BELGAT SZL

(( A
A Z
Z ))

Prof. Dr. Rza FLZOK

Aklla apak nermeler (Bedihiyye-i akliyye): Aklla apak nermeler 1)
Evveliyt 2) Ftriyt olarak ikiye ayrlr. Evveliyt: zne ile yklem
arasndaki ilikiyi akln derhal tasdik ettii nermelerdir. "Ulm-
mtearefe"ler yani aksiyomlar evveliyttr. Akln doruluunu ispat
edilmeksizin kolayca kabul ettii nermelerdir. Bu nermeler,
apaktr, aklmz onlar pheye dmeden, dorudan doruya kabul
eder; zorunludurlar, bunlarn aksini iddia etmek mmkn deildir; bu
rasyonel bir zorunluluktur; apirioridirler, doruluklar deneye ba
vurulmadan kabul edilir; yani deneyden ncedir; geneldirler, btn
okluklara uygulanabilirler. Btn aksiyomlarn dayand temel
aksiyom "Bir ey hem var hem yok olamaz." aksiyomudur. Bu temel
aksiyomdan u be genel aksiyom kar: Birey var ise vardr. yok ise
yoktur, var ise yok olamaz, yok ise var olamaz, Bir ey ya vardr ya
yoktur." Evveliyat adn alan asl nermeler bunlardr. Ftriyyt:
Akln zne ile yklem arasndaki ilikiyi bir orta terim vastasyla
yahut gizli bir kyasla derhal tasdik ettii nermelerdir. r. "Drt
ifttir." nermesi. Bu nermeyi dnen bir insan "drt" ve "ift"
kavramlarn ve ikiye blnebilme artn dnerek bu nermeyi
tasdik eder. Bu dolayl bir tasdiktir. Aklla apak nermelerde
"Bedhiyyt- akliyye" hkm, zihn mevcudlara ve farzlara dayanr,
haric ve muhakkak mevcudlara dayanmaz.
Alka: Alka, zihnin, bir kelimenin hakik anlamndan mecaz anlamna
intikalini, geiini salayan ilikidir. Bu iliki, benzerlik ilikisi ise
istiare, benzerlik dnda bir iliki ise mrsel mecaz sanat sz
konusudur. Bir kelime bir alkaya bal olarak farkl bir anlamda
kullanlabilir. Dinleyici, bir kelimenin bildii anlamndan farkl bir
anlamda kullanlm olduunu bu alkay kefederek anlar. Bir kelime,
belgat bilimine gre dokuz tip alkaya sebebiyle mrsel mecazl

