeleri ve genel planlama yaplmaldr.
Acil durumlara ynelik planlamalar yaplmaldr. letme, gelecekte karlalabilecek acil
durumlar nceden sezinleyip gerekli nlemleri almal ve oluabilecek etkilerini
hafifletmelidir.
Performans lm, denetleme ve durum deerlendirmesi iin planlama yaplmaldr.
Gerekli grlen dzeltme aktiviteleri planlanmal ve uygulanmaldr.

113

Performans lm, SG Ynetim Sisteminin verimini gstermek iin anahtar bir yoldur.
Gerekli olduu takdirde hem nitelik hem de nicelik lmleri yaplmaldr.
Performans
lm
"izleme"
anlamndadr;
hangi
politika
ve
amalarn
gerekletirilebildiini gsterir. ki yolla yaplabilir;
Proaktif Performans lm: surveyans ve gzlemler ile; rnein yaplacak iin gvenlik
sistemleri, alma izinleri gibi.
Reaktif Performans lm : Kazalar, kazaya ramak kald durumlarn, hastalk-salk, dier
salk ve gvenlik performans olaylarnn takibi gibi.
Yetersizlikler grld zaman, sebepleri kkten tespit edilmeli ve dzeltilmesi iin gereken
dzenlemeler yaplmaldr.

VI. DENETLEME :

SG nin rutin izlenmesine ek olarak, SG Ynetim Sisteminin tm elementlerini daha derin

ve daha eletirel bakla irdeleyen periyodik bir denetlemeye gerek vardr. Bu denetleme,
organizasyon dndan, bamsz ve profesyonel kii veya kiilerce yaplmaldr.
Denetleme yntemleri organizasyonlarn bykl ve mevcut tehlikelerin yapsna gre
deiik olabilir. Denetleme u sorular iermelidir;
Organizasyonun genel SG Ynetim Sistemi tanmlanan SG performans standartlarna
ulama kapasitesine sahip mi?
SG Ynetim Sisteminin gl ve zayf ynleri nelerdir ?

Organizasyon gerekten hedeflediklerini yapyor ve ulaabiliyor mu ?

114

Denetleme ok geni olabilir veya seilmi bir alan veya konulara ynelik olabilir. Denetim
sonular ve alnmas gerekli dzeltici nlemler ilgili tm kiilerle paylalmal, hu kiiler
bilgilendirilmelidir.

Politika
Organizasyon ihtiyalara ynelik SG Ynetim Sisteminin periyodik gzden geirilme
skln tanmlamaldr. Bu gzden geirme unlar gz nnde tutmaldr ;

.
.
.

SG Ynetim Sisteminin genel performansn,

Sistemin elementlerinin performansn,
Denetleme bulgularn,
ve d faktrleri; rnein deien organizasyonel yap, deien kanunlar, yeni teknoloji
sunumu gibi

Ve herhangi bir yetersizlii ortadan kaldrmak iin hangi aktivtelerin gerekli olduunu
tanmlayabilmelidir.

KAYNAK:
BS 8800 Guide to Occupational Health & Safety Management Systems; 1996.

115

116

2000 YILMA GERERKEN

SALII VE GVENL UYGULAMALARININ GEREK YZ
Dr. Handan TOPUOLU Ph.D. Dr. enay ZDEMIR Ph.D.
deal sal Ltd.ti.
Uzun yllardan beri, alma yaamnn insan ve evre sal zerindeki olumsuz etkileri
bilinmekte ve bu konuda yaplan almalarn nemi her frsatta dile getirilmektedir. Bu
konuya belkide gereken nemi en fazla gsteren lkelerden biri olan ngiltere'de alanlarn
salk ve i gvenlii gstergelerinden yaplan bir derleme aada yer almaktadr.
1. ngiltere'de her i gn, bir kii hayatn iini yaparken kaybediyor.
2. yerindeki lmlerin en sk grlen nedenini yksekten dmeler oluturmaktadr.
3. Her yl 2.2 milyon kii meslek hastalna ya da ie bal hastala yakalanyor.
4. Ylda 13 milyon ign ie bal hastalk nedeniyle kaybediliyor.
5. Yaralanmalarn en sk nedenini kayma ve dmeler oluturuyor.
6. Kanserden lm nedenlerinin yzde drdn ie bal kanserler oluturuyor.
7. Endstride en sk karlalan meslek hastaln grltye bal iitme kayplar olarak
grlyor.
8. Ylda yaklak 66.000 kii ie bal deri hastalklarna yakalanyor.
9. Asbestosa bal lmler ngiltere'de tek bana en byk lm nedeni olarak karmza
kyor.
10. Her yl yaklak 70 kii iyerinde aralarn neden olduu kazalarla yaamm kaybediyor.
11. Her yl yaklak 1500 kii ie bal astm hastal nedeniyle yeni vaka olarak karmza
kyor.
12. 1976-1998 yllar arasnda, ngiltere'de, 220 ocuun tarmda kullanlan aralarn neden
olduu kaza sebebi ile yaamlarn kaybettikleri bildiriliyor.
13. Yllk i kazalarnn ve ie bal hastalklar nedeniyle meydana gelen kaybn ekonomik
boyutu, 4 milyar pound ile 9 milyar pound arasnda seyrediyor.
14. Erkekler, kadn iilere gre 3 kat daha fazla kazalanma ve 10 kat daha fazla lm riskine
maruz kalyorlar.
15. Her yl yaklak 36.000 kii titreime bal el-kol damarlarn tutan hastalklara
yakalanyorlar.
16. retim yapan kk bir iletmede alrken meydana gelen kaza sonucu lm olasl,
byk iletmede meydana gelen kazaya gre iki kat daha fazla olarak karmza kyor.

117

17. Karbon monoksid maruziyetine bal her yl yaklak 30 kii hayatn kaybetmektedir.
18. Kas iskelet sistemi hastalklar, ie bal hastalklar arasnda en sk grlen hastalk olarak
yer alyor.
19. 1996/1997 yllar arasnda meydana gelen lmle sonulanan yksekten dme
kazalarnn en sk grlen sebepleri arasnda hareket eden, den veya dnen paralarn,
aralarn veya kapaklarn zerinde bulunmak, skmak tespit edilmitir.
20. ngiltere'de meydana gelen lml i kazalarnn oran, dier Avrupa Birlii lkelerinden
ve Amerika Birleik Devletlerinden daha dktr.
21. 1997/1998 yllarnda inaat sektrnde 93 lml kaza meydana gelmi bulunmaktadr.
22. ngiltere'de bata retmenler ve hemireler olmak zere, halen yarm milyon alan ie
bal stres, depresyon ve bunalm yaamaktadrlar.
23. 1996/1997 yllar arasnda, 665 lmcl olmayan byk yaralanma, fiziksel iddete maruz
kalma sonucu meydana gelmitir.
Yukarda yer alan veriler ve deerlendirmeler, kaytlarn iyi tutulduu ve kayt d hastalk,
kaza orannn yok denecek kadar az olduu bir lkenin verilerini gstermektedir. sal ve
i gvenlii uygulamalarnn, eitim, aratrma ve laboratuvar olanaklarnn bir hayli gelimi
ve yaygn olduu bir lkede bile elde edilen bu sonular, alma hayatndaki sal ve
gvenlii olumsuz etkileyen koullarn kontrol edilmesine daha fazla nem verilmesi
gerektiini ortaya koymaktadr.
2000'li yllara girerken, ie ve iin yrtm koullarna bal lm, yaralanma ve hastalk
halinin yeterince kontrol edilemiyor ve,byk lde nlenemiyor olmas dndrcdr.
Bu nedenle, tm yneticileri alanlarn ve iini etkileyen salk ve gvenlik risklerini
analiz etmek; riskleri kontrol altna almak zere sistematik, sreklilii salanm bir ynetim
program uygulamas gerekmektedir.

KAYNAK:
Health & Safety Facts; HSE, Health&Safety Newsletter, 25 October 1999, Page 3.

118

ELEKTROMANYETK RADYASYON ZARARLARI

TELEVZYON ve BLGSAYARLARDA EKRAN RADYASYONU
Prof.Dr.H.Hilmi Sabuncu*, Dr.Halim sever*, Ata Trer**
(*) L.stanbul Tp Fakltesi, Sal B.D.
(**) ekmece Nkleer Aratrma Merkezi (NAEM)
Z E T : Endstride alann saln etkileyen en nemli fiziksel etkenlerden biri de
elektromanyetik radyasyonlardr. Elektromanyetik radyasyonun genellikle grnmez olmas, bu konuda
bilinsiz olan alanlar rahatsz eder, motivasyonlarm bozar, performanslarm etkiler. Bu nedenle,
alanlarn, nemle elektromanyetik radyasyonun sala etkileri konusunda bilgilendirilmeleri
gerekmektedir.

1. GR ve AMA
sal asndan, alma ortamlarnda bulunan radyasyon kaynaklan ve verdii
zararlar, ok byk nem tamaktadr. Bu nlar arasnda, 0.4 - 0.7 Mikron dalga boyuna
sahip olan "grnr nlar" ve "Lazer nlar" dndaki nlar, gzle grlemeyen nlardr.
nsan salnn en byk dmanlarndan olan bu nlar, "grnmeyen dmanlar" diye
nitelemek doru olur kansndayz. nsanolu, bilinli olmad, ama zararl olduunu bildii bu
dmanlarla, alma ortamnda birlikte olduunda, son derecede fazla rahatszlk hisseder,
motivasyonu bozulur, i performans der, almak istemez, hatta iten kaar. Bu insan, bahsi
geen etkenler ile almaya zorlanrsa, i kazalarna dahi neden olabilir. O halde bu nlarn
zararlarn iki ekilde nitelemek yerinde olur: 1. Tip zararlar, bu nlarn sahip olduu fiziksel
enerjileri dolaysyla vcuda verdii zararlar ; 2. Tip zararlar ise, maruz kalann, bu nlar
konusundaki bilinsizlii nedeniyle, alma ortamnda yaad olumsuzluklardr. Bu durumda,
i sal uzmanlarna den en nemli grev, alann, bu nlar konusunda bilinlenmesini
salamak, alma ortamlarnda, bizzat bu nlarn iddetlerini lp, standartlarla
karlatrarak, zararl snrlarda olmadn alana anlatmak ve inandrmaktr. te, bu
almamzn amac, alanlarn maruz kaldklarn dndkleri ve byk rahatszlk
duyduklar,
ekran radyasyonlar konusunda lmler yaparak, sonulan standartlarla
karlatrarak, onlarn bilinlenmelerini salamaktr.
2. GENEL BLGLER
Radyasyonlar, Elektromanyetik radyasyonlar ve Partikler radyasyonlar olmak zere
ikiye ayrabiliriz. Elektromanyetik radyasyonlar, dalga zellikli ; partikler radyasyonlar ise,
isminden de anlalaca gibi, partikler bir yapya sahip radyasyonlardr. Radyo dalgalar,
Mikro dalgalar, infrared nlan, Grnr nlar, Ultraviyole nlan, X nlar (Rntgen
Inlan), Gamma nlar, dalga zellikli nlan; Ntron nlar, Alfa nlar ve Beta nlar ise
partikler zellikli nlan olutururlar.

119

X ve Y nlar, ekil 2. de grld gibi dalga boyu en dk, frekans ve enerjisi

yksek nlardr. Bu nlarn dokuda girginlii fazla, rastlad moleklleri iyonlatrma
kapasiteleri olduka yksektir. Enerji dzeyleri 107 eV civarndaki bu nlarn etkileri,
Radyasyonun Biyolojik etkinlii (RBE) denilen bir birim ile ifade edilir. yonize eden
elektromanyetik radyasyonlarn, bu birim cinsinden ifadesi, bir birimdir, yani 1 RBE 'lik bir
etkiye sahiptir. X nlan, mesleki maruziyet bakmndan hekimlerin ok maruz kaldklar bir
radyasyon tipidir.
Elektromanyetik spektrumu tanmlayan birimler, frekans birimi (hertz, Hz), dalga boyu
birimi (cm, mikro metre, nanometre) veya enerji birimi (elektron volt - eV) ' dir.

ekil 2. : Elektromanyetik spektrumun fiziksel karakteristikleri

Ultraviyole nlarnn dalga boyu 320 - 400 nm olanlar, fluoresant lambalardan veya
siyah kl lambalardan; 280 - 320 nm olanlar, gne ndan; 280 nm'den kk dalga
boylular ise basnl civa buharl lambalardan yaynlanr. Ultraviole nlarnn hedef organlar
gzler ve deridir. Deride eritem oluturur. Daha sonraki dnemlerde dem, veziklasyon ve
pigmentasyon oluur. Gzlerdeki maruziyet sonucunda fotokeratit oluabilir. ok uzun sreli
maruz kalmalarda, kiisel hassasiyete ve dier etyolojik faktrlere de bal olarak deri kanserine
kadar varan tablolar grlebilir. Grnr nlar sadece gz zerine etki edeler. UV nlar,
kornea tarafndan tamamen tutulduu halde, grnr nlar, korneay geerek retinaya
ularlar. ok iddetli k nlarna maruz kalan gzn a tabakasndaki grme reseptrleri
etkilenerek geici krle neden olurlar. Krln sresi, k nlarnn iddetine, etkileme
sresine bal olarak deiir. Fakat genel olarak gz kapann refleks olarak kapanmas,
etkilenme sresini azalttndan ve nispeten sabit tuttuundan, geici krlk sresi daha ok
k nlarnn iddetine baldr.

120

Dalga boyu 1.4 nm'den daha kk olan R nlan, deriyi ve gz oklerini geebilirler
ve su, bu nlar iin iyi bir geirgendir. 1.4 nm'den byk dalga boylu R nlar su tarafndan
absorbe edildiinden girginlikleri fazla deildir. Retinaya ulaabilen R nlar, absorbe olarak
termal etki olutururlar. Gzn, 2 - 3 0 mW/cm2'lik R nlarna kronik maruziyeti sonucunda
kornea bozulmalar meydana gelmektedir. 100 mW/cm2'lik bir maruz kalmada ise katarakt ve
retinal yanklar grlebilir.
(
Mikro dalgalar, 1-100 cm dalga boylu dalgalardr ve iletiim sektrnde radarlardan,
katot nl tplerden, mikro dalga piiricilerden, endksiyon firnlanndan, elektroterapi
cihazlarndan yaylrlar. nsan vcudundaki girginlii, dalga boyuna baldr. 1 0 - 2 0 cm'lik
dalga boylular en derin girginlie, 3 -10 cm'lik dalga boylular, lmm - 1 cm'lik girginlie
sahiptir ve 3cm'den kk dalga boylular ise d deride tutulurlar. 10-20 cm'lik dalga boylu
mikro dalgalar, vcut iin en nemli riski olutururlar. Ayn dalga boylu dalgalarla hayvan
deneylerinde katarakt oluturulmutur.
Radyo dalgalar, mikro dalgalar da kapsayan (ekil 1.2), 3 kHz'den 300 GHz'e kadar
frekansa sahip radyasyonlardr. zellikle 500 cm'nin zerindeki dalga boyuna sahip olan radyo
dalgalan iin vcut tam bir saydamdr. Yani kantlanm bir salk zarar saptanmamtr. Fakat
daha ksa dalga boylularn (mikro dalga zellii gsterenlerin) etkileri fazladr ve bu etkiler
SAR (Spesifik Absorption Rate) denilen bir birim ile ifade edilir. Yllk SAR deerinin en st
mitleri, mesleki maruz kalmalarda, 0,1 saatin zerindeki maruz kalmalar iin 0,4 W/KG; genel
halk sal asndan ise 1/2 saatin zerindeki maruz kalmalar iin 0,08 W/KG olarak
belirlenmitir. O halde bu trden maraz kalmalarda doz lmeleri yaplmaldr.
Partikler yapdaki radyasyonlar, iyonize eden Alfa (Helyum atomu ekirdekleri), beta
nlan (Elektronlar) ile
sekonder radyasyonlar meydana getiren Ntronlar (ekirdek
tanecikleri) eklinde tanmlanr. Beta nlan da
X ve y nlan gibi Etkileri 1 RBE ile
tanmlanr. Alfalarn etkisi 10 RBE, Ntronlarn etkisi ise 20 RBE'dir. Alfa nlan girginlii
dk, iyonizasyonu iddetli: Beta nlarnn girginlikleri orta, iyonizasyonlan dktr.
Ntronlar ise, girginlii en yksek ve sekonder radyasyonlar oluturduu iin en tehlikeli
nlardr (1).
3. GERE ve YNTEM
Aratrmamz,
bilgisayar
fuarnda
COMPEX
(COMPuter
Exhibition)
gerekletirilmitir. Fuar, yaklak 1000 m2'lik bir alana yaylm 23 deiik firmann
pazarlad veya demostrasyon iin kulland bilgisayar ve televizyon ekranlar zerinde
yaplmtr. l yaplan ekranlardan 60 tanesi renkli, 6 tanesi renksiz (mono), 7 tanesi "Alak
Radyasyon" zellikli renkli, 2 tanesi "ekran filitreli" renkli, 2 tanesi televizyon renkli'dir.
Toplam olarak l yaplan ekran says belirtilen zelliklerde 77 adet'dir. Ekran radyasyonunu
lmek zere, kalibrasyonlan NAEM tarafndan yaplm iki adet EBERLINE marka FB-6
Model dedektrl plastik sintilasyon saycs kullanlmtr. Sintilatrlerin gstergeleri mikro
prosesrl digital ekranldr ve cihazn l alan 1 Mikro Rntgen / saat' den, 2.5 Rntgen /
saat'e kadardr.
lmeler iki uzman tarafndan fuarn bir noktasndan balayarak her ekranda iki add
l yapacak ekilde organize edilmitir. lm yaplacak ekranlar belirledikten sonra
uzmanlarmz farkl ynlere hareket ederek birbirinden bamsz, birbirini etkilemeden
lmelerini yapmlardr. Her ekranda yaplan iki lmenin ortalamas alnarak, deerlendirme
iin, her ekran iin tek bir deer elde edilmitir. Her cins ekran iin genel ortalamalar ve
standart sapmalar hesaplanm ve aralarndaki farklar test edilmitir. lme yaplmadan nce
ekran radyasyonlar ve arka fon (Back ground) radyasyonu konusunda hibir aratrma
yaplmadan lmeler yaplmtr. lmelerin etkilenmemesi iin, bu yntem tercih edilmi, her
trl kaynak bilgisine lmeler tamamlandktan sonra bavurulmutur.
4. BULGULAR
Yaplan lmeler sonucunda farkl tipteki ekranlann lm deerleri Tablo l'de
gsterilmitir. Elde edilen radyasyon deerleri arasnda en yksek olan ekran, 7.89 uR/Saat
121

5. TARTIMA ve SONU
Herhangi bir standartla karlatrmadan, elde edilen deerler incelendiinde, aralarnda
anlaml farklar bulunmamtr. rnein "alak radyasyonlu" ekran ile normal renkli ekran
arasnda kayda deer farkllklar yoktur. Daha dorusu, "Alak Radyasyonlu ekran" ile normal
renkli ekran arasndaki fiyat farkna deecek bir lm deeri fark, elde edilememitir. Ayn
biimde ekran nne taklan filtrenin de radyasyon nlemesi asndan anlaml bir yaran
grlmemektedir. Durum byle olunca, yani deerler arasndaki farklar anlaml bulunmaynca,
"acaba biz baka bir deer mi lmtk" sorusu akla gelmektedir. stanbul iin arka fon (Back
round) radyasyonu kaynaklardan elde edildiinde, bu deerin 7.5 - 8.0 (iR/Saat olduu ve
phelerimizde ne kadar hakl olduumuzu anladk. Yani biz, ekran radyasyonunun, arka evre
(Back round) radyasyonunu amamas nedeniyle, tm lmelerimizde sadece ve sadece arka
evre (Back round) radyasyonunu lmtk. Bunun yannda, Atom Enerji Komisyonu'nun
ISO standartlarna gre verdii zararllk snrlar incelendiinde ekrann 5 cm nnde insan
sal iin olumsuz olarak verilen radyasyon deerinin 574 u,R/Saat olduu da gz nnde
bulundurulursa, lme deerlerimizin ne kadar masum deerler olduu ve bu deerlerinde arka
evre (Back round) radyasyonu olduu ortaya kmaktadr.
Sonu olarak, Bilgisayar ve televizyon ekranlarnda salmz etkileyecek dzeyde bir
ekran radyasyonunun sz konusu olmad aka grlmektedir. Doal olarak byle bir sorun
olsa idi, gelimi lkelerde bu sorun mutlaka dava konusu olurdu. Gelimi lkelerdeki, zararl
etkenlerin insan salna zarar verip vermediini kontrol eden kurumlarn, ok daha etkin
olduu bilinmektedir. Bu lkelerde insanlar, zarar grdklerini sandklar btn etkenleri, resmi
veya zel bu tr kurumlar vastasyla ltrebilmekte, etken zarar verici boyutta ise, etkeni
retenleri derhal dava etmektedirler. Aratrmamzn kapsam ierisinde bulunan, ekran
filtrelerini reten kurumlar , lkemizde en yetkili radyasyon len kurumlara bavurup,
herhangi bir ekran radyasyonu sorunu olmad halde, laboratuar koullarnda yaplan lmeler
sonucu elde edilen, fakat halk sal asndan hi bir anlam ifade etmeyen, "radyasyon
sourma" deerleri beyan eden raporlar alabilmektedir. Gittikleri yerlerde bu raporlar
gstererek, bilgisayar kullanan firmalara "ekran filtrelerinin radyasyonu engellediini" belirterek
sat yapabilmektedirler (2).
lkemizde, her tr radyasyon tipini kolayca tespit eden cihazlar ve zel kurumlar
olmaldr. nsanlarmz, saln etkileyen btn etkenleri len, analiz eden kurumlara, ok
kolay ekilde ulaabilmeli ve ncelikle saln etkileyen btn etkenler konusunda
bilinlendirilmelidir.
KAYNAKLAR
1. " yeri hekimlii ders notlar" , Trk Tabipleri Birlii Yayn, 1.Basm, ANKARA, 1996.
2. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, NAEM, 31/05/1994 Tarih ve B. 02. 1. TAE. 5. .00. 09 ;
045-653-94 Sayl Rapor.

122

 KAZALARININ OLUUMU VE
KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI
(BLM -1)

MakMh. Turgay BNYILDIRIM / The Shell Co. Of Turkey Ltd.