olarak kullanlabilir. Benzerlik ilikisinin dnda olan bu alkalar

unlardr: liyyet, mazhariyyet, hull, sebebiyyet, cz'iyyet, umm,
tlak, kevniyyet, evveliyyet.
liyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Cevdet Paa bu terimi
"hakk anlamn mecz anlama let olmas" eklinde tanmlamtr:
"Man-y hakiknin man-y meczye let olmasdr. Nitekim let-i
tekellm olan uzv- ma'lma mevzu' lisan lfz lgat manasnda isti'mal
olunur ve lisn- Arab, Lisn- Trk denilir." Burada anlatlmak
istenilen ey kanaatimizce letin adnn mecaz olarak aletin yapt i
iin kullanlmasdr: Konuma organ, aleti olan Trke "dil"
kelimesinin mecaz olarak "lisn" anlamna kullanlmas, bir "liyyet
ilikisidir.
Apak nermeler: (kaziye-i Bedihiyye) Kesin nermelerin iki dalndan
birisidir. Delil ile ispata muhta olmakszn akln kesinlikle dorulad
ve tasdik ettii kaziyedir. Apak nermeler, iki temel snfa ayrlr: a)
Aklla apak nermeler (Bedihiyye-i akliyye). Bunlar gerelii
apak olduundan ispat gerekmeyen szler, aksiyomlardr(axiom).
Aksiyomlar, apak, zorunlu ve apriori nermelerdir. Bunlara ulm-
mtearefe (axiome) denir. Mesel "Btn paradan byktr.", "Btn,
paralarn toplamna eittir.", "Daire, drtgen deildir.", "Bir ikinin
yarsdr.", "Bir ey kendinden baka bir ey olamaz." bu tip
nermelerdir. Aklla apak nermeler 1) Evveliyt 2) Ftriyt olarak
ikiye ayrlr. b) Hisle apak nermeler (bedihiyye-i hissiyye).
Mahedt, hadsiyyt, mcerrebt, mtevatirt olarak drde ayrlr.
Atf beyan: Belagatta bir nesneyi ifade eden iaretin nnde bulunan ve
ayn nesneyi yaklak olarak ifade eden iarettir" Gelecek olan
dostunuz Ali'dir." cmlesinde "dostunuz" kelimesi "atf- beyan"dr.
Dost kelimesi, iinde Ali'nin de bulunduu geni bir nesne kmesidir.
Dolaysyla "bedel"de olduu gibi nesneyi tam olarak karlamaz. Buna
karlk "Bedel" olan kelime, nesneyi tam olarak karlar. Bakz.
"bedel"
Bedel: Bedel, bir eyin yerine verilen ve yerini tutandr. Bir nesneyi ifade
eden iaretin nnde bulunan ve ayn nesneyi ifade eden iarettir: "
Gelecek olan kardeiniz Ali'dir." cmlesinde "kardeiniz" ve "Ali" ayn
nesnenin paradigmalardr, ayn nesneye iaret eder. "Kardeiniz" sz
"Ali" sznn "bedel"idir. Bedel, nesneyi tam olarak karlyorsa
(rnee gre, bir kardei varsa) "bedel" adn alr, tam olarak
karlamazsa (rnee gre, birden fazla kardei varsa) "atf beyan"
adn alr.
Belgat: "Szn fash olmak artyla muktez-y hle mutabk olmasdr.
CEVDET PAA"
Belgat: Szn meziyetlerini, ifade ekillerini, eitli anlatm yollarn
"turk- ed " ve "bel" szn takdir edilen ynlerini reten bir
bilimdir. Bundan dolay, ulm- lisniye'nin bir blmdr.
Beli: Fash, dzgn sz. Beyan limleri, mecaz ve kinyeyi hakikatten ve
istiareyi tebihten daha bel bulmaktadr.
Be sanat: Akl deliller farkl derecelerde gvenilirlie sahiptir. Bir hatip,
beli olabilmek iin, belgata uygun konuabilmek iin alclarn
(muhataplarn, dinleyicinin) dzeyine gre farkl dzeylerde delillere
dayanan nermeler kullanmak zorundadr. Delil deerleri asndan

nermeler Gelenbev'ye gre yedi snfa ayrlr. Bunlar : 1)

Yakniyyt, 2) mehrt, 3) Msellemt, 4) Makblt, 5)
Maznnt, 6) muhayyelt, 7) Mevhmt veya Vehmiyyt'tr. Bu
sralama en kuvvetli delil nermesinden en zayf delil nermesine
doru bir snflandrmadr. Bu nermelerin kullanlmasndan be sanat
doar. Bu be sanat unlardr: a) Burhan, b) Cedel, c) Hitbet )
iir, d) Safsata ve Mugalata.
Burhan: Konumacnn bir delil ileri srmede amac kesin bilgi "yakn" ise
kulland ncllerin kesin nermeler olmas gerekir. Bunlara burhan
denilir. nclleri kesin nermeler olan nermelere burhan ad verilir.
Verici en st dzeydeki mnakaalarda burhan nermelerini
kullanmaldr. Burhan'dan ama, bilgilerin en mkemmeli olan
"yakn"e ulamaktr.
Cedel: konumacnn kulland delillerin hepsi kesin nermeler olmaz da
bazlar "mehrt"tan veya msellemt"tan olursa bu savunma
"cedel" adn alr. r. "bu i irkindir; nk o, zulmdr; her zulm
irkindir." delili gibi. Cedel'de ama, itiraz etmek yerine hasm
susturmak iddialar reddetmek iin kar delil ileri srmektir. Dier bir
ama, delili anlamaktan ciz olan daha kolay anlalr delillerle ikna
etmektir. Gelenbev'ye gre bu ikinci ama iin ileri srlen cedele
"dell-i ikna" denir. Cedelde ileri srlen delillerin konumac
tarafndan kabul edilmi yahut edilmemi olmas nemli deildir,
nemli olan dinleyicinin (alcnn) kabuldr. Eer alc, kesin delilleri
kabul ediyorsa tartmada bunlar da kullanlabilir. nsanlara eziyet eden
birisine "Zulm irkindir." demek cedele bir rnektir. Ayn ekilde
Hazret-i sa'nn babasz olamyacan iddia eden Yahudi'yi "Hazret-i
Adem, hem babasz, hem anaszd." diyerek susturmak cedeldir.
Ceza: art cmlelerinin arttan sonra gelen ksm. "O gelmezse ben
gelirim." cmlesinde "ben gelirim." temel cmlesi "ceza"dr.
Cihet-i camia: ki kelime yahut iki cmlenin birbirine balanabilirliini
salayan ortak yn, anlamsal kesiim kmesi. "Ve" ile yaplan
balamann kabul edilebilir olmasnn baz artlar vardr: Kendisine
balanan (ma'tufun aleyh) ile balanan (ma'tuf) arasnda ortak yn
(cihet-i camia) bulunmaldr. Ortak yn (cihet-i camia), kendisine
balanan ile balanan zihinde birletirecek bir alka ve mnasebettir.
Bu mnasebet a) Tezyf, b)temsl, c) ibh-i temsl ) tezad ve
ibh-i tezad, d) Tekarn-i fi'l-hayl olarak be ksma ayrlr. ki
kelimenin birbiriyle "ve" araclyla balanabilmesi iin aralarnda bu
be ortak ynden birisinin bulunmas gereklidir. Mesel "Gne ve Ay,
Dnya'y aydnlatr." diyebiliriz ama "Deniz ve brek grdm."
denilemez. "Mehmet Bey bestekr ve irdir." denir nk bu iki i
arasnda bir iliki vardr. "Ahmet Bey, airdir ve ksa boyludur." demek
uygun dmez, zira airlik ile ksa boyluluk "semem" lerinin kesiim
kmesini oluturacak ortak bir "sem"leri yoktur, yani aralarnda sz
dinleyen iin kabul edilebilir bir mnsebet bulunmamaktadr.
Kendisine balanan ile balanan arasnda hem fark, hem benzerlik
bulunur yani bu ikisi anlam ynnden kesiim kmeleri kurarlar. "G
ve kuvvet" gibi e anlamll ok yksek olan kelimeler, "tefsir"
kolayl salamak iin birlikte kullanlrlar. Cmlelerin birbirine
balanmasna "vasl", balanmadan ard arda getirilmelerine "fasl"

denir. birbirine balanan cmleler arasnda da "cihet-i camia"