Hi bir kaza durup dururken, tesadfi olarak veya nedensiz meydana gelmez. Bu
nedenle, oluan kk ya da byk tm kazalar dikkatlice incelemek, analiz
etmek, yol aan nedenleri aratrmak ve deerlendirme sonrasmda gerekli ders ve
nlemleri almak, kaza tekrarlarnn nlenmesi veya etkilerinin en aza indirgenmesi
asndan son derece nemlidir.
statistiki bilgiler ve yaplan aratrmalar gstermektedir ki ;
kazalarnn %
kaynaklanmaktadrr.

95'inden

fazlas

kiilerin

hatal

davranlarndan

Kazalarn meydana gelme skl, kiilerin hatal hareketlerine balchr.

En nemli yatrm alana yaplan yatrmdr. alana yaplacak olan en
deerli yatnm da kukusuz eitimdir.
" Emniyeti Performansn" ykseltmek iin "Emniyetsiz
Durumlarn" gzlenmesi ve analiz edilmesi gereklidir !
Herkes emniyetli almakla ykmldr !

123

Haraket ve

 Tm i kazalar, zincir halkalar gibi birbirine bal hatalarn, emniyetsiz

hareket ve durumlarn olumasyla meydana gelmektedir. Bu zincirin
bozulmasyla nihai sonu nlenecek veya deiecektir.
Tm i kazalar nlenebilir !
1.2

KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI

Yaralanma veya hastalanma ve/veya mala, evreye veya nc ahslara zarar

gelmesiyle sonulanan olaylardr.
1.2.1

Ucuz Atlatlan Kazalar (Near Miss)

Herhangi bir yaralanma veya malzeme kaybna veya hasarna -kl pay farkla- yol
amayan kazalardr. Ancak gerek bir kaza olarak kabul edilmeli ve buna yol aan
alma koullar aratrlmaldr.
1.2.2

Maddi Kayplara Yol Aan Kazalar (Without Injury)

Byk maddi kayplar

Herhangi bir yaralanmann yer almad, ancak irket tesisinde,
aralarnda, malmda veya cihazlarnda (herhangi bir sigorta
demesi ncesinde) 10,000 USD veya daha fazla hasara neden
olan kazalardr.
Kk maddi kayplar
10,000 USD altnda hasam veya rn kaybnn meydana geldii
kazalardr.
ster byk ister kk olsun, maddi kayplara yol aan kazalar
Emniyeti Performans'm sfrlamazlar, ancak olumsuz etkilerler.
1.2.3

Yaralanma ile Sonulanan Kazalar

Bir i yerinde tanmlanm olan bir grevin yerine getirilmesi srasnda tek bir
olaydan -veya ksa bir sre iinde birden fazla olaydan- kaynaklanan yaralanma
veya rahatszlanma (veya hastalanma) durumudur.

124

Ekipman veya ynetim aralarndaki kusurlar nedeniyle meydana gelen kazalar mesai dnda dahi olsa- Kazas olarak nitelendirilmelidir. Ancak, i yerinde
doal nedenler sonucunda meydana gelen lm veya hastalklar / rahatszlklar (ve
ilintili olarak yaralanmalar) Kazas olarak kabul edilmezler.
Basit yaralanma ile sonulanan kazalar (First-aid accidents)
Basit mdahaleler gerektiren ve gn kayb ile sonulanmayan kazalardr.
Emniyeti Perfrmans'n sfrlamaz, ancak dolayl yoldan olumsuz etkiler.
rnek : Basit syrklar, parmak skmalar, ciddi olmayan local yanklar, nemsiz
ve derin olmayan kesikler, vb.
Geici i grememezlik / sakatlk hali (Temporary total disability - LIT)
Kazaya urayan ahsn, en azndan kazann meydana geldii
gn takip eden takvim gn boyunca -ancak geici bir sre
iin- almasnn kstlanmasna yol aan kazalardr. alma
gn kayb ile sonulandndan Emniyeti Perfrmans'n
sfrlar.
Kalc ksmi sakatlk (Permanent partial disability)
Meydana gelen bir kaza sonucunda vcudun herhangi bir parasnn veya bir
organnn kalc olarak fonksiyonunu kaybetmesi, sakatl veya onarlamayacak
ekilde kopmas.
Bu tip kazalar sonucunda Emniyeti Performans sfrlanr.
Tam sakatlk (Permanent total disability)
Kiinin almasn tamamen engelleyen ve vcudun fiziki fonksiyonlarm kalc
olarak ortadan kaldran son derece ciddi kazalardr. Emniyeti Performansm
sfrlar.
1.2.4

lmcl Kazalar

lmle sonulanan i kazalardr. Birden fazla kiinin lm sz konusu olabilir.

Yaralanma ile lm arasnda geen sre dikkate alnmaz. Bu tip kazalarda maddi
hasar da meydana gelebilir.
lmcl i kazalar, " Emniyeti Performans"mn sfrlanmasna neden olur!

125

rnek: Zehirli gaz kaaklar, patlamalar, dmeler, skma - ezilme veya arpma
(elektrik, cisim, ara) sonucu meydana gelen lmler.

1.3

HASTALIKLARI (Occupational Illness)

kazas kapsam dmda, fakat i ile balantl koullara maruz kalarak insan
vcudunda meydana gelen rahatszlk durumlar veya fonksiyon bozukluklardr.
Kaza (yaralanma) ile i hastal arasndaki temel fark "tek olay veya ani oluum"
dur.
Kazalar ve dolaysyla yaralanmalar aniden oluur. Ancak zarar grme, zamana
bal olarak veya ortamdaki tehlikeye bir ok kez maruz kalarak iddetini arttran
bir geliim eklinde kendini gsterir ise bu bir "hastalk" durumudur.

1.4

KAZALARIN ETKLER VE OLUAN KAYIPLAR

- Kazaya Urayan Asndan

Ar, ac ve sknt
Gelir kayb, beklenmeyen ilave masraflar ve harcamalar
Geici veya kalc i grememezlik
Ayn i-grev iin yetersizlik, gvensizlik
Arkadalar ve evresi zerinde etkiler

- Sorumlu ahslar Asndan

Endie ve stres
Sulanma ve pimanlk
lave i yk (Rapor hazrlama, tekrar eitimleri)
Kariyer zedelenmesi

alanlar Asndan
ok, znt, endie
Dk moral
retim veriminin dmesi

- Firma Asndan
Yaralanan ahs nedeniyle kaybedilen alma gc ve zaman

126

Dier alanlarm merak, endie ve tartmalar neticesinde harcanan zaman

Amirler tarafndan kazann soruturulmas srasnda kaybedilen zaman
Malzeme ve makinalarm zarar grmesi durumu
in durmas, yavalamas ile kaybedilen zaman ve para
* Yeniden planlama, tekrar eitimleri
* Tamirat masraflar, vb
Sigorta prim, masraflarnda artlar
Firma adnn zedelenmesi
Medya, yerel makamlar ve sivil rgtler tarafndan oluturulan bask
Kalite, retim verimi ve pazar pay zerindeki etkiler

- Toplum ve lke Asndan

Olumsuz sosyal ve ekonomik etkiler

Her yl kaybedilen i gc ve retim kayplar
Hastane ve salk kurulularna gelen ykler, hizmet aksamalar
Trilyonlar aan tazminat demeleri

BOLUM - II

2.0

KAZA P R A M D

Yaralanmaya veya gn kaybna yol aan kazalarn frekans, i emniyeti

performansm lmenin bir yntemidir. Gn kayb ile sonulanan kazalarn
durulmas, bir daha kaza olmayacan gsteremez. Ayrca, bir retim tesisinde
alan saysnn az olmas nedeniyle kazalarn nadiren meydana gelmesi de
yanltc sonulara gtrebilir. Bundan dolay, kaza nedenlerinin ortaya konmas
ve i emniyeti performansnn ykseltilebilmesi iin hassas ve salkl gstergelere
ihtiya duyulmaktadr.

Byle bir yaklam sonucunda hazrlanm olan "Kaza Piramidi", kaza

sonularnn boyutu ile kazalara neden olan "Emniyetsiz Hareketlerin" arasndaki
balanty arpc bir ekilde ortaya koymaktadr.

127

Hibir emniyetsiz hareket ve ucuz atlatlan kaza kayd olmadan lmcl veya ciddi
yaralanma ile sonulanan bir kazann meydana gelmesi, mevcut sistem ve
istatistiki bilgilerin yetersizliini kantlamaktadr.
Bu nedenle, piramidin tabannda yer alan "emniyetsiz hareket ve durumlar"
zerinde younlamak, raporlamak, analiz etmek kazalarn nlenmesinde ve i
emniyeti performansn ykseltmede kullanlacak en etkili yntemdir.

2.1

KAZA ARATIRMALARINDA YNTEM VE ZMLER

Tm kazalar, bu konuda deneyimli kiiler tarafndan titizlikle soraturulmal,

kantlar dikkatle incelenmeli ve tm sonular tarafsz olarak raporlanmaldr.
"Kaza Aac" almas, kaza sonucundan balang noktasna doru ters ynde
adm adm ilerleyerek meydana gelen zincirleme olaylan belirlemede ve "Tripod
veya Kk Analizi" ise grlemeyen hatalarn aa karlmasnda kuUamlan son
derece nemli ve etkili metodlardr.
Tm bu almalar tamamlandmda, tespit edilebilen kaza nedeni veya nedenleri
uygun zmlerle ortadan kaldrlmaldr. Bu zmler;
Mevcut prosedr veya talimatlarn iptal edilmesi veya yenileriyle deitirilmesi,
Yeni kontrol ve ynetim sistemlerinin gelitirilmesi ve kullanlmas

128

Gerekli eitim programlarnn hazrlanmas ve uygulanmas

Acil planlarn hazrlanmas veya yenilenmesi,
Gerekli emniyet tehizat, cihaz ve kiisel koruyucu malzemenin kullanlmas
rn veya kullanlan teknolojinin deitirilmesi,
Metod veya proses deiiklii,
Komu tesis veya departmanlarla ibirlii imkanlannm aratrlmas ve
gelitirilmesi..

.. klarndan bir ya da birkan ierebilir.

Ve unutmamak gerekir ki btn kazalar nlenebilir!

2.2

EMNYET PERFORMANSI VE LM

2.2.1

Kaza Frekans

Frekans formlnde, haftada 40 saat zerinden 50 alma ylma sahip bir kiiyi
(rnek olarak 100.000 alma saati ile belli bir dnem / zaman diliminde
allm olan toplam adam-saat) gznne alnmaktadr.
Sz konusu "dnem" bir hafta, bir ay, bir eyrek yl veya bir yl olabilir.
Kaza

Frekans

Kaza says x 100.000

Dnem iinde allan toplam adam-saat

rnek : 150.000 adam-saat'lik alma gerekletiren bir firmada 9 kayda deer

kaza meydana gelmesi halinde,
Kaza Frekans = ( 9 x 100.000) / 150.000 =

olarak hesaplanr.

2 veya 3 yl boyunca takip edilen aylk veya -aylk ortalamalar, irketin kaza
frekans gidiatn gstermekte olduka yararldr. Kaza saysnn , kaza tiplerine
gre ele alnarak bu forml yardmyla geni bir yelpazede incelenmesi, kazalarn
meydana geldii alanlar ile oluumundaki zaaflar ortaya karmada ve emniyet
performansnn deerlendirilmesinde olduka yararldr.

2.2.2

Kaza Oran

Daha kolay hesaplanan kaza orannda

dnemdeki kaza says ele alnmaktadr.

129

1.000

alan zerinden belli bir

Kaza Oran

Kaza says x 1.000

Toplam alan says

rnek : Toplam 200 alan olan bir firmada 9 kaza meydana gelmesi halinde,
Kaza Oram

( 9 x 1.000)/200 =

45

olarak bulunur.

Kaza oram ve kaza frekansnda farkl faktrler ele alndndan, kendi aralarnda
direkt mukayese yaplmas doru olmayacaktr. Ayn ekilde, firmalar arasnda
kaza frekans veya kaza oram mukayesesi yapmak yararlysa da eit / benzer
koullarn dikkate almmas olduka nemlidir. alanlarnn ounluu sahada /
imalatta olan bir firma ile ofiste bulunan bir dier firmanm mukayesesinin doru
sonu vermeyecei gibi.

2.2.3

Ortalama Kaybedilen alma Zaman

Her firmann, kaza basma kaybettii ortalama zamam aadaki forml yardmyla
hesaplamas mmkndr;
_, T. , ,.,
Ort. Kaybedilen Zaman =

Kaybedilen toplam adam-saat alma zamam

%
:*r.
^-r-1
;
Zaman kayb ile sonulanan kaza says

130

SE YNETM SSTEMLER VE KURULMASINDA ANA

ADIMLAR
MafcMh. Turgay BNYILDIRIM
The Shell Co. Of Turkey Ltd.
Emniyet Personeli Kim'dir ve Ne Yapar ?
Emniyet Personelinin sadece yol gsterici ve geliimi destekleyici faaliyetlerde
bulunmalar gerektii temel prensip olarak aka anlalmaldr. Emniyetin
salanmasnda sorumluluk ilk olarak her bir bireyin kendisinde, daha sonra da bizzat
ynetim kademesindedir.
Birden fazla retim tesisi bulunan byk firmalarda bir Emniyet Danman (Safety
Adviser veya Expert) aksi gerekmedike, irket merkez ofisinde bulunmaldr. Duruma
gre her retim tesisinde ayrca bir emniyet mhendisi veya uzman bulunabilir.
Emniyet personeli, yrtlen faaliyet ve operasyonlar hakknda bilgi sahibi olmal, i
emniyeti ve yangnla mcadele konularnda gerekli eitimleri alarak ve tecrbeler
kazanarak uzmanlam olmaldr.

a) Balca grevleri arasnda;

* SE ( Sal, Emniyeti ve evre korumas) faaliyet planlarnn hazrlanmas,
Acil planlarn yazlmas ve gncelliinin kontrol edilmesi, etkin mcadele iin gerekli
eitim ve tatbikatlarn dzenlenmesi, gerekletirilmesi ve bir plan dahilinde
tekrarlanmas,
Emniyet Performans hedeflerinin saptanmas,
Risk analizlerinin yaplmasna katkda bulunmas,
sal, emniyeti ve evre korunmas konularnda deien koullar, yeni hazrlanan
ynetmelikler ve firma ykmllkleri konusunda ynetimi bilgilendirmek, zmler
konusunda tavsiyelerde bulunmak,
Kaza ve nemli olaylarn incelenebilmesi ve buna bal olarak gerekli derslerin
karlabilmesi ve tekrarnn nlenmesine ynelik tedbirlerin alnabilmesi iin etkin
bir "kaza inceleme ve raporlama" sisteminin hazrlanmas,
* sal programnn oluturulmas ve bu kapsamda gda hijyeni (restoran/yemek
servisi var ise), grlt kontrol ve iitme sal, periyodik salk kontrol ve
taramalar, alkol / sigara / uyuturucu vb politikalarnn hazrlanmas, sickness
absenteeism reporting and administration procedure (hastalk nedeniyle oluan i
kayplarnn raporlanmas ve ynetimi -tespit, analiz, hedef saptama, tedbirler), stres
ynetimi, ergonomi..
* evre ynetim sisteminin hazrlanmas ve bu kapsamda evresel etki
deerlendirmesinin yaplmas,
* Atk ynetim sisteminin hazrlanmas, atklarn kontrol ve azaltlmasna ynelik
almalar,
* "Atk su dearj" ve "emisyon" izinlerinin alnmasna ynelik mracaat ve
almalar,

131

 Her trl emniyet, kiisel koruyucu, yangnla mcadele ve benzeri ekipman / cihaz /
malzeme / tehizat standardnn belirlenmesi, bu malzeme ihtiyacnn nitelik ve
nicelik olarak saptanmas,
Aylk emniyet komitesi toplantlarnn dzenlenmesi,
* SE konularnda firmay temsil etmesi,
* SE konularnda evre kurulularla "i birlii" imkanlarnn yaratlmas,

b) Destek verdii grevlen arasnda;

Ynetim tarafndan belirlenecek "firma SE politikalarnn" hazrlanmas,
alma talimat ve prosedrlerinin hazrlanmasna katkda bulunmas,
* htiya duyulan her trl emniyet, kiisel koruyucu, yangnla mcadele ve benzeri
ekipman / cihaz / malzeme / tehizatn temini,
Ynetim ve departman direktrleri tarafndan yrtlen emniyet bilincinin ve
emniyet performansnn ykseltilmesine ynelik faaliyet ve kampanyalarn
desteklenmesi. Bu dorultuda her kademedeki firma alanlarna ynelik ilk yardm
kurslar dahil "SE eitim ihtiyalarnn" belirlenmesi, dzenlenmesi,
gerekletirilmesi ve belirli zaman aralklar ile yenilenmesi (bu konuda direkt
sorumluluk departman direktrlerinde ve insan kaynaklar veya personel
departmanlarndadr.)
Firma eitim politikasnn hazrlanmasna katkda bulunmak. Bu dorultuda,
mteahhit personeli / iilerinin, stajyerlerin, geici iilerin, ie veya greve yeni
balayan personelin
Departman ve nitelerin (kalite emberleri gibi) yrttkleri / oluturduklar SE
konularn da kapsayan almalarn desteklenmesi,
* Artma sistemlerinin slah ve kontrol,
Tm ekipman, makina, cihaz, basnl kap ve benzeri donanmnperiyodik kontrol,
testleri ve bakm konusunda mhendislik / bakm-onarm faaliyetlerinin emniyetle
yrtlebilmesi iin yardmc olmak, ilgili departmanlar ile sk haberleme / iliki
iinde bulunmak, "alma izni" prosedrnn bu departmanlarca gerei gibi
uygulanmasna
* Tesis iindeki apraz kontrollar,
* Nispeten kk firmalarda emniyet personeli, normal grevinin yan sra i sal,
gvenlik ve evre konularnn yrtlmesinde de grev alabilir.

Ne Deildir ?
Emniyet personeli kazalardan ve sonularndan sorumlu tutulamaz. Emniyet personeli,
emniyet sbab, can kurtaran sandal veya umut taciri deildir. Tm sorumluluun
belirli saydaki emniyet personeline yklendii ve tm nlemlerin bu personel tarafndan
alnabilecei beklentisindeki firmalar, gerekte son derece ciddi tehlikelerle kar
karyadrlar. isinden en st yneticisine kadar tm alanlarn destei ve katlm
olmadan emniyetli / salkl bir i ortamnn yaratlmas, alanlar kazalardan koruyucu
etkin yntemlerin sisteme kazandrlmas veya iler halde tutulmas mmkn olamaz.

132

Unutulmamaldr ki, bir i yerinde herkes emniyetli almakla ve emniyet kurallarna

uymakla ykmldr. Dolaysyla, emniyet performansnn ykseltilmesinden herkes
sorumludur.
Emniyet bilincinin gelimesi, gerekli eitimlerin dzenlenmesi, zaruri emniyet malzeme
ve ekipmannn temini konusunda gerekli destein salanmas, firma SE
politikalarnn ve hedeflerinin saptanmas ynetimin balca grevleri arasndadr.
"Emniyet Danmanl" grevi, asla kiilerin kariyer planlamasnda son nokta
olmamaldr. Ksa bir sre sonra emekli olacaklar veya kariyerinde ykselme umudu
tamayanlar, kesinlikle bu greve getirilmemelidir.

Ne gibi Vasflara sahip olmaldr ?

nsan kileri canl, sr tutabilecek
Kendisini ve etrafindakileri motive edebilecek
Mcadeleci fakat kinci olmayan
retme yetenei olan ve retmeyi, insanlar bilgilendirmeyi seven
Giriken
Yapc
nsanlarn katlmn salayabilecek ve gelen neri / fikirleri dinleyebilecek
retken
Karar verme, inisiyatif kullanma becerilerine sahip
Yerel makamlar ve resmi daireler ile etkin ilikiye girebilecek yapda
SE konularnda firmay temsil edebilecek bilgi ve yetenekte
Liderlik vasflarna sahip olduuna, ancak takm almasnn da yararna inanan
lgili kanun, ynetmelik ve tzkler konusunda bilgi sahibi
Mzakere becerisine sahip

Hangi meslekler daha uy^mdur ?

Yukardan aaya nem srasna gre;
1. Makina Mhendisleri
2. Kimya Mhendisleri
3. Maden Mhendisleri
4. naat Mhendisleri
5. Elektrik Mhendisleri

133

Bilmesi ve eitim alm olmas gereken konular:

rn ynetimi
Ergonomi
Stres ynetimi
letiim becerileri
Mzakere becerileri
Yangnla mcadele teknikleri
lk yardm
PC kullanm bilgisi (Word, Excel, Power Point)
Emniyetsiz hareketlerin gzlenmesi, raporianmas ve analizi
Kaza aac ve Kk analizleri
Atk trleri, atk kontrol (zellikle tehlikeli atklar) '
Balca yanc, parlayc, zehirleyici kimyevi maddeler ve petrol rnleri
Etkili sunu becerileri
Temel trafik kurallar

134

YANGIN VE ENDSTRDE YANGIN GVENL

Serkan KK
Kimya Mhendisi / NAVA Mhendislik Ltd. ti.