bulunmas gerekir. Mesel "Ahmet airdir ve Mehmet katiptir."
eklinde iki cmleyi birbirine balayabilmek iin bu iki cmlenin
zneleri arasnda arkadalk, kardelik, dmanlk gibi belirli bir
mnasebet ve alka bulunmas gerekir.
Cmle-i haberiye: bkz. haber cmlesi.
Cmle-i inaiyye: Dilek kipindeki cmlelerdir. Bkz.dilek cmlesi.
Cmle-i mu'terize: Bir cins itnbdr. Ara cmle.
Cz'iyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik
anlam ile mecaz anlamndan birisinin dierinin paras olmasdr. Bu
durumda, bir eyin btn sylenerek paras, paras sylenerek
btn ifade edilir. "Btn" sylenerek btnn parasnn ifade
ediliine rnek: "Aalar budand." denildiinde "aa" szyle aan
paras olan "dallar" kasdedilir. Btnn "para"s sylenerek btnn
ifade ediliine rnek: "Yelken ufukta grnd." cmlesinde "yelken"
szyle "kayk" ifade edilmitir.
Dell-i ikna: Cedel'de ama, itiraz etmek yerine hasm susturmak iddialar
reddetmek iin kar delil ileri srmektir. Dier bir ama, delili
anlamaktan ciz olan daha kolay anlalr delillerle ikna etmektir.
Gelenbev'ye gre bu ikinci ama iin ileri srlen cedele "dell-i
ikna" denir.
Denemeye bal nermeler (mcerrebt): Gzlemin tekrarlanmasyla
kavranan eyleri dile getiren nermelerdir. rn.: "Tatllar ishal yapar."
Dilek cmlesi: Dilek kipindeki cmlelerdir. bkz.cmle-i inaiyye
Doru sz: Haber cmleleri ya doru ya yanl olur. Doru haber
cmlelerine "doru sz" (sdk) denir.
Duyulara bal nermeler (Mahedt): Duyularla kavranan eyleri ifade
eden nermelerdir. r.: "Ate yakcdr.", "Demir serttir.", "Buz
souktur."
Ed: Hakikat, mecaz ve kinye, anlatmn ed yoludur.
Edat- atf: balama edat. "ve", "de" gibi.
Edt- haber: Bildirme eki. "-dr" eki. Cevher fiilin geni zamannn
nc tekil ahsnda kullanlan ektir, bu ek "durmak" fiilinden
tremitir. sim soylu yklemi zneye balar; ekimli fiillere geldii
zaman "kuvvetlendirme" ve "ihtiml" ifade eder. "Ali gelmi." cmlesi
"Ali'nin geldiini iittim." anlamna gelir. "Ali gelmitir." cmlesi "Ali
elbette gelmi olmak gerekir." anlamna gelir. Bu edatla yaplan
isnadlar "isnd- haber" adn alr. "Var" ve "yok" kelimeleri "edt-
haber"siz yklem olarak kullanlabilir: "Kitabm yok, defterim var."
snd, kuvvetlendirilmek iin bu iki kelimeye (te'kid) "-dr" eki
getirilir: "Kitabm yoktur, defterim vardr." "snd- haber" bir halin
gerekleip gereklemediini haber vermek yahut onu bildiini
bildirmek iin yaplr: Bunlardan birincisine "faide-i haber" (haber
amac), ikincisine "lzm- faide-i haber" (geisiz haber amac) ad
verilir. Mesel retmenin okulda olup olmadn bilmeyen renciye
"retmen okuldadr."diyen konuucunun niyeti haber amaldr.
Zengin birisine "Sen zenginsin." dediimizde amacmz ona bir haber
vermek deildir, "Senin zengin olduunu biliyorum." demektir. Burada
(geisiz haber amac) yani "lzm- faide-i haber" sz konusudur. Bu
ikili ayrm pragmatik bir ayrmdr. Haber cmlelerinde

kuvvetlendirme (te'kid) bazen haber edatyla deil cmlenin

tekrarlanmasyla salanr: "Hakknz var, hakknz var." denir.
Kuvvetlendirme bazen de kuvvetlendirme kelimeleri kullanlarak
salanr: Bunlarn balcalar "elbette, phesiz, muhakkak, gerekten,
dorusu...asla, kat'iyen...." kelimeleridir. Kuvvetlendirme iin bazen de
cmlenin sonuna " a, e, ya, ye " gibi edatlar getirilir: "O senin
dostundur ya!"
Edat tenkr: belirsizlik edat.
Edat- terdd: "yahut" ve "ya" edat- terdddir. ki eit kabulden birinin red
dierinin kabuln ifade eer: "Ahmet yahut Mehmet gelsin.", "ay
yahut kahve getir." Terdd bazen phe ifade eder: "Uzakta bir otobs
yahut minbs durdu." Terdd, bazen seme teklifi anlamndadr: "Bu
otobse yahut u dolmua bin." Terdd, bazen taksim anlam verir:
"saylar, ya tektir ya ifttir."
Edb: iir veya nesir dalnda yeteneini ispatlayan veya eser sahibi olandr.
Efz- cezele: sert kelimeler. Kaln ve sert nl ve nszler tayan
kelimelerdir. rn.: celdet, hitbet, kaza, gadr gibi.
Elfz- rakka: Yumuak kelimeler. kulaa ho gelen kelimelerdir. rn.:
serv-i nz, nilfer gibi.
Emir: Emir, kk olanlara verildiinde "talep", eitler arasnda
verildiinde "iltimas", stlere verildiinde "niyaz" ve "istida" adn alr.
Talep'e rnek: "Seyise syle at eerlesin." ltimasa rnek: "Halil, yarn
erken gel sohbet edelim." Niyaz ve istidaya rnek: " lutfediniz,
yardmlarnz esirgemeyiniz." Emir ekli bazen "izin" verme anlam
tar. Bir ey ikram etmek iin "Buyurunuz" deriz. ( kram kabul edip
etmemekte muhatabn olumlu yahut olumsuz emirlerinden birini
kabule hazr olduumuzu gsteren ok ince bir emirdir. Emredilmesini
emreden bir emir! Trkenin inceliklerinin doruklarndan birisi bu
szdr.) Emir, bazen tehdit anlamnda kullanlr: " Dilediin gibi yap,
sonra grrsn." Bazen kmsemek iin kullanlr: "Haydi sen yap."
denilir, "yapamazsn" demektir.
Evveliyt: zne ile yklem arasndaki ilikiyi akln derhal tasdik ettii
nermelerdir. "Ulm- mtearefe"ler, aksiyomlar evveliyttr.
Evveliyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyi sonra
bulunaca halin ismiyle adlandrmaktr: Mesel "Atei yak" denilir ve
bu sz "ate olacak kmr yak" anlamndadr. Kmr, burada, sonra
bulunaca hale gre adlandrlmtr. "Budaylar bitti." sz "Buday
olacak ekinler bitti" anlamnda kullanlr.
Fash: Feshate uygun.
Fenn-i beyn: Tebih, mecaz ve kinyeyi kullanmay reten bilimdir.
Tebh, mecaz ve kinyenin ortak yn nde de kelimenin asl
anlam dnda kullanlm olmasdr. nk, Tebh de bir nevi
kinyedir. Yz aya benzetildiinde ay kelimesi hakik anlamnda
kullanlmtr ama, sylenmek istenen aslnda yzn gzelliidir.
Beyn ilmi, szn hakiki anlam dnda baka anlamlara dellet edi
yollarn inceler. Bu ynyle anlambilimle yani semantikle birleir.
Fenn-i men: Szn hal ve artlara uygun hale getirilmesini yani belgati
reten bilim daldr.
Feshat: Bir szn kelimelerinde ve btnnde lafz, mna ve henk
ynnden kusur bulunmamasdr. Fesahat kelimede, cmlede ve

konuanda aranr. Dil kurallarna ve edeb gelenee uygun olan kelime

ve szler "fash" saylr. "Feshat, elfazn telffuz ve istim' tatl ve
manas zahir yani telaffuz olunur iken manas zihne mtebdir
olmaktr. Bunun almeti dahi elfzn kavid-i lisana muvafk ve elsinei debda kesr'l-isti'ml olmasdr. CEVDET PAA"
Ftriyyt: Akln zne ile yklem arasndaki ilikiyi bir orta terim vastasyla
yahut gizli bir kyasla derhal tasdik ettii nermelerdir. r. "Drt
ifttir." nermesi. Bu nermeyi dnen bir insan "drt" ve "ift"
kavramlarn ve ikiye blnebilme artn dnerek bu nermeyi
tasdik eder. Bu dolayl bir tasdiktir.
Garabet:
Pek kullanlmayan ve anlam ak olmayan kelimelerin
kullanlmas "garebet" yaratr. lm-i lugat terimlerindendir.
Gnlk tmelleme (stirk- rf): Gnlk tmelleme (stirk- rf),
tmel bir ifadeden rfe gre anladmz snrl tmellemedir: "Bu
elmas btn kuyumculara gsterdim." diyen birisi dnyann btn
kuyumcularn deil, bulunduu beldenin kuyumcularn kasdeder.
Haber cmlesi: cmlede kurulan iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya
uygun olabiliyor ya da uygun olamyorsa sylenen sz bir haberdir.
Byle bir cmleye de "haber cmlesi" (cmle-i haberiye) denir.
Haber: cmlede kurulan bu iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya uygun
olabiliyor ya da uygun olamyorsa sylenen sz bir haberdir. Szn iki
esi arasnda kurulan ilikinin d dnyada bir karl varsa o sze
"doru" (sadk), bir karl yoksa "yanl" (kzib) denir. Bundan
dolay haber, doru ve yanl olabilen sz diye tanmlanr.
Hakkat: Szn hakik anlamnda, asl anlamnda kullanlmasdr.
Mukabili, mecaz ve kinyedir.
Hakik tmelleme (stirk- hakik): Hakik tmelleme (stirk-
hakik), szn szlk anlam gerei ifade ettii nesneler kmesidir.
"Kitap" kelimesi belirli olmad zaman btn kitaplar kmesini ifade
eder. "Her insan lmldr." sz gibi.
Harf-i atf: Bala. rn.:"ve". "Cem'" iin kullanlr. 1) ki zne ayn
ykleme sahip olduunda zneler arasna "ve" balac konur: "Halid ve
Macid geldi." Ayrca fiilin birliktelii ifade edilmek istenirse "Halid ve
Macid birlikte geldi." denir. Eer fiilin zaman aral belirtilmek
istenirse "nce Halid ve sonra Macid geldi." denir. Bazen cmle
kuvvetlendirmeli (te'kidli) sylenir: "Halid ve Macid, ikisi de geldi."
denir. 2) ki yklem ayn zneye sahip olduunda yklemler arasna
"ve" balac konur: "Halid katiptir ve airdir.", "Halid geldi ve gitti." 3)
Bazen iki zne paralel iki tmlele birlikte "ve" balacyla ayn
ykleme balanr: "Halid okula ve Macid arya gitti." 4) "ve" balac
bazen de iki nesneyi birbirine balar: "Ben yry ve yzmeyi
severim." Balalar, ksaltma salamak iin (ihtisar) bazen
kaldrlabilir: "Halid geldi, gitti." "Ve" ile yaplan balamann kabul
edilebilir olmasnn baz artlar vardr: Kendisine balanan
(ma'tufun aleyh) ile balanan (ma'tuf) arasnda ortak yn (cihet-i
camia) bulunmaldr. Ortak yn (cihet-i camia), kendisine
balanan ile balanan zihinde birletirecek bir alka ve
mnasebettir. Bu mnasebet a) Tezyf, b)temsl, c) ibh-i
temsl ) tezad ve ibh-i tezad, d) Tekarn-i fi'l-hayl olarak be
ksma ayrlr. ki kelimenin birbiriyle "ve" araclyla balanabilmesi