1.0. YANGIN GVENL VE YAKLAIM MANTII

Yangn gvenlii ve yangnla mcadele konularnda sahip olunmas gereken temel mantk u
kriterlere dayanmaldr:
- Yangnn kma olaslnn en aza indirilmesi ve yangnn kt noktada tutulmas
- Can gvenliinin azami oranda salanmas ve srdrlmesi
- Mal varl kayplarnn en aza indirilmesi
Bu temel mantk bize, bir binann tasarm aamasndan itibaren disiplinler aras egdmn
kanlmazln gstermektedir. Bu egdmde kimya mhendisi bata olmak zere, mimar-inaat
mhendisi,elektrik mhendisi, makina mhendisi,petrol mhendisi, yangn teknikeri-itfaiyeci gibi
meslek insanlar yer almaldr. Yangn gvenliini salayacak ve yangnla mcadele edecek bu
disiplinlerin ncelikle temel yanma bilgilerine ve yanma kimyasna yabanc olmamalar
gerekmektedir. Bu maksatla baz aklayc kavramlara ksaca gz atmakta fayda vardr.
2.0. TEMEL YANMA VE YANGIN BLGLER
2.1. Yanma ve yangn
Yam maddenin oksijen ile s altnda ve belirli oranlarda birlemesi sonucu meydana gelen
kimyasal reaksiyona yanma denir. Kontrol d yanma olayna da yangn ad verilir.
2.1.2. Yanma hzn etkileyen parametreler
- Scaklk
- Basn
- Hidrokarbon yaps
- Gaz karmna ilave edilen maddeler
2.1.3. Yanma ve alev trleri
-

Kontroll yanma ve patlama

Homojen ve heterojen yanma
Oksijen ya da hava ile yanma
n karml alev ve difuzyon alevi

135

2.2. Tutuma scakl

Stokiometrik hava-yakt karmlarnda, kanmn patlamas ya da yanmas iin gereken minimum
scaklktr.
2.3. Parlama noktas
Parlayc svlarn hava ile yanc bir karm meydana getiren buhar kardktan en dk scaklk
derecesidir.
2.4. Yanma noktas
Yanc hava-yakt karm buhar ya da gazlanmn alevle temas etmeksizin kendiliinden yandklar
scaklk derecesidir.
2.5. Tutuma-patlama limitleri
Hava ya da oksijen ile karm meydana getiren sv buhar ya da gazlarn
yanabilmeleri/patlayabilmeleri iin bulunmalan gereken aralktr. Bu snrlarn altnda ya da stnde
yanma/patlama meydana gelmez.
2.6. Patlama
Srtme, darbe, vibrasyon, s ve k etkisi altnda stabil olmayan kat, sv ve gaz maddelerin
fiziksel genleme veya kimyasal reaksiyon sonucu, aniden genleme ve scaklk art meydana
getirmelerine patlama denir. Patlamada alev iletimi ok dalgalaryla olur ve ayn zamanda gaz
karm kimyasal bir reaksiyon ile yanar.
2.7. Parlayc sv
Parlama noktas 37.8 C ve buhar basnc 2.8 atm'in altnda olan svlardr. Kendi aralarnda e
ayrlrlar.
3.7.1. Al
3.7.2. BI
3.7.3 CI

: Parlama noktas 22.8 C ve kaynama noktas 37.8 C'nin altnda

: Parlama noktas 22.8 C ve kaynama noktas 37.8 C'nin stnde veya eit
: Parlama noktas 22.8 C stnde veya eit, kaynama noktas 37.8 C'nin
altnda

2.8. Tehlikeli (yanc) svlar

Parlama noktas 37.8 C'nin stnde olan svlardr.
2.8.1. Ali

: Parlama noktas 37.8 - 60 C arasnda

136

2.8.2. AIII
2.8.3. Bill

: Parlama noktas 60 - 93.4 C arasnda

: Parlama noktas 93.4 C veya stnde

3.0. Endstride yangna sebep olan faktrler

3.1. Parlayc, patlayc ve tehlikeli kimyasal younluu
retim ve labaratuvar alanlarnda bulunan hammadde, yar mamul ve rnlerin kimyasal yaps,
yaunluu ve eitliliinden tr baz sektrlerin potansiyel olarak yangn riski yksektir. Can ve
mal gvenliinin azami oranda salanmasna ynelik olarak, 14752 sayl " Parlayc, patlayc,
tehlikeli ve zararl maddelerle allan i yerlerinde alnacak tedbirler hakknda tzk" bata olmak
zere uluslararas standartlar dahil bu sektrlerde titizlikle uygulanmaldr.
3.2. Elektrik
Yangn riski elektrik enerjisinin kullanmna ve elektrikli cihazlarn niteliine bal olarak art
gsterebilir. Elektrik enerjisi kesinlikle salkl bir projeye gre tesis edilmeli ve kullanlmaldr.
Fabrikadaki deiiklikler ve gelimeler de bu projeye uygunluk gstermelidir. retimin bir ok
noktasnda elektrikli cihaz, motor, armatr vb. unsurlar kesinlikle ex-proof (patlama gvenlikli/alev
geirmez) olmaldr. retim birimleri iinde elektrik ile ilgili tamirat, montaj, bakm gibi iler
mutlaka bir izin belgesine balanmaldr. Kvlcm ya da ark olumas tehlikesi varsa elektrik i
iznine ek olarak, ateli i izin belgesi dzenlenmelidir. Ayrca topraklama konusuna zel bir nem
verilmelidir. Koruma ve iletme topraklamas ok salkl tesis edilmelidir.
3.3. Statik elektrik
zellikle kimya sektr iin en nemli yangn riskini oluturan unsurlarn banda statik elektrik
gelir. Statik elektriin yol aaca tehlikelerden korunmak iin ok salkl ve yaygn bir koruma ve
iletme topraklamasnn yan sra bilinli bir seyyar topraklama yaplmaldr. Yangn ve patlama
tehlikesinin youn olarak bulunduu ortamlarda alanlar anti statik ayakkablar bata olmak
zere uygun koruyucu ekipmanla donatlmaldr. Havalandrma, nemlendirme ve seyyar topraklama
uygulamalar srekli olarak gz nnde bulundurulmaldr.
3.4. Ateli iler
Kaynak, kesme gibi ateli iler zel blmlerde yaplmal, aksi durumlarda tm ateli ilerin
gerekletirilmesi zel kurallara balanmaldr. Ateli zin Belgeleri dzenlerimeli ve uygulamas
titizlikle srdrlmelidir.
3.5. Sigara
Sigara ucundaki kor parasnn sahip olduu 730-800 C scaklk sonucu yangn riskini arttran
nemli bir faktrdr. retim, depolama, nakliye, ikmal alanlar gibi yerlerde sigara iilmesi kesin
olarak yasaklanmal ve kontrol altnda tutulabilecek sigara ime alanlar belirlenmelidir.

137

3.6. Yldrm
Yanc madde tanklar ve binalar yldrm dme riskini her zaman tarlar. Ciddi bir yangn ve
patlama riski oluturan yldrma kar bata paratoner olmak zere tm gvenlik nlemleri
alnmaldr.
3.7. Tehlikeli madde ikmali
retim iin gerekli olan yanc, parlayc ve patlayc kimyasallarn depoland tankiann bulunduu
alanlar da yangn riski yksek olan blgelerdir. Bu depolama tanklar fabrikann retim, yardmc
iletmeler, idari ve sosyal alanlarndan ayr ve gvenlikli bir blgede konumlandrlmaldr. kmal
yapacak aralar ve personel her trl gvenlik nlemini almak zorundadr. Bu aralar fabrika
giriinden itibaren bir kontrol listesi ile gzlem altna alnmal ve ikmal sistemlerinin szdrmazlk
bata olmak zere durumu kontrol edilmelidir.
3.8. Bakm onarm dnemleri
Fabrikalarn retime ara verip bakm onarma girdikleri dnemlerde irili ufakl bir ok yangn
kmaktadr. Byle durumlarda i gvenlii/yangn gvenlii mhendisleri ya da ateli iler
nezaretileri muhakkak fabrikada bulunmak ve gerekli nlemleri almak zorundadrlar.
3.9. Kazan daireleri ve yaktlar
LPG, doalgaz ve motorin gibi yaktlarn depoland ve kullanld bu alanlar yangn gvenlii
asndan srekli izlenmeli ve bu alanlar ilgili standartlara gre tesis edilmelidir.
3.10. Temizlik ve dzenli alma eksiklii
yeri ortam srekli olarak temiz tutulmal, atklar, muhtelif dklme szmalar tehlike yaratmadan
ortadan kaldnlmaldr. Tm iiler dzenli alma alkanln yerletirecek bilince eritirilmeli ve
sonrasnda bu uygulama gerekli kontrol listeleri ile denetlenmelidir.
3.11. nsan kaynakl hatalar
nsanlann bilinsiz ve zensiz davranlarndan tr bir ok yangn kmaktadr. Bunun nne
gemenin en etkili yolu da insan gcnn doru yntemlerle eitilmesidir.

138

4.0. YANGIN GVENL VE YANGINLA MCADELE UNSURLARI

4.1. Bina tasarm aamasnda yangn gvenlii
Bata da belirttiimiz gibi, yangn gvenlii bir ok meslek disiplinini ilgilendiren bir konudur. Bu
konuya yaklamn ilk balamas gereken yer de proje masasdr. Bir mimar tasarlad yapy
kullanm amacndan, can ve mal gvenliinin salanmasna ynelik nlemlerden bamsz
dnemez. Bu amala endstriyel retim sreleri hakknda bilgi sahibi olmas gereken mimarn,
can ve mal gvenliine ynelik u kriterleri de ok iyi deerlendirmesi gerekir:
Yapnn konumu
- Yangn aralarnn yaklam durumu
- Yapnn ekli ve dzenlenmesi
Blmler ve kompartmanlar ile bunlarn duvarlar
- Gvenlik ve boluklar
- Duman tahliye sistemleri
- klar
Koridorlar ve merdivenler
- Ka genilii
- Havalandrma
- Duman ve alev engelleyici kaplar
Merdiven boluklar
Mekanik ve elektirik tesisatna ilikin aftlar
- Gizli blmeler
- zel tehlike alanlar
- Koruyucu malzemeler ve snflandrlmalar
- Yapnn korunmas
- at ve tavan
- at klandrmas
- Kaplar, kaplamalar, ahap malzeme
Bu balklar genellemek gerekirse mimar tasarlad yapda yangnn yaylmasn engelleyecek bir
tasarm yapmak ve uygulama aamasnda da buna uygun malzeme kullanmak durumundadr. Ka
tahliye ve kurtarmaya uygun tasarlanm bir yap yangn esnasnda byk avantajlar tayacaktr.
4.2. Su kaynaklar
Tesisler byklklerine bal olarak deien miktarlarda yeterli su kaynana sahip olmak
zorundadr. Yangn hattn besleyen kaynak veya kaynaklar su ak varken en kritik noktada statik

139

basnc en az 6 bar' salayacak ve dakikada 500 t debiyi 30 dakika sre ile karlayacak
kapasitede olmaldr. Kuru boru sistemleri dnda btn yangn boru sistemlerinde kullanlabilecek
en az bir gvenilir su kayna bulunmaldr. Ancak ou sektrde kaynak saysnn birden fazla
olmas gvenlik asndan nemli bir avantaj tekil eder. Bu kaynaklardan en az birisi dierleri
devreye girene kadar yeterli suyu salamaldr.

4.3. Su basmlandrma sistemleri

Yangn sndrme ve yaylmasn nleme aamasnda en nemli unsur, genel enerji kaynaklarndan
bamsz olarak alabilen ve her hortumun ucunda en az 6 bar basn salayabilecek kapasitede
bir pompa grubunun varldr. Elektrikli, dizel ve jokey pompalardan oluan byle bir set, yangnn
etkisiz hale getirilmesinde ok nemli bir ileve sahiptir. Bu pompa grubundaki tm pompalarn
yangnla mcadele iin retilmi yangn pompalar olmalar ve bu konudaki uluslararas standartlara
uygun olmalar gerekmektedir.
4.4. Yangn sndrme sistem ve cihazlar
Yangn ktktan sonra asl mcadelenin yaplaca tm sistem ve cihazlar bu balk altnda ksaca
genellenmitir. Zaman verimli kullanmak, etkin bir sndrme salamak ve insan faktrnden
kaynaklanan eksiklikleri amak iin otomatik sndrme sistemleri yaygnlatrlmal, ancak sistem
seiminde ok hassas davranlmaldr. Kpkl otomatik sndrme sistemleri kritik sektrlerde
daha etkili bir mcadele unsuru olarak deerlendirilmelidir. Ancak otomatik sistemler btnsel bir
yaklam iinde,insan gcne dayanan manuel sistem ve cihazlarla desteklenmelidir. Fabrika
sahasnda ihtiyaca uygun noktalara en az 4" hidrant hatt kurulmaldr. Bina ilerinde en az 2.5"
yangn suyu hatt bulunmal ve buradan 1-1.5" ile yangn hortumlarna k alnmaldr. Ayrca bina
ilerinde kesinlikle yuvarlak makaral hortumlar kullanlmal varsa yass hortumlar deitirilmelidir.
Fiktif depo, mamul depo, hammadde depolar, solvent/alkol tank sahalar, nakliye platformlar
otomatik kpkl sndrme sistemi ile korunmas gereken noktalar olarak ne kmaktadr.
Uzun mesafelere su ve kpk at yapabilen su toplar/monitrler de boya sektrnde yangn
gvenliimn nemli ekipmanlarndandr ve her fabrikada yeter sayda bulundurulmak zorundadr.
Tm otomatik ve manuel sistemler seyyar sndrme cihazlar ile de desteklenmelidir. Bu cihazlarn
da seiminde ok hassas davranlmal, kullanm kolayl olanlar (6 kg) tercih edilmeli, yekpare
gvdeli, tetik mekanizmal, iten basnl ve test edilebilir manometreli, TSE belgeli cihazlar
gvenilir ve servis/bakm destei gl olan bir firmadan alnmaldr.
4.5. Duman tahliye sistemleri
Duman, beraberinde ykseldii s, yanc yanma rnleri ve dier partikller ile yangnn
yaylmasn kolaylatrmasnn yan sra insan sal zerindeki olumsuz etkileri ve gr
mesafesini daraltarak insan ve mal tahliyesini engelleyen yaps nedeniyle zel nlem alnmas
gereken bir faktrdr. Yangnlarda bir ok insan duman younluu yznden hayatn
kaybetmektedir. Ayrca youn duman beraberinde alevi tamasa dahi insanlar zerinde byk bir
panik yaratmakta ve her adan etkin bir mcadeleyi zorlatrmaktadr. Bu amala duman bina ya

140

da bir hacim iine yaylmadan dar atan duman bacalar/duman tahliye sistemleri kullanlmaldr.
Depolar ya da retim alanlar gibi byk hacimlerde dumann yaylmasn nlemek iin, tavandan
sarkan yangn blmeleri de gereklidir. Endstride etkili bir gvenlik nlemi olan duman tahliye
sistemleri otomatik ya da manuel olarak alabilmekte ve binann zellikleri/boyutlar dikkate
alnarak retilebilmektedir.

4.6. Yaltm ve yaylma

Bir yangnn bymesinin ve verdii zararn artmasn engellemenin en etkili yolu salkl bir yaltm
uygulamasndan geer. Yangn kondksiyon, konveksiyon ve radyasyon ad verilen deiik s
iletimi ile yaylr. Atein bir yerden dier blme atlamasn kolaylatran bu zelliklerinin mimari
tasarm aamasndan itibaren gz nnde tutulup nlem alnmas kanlmazdr. Bu konuda en
byk riski oluturan bina ii aftlarn yatay ve dikey olarak ok iyi yaltlmas gerekmektedir.
Buralardan yaylan duman ve s yangnn ksa srede tm blmlere sramasn
kolaylatrmaktadr. Genellikle de merdiven, asansr, aydnlk boluklar, at aralar, havalandrma
ve klima kanallar, pencereler gibi risk oran yksek yerler gerekli nlemler alnmadan
kullanlmaktadr. Bina iinde blmler arasnda yaylmay nleyecek dey yangn blmeleri,
yangn perdeleri, kanallara yerletirilecek yangn damperleri, tavana, atrium ve atlara
yerletirilecek duman tahliye bacalar, elektirik tesisatlarna uygulanacak yangna dayankl kablo
kanallar, demir, elik, ahap gibi tayc konstrksiyonlarn yangna dayankl malzeme ile
korunmaya alnmas yangn yaylmna kar alnmas gereken temel nlemlerin banda
gelmektedir.
4.7. Alglama, ihbar ve anons sistemleri
Konumuz ile ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gereken en nemli kriterlerden biri zamandr.
Zaman iyi deerlendirilmeyip, yangna ge mdahale edildiinde tehlike ounlukla nemli
boyutlara ulamaktadr. Bu amala yangn erken alglamak ve bu alglamay gerekli biimde ihbar
etmek son derece nemlidir. Blmlerin zelliine gre duman, s ya da aleve duyarl erken
alglama sistemleri tesis edilirken zellikle analog adreslenebilir tipte entegre bir sistem seilmesine
dikkat edilmelidir. Piyasada bu ii yapan bir ok firma olmas ve marka eitlilii, sistem seiminde
teknik destek, servis, ticari gvenilirlilik de deneyim gibi kriterleri n plana karmaktadr. Ayrca
tm fabrika sahasna hitabeden ve insanlarn uyarlp, ynlendirilmesinde ok nemli bir ilevi olan
genel anons sistemleri de fabrikalar iin gerekli bir unsurdur.
4.8. Acil aydnlatma ve ynlendirme sistemleri
Bir yangn esnasnda meydana gelen panik, enerjinin kesilmesi ile daha da bymekte ve aslnda
gereksiz bir ok yaralanma ve lme sebep olmaktadr. Jeneratrn de devre d kald ya da hem
yangn sdrme hem de aydnlatmaya yetecek gte yedeklenmedii durumlarda, kendiliinden k
yayan akl tip acil aydnlatma armatrleri ve ayn mantkla retilen ynlendirme niteleri etkili ve
vazgeilmez gvenlik nlemlerindendir. zellikle ka yollarnda, k kaplarnda, yangn

141

merdivenlerinde, toplanma alanlarnda, yangn pompalarnn, kazan dairelerinin bulunduu

alanlarda bulunmas gereken bu niteler, gnmzde ilevselliinin yan sra estetii bozmayacak
biimde de tasarlanmaktadr. Ayrca, yangn gvenlii ve yangnla mcadelenin bir btnsellik
tamas gerektiini belirttiimiz yukardaki satrlar destekleyen baka ynlendirme niteleri de bir
ok gelimi lkede zorunlu olarak uygulanmaktadr. Bu sistemdeki temel mantk; yangn
esnasnda meydana gelen youn dumann gr alann kstlayp acil aydnlatmalar etkisiz hale
getirecei ve acil aydnlatma uygulanamayan yerlere ulamak olarak kurulmutur. Floresan,
tungsten ya da gn m absorblayan bu sistemdeki plakalar elektirik enerjisi kesildiinde
kendiliinden ma yapmaya balamakta ve gvenli bir ynlendirme yapmaktadr.
4.9 Ka yollar ve yangn merdivenleri
Ka yolu tanmndan bir binann her hangi bir noktasndan yer seviyesindeki gvenlikli alana
kadar devaml ve engellenmemi alanlar anlalmaldr. Fabrika bnyesindeki tek katl yaplarda
alann byklne bal olarak deimekle birlikte, biri korunmam da olsa en az iki farkl ka
yolu dzenlenmelidir. Bu alanlara ka engelleyici hi bir ey konulmamal, duman yaylmn
engelleyecek sistemlerin ya da duman bacalarnn olmasna zel nem verilmelidir. Ka yolu
zerindeki kaplar yandan menteeli, panik barl ve ka ynne doru alr ekilde monte
edilmelidir. Ka yollarnn aydnlatma ve ynlendirmesi de yukarda aklanan zelliklere sahip
olmaldr. Fabrika binalar tek kattan yksek olduu durumlarda ka yollarn tamamlayan en
nemli unsur yangn merdivenleridir. Bina iinde ve dnda konumlandrlan yangn
merdivenlerinin kendilerine ait bir alanlar, yangna dayankl duvarlar, duman birikimine veya
buzlanmaya kar alnm nlemleri, bamsz akl acil aydnlatmalar, yangna en az 30 dakika
dayankl ve alev kesici, ka ynne alan kaplar olmaldr. Bu merdivenlerin dnel tipte
yaplmasndan zellikle kanlmaldr.
4.10. Grntl gvenlik ve genel gvenlik uygulamalar
Daha ziyade fiziki gvenlik amacyla kullanlan grntl gvenlik sistemleri, yangn gvenlii
asndan da deerlendirilmeli ve boya fabrikalarnda kritik olan insan olmad zamanlarda kamera
ile de izlenmelidir. Ayrca beki tur sistemleri gibi gvenlik personelinin alma yntemlerini
belirleyen sistemler, yangn riski yksek blgelerde de deerlendirilmelidir.
4.11. Koruyucu malzeme/ekipman ve yangn istasyonlar
Yangnla mcadelede insan faktrnn, daha etkin olarak kullanlmas amacyla kaliteli ve ilevsel
malzeme ile donatlmas gerekmektedir. Bu malzeme ve ekipmanlar alnrken fiyat kesinlikle nemli
bir kriter olamaz. Bunun iin kurulacak sistemlerden, alnacak en ufak kiisel koruyucu ekipmana
kadar malzeme artnameleri bir danman nezdinde oluturulmaldr. Genel olarak bakldnda
fabrikann gerekli tm birimlerinde hortumdan lansa, yangn battaniyesinden seyyar sndrclere
kadar ilgili malzemeler bulunmaldr. Ancak zellikle riskin fazla olduu blmlerde yangn
istasyonu adn verdiimiz birimler kurulmaldr. Bir yangn istasyonunda kabaca u malzemeler
bulunmaldr:
- Balta
- Kanca

142

Kazma
Krek
Kova
Tornavida
El feneri
Yedek pil
Yangn battaniyesi
Yangna dayankl kyafet
tfaiyeci izmesi
tfaiyeci bareti
tfaiyeci eldiveni
Yeterli sayda yass hortum
Kumandal jet/sprey at yapabilen lans
Yedek rakor
Adaptr
Rakor anahtar
Solunum cihaz
Minimum 25 kg kpk
Kpk oranlaycs
Kpk lans
lk yardm seti
Portatif sedye
Reflektr
Gvenlik band
Acil k ubuktan
Megafon
Halat
50 m arabal hortum (stasyon yannda) ,

5.0. YANGIN ETM

Yangn ve i gvenliinde sistemlere ve malzemelere ne kadar yatrm yaplrsa yaplsn insan
faktr eitilmedii srece tm abalar eksik kalacaktr. Yangn eitimi de, yaygn olarak yapla
geldii gibi bir tavada yakt sndrmenin ok tesinde, bilimsel ve teknik yn ile birlikte
psikolojik boyutu arlk kazanan ok nemli bir alandr. Eitimlerin temel hedeflerinden biri
SOUKKANLILIK SALAMA ve BLN KAZANDIRMAKTIR. Bu amala teorik ve pratik
eitim birlikte dnlr. Eitim programnn zet balklar aada yer almaktadr.
5.1. Teorik eitim

Yaanm olaylarn hatrlanmas ve katlmn gerekletirilmesi

Kiinin psikolojik olarak eitim almaya hazr hale getirilmesi
Sosyal ve kiisel yaamdaki yangn riskleri
Gvenlik kavramnn bilince yerletirilmesi
Temel yangn kimyas ve bilgisi

143

Ateli ilerde dikkat edilmesi gereken kuralllar

Parlama, patlama bilgileri ve kurulua zel risklerin aklanmas
Gazlar ve tehlikeli kimyasallar ile ilgili bilgilendirme
Elektrik ve yangn ilikisinin aklanmas
Yangn Gvenlii ve i gvenliine ynelik yaklam
nlem ve sistemler
Organizasyonun nemi ve organizasyon yntemleri
lkyardm ve mdahale

5.2. Pratik eitim

Snf ii modellemeli organizasyon problemleri
Ak alanda tatbikat ncesi spor
- ) Malzemelerin tantlmas
Motivasyon arttrc yarma ve oyunlar
- Kontroll yangn karlmas ve sndrlmesi
- Yangn gvenlik sistem ve seyyar cihazlarn kullanlmas
yerinin risk analizinin gerekletirilmesi
Deerlendirme ve anket
5.3. Eitim alacak gruplar
Bir i yerinde yangn, deprem, sel, sabotaj, patlama vb.olaylara ynelik hareket edecek ve salkl
biimde mdahale, kurtarma ve tahliye yapabilecek 2 grup saptanr. Bunun dndaki grup genel bir
bilgilendirme ve soukkanllk / bilin kazandrma eitiminden geirilir.
5.3.1. ekirdek kadro : retim, enerji, mekanik, yardmc iletmeler, gvenlik, insan kaynaklar
gibi alanlarda ynetici ve sorumlu olarak alan personelden oluur. Bu kadro bilimsel, teknik ve
psikolojik yn daha ar basan 8 saatlik teorik eitimden geirildikten sonra, iletme koullarnda
olas kazalara ynelik senaryolar eliinde organizasyonun salanmasna arlk verilen bir
tatbikattan geirilir. Bu grup 4-6 ay sonra 8 saatlik ileri teorik ve pratik bir eitimden daha geirilir
ve iletmenin acil durum eylem planlarnn gelitirilmesine hazr hale getirilir.
5.3.2. Aktif kadro : ekirdek kadronun emri altnda alan ustaba, formen, yadmc
iletmelerde alan kazanc, pompac vb iiler ile retimde alan iilerin bir ksmn kapsar.
ekirdek kadro ile benzer ancak tatbiki yan daha ar basan bir eitimden geirildikten sonra 4
ayda bir tabiki periyodik eitimden geirilir.
5.3.3. Personel kadrosu : Yukardaki 2 grup dnda kalan mavi ve beyaz yakal tm personeli
kapsar. Temel yangn kimyas, olaanst durumlarda davran psikolojisi, tahliye yntemleri, i
yerlerindeki riskler ve nlemler ile organizasyona ynelik 8 saatlik teorik eitimden geirilir. Bu
eitim ylda 1 defa tekrarlanr.