iin aralarnda bu be ortak ynden birisinin bulunmas gereklidir.

Mesel "Gne ve Ay, Dnya'y aydnlatr." diyebiliriz ama "Deniz ve
brek yaratlmtr." denilemez. Belgat bilimi, birletirilecek
kelimelerde "cihet-i camia" ilikisinin gerekliliini yzyllar nce
tespit etmitir. Gnmz anlambilimi, kelimelerin birbirleriyle sentaks
ilikisine giriebilmesi iin aralarnda ortak semler bulunmas
gerektiini sylemektedir. Eski belgatilerin "cihet-i camia" fikriyle
ifade ettikleri eyle bugnk Batl anlam bilimcilerinin bu konuda
syledii ey ayndr. Kelimeler gibi, cmleler de bazen birbirine
balanr. Cmlelerin birbirine balanmasna "vasl", balanmadan ard
arda getirilmelerine "fasl" denir. birbirine balanan cmleler arasnda
da "cihet-i camia" bulunmas gerekir. "Dahi" ve "de" atf edatdr;
"ve" yerini tutarlar: " Ali Efendi dn buraya geldi; bugn de Ederne'ye
gitti."
Hasr: " Yazdm" sz ""Ben yazdm." tarznda sylenirse hasr ve te'kid ile
sylenmi olur.
Hayal nermeler (muhayyelt): Altnc derecede delil saylr. Doru
olmadklar kesin iken srf dinleyene nee vermek veya dinleyende
nefret uyandrmak iin hayle dayanarak verilen hkmlerdir. "arap,
akc bir yakuttur.", "bal iren bir kusmuktur." gibi. hayal nermeler,
tebh, mecaz ve kinye ekillerinde ortaya kt iin beyan ilmi
iinde incelenir.
Hisle apak nermeler (bedhiyye-i hissiyye, bedhiyyt- hissiye): Bu
nermelerde hkm harici mevcutlar zerinedir, dolaysyla yklemin
znede gereklemesi zarr deildir, aklen istisna kabul edebilir.
Tmellikleri tartlabilen nermelerdir. Duyu verilerine dayanan
hkmlerin tabiatta istisnalar bulunabilir. Hisle apak nermeler
(bedhiyye-i hissiyye), a) duyulara bal nermeler (Mahedt), b)
sezgilere bal nermeler (hadsiyyt), c) denemeye bal nermeler
mcerrebt, d) ahitlere bal nermeler (mtevatirt) olarak drde
ayrlr.
Hitbet: Konumacnn amac insanlara va'z vermek, nasihat vermek ise bu
amala yaplan konumalara "hitbet" denir. Hitbet, vecize nermeleri
ve zan nermelerinden oluur. Vaiz ve hatipler bu yolu kullanr.
Hitbetin amac, insanlara yararl olmaktr. Hitabetin insanlar zerinde
iyi bir tesir brakabilmesi iin btn unsurlarnn hal ve artlara uygun
olmas gerekir. "Tersil" yoluyla anlatlmaldr, seci kullanlmamaldr.
smail Gelenbev'ye gre nakl deliller, hitabetin ksmlarndadr.
Hull: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyin yer vastasyla,
yerin de bir ey vastasyla anlatlmasdr. Eski terimleriyle ""zikr-i
mahal" ile "hl"in anlatlmas ve "zikr-i hl" ile "mahal"in ifade
edilmesidir. "Mangal yak." denildiinde "yer" vastasyla "ey" yani
meczen "kmr"n yaklmas kasdedilir. "Atei br odaya gtr."
denildiinde "ey" vastasyla "eyin iinde olduu yer" yani "mangal"
kasdedilir. Bu iki durumda da "mrsel mecaz" vardr.
Itlak: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik anlam
ile mecaz anlamndan birisinin "mutlak" dierinin "mukayyed"
olmasdr. Mesel "lem o lem olmadn imdi anladm/ lemde
dem olmadn imdi anladm." beytinde "lem" sz mutlak manada,
"dem" sz "mukayyed" manada yani "snrl" olarak kullanlmtr.