144

6.0. ACL DURUM EYLEM PLANLARI

Bu planlarn amac yangn, deprem, sel vb olaylar karsnda mdahale, haberleme, koruma,
kurtarma ve ilgili kurumlarla organizasyon faaliyetlerinin salkl bir ekilde yrtlmesini
salamak ve kuruluu olaanst durumlara hazrlamaktr.
Acil Durum Eylem Planlar zetle aadaki balklardan oluur:
- Acil Durumun tanmlanmas
- Acil Durum Masasnn oluturulmas
- Acil Durum Masas grev, yetki ve sorumluluklarnn belirlenmesi
- Acil Durum mdahale organizasyonunun gerekletirilmesi
Mdahale gruplar ve sorumlularnn tespit edilmesi, grev yetki ve sorumluluklarnn
belirlenmesi
- Acil Durum haberleme organizasyonunun oluturulmas
Ka ve tahliye yollarnn belirlenmesi
Toplanma blgelerinin belirlenmesi
- Dardan gelen yardm unsurlarnn organizasyonu
- Koordineli allmas gereken kurumlarn tespit edilmesi
- Lojistik destek almalarnn belirlenmesi
Olay sonras personel takip ve hasar tespit raporlama yntemlerinin ve sorumlularn
belirlenmesi
Basn ile ilikilerin organize edilmesi
Acil Durumun geirdii safhalarn aklanmas
- Acil Durumlara ynelik rnek senaryolarn oluturulmas
Acil Durum tahliye ve mdahale tatbikatlarnn yntem ve zamanlarnn belirlenmesi
7.0. ZEL YANGIN YNETMEL
Bu ynetmelik yangn ve yangna sebep olan, faktrler hakknda ayrntl bilgi ierir, yangn ve i
gvenlii asndan gerekli formlar dzenler, periyodik kontroll ileri tanmlar taeronlarn
uymalar gereken kurallar tanmlar ve taahht altna alr. Ynetmelik Yangn Gvenlii alannda
yaplan almalarn son noktasdr ve ksaca u balklardan oluur.
- Temel Yangn bilgisi
- Yangna sebep olan faktrler
Vaziyet planlar ve yangn gvenlik sistemlerinin bu planlara ilenmesi
ekirdek kadronun oluturulmas
Periyodik bakm onarm formlarnn hazrlanmas
Ateli i izin belgelerinin hazrlanmas
- Teorik ve pratik eitim programlarnn tanm ve uygulama yntemleri.
- evre kurulularla yangnla mcadele planlarnn hazrlanmasna ynelik organizasyon
- En yakn itfaiye kuruluuyla koordinasyonun ve teknik yardm koullarnn belirlenmesi
- i sal ve i gvenlii ile ilgili faaliyet ve yasal zorunluluklar
Sivil savunma, sava ve byk doal afetlerde hareket ekli
Gelien teknoloji ve retim ekline gre ynetmeliin yenilenmesi

145

8.0. SONU
Sonu olarak ortaya kan durum, endstride yangn gvenlii ve yangnla mcadele konularnn
nemini ortaya koymakta ve kimya mhendislii disiplininin konuyla yakn ilgisini gstermektedir.
Boya sektr bu konularda serbest alan ve danmanlk yapan kimya mhendislerinin
birikiminden yaralanmal ve gvenli retim koullarn btnsel bir mantk ierisinde
gerekletirmelidir.

Kaynaklar:

.._ . ....

- Kadrgan Neet. Prof. Dr.

:" Yangn ve patlamalarla ilgili genel bilgiter"

KMO Yangn okulu ders notlan - 1997
- Kadrgan Neet. Prof. Dr.
:"Yanc ve patlayc gazlarn isi sal ve i gvenlii asndan yaratt
sorunlar."
KMO i sal ve i gvenlii okulu-II - 1994
stanbul Bykehir Belediyesi Yangndan Korunma Ynetmelikleri
24.12.1973 / 14752 sayl "Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle allan iyerlerinde alnacak
tedbirler hakknda tzk"
Kk Serkan
: "ok boyutlu bir sorun:Yangn"
Arredamento Mimarlk Dergisi Say 109/1998
Kk Serkan
: "Otelcilerin korkulu ryas: Yangn"
Gastronomi Dergisi Say 27/1999-10-23
NFPA 30, " Flammable and combustible liquids"

146

KK LEKL LETMELERDE YER HEKMLK HZMETLER

Dr. Yeim Altmtepe
. Toplum Hekimlii Uygulama ve Aratrma Merkezi / Cerrahpaa Tp Fakltesi

lkemizde kendi iini kurma eiliminin artmas ile kk lekli iyerlerinin says giderek
artmaktadr. Son yllarda kk lekli iletmeler daha ok kk ve organize sanayi sitelerinde
rgtlenmektedir. Bunlarn bazlarnda, iverenlerin maddi katlmlar ile faaliyet gsteren yeri Ortak Salk
Birimleri kurulmaya balanmtr. Kme rnekleme yntemi ile seilen Dou Sanayi Sitesi' de faal 195
iletmeden aratrmaya katlan, iyeri hekimlik hizmeti alan ve almayan 164 iletmedeki iyeri sorumlular ve bu
iletmelerden tabakal rasgele rnekleme metodu ile seilen 314 alanla iyeri hekimlik hizmetleri
deerlendirilmitir. Aratrmaya katlan iletmeler tekstil, kimya, metal ve dier ikolu bal altnda toplanm
olup, iletmelerin % 48.8' i metal ikolunda faaliyet gstermektedir. letmelerin iyeri hekimi bulundurma
zorunluluu olmad gzlenmitir. 164 iletmenin birinde yeri Salk Birimi kururmutur. 48 iletme OSB'
ne yedir. ye olmayan 55 iletmeden 31' i OSB' den kendi istekleri dorultusunda cret karl sadece zel
salk hizmeti almaktadr. yeri hekimlik hizmeti alan iletmeler OSB ve yeri Salk Birimi' nden ncelikle
tedavi, ilkyardm ve periyodik muayene hizmeti almtr. Koruyucu hekimlik hizmetlerinin dzeyi dk
bulunmutur. yeri hekimlik hizmeti almayanlar beklentileri dorultusunda tedavi ve ilkyardm hizmetleri
almaktadr.
almamzda, iyeri hekimlik Mzmetinin ivereni ve alanlar memnun ettii, hizmetin niteliinin
artt oranda memnuniyet dzeyinin ykseldii saptanmtr. OSB, zellikle organize sanayi sitelerinde
rgtlenen, kstl ekonomik kaynaklan olan kk iletmeler iin en uygun iyeri hekimlik hizmet modelidir.
Ancak nitelikli, koruyucu hekimlik hizmetlerine arlk verilmesi gerekmektedir. Sanayi sitelerinin iinde,
OSB' lerinin almalarn destekleyici ve denetleyici rol stlenecek, iveren ve ii temsilcilerinin aktif grev
yapacaklar, grev ve yetkileri ile yaps mevcut yasal dzenlemelerden farkl olmayan yeri Ortak i Sal
Gvenlii Kurulu' nun (OSGK) oluturulmas yasalarla zorunlu klnmaldr.

Salk; zerinde duyarllkla durulmas, gelitirilmesi, bozulmasnn nlenmesi

gereken, daha stn bir dzeye getirilmesi iin areler aranan, ancak halen kymetini henz
tam olarak bilmediimiz, kaybedince deerini anladmz en nemli niteliimizdir (2).
Saln kaybedenler ve salk sorunlarn zememi toplumlar salksz olmann
olumsuz koullarn yaamak zorunda kalrlar. Bunu gren toplumlar daha hzl gelimek ve
glenmek iin, kendilerine uygun bir salk hizmeti gelitirip uygulamaya alr.
alma, insann bir sonu elde etmek iin gsterdii abadr. alma sresi gnlk
yaam iinde uzun bir zaman kaplamaktadr. lk alardan gnmze dek yaadklar zaman
diliminin salad olanaklar dorultusunda alan insanlar, sanayileme sreci iinde,
teknolojik

gelimeye paralel olarak zellikle iyerlerinde salk ve gvenlikleriyle ilgili

sorunlarla karlamlardr (2).

Balangta gz ard edilen alma hayatnn getirdii bu sorunlar, 18.yy'dan itibaren,
"Endstri

Devrimi"ni

izleyerek,

sal

olumsuz

etkileyen

faktrler

olarak

nem

kazandnda, " Sal "alannda gelimeler balamtr (2).

sal konusu, Dnya Salk rgt (DS) tarafndan da ele alnmtr. Dnya
Salk rgt (DS) ve Uluslararas alma rgt (LO) kurduklar ortak alma gruplar

147

ile i sal alanndaki sorunlara zm yollar belirlemilerdir. 2 rgt kurduklar karma

komisyon ile, i salnn amalarn yle tanmlamlardr: (2)
1. alanlarn salk kapasitelerini en yksek dzeye karmak,
2.almann olumsuz koullar nedeni ile saln bozulmasn nlemek,
3.Her iiyi fiziksel ve ruhsal yeteneklerine uygun ilerde altrmak,
4. Yaplan i ile ii arasnda uyum salayarak, asgari yorgunlukla optimal verim elde
etmek.
DS' nn de anayasasnda yer alan, ada salk anlay iinde "2000 Ylnda
Herkese Salk" ilkesi, alanlarn saln da kapsamaktadr. Ele alnan, "Salk Hakk"
tm insan haklarnn merkezindedir ve bunun tannmas, salk gvencesinin baarlmas iin
yaamsal neme sahiptir. Salk gvencesi, herkesin olas en yksek fiziksel ve mental salk
dzeyine eriebilmesini ngrr. Bu kavram, bilinen salk risklerinin denetlendii i
ortamlarnda alma hakkn da ierir (5).
Toplumun byk bir kesimini oluturan alanlarn salklarnn korunmas,
gelitirilmesi ve srdrlmesi iin yaplan ve yaplmas planlanan, i sal ve i gvenlii
almalarnn, genel salk hizmetlerinden ayr dnlmesi mmkn deildir.
Tm bu almalarn nda, i salnn geliimi tm dnya lkelerinde ayn
paralellii gstermemitir. lkelerin ekonomik, politik ve kltrel farkllklar geliim
srecinin farkllnda nemli rol oynamaktadr.

Ekonominin zayf olduu, kararsz

politikalarn hkm srd blgelerde i sal ve gvenliinin geliimi, sorunlarn

halletmi dier lkelere oranla daha yava olmaktadr.
Yurdumuzda i sal konusunda en nemli kanun 1930 tarihli Umumi Hfsshha
Kanunu' dur. saln ilgilendiren en nemli hkm, i hekimlii hizmetlerine ilikin 180.
maddesidir. Bu maddenin uygulanmas iletmelerin kk ve byk oluuna gre deiik
nitelikte olmutur (2).
Bilim ve tekniin hzla ilerlemesi, hzl ve gelimi makinelerin kullanma girmesiyle
yaygnlaan i kazalarn nlemek amac ile i gvenlii kavram hzla nem kazanmtr.
"Mesleki faaliyetlerde bedeni ynden zarar veren ve maddi deerleri ypratan olaylarn
nlenmesi" olarak tanmlanan i gvenlii, alanlarn salkllklarnn devam iin
iyerlerinde alnmas ngrlen bir dizi gvenlik nlemlerini ierir (20).
gvenlii multidisipliner bir konudur. Ana disiplini mhendislik dallardr. Ancak
iyeri hekiminin i gvenlii ile ilikisi de kanlmazdr (20). Zira korunmas gereken i
deil, salktr (16).

148

 gvenliinin en nemli konusu kiisel koruyucular ve uygulamalardr. verenler,

alanlarn iin zararl etkilerinden koruyan, zellikleri nceden belirlenmi bu kiisel
koruyuculardan

amaca

uygun

olanlarn

seerek

alanlarna

salamak,

bunlar

kullandrmaya zendirmek, doru ve etkin kullanm reterek denetlemekle ykmldrler

(20). Oysa iverenlerin gn birlik retim hesaplar, dar grl retim zorlamalar, sanlann
tersine uzun erimde, "retimde kesintilere", "retkenlikte azalmaya yol aarlar. retimde
kesintilerin nlenmesi, retkenlik ve verimlilikte d engelledii gibi, firmalarn d
pazarlardaki rekabet gcn ve giderek lke dzeyindeki istihdam hacmini greceli olarak
olumlu ynde etkilemektedir. Ama uzun yllar iverenlerin nemli blmnce olaya bu gzle
baklmamtr. Kamuoyunun ilgisinin iilerin salnn korunmas zerinde younlamas,
iverenler zerinde tepki yaratmtr.
lkemizde Kanunu' nun 76. maddesinde "alma Bakanl' nca lzum grlecek
iyerlerinde ii sal ve i gvenlii ile ilgili almalarda bulunmak zere birer "i
Sal ve Gvenlii Kurulu kurulaca" hkme balanmtr. Bu maddeye uygun olarak
karlm bulunan i Sal ve Gvenlii Kurullar Hakknda Tz' n 2. maddesine
gre de, Kanunu' nun 6. maddesi uyarnca sanayiden saylan, devaml olarak en az elli ii
altran ve alt aydan fazla srekli ilerin yapld iyerlerinde, her iveren bir i Sal
ve Gvenlii kurulu kurmakla ykmldr (23). i sal ve i gvenlii kurullarnda her
iki meslek grubu da (iyeri hekimi ve i gvenlii mhendisi) yer almaktadr. Byle bir kurul
ve programn olmas iyeri hekimlerinin isteklerini yaptrabilmesi iin bir frsattr (24). Ancak
bu ykmlln kk iletmeleri kapsamamas, onlar i gvenlii hizmetlerinin kontroll
bir ekilde iletmeye yerletirilmesini olanakszlatrmaktadr.
Gelimi lkelerde alma ortamnn getirdii risk, hastal oluturmadan iyeri
ortamnda yok edilmeye allr. Gerekten de koruma ok daha nemli ve kolaydr.
Dnya deneyimine bakldnda, yaklak 160 yldr ayakta durmay baarabilen
uygulamalardan biri de, iyerlerinde koruyucu salk hizmetlerini yrtmek amacyla hekim
kullanmdr. Ksaca "iyeri hekimi" diye adlandrlan bu grevliler, iyerlerinde oluturulan
i sal hizmet zincirinin ban ekmektedir (2, 12).
sal hizmetleri ou Avrupa lkesinde iverenler, zellikle byk iletme
sahipleri iin i sal hizmetlerini kurmak ve kullanmak yasalarca zorunlu klnmtr.
sal hizmetlerinde grevlendirilecek personelin zellikleri ve eitimi tanmlanmtr. ou
lkede iverenler bu hizmetlere dorudan kendileri bu kurumlar oluturarak veya dolayl
olarak bu hizmeti veren kurumlara deme yapmak yolu ile kaynak salamak durumundadr.
Hkmet yardmlar baz kuzey lkelerinde ve talya' da yerel salk merkezleriyle snrldr.

149

Bir iverenin byle bir hizmet birimini kurma zorunluluu, alacak personelin zellikleri ve
iyerinde bulunma sreleri ile ilgili maddeler lkeden lkeye deimekle birlikte iletmenin
byklne, ikoluna ve hatta olas risk faktrlerine baldr (28).
DS'nn incelemesi sonucunda Avrupa'da iyeri hekimlik hizmeti veren ok sayda
birbirinden farkl model ve rnekleri bulunduu grlmtr. AB'ne bal lkelerde konu ile
ilgili olarak yeri Salk Birimleri, yeri Ortak Salk Birimleri ve Halk Sal Merkezleri
Hizmetleri grlmektedir (28).
yeri Salk Birimleri (SB); personelin daha ok tam gn alt, mesleki salk ve
gvenlik ile ilgili bilgisi bulunan personelin sayca daha fazla olduu ve nceliklerin
koruyucu aktivitelere ve tehlikeleri deerlendirmeye verildii hizmetlerin sunulduu
birimlerdir. Ancak ekonomik nedenlerden dolay Fransa, Danimarka ve Hollanda'daki
eilimlerin SB'lerinin azalmas ynnde olduu grlmektedir (28).
yeri Ortak Salk Birimleri (OSB); DS tarafndan da tanmland gibi belli
sayda iletme tarafndan ortaklaa rgtlenen, yada sosyal gvence enstitleri tarafndan
salanm birimlerdir (28).
OSB'leri birbirinden farkl i kollarnda daha yaygndr. Kuzey Ayrupa'da daha fazla
gelimitir. Yunanistan Portekiz ve spanya'da OSB'lerine hi rastlanmamaktadr (28).
Halk Sal Merkezleri Hizmetleri; ulusal salk hizmetleri reformundan itibaren
oluturulan, blgesel salk birimleri tarafndan desteklenen i sal ve gvenlii
hizmetleridir. Bu birleik model, tbbi gzetim, mesleki ve evresel hijyen, risklerin
deerlendirilmesi ve dzenleyici faaliyetten olumaktadr. Avrupa'da bu hizmetler tek tiptir.
Kuzey talya'da grlen bu modelin, iinde salk hizmetlerini de barndrd ve lke iinde
yaygmlamad gzlenmektedir (28).
Bugn lkemizde ise; 50' den fazla ii altrlan iyerlerinde iveren SB kurmakla
ykmldr. Bu birimde, iyerinde alan says 50' yi atnda kanunun belirttii srelerde
iyeri hekimi, 50-200 ii altran iyerlerinde ayrca bir salk memuru >yada hemire, 2001000 alan olan iyerlerinde 2 salk memuru veya hemire grevlendirilir. 1000' den fazla
ii altran iyerlerinde her 1000 i iin 1 hemire eklenir. 1000' den fazla ii altran
iyerlerinde tam sreli hekim bulunur ve salk biriminde bir sekreter grevlendirilir. Birimin
temizlik ileri iin hademe grevlendirilir (2, 6).
SB; kolay ulalabilir, iyi aydnlatlm, iyi havalandrlm, yeterli stlm, akar
suyu salanarak kolay temizlenir bir mekanda, ara-gere ve ekipman iverence yeter sayda
salanm olarak kurulur (6).

150

50' den az ii altran iyerleri ise mevzuata gre iyeri hekimi bulundurmaya
zorunlu olmasalar da, biraraya gelerek bir iyeri ortak salk birimi kurabilirler (yeri
Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda Ynetmelik 3.madde/ c bendi)
(2, 6, 10, 23). Bu gibi hallerde kurma ve iletme masraflar kii bana den masraf
zerinden ortaklaa karlanr (2, 23). Son yllarda, zellikle kk ve orta lekli iletmelerin
kmelendii sanayi sitelerinde iverenler ortak olarak, gereksinim duyduklar salk
hizmetlerini iyeri ortamnda salamak amacyla, bir iyeri hekimiyle anlamaktadrlar. Bu
gereksinimle, iyeri hekimlik hizmetleri veren zel irketler kurulmaya balanmtr.
Srekli olarak en az 50 ii altran iyerlerinde iverenin iyeri hekimi bulundurma
zorunluluu vardr (U.H.K.180. maddesi, Sosyal Sigortalar Kanunu 114.maddesi, i Sal
ve Gvenlii Tz 91. maddesi, yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri
Hakknda Ynetmelik ) (2, 6, 10).
yeri hekininin hekimlik hizmet alan, i Sal ve Gvenlii Tz
9l;maddesi ile koruyucu hekimlik hizmetleri olarak belirlenmitir. Bu hizmetler iinde
SSK'nn salad tedavi hizmetleri dnda kalan, iilerin salk durumlarnn denetlenmesi,
ilkyardm ve acil tedavi hizmetleri ile dier koruyucu hekimlik hizmetleri yer alr (10).
yeri hekimi mesleksel stats olan bir iidir ve i yasas hkmlerine gre ahr
(10). 1987 ylnda Trk Tabipleri Birlii' nin balatt sertifika program sonrasnda iyeri
hekimlerinin atanmasnda kurs programnn sertifikas ve/veya srekli katlm belgeleri
istenmektedir (10,13).
yeri hekiminin alma sresi ii basma ayda 15 dakika olarak hesaplanr. zellikle
1000' den az alan olan iyerlerinde iyeri hekimlik hizmetleri hekimlerin haftada belirli bir
sre iyerini ziyaret ettii ek grev olarak sunulmaktadr. Srekli olarak 1000 yada daha fazla
ii altran iyerleri, iyeri hekimlik hizmetleri iin tamgn sreli bir hekim altrmak
zorundadrlar (yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda
Ynetmelik) (2, 6, 10).
alma Bakanl'nn 4. 7. 1980 ylnda kartm olduu ve 17037 sayl resmi
gazetede yaynlanm "yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda
Ynetmelik" ile iyeri hekiminin grevleri 4 ana balkta toplanmtr(2, 6, 10):
1- yeri hekiminin tbb grevleri
2- yeri hekiminin tbbi-teknik grevleri
3- Kayt ve istatistik grevleri
4- nceleme-aratrma, iyeri d kurulularla ilgili grevler
1) yeri hekiminin tbbi grevleri 10 alt balkta toplanr:

-alanlarn giri muayenelerinin yaplmas: e giri muayeneleri, Yasas' nn 79.

maddesi ile Ar ve Tehlikeli ler Tz' nn 3. maddesinde belirtildii zere iyeri
hekimi, i Sal Dispanseri, bunlarn bulunmad yerlerde srasyla; en yakn SSK salk
tesisleri-hekimleri, salk ocaklar, hkmet veya belediye doktorlar tarafndan yaplarak,
raporlandrlr.
-Periyodik muayenelerinin yaplmas: Burada ama, alma ortamnn tanmlanm
risklerinin alan zerindeki zararl etkilerinin, etkene ve alma koullarna zel kanun ve
tzklerle belirlenmi, belirli zaman aralklarnda izlenerek muhtemel hastalklarn erken
tansnn salanmasdr.
-zellii olan iilere, bu arada ar ve tehlikeli ilerde alanlara, gebe ve emzikli
kadnlara, 18 yandan aa genlere, 2 yandan kk ocuu olan annelere, malul ve
arzallara, alkoliklere, birden fazla i kazas geirmi iilere zel bir ilgi ve ihtimam
salanmas.
-Meslek hastal d, 3 haftadan uzun sren iten uzaklamalarla btn meslek
hastalklar, i kazalar ve sk tekrarlanan iten uzaklamalar halinde ie dn muayenelerinin
yaplmas.
-Gereinde ek ve tamamlayc muayenelerin yaplmas.
-veren tarafndan ihtiya gsterilen iilerin muayenelerinin yaplmas.
-Gerekli hallerde radyolojik muayenelerin yaplmas.
-Kaza halleri iin iyerinde ilkyardm organizasyonu, acil tedavinin yaplmas.
-Koruyucu alarn yaplmas ve izlenmesi.
-Kadn

iilerin

altrld

iyerlerinde

oluturulan

kre

ve

ocuk

bakm

nitelerindeki ocuklarn salk kontrollerinin yaplmas ve bu nitelerin almalarnn

denetlenmesi
2) yeri hekiminin tbbi-teknik grevleri 3 blm halinde ele alnr:
-yeri hijyeni ve gvenlii konularnda inceleme ve aratrma yapmak.
- ve iinin birbirine uyumunu salamak.
-Salk eitimi vermek.
3) yeri hekiminin kayt ve istatistik grevleri; iilere salk dosyas dzenlenmesini,
gereinde i kazas ve meslek hastal formlarnn doldurulmasn, SB' nde yaplan ilem ve
hasta bakmlarnn kaydn, yllk alma raporlarnn hazrlanmasn ierir.
4) yeri hekiminin inceleme-aratrma ve iyeri d kurulularla ilgili grevlerini;
uzmanlar ve niversitelerle ibirlii oluturur.

152

 gvenlii esaslarna yeterli ve etkin bir biimde uyulmadnda kanlmaz sonu, i

kazalar, meslek hastalklar ve ile ilgili hastalklardr (1,2,14). Tarihin her dneminde,
insanlar gerek kendileri gerekse aile fertlerini kaza, hastalk, malullk, yallk ve lm gibi
sosyal risklere kar koruma ihtiyac duymular ve bu tehlikelerin ekonomik sonularna kar
belirli gvenceler aramlardr (22).
lkemizdeki i kazalarn ve meslek hastalklarn nlemeye ynelik sosyal
dzenlemeler iinde devlet; kanun, tzk ve onaylad kanun gcnde uluslararas
szlemelerle i gvenlii konusunu dzenlemektedir (23). lkemizde gerek yasal
uygulamalar, gerek istatistikler toplumumuz alanlarnn sadece SSK (Sosyal Sigortalar
Kurumu)' ca sosyal gvenlik emsiyesi altnda bulunan iileri kapsamaktadr (22).
1996 ylnda Trkiye' de 759.342 iyerinde, 4.624.330 sigortal alan bildirilmitir
(22).
9.7.1945 tarih ve 4792 sayl kanunla, i kazalaryla meslek hastalklar ve analk
sigortalar (1946) ile balayan sosyal sigorta hkmlerinin dank mevzuat 1965 ylnda 506
sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ile birletirildi (22). 1949 ylnda kurulan Emekli Sand ile
kamu grevlilerinin sosyal gvencesi salanm oldu. 1971 ylnda kurulan Ba-Kur ise esnaf
ve sanatkar vb. bamsz alanlar sosyal sigorta kapsamna ald. Trkiye' de bu
kurumdan baka baz banka ve sigorta irketlerinin sosyal sigorta sandklar ile Ereli Kmr
letmesi' nde alanlar tarafndan kurulmu amele birlii, sosyal sigorta kurumlarnn
tmn oluturur (19).
lkemizin en byk sosyal gvenlik kuruluu olan Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK),
1996 ylnda 499 salk tesisi ve bu tesislerde alan 54.762 personel ile sigorta ve salk
hizmeti vermitir. SSK hastane ve dispanserleri ile kurumun anlamal olarak alt
hekimler, alanlara tedavi edici salk hizmeti vermektedir (21).

kazas ve meslek

hastalklar tan ve tedavisi de bu kurumun hizmet konusudur.

Avrupa Birlii' ne ye btn lkelerde i kazalarn ve meslek hastalklarn nlemeye
ynelik birtakm sosyal dzenlemeler vardr. AB lkeleri ortak bir meslek hastalklar listesi
kabul eder ve yasal ilemlerini bu listeye baml olarak yrtrler. lkelerin ounda resmi
kaza ve meslek hastal sigortas oluturulmu, konuyla ilgili zel bir sigorta sistemi
bulunmayan Hollanda, Yunanistan ve rlanda'da gvence veren kurum hastalk sigortas
olmutur. kazas ve meslek hastal riskine kar sigorta sistemi ngiltere'de sadece kamu
ynetiminin sorumluluundadr. Danimarka ve Portekiz' de zel sigorta sistemi de devreye
girmektedir (9).

153

ye btn lkelerde meslek hastalklar da kaza sigortas kapsamndadr. Meslek

hastalnn etkeni olarak kabul edilmi bir etkenle iyerinde maruziyet sonucu hastalanan bir
sigortalnn yetkili uzman kii ve kurulularca yaplan teknik ve salk incelemeleri sonucu
alaca rapor dorultusunda meslek hastal kabul edilir (9).

KK VE ORTA LEKL LETMELER (KOB):

Sanayide

faaliyet

gsteren

iletmeler,

eitli

konularda

farkl

snflamalara

sokulmaktadr. Saysal ve saysal olmayan eitli kriterler, iletmelerin kk, orta ve byk
lekli iletmeler balklar altnda toplanmasn salar. Kk ve orta lekli iletme
tanmnda lkeler arasnda bir birlik yoktur (25).
Trkiye' de resmi bir tanm olmadndan eitli kurulularn tanmlarnda ana kriter
olarak iletmelerde istihdam edilen personel sayma rastlanmaktadr (3, 17). Bu kuram ve
kurulularn tanmlar arasnda tam bir birlik bulunamamktadr. lkemizde kk ve orta
lekli iletmeler hakknda birok almas olan T. Mftolu' nun dzenlemesi ile kk
ve orta lekli iletmeler Tablo- 1' de yle snrlanmtr (17).
Tablo- 1: Mftolu' na gre Kk ve orta lekli iletmeler snflamas
letmelerin lek Bykl

alan Personel Says

Makine Park Deeri

yerleri

Sadece iletme sahibi ve aile

' bireyleri

1-9

10-49

500000-2 milyon dolara kadar

50-199

5 milyon-10 milyon dolara kadar

200' den ok

5 milyon- 10 milyon dolara kadar

ok Kk Sanayi letmeleri
Kk Sanayi letmeleri
Orta lekli Sanayi letmeleri
Byk Sanayi letmeleri

Kk iletmeler kendi faaliyet alanlarnda bir stnlk kuracak byklkleri

olmakszn iletilen, btn faaliyetleri ve alanlarn kontrollerinin ayn zamanda iletme
yneticisi olan iveren tarafndan yapld iletmelerdir (15).
stihdam yaratma zellii ile isizlii azaltmada ve blgeler aras gelimeye,
bymeye nemli katkda bulunduu, rekabet artlarna kolayca uyum salama ve gelir
yelpazesi iinde denge unsura olmas, uyumlu iveren-alan ilikileri yaratarak sosyal denge
ve dayanmay salamas, byk iletmelerin tamamlaycs ve yan sanayi olarak

faaliyet

gstermesi, az sermayeye gereksinim duymas, byk iletmelere nitelikli eleman yetitirmesi

nedeniyle KOB' 1er lkemiz ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr (7).

154

Btn dnyada olduu gibi kk ve orta lekli iletmeler, lkemizde de toplam

iletmelerin ok byk bir blmn oluturur. Ancak lkemizde kk iletmelerin daha az
yatrm yapld, retime ve istihdama smrl katks ile ihracatta ok az bir yer tuttuu, devlet
tarafndan ok az desteklendii grlmektedir (8).

KOB' LER VE SALII UYGULAMALARI:

sal ve i gvenlii ile ilgili uygulamalar nleyen en nemli faktr, retim

sistemimize hakim olan kk iletme yapsdr (24). Birok gelimekte olan lkelerde olduu
gibi lkemizde de kendi iini kurma eiliminin artmas ile kk lekli iyerlerinin says
giderek artmaktadr. lkemizde kk iletmelerin oran yksektir (23). SSK' nm Ocak 1996
verilerine gre lkemizde iyerlerinin %98.5'i 1-49 ii altran kk lekli iletmelerdir
(22,17). Trkiye' deki sigortallarn %57.7'si kk lekli iyerlerinde almaktadr (22).
Kk lekli iletmelere ynelik olan yasal almalarn yetersizlii bilinmektedir.
sal ve i gvenlii ile ilgili mevzuatmz daha ok byk iyerleri ile ar ve tehlikeli
ilere ynelik hazrlanmtr (6,23). Mevcut ynetmeliin balayc olmamas, iyerlerinde
verilecek salk hizmetlerinin oluturulmasnda insiyatifi iverenlere brakmas, iverenin
salk konusundaki tutumunu ortaya koymaktadr. Bir yandan kstl bte ile almak
zorunda olmalar, bir yandan kanunlarmzdaki esneklik ile ou iveren salkszln daha
sonralar kendisine ne kadar pahalya mal olacan grmezden gelir. yerindeki tek otorite
olarak, mevcut sal koruma amac ile sunulan ek bir i sal hizmetini kabul etmez yada
bu hizmetin maliyetini kaldramazlar (15). stee bal olmas nedeni ile baz iverenler
birleerek ortak bir iyeri hekimi tutarken, baz iverenler, alanlarnn says 50' yi anca
50' den az alan olan birden fazla iletmeye blnerek iyeri hekimi altrma
zorunluluundan kamaktadr (23). Yasal ykmll olan orta lekli iletmelerin kk
iletmelere deimi olduu Dou Sanayi Sitesi' nde yrttmz almamzda da
saptanmtr.
Kk iletmeler son yllarda ekonomik politikalarn gerei olarak Kk

Sanayi

Siteleri ve Organize Sanayi Sitelerinde rgtlenmektedir. Bunlarn bazlarnda, iverenlerin

maddi katlmlar ile faaliyet gsteren yeri Ortak Salk Birimleri kurulmaya balanmtr.
Bu birimler, iletmelerin salk hizmetlerine olan gereksinimleri sonucu kurularak,
iyerlerinin yaknnda iletmelere iyeri hekimlii hizmeti vermektedir.
Dnyada ve lkemizde farkl OSB modelleri grlmektedir. Bunlardan:

155

1-Borghorst Modeli yeri Ortak Salk Birimi; Almanya' da, kk ve orta lekli
iletmelerin iyeri hekimi says azl karsnda iyeri hekimi ihtiyalarna karlk vermek
zere 1966' da Kuzey Ren-Westfallen eyaletinde 4 merkezde kurulan bir sistemdir. Her
merkez 2000-4000 arasnda alan topluluunu kapsamaktadr. Merkeze bal iyerleri en
fazla 10 km.lik uzaklkta bir alana dalm olmaldr. Pratikte, bir merkeze balanacak
iletmelerin ayn veya birbirine yakn i kollarndan seilmesinin almalar kolaylatrd
grlmtr. 3400 kiiyi kapsayan Borghorst yeri Ortak Salk Merkezi' nde 1 iyeri
hekimi, idareci uzman hekime yardmc olacak 1 asistan hekim ve sekreterlik grevi yapan bir
kii almaktadr (27).
OSB' nin her trl masraf dernee ye iverenlerden alnan, ii bana yllk 50
DM. tutarndaki dernek aidatlarnca karlanmaktadr. Dernek iyeri salk merkezinin her
eyinden sorumludur (25).
Az sayda alan personele karlk, kapsaml laboratuar olanaklar dikkat ekecek
niteliktedir (27).
Bu merkezin belirlenen grevi, tedavi edici hekimlik hizmetleri yerine, koruyucu
hekimlik hizmetlerini sunmaktr (27).
letmeler 3 hafta ara ile dzenli ziyaret edilir. Bu iyeri gezilerine iveren ve ii
temsilcileri mutlaka katlr (25).
2-Givat Shaul Occupational Health And Safety Center (OHSC); Kuds' n Givat
Shaul endstri blgesinde bir proje kapsamnda kurulmu olan, yalnz evrede alanlara ve
zellikle kk lekli iletmelere mesleki salk hizmeti veren i sal ve i gvenlii
merkezidir. Blgede 5000 ii altran 300 endstriyel iletme mevcuttur (18).
OSB' nin bulunduu yere iiler kolayca ulaabilmektedir. Multidisipliner OHSC
kadrosu iyeri hekimi ve iyeri hemiresinden oluan klinisyenlerden, i gvenlii teknisyeni
ve hijyenistlerinden ve merkezde bir tbbi sekreter ve sosyal almacdan meydana gelir.
yeri hekiminin grevi; ie giri, periyodik ve ie dn muayenelerini, laboratuar
tetkiklerini, akcier fonksiyon testleri, EKG, odiometri, 40 yandan yallara gz muayenesi
yapmak ve gereinde alanlar uzman hekime sevk etmektir. yeri hijyenistleri grlt, toz,
kimyasal atk ve dier zararl etkenlerin dzeyini ler. gvenlii teknisyenlerinin grevi
iyeri denetimlerini yapmaktr (18).
Merkezin politikas, aktiviteleri, halk ve akademik enstitlerle ilikileri Kupat Holim
Klalit ( Sal Merkezi' nin ba), sanayici yardmclar, kk iyeri sahipleri ve Sal
Enstits' nce kontrol edilir (18).

156

3-Yenice Sal Merkezi (Yisme); Ankara' nn ubuk ilesinin deiik byklkte

ok sayda iyeri bulunduran Yenice blgesinde, 15.10.1979 tarihinde, ubuk Eitim ve
Aratrma Salk Grup Bakanl'na bal olarak kurulmu olan, koruyucu hekimlik
hizmetlerini esas alan ve personel yapsnn 1 doktor, 1 hemire, 1 salk memuru, 1
laboratuar teknisyeni, 1 sekreter, 1 ofr ve 1 hizmetliden olutuu bir sistemdir (4).
4-Fiek Salk Enstits; 1992 tarihinde Grhan Fiek tarafndan zel limited irket
olarak Ankara OSTM ve Sincan' da, stanbul, zmir ve Denizli' de kurulan, tm geliri abone
olan iletmelerin aylk aidatlarndan oluan, abone olmayan iletmelerden gelen hastalarn da
cret karl muayene olabildii bir salk birimidir. Enstit' nn ana hizmet amac
koruyucu hekimlik hizmetleri vermektir.
1994' de LO' nun

Uluslararas ocuk Emeinin Sonlandrlmas Proje (IPEC)

kapsamnda Dou Sanayi Site' inde kurulan salk merkezi' nde 3 hekim, 1 salk memuru, 1
personel ve bir i gvenlii uzman alan erikin ve ocuklara hizmet vermektedir (11).
4-Sa-Ortak Salk Birimi; Sabanc Holding' e bal ve zmit Kentsa arazisi iinde
bulunan irketlerin 1997' de biraraya gelerek kurduu bir OSB' idir. Bylece byk
iletmelerin yannda, kk lekli taeron firmalarn da SA-Ortak Salk Birimi' nin
sunduu i sal hizmetinden yararlanmalar salanmtr (26).
SA-Ortak Salk Birimi' nde bir tam gn alan iyeri hekimi (sorumlu ynetici), bir
part-time alan iyeri hekimi (dahiliye uzman), part-time alan KBB uzman ile devaml
gndz alan bir yksek hemire, vardiyal alan bir hemire, 3 salk memuru, 2
ambulans ofr ve hizmetli grev yapmaktadr (26).
SA-Ortak Salk Birimi' nin iyerleri ile olan ba her iyerinin nsan Kaynaklar
Mdrleri ile i Sal- Gvenlii ve evre Uzmanlar ile iyeri hekiminin oluturduu
SA-Ortak Salk Birimi st kurulunca salanmaktadr (26).
Nisan 1997- Nisan 1998 tarihleri arasnda stanbul ili iinde Yenibosna' da yer alan
kme rnekleme metodu ile setiimiz Dou Sanayi Sitesi' nde yrttmz almada
aratrma blgemizde bulunan 195 iletmeden aratrmaya katlan 164 iletmenin birinde,
iyeri iinde kurulmu bir yeri Salk Birimi (SB), 48 iletmenin ye olduu bir yeri
Ortak Salk Birimi (OSB) saptanmtr. letmeye gelen ek maliyet yznden OSB yelik
dzeyi genelde dk bulunmutur. Aratrmaya katlan iletmeler tekstil, kimya, metal ve
dier ikolu bal altnda toplanm olup, iletmelerin % 48.8' i metal ikolunda faaliyet
gstermektedir. Metal i kolunda i kazalarnn ska rastlanmas, salk hizmeti alma
gereksinimini arttrmakta ve bu iletmeler, daha yksek dzeyde OSB' ne ye olmaktadr.

157

ye olan iletmeler, OSB ve SB' nden ncelikle tedavi (%95.9), ilkyardm (%91.8)
ve periyodik muayene hizmeti (%93.9) almaktadr. Bu hizmeti alanlar, aldklar kadar ile
iyeri hekimlik hizmetlerinden memnun olmaktadr. ye olmayan iletmelerden 31' inin
OSB den kendi istekleri dorultusunda, cret karl hizmet aldklar, en sk bavuru
nedenlerinin de ilkyardm, hastalk muayene ve tedavisi olduu saptanmtr. ye olmayan
iletmelerin yneticilerinin salk hizmeti beklentilerini; byle bir merkezden gereinde
alnan acil mdahale ve tedavi hizmetleri oluturmaktadr. Aratrma bulgularmz iyeri
hekimlik hizmetlerinin snand almalarda belirtilen yksek dzeydeki poliklinik ve
periyodik muayene hizmetleri asndan paralellik gstermektedir (4, 24). Sonular, OSB'
nin toplumun genel yapsna uygun olarak iletmeciler ve alanlarn beklentileri
dorultusunda kullanldn gstermektedir. e dn muayeneleri ve rehabilitasyon
hizmetlerinin iyeri hekimlik hizmeti iinde verilmediinin grlmesi, dk alama dzeyi,
ok snrl bir dzeyde kalan salk eitimi "tedavi edici hizmet" konumunda olmamas
gereken iyeri hekimlik hizmetlerinin, koruyucu hekimlik hizmetleri alanmda yetersiz
kaldn gstermektedir. Yolsal(29) da saptad bulgularla almamz desteklemektedir.
Tm olumsuzluklara karn, ie giri muayeneleri

ve periyodik muayenelerin yaplmas,

alanlara kiisel koruyucu kullanmnn zendirilmesi gibi koruycu hekimlik hizmetleri

asndan OSB' nin nemli bir fonksiyona sahip olduu grlmektedir.
Aratrma kapsamnda alan 314 (%100.0) kiiden 31'i (%9,87.9) sigortasz
almaktadr. 283 sigortal alandan 251' i (%88,697) SSK salk tesislerinden salk
hizmeti aldn belirtmitir. Aratrmaya katlan alanlardan 139'u (%49.4) OSB' ne
yedir. yelerden 135'i (%97,12) OSB' den hizmet aldklarn sylemitir. Aratrma
kapsamndaki 314 alandan ye olmayp OSB' den hizmet alan kii says 12' dir (%3,82).
SB' nden hizmet alan sadece 16 (%5,1) alan mevcuttur. 207 (%65,92) kii zel salk
hizmetlerini en az bir kere olmak zere kullanm olduklarn ifade etmektedir. alanlarn
bavurduklar farkl

salk birimlerinden aldklar

salk hizmetlerjnden memnuniyet

dzeylerinin dalmlar arasnda ok ileri derecede anlaml farklar bulunmutur (p<0.001).

SSK Salk Tesisleri' nden memnuniyetin olduka dk olduu saptanmtr. OSB' i ve
zel salk hizmetleri kiileri beklenenden yksek dzeyde memnun etmitir. SB' den hizmet
alan alanlarn hizmetten orta derecede memnun olduklar gzlenmitir. Verilen iyeri
hekimlik hizmeti alanlar memnun etmektedir. Bu hizmetin kapasitesinin artt oranda
memnuniyet ykselmektedir.
Aratrmamzda i kazas skl %15.1 dzeyinde bulunmutur. kazas sonucunda,
site yaknndaki zel salk birimlerinde acil mdahale yaplmakta ve i kazas burada tedavi

158

edilebilecek durumda ise, i kazas tedavi edilerek SSK' ya bildirilmemektedir. Bylece SSK
verileri ile arada ok yksek bir fark olumutur (21). kazas skl metal ikolunda yksek
olduundan alanlarn yksek dzeyde sigortalandklar saptanmtr. Sigortallar ile
sigortaszlar arasnda i kazas oluumu asndan da anlaml bir fark bulunmutur.
alanlarn kolay ulaabilecekleri, cretsiz hizmet alabilecekleri, uradklar zararlara
ilikin uzman hekimlerin alt, nitelikli koruyucu hizmetlerin sunulduu, denetimlerin
yapld, kapsaml bir yeri Salk Birimi istedikleri saptanmtr.