Burada "dem"in snrl anlam " olgun ve vefal insan"dr.

bre-i mtearefe: Gnlk dilde kullanlan basit ibarelerdir. Bu ibarelerde
, sylenilmek istenen dorudan (dellet-i vaz'iyye) ifade edilir,
belgate ba vurulmaz. "bre-i mtearefe"ler, basit szler olarak bir
meziyete sahip deildir ama dinleyici gz nnde bulundurularak bu
basit ifadeler kullanlrsa "mukteziyyt- ahvl"e uyulmu olacandan
"bel" saylr. te buna "msavt" denilir.
btid: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir:
Dinleyicinin zihninde verilen haber ile ilgili hibir fikir yoksa bu hale
"ibtid" denir. Bkz. mtekellim.
cz: Anlatlmak istenen eyi, onun gnlk dildeki normal, basit
anlatmndan (ibre-i mtearefe) daha ksa bir ifadeyle anlatmaktr.
"bre-i mtearefe"ler, gnlk dilde kullanlan basit ibarelerdir. Bu
ibarelerde , sylenilmek istenen dorudan (dellet-i vaz'iyye) ifade
edilir, belgate ba vurulmaz. Belagat bilimi, ifadenin taml,
uzunluu, ksal konusunda "bre-i mtearefe"leri temel birim
olarak almtr. Belgate gre ifade yolu (turk- ifde) vardr:
Anlatlmak istenilen ey onun normal anlatmna gre ya eit
(msvt), ya noksan (cz) ya fazla (itnb) ibare ile anlatlr. Halkn
bir eyi normal ifadesi o eyin anlatmnn normal uzunluu olarak
kabul edilmitir. Bir edib, halkn szn "mukteza-y hal" gerei
aynen, uzatp ksaltmadan kullanrsa buna "msvt" denir. Edib, bu
sz, asl manasn tam olarak korumak artyla ksaltabilirse buna
"cz" ad verilir. Bu durumda az szle, ok anlam ifade edileceinden
ediplerce ok beenilir. Bu ksaltma anlam tam ifade edemiyorsa
"ihtisr- muhill" adn alr ve ediplerce kabul edilmez. ki eit icz
vardr: a) "cz- kasr": Szn eksik olmad halde ksa ve faydal
olmasdr. Bu szler ksaltma (hazf) yaplmad halde geni bir
cmleyle anlatlabilecek kadar anlam ykldr. r.: "Vakit nakittir."
"Azck am, kaygsz bam." b) "cz- hazf": Ksaltma (hazf)
yoluyla yaplan czlardr. Anlalabilmek artyla szn bir parasnn
kaldrlmasdr. r.: "Yandaki eve sor." sz "Yandaki ev halkna sor."
sznn ksaltlm eklidir. Edib, sz "ibare-i mtearefe"den daha
fazla szle sylerse ve bu fazlaln anlama katks varsa "itnb" adn
alr ve ediplerce baarl bir anlatm saylr. Eer ilve edilen szler
faydaszsa "tatvl" adn alr ve ediplerce baarsz bir ifade saylr.
cz- hazf: "cz" eitlerindendir. cz iki tre ayrlr: a) "cz- kasr":
Szn eksik olmad halde ksa ve faydal olmasdr. b) "cz- hazf":
Ksaltma (hazf) yoluyla yaplan czlardr. Anlalabilmek artyla
szn bir parasnn kaldrlmasdr. r.: "Yandaki eve sor." sz
"Yandaki ev halkna sor." sznn ksaltlm eklidir.
cz- kasr: "cz" eitlerindendir. ki eit icz vardr: a) "cz- kasr":
Szn eksik olmad halde ksa ve faydal olmasdr. Bu szler
ksaltma (hazf) yaplmad halde geni bir cmleyle anlatlabilecek
kadar anlam ykldr. r.: "Vakit nakittir." "Azck am, kaygsz
bam." b) "cz- hazf": Ksaltma (hazf) yoluyla yaplan czlardr.
htisr- muhill: Edib, ibre-i mtearefe" olan sz asl manasn tam
olarak korumak artyla ksaltabilirse buna "cz" ad verilir. Bu
durumda az szle, ok anlam ifade edileceinden ediplerce ok
beenilir. Bu ksaltma anlam tam ifade edemiyorsa "ihtisr- muhill"