NERLER
sal ve i gvenlii konusu alanlarn sal olarak ele alnmal, kanun ve
tzklerde yaplacak deiiklikler ile alanlarnn saysna baklmakszn tm iyerlerini
kapsamaldr. Kanun ve tzkler farkl i kollar iin tekrar dzenlenmelidir.
Kk ve orta lekli iletmelere ynelik almalar ve destekler ekonomik arlkl
olmann

tesine

gemelidir.

Devlet

tarafndan

uygulanacak

tevik

politikalarnn

belirlenmesinde; iyeri ortam koullar, iyerinde alnan salk gvenlik nlemlerinin dzeyi,
iletmelerin iyeri hekimlik hizmeti organizasyonlar da dikkate alnmaldr.
Kk iletmelerin sahip olduu kstl ekonomik kaynaklar, iletme iinde bamsz
bir SB kurulmasn imkansz hale getirmektedir. Bu iletmeler iin iyeri hekimlik hizmeti
uygulamalar asndan iverene daha dk bir maliyet getireceiden OSB' lerinin
kurulmas en uygun zmdr. Kk lekli iletmeler mutlaka organize sanayi sitelerinde
toplanmal, yaplacak yasal dzenlemelerle sanayi siteleri, proje aamasmda, site snrlar
iinde, iyerlerine yakn bir OSB kurulmasn planlamaya zorunlu tutulmaldr. OSB' nin
btesi site ynetimince finanse edilmelidir. Aratrmamzda da, SB ve OSB arasndaki
farkl dzenleme ve hizmetin boyutu bu gereklilii ortaya koymaktadr.
yeri

hekimlik

hizmetlerinin

multidisipliner

bir

ekip

almas

olduu

unutulmamaldr. zellikle OSB' nde alan ekip ierisinde iyeri hekimi, i sal
hemiresi, i gvenlii uzman, psikolog, sosyolog, sekreter, yardmc personel ve ofr
bulunmaldr. OSB personelinin i sal konusunda srekli eitimi salanmaldr. OSB'
nin temel hedefi primer salk hizmetleri olmaldr.
yeri hekimlik hizmetleri hakknda iveren ve alanlarnn bilinlendirilmesi
salanmal, bu hizmetler iinde aktif rol oynamalar iin gereken dzenleme yaplmaldr.

159

alanlarn salk eitimleri profesyonel bir dnce ile verilmeye balanmaldr.

Programlar, profesyonel eiticilerce oluturulmal, hekim ve i gvenlii uzmanlar ile birlikte
ekip halinde sunulmaldr.
OSB' lerinin almalarn destekleyici ve denetleyici rol stlenecek, iveren ve ii
temsilcilerinin aktif grev yapacaklar,

grev ve yetkileri ile

yaps

mevcut yasal

dzenlemelerden farkl olmayan yeri Ortak i Sal Gvenlii Kurulu' nun

(OSGK) oluturulmas yasalarla zorunlu klnmaldr.
yerinde salk risklerini aratrarak saptayan ve bu risklere gre alnacak nlemleri
ikollarna gre ortaya koyan Sal Enstitleri' nin kurulmas gerekmektedir. Tp
fakltelerinde, mhendislik bilimlerinde, hemirelik okullarnda ve endstri ile ilgili her trl
meslek eitiminde lisans dzeyinde, " Sal" dersleri konmal, lisans st eitime
balanmaldr. Bu suretle gerek enstitler gerekse niversiteler kanal ile yaplan eitim ve
aratrmalarla " Sal" bilincinin olumasnda gerekli olumlu katk salanm olacaktr.

KAYNAKLAR:
1.

Akbulut, T., ubatl998, le lgili Hastalklarjyeri Hekimlii Ders Notlan, (ed.) T. Akbulut. 2. bs.,
Ankara, TTB Yayn, Tisamat Matbaaclk, s. 57-62.

2.

Akbulut, T., 1994, i Sal Prensip ve Uygulamalar, stanbul, Sistem Yaynclk, Yayn No: 017.

3.

Aydemir, N., Eren, K., Eyll 1995, 2000'li Yllara Doru Trkiye'nin nde Gelen Sorunlarna Yaklamlar:
XII-KOB' 1er, stanbul, TGAD Yaym, Simge Ofis Matbaaclk, s.7-47.

4.

Bilir, N., 1986, Yenice Sal Merkezi 1980-1985 Yllar almalarnn Deerlendirilmesi, Hacettepe
niversitesi Halk Sal Ana Bilim Dal Yayn No:86/38, Ankara.

5.

Civaner, M., 9-10.1997, Herkes in Salk' ta Yenilenmi Strateji: 21.yy. in Taslak Politika, ev.: Dr.
Murat Civaner, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XII, Say: 81, s.59-68.

6.

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl i Sal Daire Bakanl, 1992, i Sal ve Gvenlii ile
lgili Genel Bilgiler, Yayn no:30, Ankara.

7.

Demiren, O., 1996, Kk ve Orta Byklkteki letmeler (Problemleri ve zm nerileri), Erzurum

Ticaret ve Sanayi Odas Yayn No : 1996-1, Yksek renim Kurulu Matbaas, Ankara.

8.

Ekin, N., 1993, Gelien lkelerde ve Trkiye' de Bir stihdam Politikas Olarak Kk lekli yerlerinin
Teviki, Can Matbaas, Yayn No: 1993-34, stanbul.

9.

Erdoan, M. S., 9-10.1996, AB' ne ye lkelerin Sosyal Gvenlik Sistemleri inde Kazas ve Meslek
Hastalklar Sigorta Hizmetleri, alma Ortam Dergisi, Say: 28, s. 3 3-37.

10. Frat, M., 1998, yeri Hekimlii, yeri Hekimlii Ders Notlan, TTB Yaym, 2. bs., Tisamat Matbaaclk,
Ankara, s.381-398.
11. Frat, M, 1998, 15 Ya Alt alan ocuklar le Ayn Ya Grubundaki Okuyan ocuklarn Salk ve
Sosyal Ynden Karlatnlmas, Doktora Tezi, , Marmara niversitesi Salk Bilimleri Enstits Halk
Sal Ana Bilim Dal, stanbul.

160

12. Fiek, G., 1993, i Sal ve Boyuttan, Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB Yayn 3. bs., Maya
Matbaaclk, Ankara, s.7-10.
13. Gner, ., 1993, Trk Tabipleri Birlii yeri Hekimlii Uygulamalanj Hekimlii Ders Nottan, TTB
Yaym, 3. bs., Maya Matbaaclk, Ankara, s.371-380.
14. Karada, K., Akkurt, 1, Ersoy, N., 5-6 1998, Meslek Hastalklarnn Tespit Edilememesinin Nedenleri ve
Dourduu Sonular, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XIII, Say: 3, s. 185-189.
15. Karata, S., 1991, Sanayileme Srecinde Kk ve Orta lekli letmeler, Veli Yaynlan, stanbul, s.1343, 380-383.
16. Kentner, M., 1997, Gesuntheits- und Arbeitsschutz

in kleineren und mittleren Unternehmen,

Arbeitsmedizin-Sozialmedizin-Umweltmedizin, Say: 12, Gentner Verlag, Stuttgart, s.493-496.

17. Mftoru, T., 1997, Trkiye' de Kk ve Orta lekli letmeler, Sorunlar ve neriler. EGS Bank
Yaynlan No. 1.
18. Pines, A., et al, 1992, A pilot occupational health service for small enterprises: first year experience- the
Givat Shaul project, Isr J. Med Sei., Say: 28(8-9), s.659-666.
19. Sigorta, 1986, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi iinde, CiltXX, nterpress Basn ve Yaynclk,
S.10509.
20. Sirer, H., 1998, Gvenlii ve yerinde Tbbi Hizmetler, yeri Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB
Yayn, 2. bs., Tisamat Matbaaclk, Ankara, s.315-328.
21. SSK Genel Mdrl, 1996, SSK 1996 statistik Yll, Yayn no:593, kiz Ofset, Ankara.
22. SSK Genel Mdrl, 1996, SSK 1996 Yllk Faaliyet Raporu, Yayn no:594, kiz Ofset, Ankara.
23. Szek, S., 1993, Hukuki Ynden i Sal ve Gvenlii, Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB Yaym,
3. bs., Maya Matbaaclk, Ankara, s.21-51.
24. eref, B., Beer, E., 7-8.1997, yeri Hekimlii ve Kocaeli Blgesinde yeri Hekimlii Uygulamalan,
Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XII, Say: 80, s.7-16.
25. Tabuk, O., 1997, Ankara Siteler Sanayi Blgesinde Kk ve Orta lekli Yerlerine Ynelik Ortak
Salk Birimi Oluturulmas in veren Yaklam, H.. Salk Bilimleri Enstits Bilim Uzmanl Tezi,
Ankara.
26. Tayrek, M., 1998, ler H. Kk ve Orta Byklkteki letmeler ile Byk lekli Kurululan
Kapsayan yeri Ortak Salk Birimi, m. Ulusal i Sal Kongresi Kitab iinde, s.682-687.
27. Tongu, E., 1974, Hekimlii ve Meslek Hastalklar Konularnda Finlandiya, Almanya, talya' daM
ncelemelerin Raporlan ve Hekimlii Esaslarna Gre Sal Merkezleri' ni Gelitirme Tasans. SSK
Genel Mdrl Yayn No: 218, Ankara, s.20-36.
28. Walters, Dr., 1997, Preventive Services in Occupational Health and Safety in Europe: Developments and
Trends in the 1990s, int. J. Health Services, Cilt: XXVII, Say: 2, s.247-271.
29. Yolsal, S., 1997, yeri Hekimlik Uygulamalan, Yetki Analiz ve neriler, .staribul Tp Fakltesi Halk
Sal Ana Bilim Dal, Halk Sal Doktora Tezi, stanbul.

161

162

TRKYE'DEK KAZALARINA GENEL BR BAKI

Talat TEVRZ
Makina Fakltesi
stanbul Teknik niversitesi, stanbul, Trkiye
Tel: 0212 2931300-70/2471 Fax: 0212 2450795
zet
lkemiz'de i kazalarnn sebepleri ok ynl ve ok eitlidir.

lke'nin sosyo-ekonomik

politikasndan balayarak, alan iinin ruh ve beden salna kadar bir ok nedenler szkonusudur. Bunlar
iyiletirildikleri lde, i kazalarnn azalaca bir gerektir. Gen ve tecrbesiz iilere ii sal ve i
gvenlii (SG) almalarnda arlk verilmelidir. Kk iletmelerde, SG ile illgili tedbirlerin
uygulanmasnda nemli glklerle karlalmaktadr. Bu itibarla, bu iletmeler iin "iyeri ortak salk
birimleri'nin" kurulmas zorunlu hale getirilmelidir. malat ikolunda daha fazla kaza olduundan, bu
ikolunda SG almalan younlatmlmaldr. zel sektr kurululannda i kazalar, kamu sektrndekilere
nazaran daha az olduundan zelletirmeye hz verilmesi SG asndan olumludur. Trkiye'nin Avrupa
Birlii (AB)'ne girmesi ve "toplam kalite ynetiminin" teviki SG bakmndan yerindedir. Bu almada,
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistiklerinden istifade ile, Trkiye'deki i kazalan smflandmlarak ksaca
analiz edilmi ve alnabilecek ilgili nlemler sunulmutur.

1. Giri
Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) statistiklerine gre, Trkiye'de her yl i kazalarnda
1500 kii yaamn yitirirken, 3000' den fazla kii sakat kalmakta ve her yl ortalama 2 milyon
kadar i gn yitirilmektedir [1]. Gerei tam olarak yanstmayan bu rakamlara gre dahi, i
kazalarnda Avrupa lkeleri arasnda birinci, dnya'da ise nc srada yer almaktayz.
Ekonomik anlamda yalnzca SSK'ya maliyeti 14 trilyonun zerinde olan i kazalarnn, tm lke
ekonomisine olan maliyetinin ise, ok daha byk olduu aktr [2]. Sanayileme aamasnda
gelimeler kaydeden lkemiz'de, her yl karmza kan bu rktc tablo, konunun
lkemiz'in ncelikli sorunlarndan biri oklarak kabul edilerek, zerine ciddiyetle gidilmesiyle,
hatta konu ile ilgili bu gnki dzenlemelerin yeterince uygulanmasyle dahi olumlu ynde
deiecektir. i sal ve i gvenlii (SG) nin alma yaamndaki gelimelerle ve
lkemiz'in sosyo-ekonomik durumu ile yakndan ilikili olduu aktr.
Bu almada, SSK istatistiklerinden istifade ile, Trkiye'deki i kazalar snflandrlarak
ksaca analiz edilmi ve alnabilecek nlemler sunulmutur.
2. Kazalarna Genel Bak Ve Analiz
lkemizde, SG konusunda tek istatistik alma yapan kurum olan SSK'nn
yaynlad "istatistik yllklar" incelenerek, aadaki neticelere ulalmtr [3-6]:

163

 kazalarnn, kaza tarihinde iyerinde alan ii saysna gre dalmna bakldnda

(izelge 1), kazalarn 1 ile 50 arasnda ii altran iyerlerinde daha fazla olduu
grlmektedir. Bu iyerlerinin toplam kazalar iindeki paylan, 1986'de %58.48, 1987'de
%57.49,

1988-89-90'da

%56.17'dir.

Bu

oranlar

1992'de

%61.4,

1994'te%73.9, 1995'te %73.4 ve 1996'da %72.7'dir. Grlmektedir ki,

1993'te

%72.7,

50'den az ii

altran iyerlerinde ki kazalarn toplam kazalar iindeki pay, 1986'dan 1996'ya kadar srekli
artarak %72.7 gibi ok yksek bir deere ulamtr. Az miktarda ii altran iyerlerinde, i
kazas oranlarnn bu kadar yksek olmasnn en nemli sebepleri, bu iletmelerin, ekonomik
bakmdan gsz olduklar iin mal klfetinden dolay SG'in gerektirdii tedbirleri almak
istememeleri, alan iilerin i konusunda eitimsizlikleri, bilgi ve tecrbe eksiklii olarak
belirtilebilir. Kanunu'nun 6. Maddesi, 50 veya daha fazla sayda ii altran iyerlerinin
iyeri salk birimleri kurmalarn zorunlu klmaktadr. Daha az sayda ii altran iyerlerinde
ise, bu isteye baldr. Halbuki, lkemiz'de kk iletmeler retim sistemimize hakimdirler.
Dier taraftan, iyeri kldke SG sorunlarnn artmakta olduu SSK istatistik
yllklarndaki verilerden anlalmaktadr [3, 6]. Bu itibarla, ncelikle kk iyerleri iin iyeri
ortak salk birimleri zorunlu hale getirilmelidir. lk adm organize sanayi sitelerinde atlabilir.
Byk ve nispeten byk iletmelerde (50'den fazla ii altran i yerlerinde),
kazalarn toplam kazalar iindeki paynn 1986'da %41.52 iken 1996'da %27.30'a dmesi,
yksek teknoloji kullanlmasndan, iilerin konularnda uzman ve eitimli olmalarndan,
dolaysyla kurallara dikkat etmelerinden ve SG konusunda ulalan bilinlenmeden
kaynaklanmaktadr. Dier taraftan, son senelerde byk ilgi gren "toplam kalite ynetimi de"
yukarda saylan hususlar gerekletirmede zorlayc bir unsurdur. Nitekim, imalat ikolunda
faaliyet gsteren drt byk iletmede yaplan bir mini ankette [7], dk kaza saylar ve sfr
lmle karlalmtr. Bu iletmeler, toplam kalite ynetiminin SG almalarnda etkili
olduunu beyan etmilerdir. Ayrca, zelletirmenin de SG konusunda etkili olduunu
dnlebilir. nk, zelletirme ile beraber iletmelerde ii says azalmakta, otomasyona
geilmekte ve en nemlisi yksek teknoloji kullanlmaktadr. Ayrca, byk kurumlarn ou
yabanc ortaklarla altklar iin, batl anlamda i gvenliini de iletmelerine yerletirmek
durumunda kalmaktadrlar. Avrupa Birlii (AB) gmrk birliine girilmesi de, iletmelerde
batili anlamda SG kurallar oluumu ve tatbiki fikrini yaygnlatrmtr. >
; kazalarnn meydana geldii i saatlerine gre dalma bakldnda (izelge 2),
kazalar en ok ilk 4 bilhassa ilk 1 saat iinde olmaktadr. Kazalarn en ok olduu ikinci saat
dilimi ise 7. ve 8. saatlerdir. Dier alma saatlerinde kazalarn saysnda byk bir azalma
vardr. Bu durumu 1996 yl iin incelersek, ilk 4 saatin kazalar iindeki pay %75.34, 7. ve 8.
saatlerin pay % 15.01, dier saatlerin pay ise %9.65 olmaktadr. lk saatlerde kazann bu
kadar yksek olmasnn en nemli sebepleri, ie hemen adapte olamama, dikkat azl, vcudun
ve beynin normal alma temposuna ulamasnn uzun srmesidir. Son saatlerdeki kazalarn
sebepleri de, yorgunluk, dikkat kayb, yaplan iten sklma olarak aklanabilir.

164

 kazalanmn sigortalnn hizmet sresine gre dalm incelendiinde grlmektedir ki

izelge 1. yerinde alan sigortal saysna gre i kazalar
SGORTALI

1992

1993

1994

1995

1996

SAYISI
1-3

40.034

44.601 37.521

35.559 35.057

4-9

18.660

14.530 13.166

12.011 10.328

10-20

12.858

9.508

7.608

7.581

8.411

21-50

14.129

11.121

9.818

9.467

9.398

51-100

9.345

7.222

6.300

6.130

6.011

101-200

8.339

65.111

5.928

5.726

5.886

210-500

10.073

9.071

6.640

6.433

6.594

501-1000

4.551

3.118

2.483

2.511

2.726

1001+

5.468

3.881

2.623

2.542

2.396

BLNMEYEN

16.007

TOPLAM

139.464 109.563 92.087

87.960 86.807

izelge 2. Meydana geldii i saatlerine gre i kazalar

SAATLER

1992

1993

1994

1.AAT

40.067 '35.624

34.404

35.575 37.878

2.SAAT

20.804

15.980

12.014

10.435

3.SAAT

17.235

12.618

10.794

11.237 11.302

4.SAAT

14.588

11.927

9.059

7.814

7.259

5.SAAT

8.493

6.073

4.219

4.399

4.210

6.SAAT

7.037

6.545

4.882

4.587

4.146

7.SAAT

11.264

9.686

7.006

6.100

5.829

8.SAAT

12.758

11.066

9.676

7.741

7.205

188

44

33

72

17

7.030

139.464 109.563

92.087

9.SAAT+
BLNMEYEN
TOPLAM

1995

1996
8.961

87.960 86.807

(izelge 3), 1986'da, 1 gn ile 1 ay arasndaki hizmet sresi iin kazalarn toplam kazalar
iindeki pay %16.56, 3 ay ile 1 yl arasndaki kazalarn pay %24.44, lyl ile 5 yl arasndaki
kazalarn pay %29.53, 5 yl ve daha fazla hizmet srelerinde ise kaza pay %29.47'dir.
1990'daki durum ise, 1 gn ile 1 ay arasnn pay %16, 3 ay ile 1 yl arasnn pay ise %25.09, 1

165

yl ile 5 yln pay %31.47, 5 yldan sonrasnn pay da %27.44'tr. 1996'daki durum ise, 1 gn
ile 1 ay arasnn pay %8, 3 ay ile 1 yl arasnn pay ise %26.9, 1 yl ile 5 yln pay %29.5, 5
izelge 3. Sigortalnn hizmet sresine gre i kazalar
SGORTALI

1992

1993

1994

1995

1996

673

850

576

694

488

2-7 GN

3.019

1.579

1.318

1.251

1.255

8-30 GN

8.064

5.304

4.774

4.828

5.258

1-3 AY

11.575

10.921

9.355

9.981

9.674

3 AY-1 YIL

30.952

23.640

19.668 21.039

23.359

1-2 YIL

20.488

16.440

15.373 12.264 11.645

2-5 YEL

26.705

22.150

17.630 16.208 14.026

5-10 YIL

17.355

13.886

11.413 11.089 10.457

10+YIL

19.888

14.793

11.980 10.606 10.647

745

HZMET SRES
GN

BLNMEYEN
TOPLAM

139.464 109.563

92.087 87.960 86.807

yldan sonrasnn pay da %24.3'tr. Kiilerin altklar ilerde hizmet sreleri artka
kazalarn azalmas gerektii halde, bu oran pek azalmamakta, aa yukar ayn kalmaktadr.
Kazalarda en yksek oran 1 yl ile 5 yl arasnda alanlarda grlmektedir.
kazalarnn geici i gremezlik srelerine gre dalmna baktmzda (izelge 4),
0-3 gn aras geici i gremezliin toplam kazalar iindeki pay 1990 ylnda %17.03, 4-15
gn arasnn pay %61.07, 16-90 gn arasnn pay %19.57, 91-365 gn arasnn pay ise
%2.30'dur. 1996 ylnda 0-3 gn geici i gremezliin pay %15.81, 4-15 gn arasnn pay
%53.86, 16-90 gn arasnn pay %27.61, 91-365 gn arasnn pay ise %3.4'tr. Bu sonulara
gre, 1996'da kaza geiren bir ii ortalama olarak 10 hafta iten uzak kalmaktadr. Toplam i
gremezlik sresi 1986 ylnda 2.366.057 gndr. Bu, artan bir seyir izleyerek 1990'da
2.611.009 gn, 1996 ylna kadar ise azalarak 1.775.316 gn olmutur. Toplam i gremezlik
sresinin, 1986'da hastanede geen ksm 117.548 gndr. eitli dalgalanmalar gstererek
1990 ylna gelindiinde hastanede geen sre 122.937 gn, 1996 ylnda ise 63.031 gn
olmutur. Ayakta geen sre ise, 1986 ylnda 2.248.509'dur. Bu, dk bir art hzyla
1990'da 2.488.072 gn, 1996 ylnda ise 1.712.285 gn olmutur. Hastanede geen srelerin
azalmas, iilerin kaza olsa bile dikkatli davrandklarnn, sanayide daha az tehlikeli teknoloji
kullanldnn ve i eitiminin arttnn belirtisi olabilir.
kazalarnn arzann mahiyetine ve vcuttaki yerine gre dalmna gz atldnda;
en ok anzalar olarak, 1990 ylnda, yrtklar ve yaralar meydana getiren kazalar 50.194 adet,
sath travmatizma, deri sathn bozmayan kontuzyon ve rkler meydana getiren kazalar

166

63.132, eklemlerde bitiik adalelerin burkulmas ve neticelerinde 9.017, yanklar meydana

getiren kazalar 9.461, bir menfeze giren yabanc cisim tesiri de 5.459 adettir. Kazalann daha
ok, biraz dikkat gsterilmesi sonucu olmayabilecek kazalar olduu, vcutta meydana
izelge 4. Geici i gremezlik srelerine gre i kazalar
1992

1993

1994

1995

1996

7.540

7.252

6.368

8.178

6.710

1-3

14.513

10.239

8.040

6.978

7.015

4-7

41.562

30.874

24.374

22.573

22.716

8-15

39.286

31.554

26.684

25.301

23.167

16-30

18.347

15.061

13.030

12.292

14.116

31-90

13.352

11.152

9.958

9.467

9.858

91-180

2.905

2.322

2.364

2.060

2.110

191-364

1.079

858

936

854

842

340

251

333

257

273

139.464

109.563

92.087

87.960

86.807

GEC
GREMEZLK
SRELER (GN)

365+
TOPLAM
GREMEZLK

2.545.654 2.036.280 1.914.083 1.749.220 1.775.316

SRELER TOPLAMI
HASTANEDE
AYAKTA

82.820

181.692

88.398

74.017

63.031

2.464.374 1.854.318 1.825.685 1.675.203 1.712.285

getirdikleri arazlardan belli olmaktadr.

1990 ylnda, kazalann balca nedenleri, makinelerden ileri gelenler %7.96, dmeler
%7.05, yanmalar %0.18, motorlu tatlar %1.26'dr. statistikler aynnth olmad iin kazalann
asl nedenleri anlalamamaktadr.
1996 ylnda kazalann en ok olduu ilk be ehir ise unlardr: 1. stanbul 14.527, 2.
zmir 12.312, 3. Bursa 5.890, 4. Kocaeli 5.031, 5.Manisa 4.431.
kazalan ile "meslek hastahldannm" sigortallann ya gruplarna gre dalmna
bakldnda (izelge 5), 14 yan altnda, 1994'te kazalann %0.15'i, 1995'te %%0.59'u,
1996'da ise kazalann %1.2'si meydana gelmitir. Grld gibi, bu ya gurubunda meydana
gelen kazalarrda nemli bir art olmutur. 15-25 yalan arasmda ki dalm yllara gre
incelenirse, 1994 ylnda %16.6, 1995 ylnda %25, 1996 ylnda ise %29.75'tir. 25-35 yalar
arasnda ki dadm, 1994 ylnda %45.16, 1995 ylnda %45.02 ve 1996 ylnda %42.9'dur. 3545 yalan arasnda ki dalm ise, 1994 ylnda %29.22, 1995 ylnda %24.15, 1996 ylnda
%22.11'dir. 45-55 yalan arasnda ki dalm, 1994 ylnda %6.98, 1995 ylnda %4.39, 1996
ylnda %3.45'tir.

167

izelge 5'ten grld gibi, kazaya urayan iilerin ya ortalamasnda seneler

itibariyle bir d vardr. 1994 ylnda ortalama ya 32 iken, 1996 ylnda 29'a dmtr.
Nitekim, 15-25 ya arasnda kaza geiren iilerin oran ise 1994'te %16.6'dan 1996'da
%29.75'e ykselmitir. Bu rakamlar, genlerimizi i gvenlii konusunda gerektii gibi
bilirlendiremediimizi gstermektedir.
izelge 5. Sigortallarn ya guruplarna gre i
kazalar ve "meslek hastalklar"
YA

1994

1995

1996

143

521

1.065

4.257

7.498

7.765

20-24

11.258 14.822

18.400

25-29

20.831 20.816

19.558

30-34

21.335 19.231

18.196

35-39

16.566 13.772

12.783

40-44

10.722

7.707

6.661

45-49

4.780

2.774

2.171

50-54

1.742

1.139

866

55-59

746

349

276

60+

987

306

181

93.367 88.935

87.922

GURUPLAR
I
-14
15-19

TOPLAM
ORTALAM

32

30

29

AYA
Kazalarn ikollarna gre dalm izelge 6-8 de verilmitir. 1996 ylnda imalat
ikolunda 53.776 i kazas olmutur. Bu, btn kazalarn %62'sini oluturur (izelge 6). Ayn
yl, inaat ikolunda 11.807 i kazas olmutur ki, bu, btn kazalarn %13v.6's dr (izelge 7).
Maden ikolunda ise, kaza says 9.004 olup, kazalarn %10.3'n oluturmaktadr (izelge
8).
izelge 6'dan grld gibi, 1993'ten 1996'ya kadar imalat ikolundaki kazalar
incelendiinde, kaza sklk ve genel kazalanma oranlarnda dme olmasna ramen, maalesef
kaza arlk orannda nemli bir d olmamtr. Bu durum gene de olumlu bir gelime olarak
kabul edilebilir. izelge 7'den grld gibi, lkemizde inaat ikolunda 1993'ten 1996'ya
kadar meydana gelen kazalar incelendiinde, kaza sklk ve genel kazalanma oranlannda nemli
bir d grlmesine ramen, kaza arlik orannda 1995 ylma kadar bir d yaanmakla
birlikte, 1996 ylnda byk bir art olmutur. Buna ramen genel bir iyilemenin

168

mevcudiyeti grlmektedir. izelge 8'den grld gibi, lkemiz'de, maden ikolunda

1993'ten 1996'ya kadar olan kazalar incelendiinde, dier ikollarndaki nin aksine, kaza sklk
orannda srekli bir artma, kaza arlk orannda ise bir dalgalanma olmakla birlikte, neticede az
da olsa bir dme grlmektedir. Bu durumda, bu ikolunda -allan saat bana- kaza
saysnda bir artma, ciddi neticeler douran kazalarda ise -allan saat bana- kaza saysnda
bir azalma grlmektedir. Bu durum, bu ikolunun zelliinden kaynaklanabilir.
eitli ikollar iin genel bir deerlendirme yaplacak olursa, maden ikolu hari, kaza
izelge 6. lkemiz'de imalat ikolunda meydana gelen i kazalar
1993

1994

1995

1996

LMLER

242

185

187

312

SAYISI

1.580.869 1.648.689 1.776.803 1.819.153

KAYIP GN

1.068.933 1.029.059 949.854

KAZA SAYISI

65.560

55.061

53.845

53.776

ORTALAMA

46,2

48,7

50,2

52

0,789

0,6018

0,527

0,701

KAZA SIKLIK ORANI 17,95

14

12,07

11,36

GENEL KAZALANMA 0,0141

0,00842

0,0063

0,0079

976.413

ALIMA SAAT
KAZA ADIRLIK
ORANI

ORANI
izelge 7. lkemiz'de inaat ikolunda meydana gelen i kazalar
1994

1993
421

1995

1996

LMLER

464

SAYISI

576.517 769.692 852.613 829.361

KAYIP GN

411.138 388.243 338.582 324.106

KAZA SAYISI

17.535

13.991

12.822 11.807,

ORTALAMA

47,7

49,8

50,5

49,5

2,82

1,85

1,36

2,18

7,3

5,95

5,75

0,008

0,0125

348

555

ALIMA SAAT
KAZA ADIRLIK
ORANI
KAZA SIKLIK ORANI 12,75

GENEL KAZALANMA 0,0359 0,0135

ORANI

169

sklk orannda 1993'ten 1996'ya kadar srekli bir dme; kaza arlk orannda ise, bir
sreksizlik gzlenmekle birlikte, 1996'da 1993'te kine nazaran bir d gzlenmektedir. Kaza
sklk ve arlk oranlarndaki -az da olsa- bu dme memnuniyet verici bir gelimedir. eitli
ikollarndaki, 1995'e nispetle 1996'da kaza arlk oranlarndaki art ve kaza sklk
oranlarndaki dmenin az oluu, lkenin iinde bulunduu ekonomik kriz sebebiyle ucuz ve
vasfsz ii altrmaktan kaynaklanabilir.

1993 ylnda SSK'ya kaytl 25.473 kamu

kuruluunda 1.076.722 ii almaktayd. 1996 ylnda ise, kamu kuruluu says 24.773'e, ii
says 902.716'ya gerilemitir. 1993 ylnda SSK'ya kaytl 584.656 zel kuruluta 2.899.480
ii alrken, 1996 ylnda zel kurulu says 734.569'a, ii says ise 3.721.614'e
ykselmitir.
izelge 8. lkemiz'de maden ikolunda meydana gelen i kazalar

LMLER
SGORTALI SAYISI
KAZASI
KAYIP GN
ORTALAMA

1993

1994

1995

1996

471

239

99

179

142.300 78.352
11.611

9.555

62.115 64.723
8.515

9.004

211.552 100.361 143.843 158.460

41,2

46,9

46,7

47,9

12,77

10,3

6,11

9,68

39,6

52

59,12

58,08

ALIMA SAAT
KAZA ADIRLIK
ORANI
KAZA SIKLIK ORANI
GENEL KAZALANMA

0,5056 0,5356 0,3612 0,5622

ORANI
Grld gibi, kamu iyeri says ve alannda bir azalma olurken, zel sektre ait
iyeri ve ii saysnda nemli bir art olmutur. Bu noktada, kaza sklk orannn azalmas
zelletirmeye ve lkemizde faaliyet gsteren kurulular arasnda zel kurulularn orannn
artmasna balanabilir. nk, lkemizde gmrk birlii ile beraber zel teebbs, Bat'nn
istedii kalite seviyesini yakalamak iin, iletmelerinde daha yksek teknoloji kullanmaya
balam ve bu meyanda Batl anlamda SG'i iletmelerine yerletirme durumunda
kalmlardr.
izelge 9 bir fikir verici mahiyettedir1. izelgeden grld gibi, 1996 ylnda
kazalarda 1995 ylndakine gre bir azalma olmusa da, maalesef lmlerde olduka yksek bir
art gzlenmitir. Bu durum, lkemizin 1994'te iine dm olduu ekonomik krizden sonra

Mukayese iin allan saat bana deerler kullanlmaldr. Bu konuda bir alma kaynak [8] de
sunulmutur.

170

i hayatnn, 1995'te yava yava 1996'da ise iyice hzlanmas ile balantl olabilecei gibi,
yukarda izah edildii zere, ucuz ve vasfsz ii altrmaktan da kaynaklanabilir.
3. Sonu
lkemiz'in SG ile ilgili durumu bizi karamsarla sevk etmemelidir. Zira, tm dnya'da
yaanan deneyler, SG konusunda etkili tedbirler alnmas halinde i kazalarnn azaltlabilecei
gereini ortaya koymutur. SG'in alma yaamndaki gelimelerle ve lkemiz'in sosyoekonomik durumu ile yakndan ilikili olduu da unutulmamaldr.
Yukarda sunulan istatistik! verilerin nda, i kazalarnn azaltlabilmesi iin aadaki
tedbirler alnmaldr.
- Kk iletmelerde daha fazla kaza olduu iin, SG almalarnda bu iletmelere
arlk verilmelidir. Bu iletmelerde srekli ve cidd kontroller yaplmal ve takip edimelidir.
izelge 9. lkemiz'de yllara gre i kazalar ve "meslek hastalklar"
YIL

MESLEK

SREKL L

KAZAS HASTALIKLAR GREMEZL

I
K
I

TOPLAM
GRMEZL
K SRES

1984 152.650

599

2.455

1.097

2.318.695

1985 148.027

653

2.748

1075

2.292.573

1986 150.821

542

2.625

1321

2.366.057

1987 158.836

736

2.732

1.149

2.545.278

1988 171.769

695

2.387

1.475

2.714.288

1989 159.463

862

2.634

1.459

2.623.714

1990 155.857

1.202

3.224

1.565

2.642.615

1991 130.278

1.158

3.669

1.631

2.433.954

1992 139.464

1.225

3.453

1.776

2.575.219

1993 109.563

1.075

3.943

1.516

2.052.973

1994

92.087

1.280

3.209

1.191

1.296.104

1995

89.960

975

2.990

919

1.749.220

1996

86.807

1.115

3.240

1.492

1.788.690

Kk iyerleri iin "iyeri ortak salk birimleri" zorunlu hale getirilmelidir. lk adm organize
sanayi sitelerinde atlabilir.
- Kazalar en ok mesainin ilk saatlerinde ve sonlarnda meydana geldiine gre, bu
saatlerde iiler uyarlmaldrlar. Bu saatlerde mzik yayn vb. yollarla iilerin gevemeleri
nlenebilir.

171

- Kazalara daha ok 1-5 yl hizmet sresine sahip iiler muhatap olduklarndan, SG

almalarnda bu iilere arlk verilmelidir.
- kazas trnn gereki tespiti iin, kaza formlar daha teferruatl dzenlenmelidir.
-

Bilhassa son senelerde, maruz kaldklar kazalardaki byk art nedeniyle, gen

zellikle 14 yan altndaki iilere SG almalarnda arlk verilmelidir.

- lkemiz'de, kazalar daha ok imalat ikolunda olmaktadr. Bu itibarla SG
almalarnda bu ikoluna arlk verilmelidir. Bununla birlikte, bu ikolunda, son senelerde
kaza arlk bilhassa kaza sklk oranlarndaki dme memnuniyet verici bir gelime olarak
telakki edilebilir.
naat ikolunda genel bir iyilemenin olduu kabul edilebilir.
Maden ikolunda kaza saysnda artma, cidd neticeler douran kazalarda ise, kkte
olsa bir azalma mevcuttur. Bu tesbite uygun tedbirler dnlmelidir.
- Kamu iyerlerinde zel sektre ait iyerlerindekinden daha fazla kaza olmaktadr. Bu
bakmdan, zelletirmenin hz kazanmas SG asndan uygun olacaktr.
- AB'a giri SG asndan son derece olumlu gelimeler salayacaktr.
- Toplam kalite ynetimi tevik edilmelidir.
Kaynaka
[1] Hrriyet, 03/05/1999.
[2] akar, Y., "i sal-i gvenlii ve zm nerileri", Mhendis Ve Makina, Cilt
40(1999), Say 472, s. 29-30.
[3] SSK 1993 statistik Yll, Yayn No 553.
[4] SSK 1994 statistik Yll, Yayn No 572.
[5] SSK 1995 statistik Yll, Yayn No 586.
[6] SSK 1996 statistik Yll, Yayn No 593.
[7] Bozdoan, A. M., "Trkiye'de i gvenlii", Yk. Lis. Tezi, st. Tek. niv. Fen Bil. Ens.,
stanbul, 1 998.
[8] Tevrz, T., "Trkiye'de Gvenliinin Mukayeseli ncelenmesi", Mhendis Ve Makina,
Cilt 40 (1999), Say 472, s. 16-22.

172

DOALGAZ G V E N L
Sal Gvenlii ve evre Md. Ruhi ktem
Attila Doan n. ve Tes. A..
ZET
Doalgaz gvenlii ile ilgili olarak risk analizi , en kthal senaryosu ve nlenebilir trafik kazalar
yaklamllannn yer ald yazda yurt d doalgaz kazalarndan da birka rnek verilerek eitimin
nemine deinildi. Depremlerin gncelliini koruduu lkemizde kaza senaryolarmm ve risk analizlerinin
depremi de ierecek ekilde yaplmasnn gereklilii aktr.

Giri

Doalgazn patlamas riskinin tanmlamas ile konuya girmek gerektii dncesindeyim.

Risk = Topraa gaz kacaa X Kaan binava girii x Binada ateleme kaynan bulma
olaslklar arpmdr

Topraa gaz kaa olasl

yap malzemesi
Boru ap ve et kalnl
yer hareketlerinden etkilenme derecesi
blgedeki dier operasyonlarla borunun rahatsz edilmesi (arpma )
Topran korosivitesi
Trafik yknn artmas
Kaan binava giri olasl
kan gaz miktar (eperdeki toprak direnci, ap ve basncn fonksiyonu)
Komu yaplarn says
Odunluk -depo yaltmz borular gibi komu yaplarn nitelii
s
Komu toprakta ak yer miktar (Atmosfere gaz k kolayl)
Yeralt kanalizasyon kanallan gibi, gazn kolayca seyahat edebilecei kanallarn varl
Patlama ve yaralanma olasl
Gazn binaya giri hz/havalandrma hz

173

Bina dizayn (havalandrlmayan boluklar, servis kanallar vb.)

Binann kullanm amac ;evsel,ticari, endstriyel
Gazn erken anlalmas veya patlamadan etkilenecek insan/komu says
Tututurma kaynaklarnn varl ve says
Patlamann ciddiyeti/iddeti

Yukanda sylenenleri bir. risk deerlendirme metodu kullanarak formlle gsterir isek;

A: Doalgaz borusunun yaplara olan uzaklna bal bir faktr (metre)

A = a+b/4+c/20
a
yapya uzakl 2m. den az olan boru uzunluu
b yapya uzakl 2m. den fazla olan boru uzunluu
c
yapya uzakl ok fazla olan boru uzunluu
B: Yapnn kullanl ekli ile ilgili bir faktr
B= 1
2
4
10

3 odal bir ev
kafeterya
boluklar olan bir otel
PTT telefon kulbesi vb. elektrikle alan bir yer

C: Yapda bulunan insan says oran

C = 0.2
0.4
0.6
0.8
1.0

0-5
5-10
10-15
15-20
20+

kii kalyorsa
kii kalyorsa
kii kalyorsa
kii kalyorsa
kiinin zeri kalyorsa

Yukarda anlatlanlardan anlalaca gibi, riskin nelerle ilgili olabilecei aa yukar

bellidir. zellikle dizayn aamasnda bunlar gz nne alnmaktadr.

174

Ancak burada hakszlk yapmamak iin unu da belirtmek gerekir ki; km. boru/kal, enerji
aktarm ynnden en emin sistem gaz boru hatlardr. (1 )
En Kt Hal Senaryosu (Worst Case Scenario)
Risk; bir olayn olma olasl ile, o olayn sonucunun arpm (ya da arpmlar toplam )
olarak da tanmlanabilir. Byle olduunda, en kt halin sonucu en kt olacana gre,
olma olasln en aza ekmek en akllca davran yoludur.
En kt hal durumunda, gvenlik ile ilgili tm nlemlerin sfr olduu varsaylr. rnein;
bir operatrn hatasnn ardndan alet ve ekipmanlarn hasar grmesi, sonra patlayc gaz
salverilmesi, bu arada alarm cihaznn almamas, halka haber verilememesi, o anda en
iddetli rzgarn ters ynde esmesi ve nihayet blgedeki nfusun en ok olduu ana tesadf
etmesi dnlr ve buna gre hesap yaplr.
17 Austos depremi sonras TPRA taki yangnda bu tr senaryonun var olmasna
ramen Donanmamzn yardma gelememesi planlar uygulanamaz hale getirdii
kansndaym. Bu da bize daha geni bir senaryo yapmann gerekliliini ortaya koymas
bakmndan reticidir. Deprem sonras kabilecek bir doalgaz yangnnn sndrlmesi
gerektiinde Dzce depreminde olduu gibi itfaiyenin de yknt altnda kalabilecei veya
Glck depreminde olduu gibi yollarn kapanabilecei de hesaplar iine dahil edilmeli
rnein ulamn helikopterle yaplmas veya baka kaynaklardan de yararlanma olasl
aratrlmaldr. APELL uygulamalarnn lke apnda yaygnlatrrlarak uygulanmas
elzemdir.
Bu hesap ve nlemi; Amerikan Sal ve Gvenlii rgt (OSHA) nn Proses
Gvenlii Ynetimi Kavramnda yer almaktadr. (2)
Hem iilerin ve hemde halkn gvenliinin ayn anda dnlmesini salayan ve ilk
mcadele admnn atlmasn salayan bu metod ile balanan analizde, sras ile; byk
patlamalar takiben yangn ve lml yaralanmalar, ciddi yaralanma ve sakatlanmalar,
zaman kaypl kazalar ve hastalklar ve nihayet sk sk olan kk yaralanmalar ele alnarak
incelenir. (3)
Sadece patlama dnldnde, FTA Fault Tree Analysis (Hata Aac Analizi ) metodu
ile patlamaya yol aan olaylar zinciri, VE / VEYA kaplar ile aadaki ekilde
gsterilebilir. (Baknz ekil 1)
Madem ki kvlcm kaynaklan bu kadar oktur ve kanlmas olduka zordur, o halde asl
ama kaaa meydan vermemek olmaldr.

175

nlenebilir Kazalar:

(Doal gaz ve trafik kazalar benzeimi)

Doalgaz kullanmak araba kullanmaya benzer. Ya siz onu ynetirsiniz, ya da o sizi.

Bakmn zamannda yaptrmadnz, kurallara uymadnz taktirde aracnz da kontrolden
karak sizi istedii yere srkler. Ama bilgili ve ilgili iseniz hem doalgaz ve hem de
aracnz size itaat edecektir.
Ankara'nn tm semtlerine birden, yaklak 200 000 aboneye doalgaz vermeyi amalayan
ve Attila Doan naat ve Tesisat A.. nin taahhd altnda bulunan Doalgaz
Yaygnlatrma II. Aama Projesinde mavirlik yapan BC Gas Firmasnn Kanada da
uygulad nlenebilir trafik kazalar kavram ,Trafik kazalar iin lkemize yeni bir anlay
getirdii gibi, doalgaz kazalarn nlemede de olduka yararl bir yaklam olarak
gzkmektedir.
Kazalarn nlenmesinde bu yntem srcye hereyi ok iyi kontrol etmesini neriyor.
Dalgnlk, sinirlilik, hatal sollama gibi kavramlar tanmnda dahi yok. Sollamak iin sizi
zorlayan yok, o halde sollamayn. nden yada arkadan bir araca arpmayn, hatta size ara
arpmasna engel olun . Fren mesafesini iyi ayarlayn. Kardan zerinize gelen ara varsa
iyice kenara ekilin. Gei ncelii diye bir kural yoktur. Haksz dahi olsa kavaa girene
yol verin. lk k msait deilse, yol iyice serbest olana dek bekleyin. Aracnz yle park
edin ki, baka ara size arpmasn. Dikkat edilirse savunmada kalan bir anlay hakim.
Katiyyen saldn yok. te bu kurallara ramen olan kazalar nlenemez diye niteleniyor. Ve
ayr bir istatistik tutuluyor.

176

ekil 1. Hata Aac Analazi

Doalgaza gelince; lkemizde yaanan pek ok kaza, bana nlenebilir olarak gzkyor.
Uygulayclar gerekli nlemleri eksiksiz alp, kaak ihtimalini en aza indirgeseler pek ok
kaza azalacak ve yine kullanclar tam olarak bilgilendirilse, yine pek ok kaza hi meydana
gelmeyecektir.
Gerek trafik kazalan ve gerekse doalgaz kazalarnn nlenmesinde, yukarda sz edilen
kavramlar Attila Doan A.. bnyesinde uyguladmz ve Kanadal mavirlerimizle
hemen hemen ayn kaza skl ve iddeti oranlan elde ettiimizi vurgulamakta yarar
gryorum.
Halen yaplagelen bir yanlmz da; "tpgaz, ya da doalgaz szd. nsaflar zehirlendi"
yanl haberini basnmzn srarla yazmas. Aratrma gerei duymayan, konu ile ilgili eitici
yazlara yer vermektense, sansasyonel haberleri tercih eden basnmza ierliyorum.
lmlerin %90 dan fazlas karbon monoksit oluumu ile ilgilidir. Szan tpgaz veya
doalgaz ok daha ge srede lme neden olur ki, ikisi de sonradan kokulandnlmtr.
Nezle olmayanlarca hissedilir.

177

Kombilerden zehirlenmelere bir bakyoruz; ou, gazn yanmasndan sonra bacaya "salkl
bir bacaya" verilememesi, ya da ieride yeterli havann kalmamas ile ilgili. Gvercinler de
insanlar gibi zehirli gazdan etkilendiklerinde, bacaya derek tkamaktadrlar. Bu defada o
bacay kullanan insanlar ayn akibete uramaktadr
Yurt D Kazalarndan Birka rnek
1

TABLO 1 : NGLTERE DEK GAZ KAZALARININ NEDENLER

178

TABLO 3: ABD DEK BAZI DOALGAZ KAZALARI

Yer ad

Ol
Yaral

Tarih

Sebep

Phoenix Arizona

5
7

25 Eyll 1984

Beaumont
Kentucky

5
3

21 ubat 1986

ABS plastik boru

stresle atlam 2
apartman
sonra
patlam
(Finn
pilot alevinden)
korozyana urayan
segment
'paralanmadan
nce
deitirilmemi
100 000 Dolar
tazminat demi
Gaz
havaya
kayor
diye
toprak iine kap
kamadn
kontrol
etmemiler. 10 m.
ilerde
spermarkettte
yangn olmu
Bekocu
stteki
canl
boruyu
alttaki cansz boru
zannetmi
Beko
kepe
haritada olmayan
bir hatt koparm

17Ekim 1983

Virginia
19

13 Mart 1986

lllionis
1

12 Mart 1986

ForthWorth Texas
22

Sonu
Doalgaz kazalarnn nlerimi 40 L60 i 80 h 100 sitimin nemini vurgulayan master tezinde
sorunlar ve nlemler irdelenmitir. Burada ksaca zetlemekte yarar gryorum. (4)
EGO da (Ankara) doalgaz ateilik kursu gren 123 kapc zerinde uygulanan 38
soruluk doalgaz gvenlii bilgileri 100 zerinden puanlanarak; kurstan nce 66 ve
kurstan sonra 92 olduu grld. Art ortalama olarak 26 puan oldu ve istatistiksel olarak
test edilerek anlaml bulundu.

179

Ancak bilginin ya ile, eitim dzeyi ile, mesleksel deneyim ile nemli oranda deimedii
grld.
Tezin en nemli sonucu; lkemizde yaanan hatalar gz nne alndnda, eitimin ne
kadar nemli olduunun anlalmas ve mutlaka tm kapclarn nce eitim alp, sonra
kazan yaklmasna izin verilmesinin (bu yeni ortaya kan durum gerei olarak da
valiliklerin ve il hfzssha kurullarnn daha hassas olmalarnn) gerektiidir.
TSE, EGO, BOTA, MHENDS ODALARI, TRT, BAKANLIKLAR,
NVERSTELER, FRMALAR gibi konu ile ilgili pek ok kii ve kurumun biraraya
gelerek ortak bir eitim ve denetim plan yapmalar ve bunun derhal uygulanmas elzemdir.
Hem yetkilileri hem halkmz ve hem de eitim kurumlarmz ilgilendiren byle yaamsal
bir konuda halkn ve uygulayclarn eitimi iin yaplacak abalarda ibirlii yapmann
lkemiz asndan son derece yararl olaca aktr.
Unutmayalm ki konu doalgaz ise; va o bizi ynetecektir ya da biz onu...
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1. James N. Haaynes,"Pipeline Conditions are Major Benchmark in Replacement,
Pipeline and Gas
Journal,August 1994,"
2. Unwin S.D., "Where is the Risk in Your Process ?", Hydrocarbon Processing,
Oct. 1995,p. 77
3. AkovaN., " gvenliini nasl salamalyz?", Yangn ve Gvenlik Dergisi, Say ,
s.46-50
4. ktem R. "Doalgaz gvenlii konusunda 1995 yl Eyll - Ekim aylarnda EGO
Doalgaz Ateilik Kursuna katlan kapclarn eitiminin etkinlik dzeyi" Gazi
niversitesi Salk Bilimleri Enstits i Sal ve Gvenlii Ana Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi, Tez Danman: Do. Dr. Grhan Fiek, Ankara, 1996

180

TRKYE'DEK SALIIve GVENL(SG) SORUNUNUN

GEN LEKTEK ZMNE YNELK GRAFKSEL MODEL
Erdem TU -Endstri Mhendisi
SDER (i Sal Gvenlii ve Dayanma Dernei)
zet
Bu alma Trkiye'de ki ii sal ve i gvenlii sorununun bileenleri adl almay
tamamlayc niteliktedir. lgili almada SG sorununun bileenleri ayrtrma, seviyelendirme ve
kesime zelliklerine gre balklar halinde ve ksa aklamalarla sralanmtr. Bu almann konusu
ise IDEF (Integrated Definition Language) yntemiyle yukarda sz geen bileenlerin btnlkl ve
zme ynelik olarak grafiksel modellenmesidir.

Giri
Bu alma "Trkiye'de ki i Sal Ve Gvenlii Sorununun Bileenleri" adl
almay1 tamamlayc niteliktedir. Ad geen almada ncelikle Trkiye'de bir SG
sorununun varl eitli alan rnekleriyle nesnel olarak tespit edilmitir. Daha sonra tekil
olaylarn somutluuna taklmadan yaplacak bir soyutlamann SG sorununun doru
erevesini oluturaca vurgulanmtr. Bu ereveyi genel bir bak asyla izip, olana
bitene daha yukardan, daha st seviyeden bakmann sorunun zmde atlacak ilk adm
olduu tespit edilmitir.
almann ana gvdesinde ise SG sorununun bileenleri ayrtrma, seviyelendirme
ve kesime zelliklerine gre balklar halinde ve ksa aklamalarla sralanmtr.
Bu almann konusu ise IDEF (Integrated Definition Language) yntemiyle yukarda
sz geen bileenlerin btnlkl ve zme ynelik olarak grafiksel modellenmesidir.
SG sorununu oluturan bileenler iin ayr ayr retilecek zmler ancak btn bu
bileenlerin kayna olan genel sosyo ekonomik yapnn radikal olarak deiimine iaret
ettii oranda anlamldr. Dier bir ifadeyle, somut hedefler iin mcadele etmenin
gerekliliinin yannda, o somut hedeflerin radikal deiim srecinin herhangi bir noktasnda
yer alp almad gznnde bulundurulmaldr. Radikal bir deiime hizmet etmeyecek tm
somut zm nerileri, sistemin btnn dikkate almad iin, akntya fazla
dayanamayacak, abucak yozlaacak ve gndelik bir zm olarak kalacaktr. Akas,
gndelik balklarmzn tesinde, pazar ekonomisinden planl ekonomiye yani kapitalizmden
sosyalizme gei SG sorununun kkten zm iin eldeki tek gereki ura konusudur.
Dolaysyla tm balklardaki zm nerilerinde sistemsel bak as asla karlmamal,
somut hedeflerin bu bak asndan oturduu yer gzetilmelidir.
Sistemsel yaklamda model iki nedenden dolay vazgeilemezdir.
1. SG sorununun zm ancak sorunun her bir bileeninin zmyle
mmkndr. Dolaysyla her bir bileen ayr ayr ve birbirleriyle ilikileriyle
beraber ifade edilmelidir (Yatay hiyerari)
2. Tm bileenler bir st baln ayrtrlm hallerine denk gelmektedir. stbalk
ve bileen ilikisi mutlaka kurulmaldr (Dikey hiyerari)
IDEF modelleme yntemi sistemsel yaklamn bu iki ana ilkesini desteklediinden
dolay bu almada ara olarak kullanlmtr.
IDEF Modelleme Yntemi
IDEF modelleme ynteminde, ele alman ve en st dzeyde bulunan ge (bu almada
SG sorunudur) kendisini tanmlayan alt elere paralanarak tanmlanmaktadr. Ayn
seviyede tanmlanan alt elerin birbiriyle ilikileri model zerine yerletirilebilmektedir.
1

Trkiye'deki i Sal ve Gvenlii Sorununun Bileenleri, Erdem Tu (Mhendis ve Makina -Mays

1998)

181

Daha sonra paralanarak ortaya karlan her bir ge tekrar ele alnp onu oluturan alt
paralar ele alnr.
rnek: Aadaki grarafikte SG sorununu oluturan iki ana ge yer almaktadr. SG sorunu
genel olarak "Toplumsal SG Sorunu" ve "Kiisel SG Sorunu" olarak ayrtrlabilir.

182

CO
CO

oo

oo

Ol

190

MEVZUAT
Namk Kemal ZDEMIR
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu stanbul Grup Bakan

Bilindii zere teknolojik sre veya teknolojideki deiim, insanlarn sosyal zlem
ve de elikilerinde de deiime neden olmaktadr, O halde, teknolojik deiime, zamannda
derhal uyum salamak, sosyal zlem ve elikileri de gslemeyi, onlarn ortaya karaca
riskleri bertaraf etmeyi de getirmektedir.

Bugn, bilgi toplumuyla gelinen nokta, zel bir yara olarak karlm olan i
yasasnn, genel bir yasa haline dntrlmesini zorunlu klmaktadr. Bilgi toplumunda
fiziksel emek, yerini zihinsel emee veya bilgi iiliine terk etmektedir. Bilgi iilii de,
artk yaamn her alannda ihtiya duyulan bir olgudur. Bu nedenlerle, i yasasndaki istisnalar
kavram artrk, bu zaman kapsamamaktadr. rneklemek gerekirse; Kanunu Madde 5'de
"gemiden karaya, karadan gemiye ykleme bindirme ileri dndaki ilyer" kapsam ddr.
Farkl bir deyile, limana demirleyip, ykleme bindirme ii yaplmayan gemilerdeki
almalar Kananu kapsam dndadr. Yeni ak denizdeki yk ve yolucu tama ii yapan
gemi adamlarnn i yasas gerei karlan teknik tzklerden, salk gvenlik mevzuatndan
yararlanmalar mmkn deildir. Eer anlan istisnalar daraltlr veya tamamen kaldrlrsa,
tm alanlar gerek beden emei gerekse beyinsel emek sunanlar Yasasnn getirdii
salk ve gvenlik normlarndan yararlanabilir. Ya Yasas deitirilip Tm alanlar
Yasas'na dntrlmeli ya da bilgi toplumuna ters den hususlar ayklanmaldr. Yine
anlan istisnalar hkmne gre, sporcular Yasas'ndan yararlanmamaktadr. Sporcu da,
beyni ve bedeni ile efor sarfnda bulunmakta emek vermektedir. Bu kiilerin de saln ve
gvneliini koruyucu dzenlemeler yaplmal veya Tm alanlar Yasas onlar da mutlaka
kapsamaldr.

Yasas' nn 74. Maddesi gerei karlm olan iai sal ve i gvenlii ile ilgili
teknik dzenlemeler veya tzkler (SGT gibi) de, gnmz gelimi teknolojisen yant
verememektedir. Artk bilgisayar kontroll dokuma tezgahlar zerinde kullanlrken, halen
mekik koruyucusundan bahseden dzenleme geerliliini srdrmektedir. Oysa i Sal
ve Gvenlii ile ilgili genel bir tzk karlmal ve de ynetmeliklerle desteklenmelidir.
Ynetmelii, gncelletirmek, hukuki olarak daha kolaydr. Presle ilgili detayl dzenlemenin
tzkte olmas yerine, tze genel nitelikli preslerde salk ve gvenlik tedbirleri alnr ve
bununla ilgili detaylar karlacak pres ynetmeliinde belirtilir ibaresi konulmaldr, farkl bir
ifadeyle, teknik mevzuatn detay ynetmeliklerle aklanmal, tzk genel ibarelerle
dzenlenip, ynetmeliklerle desteklenmelidir. Bu gibi rnekler oaltlabilir.

191

192

 GVENLNDE ODA POLTKALARI

Yldrm AKAR
Makina Mhendisleri Odas
i sal ve i gvenliinde temel ama alanlarn salna zarar verebilecek hususlarn
nceden belirlenerek gereken nlemlerin alnmas, daha rahat ve gvenli bir ortamda
almalarnn salanmasdr. Baka bir anlatmla i kazalar ve meslek hastalklarna kar
alanlarn ruhsal ve bedensel btnlklerinin korunmasdr. Bunun saland alma
ortamnda meslek hastalklar ve i kazalar azalacak, igc ve ign kayplar da
azalacaktr.
lkemize baktmzda rahat ve gvenli bir alma ortam acaba ne kadar salanabiliyor.
Her yl 4-10 Mays gnlerinde i Sal ve Gvenlii haftas dzenlenir. Bu hafta
erevesinde paneller ve konferanslar dzenler, en iyi iyeri ve en iyi ii dlleri datlr.
Ancak lkede alan iilerin ok byk bir blm kendilerine ynelik dzenlenen bu
haftadan ve etkinliklerden habersizdir. Bu hafta etkinliklerine haberleri olsa da iverenler
katlmazlar. Katlanlar baz sendika temsilcileri, iyeri hekimleri, baz mhendisler ve ilgi
duyan dier kiiler.
Bu hafta etkinlikleri srasnda yaynlanan istatistiklere ve aratrmalara baktmzda i
kazalarnda Avrupa birincilii, Dnya ikincilii ya da ncl yllar boyu srmektedir. Bu
istatistikler de genellikle SSK kaynakldr ve resmi rakamldr. Gerek rakamlarn, bu
yaynlanan rakamlarn ok zerinde olduu, konunun iinde olan herkes tarafndan bilinir ve
sylenir.
alma yaamndaki bu kt durumun kayna nedir? Konu ile ilgili mevzuatnz ve
uygulamalar nasldr? Bu kt durumun kayna mevzuatmz ve uygulamalar mdr?
Cumhuriyetimizin ilk yllarndan itibaren i Sal ve Gvenliine teorik anlamda
genellikle iyi bir yaklam grlmektedir. Tm Anayasalarmzda olduu gibi halen
yrrlkte olan Anayasamzn 18, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 60, 61, 62 ve 173. Maddeleri
alma hayatnn dzenlenmesi ile ilgili hususlar iermektedir. 50. Madde; hi kimsenin,
yana, cinsiyetine ve gcne
uymayan ilerde altrlamyacan, 56. Madde; herkesin, salkl ve dengeli bir evrede
yaama hakkna sahip olduu belirtilmektedir.
2869 Sayl yasa ile deitirilen 1475 sayl Yasas'nm 73,74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81 ve
82. Maddeleri igvenlii ile ilgili hususlar iermektedir. rt
yasasn 74. Maddesi gereince karlan tzklerden bazlarn yle sralayabiliriz;
i Sal ve ve Gvenlii Tz
Yap lerinde i Sal ve Gvenlii Tz
Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde
Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk,
Salk Kurallar Bakmndan Gnde Ancak 7,5 saat veya Daha Az allmas Gereken
ler Hakknda Tzk
Maden ve Taocaklar letmelerinde ve Tnel Yapmnda Alnacak i Sal ve
Gvenlii nlemlerine ilikin Tzk.

193

Anayasa, Yasas ve yukarda saydmz tzklerle birlikte i Sal ve Gvenliine

ynelik;
15 Yasa, 19 Tzk, 20 Ynetmelik ve uluslar aras szlemeler bulunmaktadr. Bu kadar
kaynak bolluunun getirdii bir karmaadan sz edilebilir.
Yasas hkmleri gerei karlan i Sal ve Gvenlii Tz 11.01.1974, Yap
lerinde i Sal ve Gvenlii Tz 12.09.1974 tarihinde yaymlanarak yrrle
girmitir. Aradan geen 25 yl boyunca teknolojide ok byk deiiklikler olmasna karn
bu tzklerde hibir deiiklik yaplmamtr.
Uygulamalara bakarsak; iyerlerinin i Sal ve Gvenlii asmdan denetimi hepimizin
bildii gibi alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'na bal Mfettileri (Teknik) tarafndan
yaplmaktadr. Bu denetimler yetermidir?
Var olan mfetti kadrolar ile (ki mfetti says 300'dr) lkemizdeki tm iyerlerinin her
yl ancak % 3-4 ' denetlenebilmektedir. Saysal yetersizliin yansra teknik donanmlarla
' desteklenmeyen denetimler nitelik olarak da yetersiz kalmaktadr.
Tp doktorlar dmda, deiik mhendislik (Makina, inaat, elektrik, kimya, maden)
dallarndan oluan Mfettileri (Teknik), grup olarak gitmedikleri denetimlerde zaman
zaman kendi uzmanlk alanlar dnda yetersiz kalabilmektedirler.
Yasas 76. Maddesi gereince, karlan "i Sal ve Gvenlii KuruMar Hakknda
Tzk" hkmleri gereince, Yasas'nn 6. Maddesinde belirtilen sanayiden saylan ve
devaml olarak en az elli ii altran^ alt aydan fazla srekli ilerin yapld iyerlerinde,
her iveren bir "i Sal ve Gvenlii Kurulu" kurmakla ykmldr.
Bu kurulun yaptrm gc bulunmamakta yalnzca nemli kararlar alabilmektedir. ou
zamanda toplantlar yaplmamakta kat zerinde kararlar alnarak yelere imzalatlmaktadr.
yeri igvenlii rgtlenmesinin temelini oluturan bu kurulda, sekreterlik grevini yapan
ye; iyeri gvenlik efi, yoksa iyerinde ii sal ve i gvenlii konularnda grevli
teknik bir kiidir. lkemizde 50 ve daha fazla ii altran ka iyerinde bu nitelikte bir
eleman bulunmaktadr. Birok iyerinde bu kurul bulunmamakta, bulunan kurullarda ise bu
grevi; asl grevi baka iler olan bir personel yrtmektedir. 50 ve daha fazla ii altran
iyerlerinde doktor bulundurma zorunluluu varken i gvenlii mhendisi, uzman,
danman bulundurma konusunda yasal hibir dayanak yoktur. Bu konu tamamen iverenin
duyarll ve igvenliine verdii deere baldr.
gvenlii mevzuatna baktmzda salk hizmetleri dnda tm huluslar mhendislik
dallarn ilgilendirmektedir. mfettileri (teknik) de mhendislerden olumaktadr. Yani
mevzuatn denetim ve uygulayclar arlkl olarak mhendislerdir.
Bir kamu kuruluu niteliinde olan Makina Mhendisleri Odas 18 ubesinde i gvenlii
komisyonlar ile ok kapsaml almalar yapmaktadr. Bu almalar, mevzuatta, teknolojik
gelimeye paralel dzenlemeler yaplmas, basnl kaplar, kompresrler, kazanlar ve
kaldrma aralarnn periyodik kontrollar, eitim seminerleri, paneller olarak saylabilir.

194

Bu saydmz periyodik kontrollarn Odamz tarafinda eitilecek ve sertifikalandrlacak

makina mhendisleri tarafndan yaplmas iin alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ile
protokol dzenlenmesi grmeleri yaplmaktadr.
Bildirimin iinde szn ettiim Gvenlii Mhendislii kavram iinde iyerlerinde ii
sal ve i gvenliine ynelik tm nlemlerin alnmas ve eitimin verilmesi yer
almaktadr. lkemizde henz uygulamada kabul grmemi bu kavram gelimi lkelerde i
kazalarnn azaltlmasnda byk bk rol oynamaktadr.
Odamz, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'na sunduu almalarda tzklerin,
gnmz teknolojik gelimelere ve retim koullarna ynelik deiiklik nerileri yan sra "
Gvenlii Mhendislii"nin de yaama geirilmesine almaktadr.
Sonu olarak Gvenliinin istenilen dzeye gelmesi ve i kazalarnn azaltlmasna ynelik
nerilerimiz:
1. Bata sylediimiz kaynak bolluu nedeniyle oluan karmaaya son vermek amacyla tek
bir kaynak oluturulmas ya da olabildiince sadeletirilmesi. alma ve Sosyal Gvelik
Bakanl tarafndan hazrlanan ancak yrrle sokulamyan "Mesleki ve Salk
Gvenlik Yasas" Bakanlk yetkililerince bu karmaay giderecek nitelikte bir yasa olduu
syleniyor.
2. Gvenliinin salanmas amacyla sendikalara ve i yeri temsilciliklerine sorumluluk
verilmesi.
3. Gelimi lkelerle geri braklm lkeler arasndaki i ilikilerinde, kalknm lkelerin
zararl maddeleri ucuz ve cazip koullarla lkemize aktarmalar nlenmelidir. (rn.
Asbest, imento fabrikalar vb.)
4. evrelerinin uygun seilmeleri. yerleri seilirken evre ve dier koullar gznnde
tutulmaldr. rnein, son deprem felaketinde ortaya kt zere, patates tarlasnda
otomobil retimi gibi.
'
5. evreci kurulularla ii-iveren kurulularnn ilikileri kurulmal, zehirli ve zararl
maddelerin lkeye sokulmas nlenmelidir.
6. i Sal ve Gvenlii iin zararl olan ortamlarda iiye burada almay reddetme
hakk verilmelidir.
7. En fazla i kazalarnn meydana geldii inaat ikolunda ve sanayide bilimsel almalar
yaplmaldr. Kaza nedenleri iyi belirlenerek bunlara ynelik politikalar oluturulmaldr.
8. Kaynaktaki bollua ramen denetimler aktif deildir. Aktif rgtlenme oluturuhnaldr.
9. Kiisel koruyucularn zorunlu standartlar oluturulmal, retim, sat ve kullanm
srasnda standartlar asndan denetimler yaptlmaler.
10. verenlerimiz de igvenlii konusunda eitilmeli ve i kazalarn nlemenin demekten
daha ucuz ve insancl olduu bilinci yerletirilmelidir.
11. hale makamlarnn ihalelerde en az teklif fiyat kadar igvenliine ayrlan bte ve
igvenlii programlar ile de karar vermeleri ynnde dzenlemeler yaplmaldr.

195

196