adn alr ve ediplerce makbul saylmaz.

ltifat: Belgatte sz slubu vardr: Birinci ahs, ikinci ahs nc
ahs. r.:"Ben geliyorum, sen geliyorsun, o geliyor." Bazen eitli
amalarla, bu slblardan birisi kullanlrken, yine ayn uslp iin dier
bir slb kullanlr. Buna iltifat ad verilir. "Ben size ok nasihat ettim
dinlemediniz; siz bu fakirin kymetini sonra anlarsnz." sznde verici
ikinci cmlede kendi slbunu brakarak kendi dnda ikinci bir verici
azndan yani nc ahs azndan -diyaloa katlan nc kii
gibi-konumutur. Bu, grnen hale uymayan sz syleme (muktez-y
zahirin hilfna ird- kelm eylemek) adn alr .
nkr: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir: Dinleyici
konuucunun verecei haberi biliyor, ancak onu inkr ediyorsa bu hale
"inkr" denir. Bkz. mtekellim.
na cmlesi: Dilek cmlesi bkz.cmle-i inaiyye
na: Men terimi. Szn ifade ettii hkmn zihin dnda bir karl
varsa bu szlere haber, yoksa ina denir. nsan bir sz sylerken
amac ya bir haber vermektir ya da baka bir eydir. Amac haber
vermek olan szlere haber, bunun dndaki szlere ina denir. na iki
ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani bakasndan bir ey istemek
amacyla sylenen szlerdir. Temenn, istifham (soru), emir ve nehy
(olumsuz emir) , nida bu guruba girer. Dieri "ina-yi gayr- taleb"
yahut "in-yi ka"dir, yani temenn arlkl szlerdir, olmayann
istenmesidir. "Terecc", "teaccp", "medh", "zem", "siga-y akid"
gibi in manasna naklolunan haberler bu guruba girer. "Temenn"
arzu etme manasnadr, Trkede "n'olurdu" ve "olsa", "keki"
kelimeleriyle ifade edilir. "Terecc" ummak manasnadr, Trkede
"umarm ki", "ola ki", ayet ki" szleriyle ifade edilir. rn.: "Umarm
ki bu hasta iyileir." denir. Ayn anlamda "inallah sz de kullanlr.
Gereklemesi muhakkak olan ey iin "Terecc" kullanlmaz. "
nallah bu sabah gne doar." denmez. Olmas beklenen ey,
korkulan bir ey ise "ifak" adn alr. rn.: "Korkarm ki bu hasta
lr." demek gibi. Terecc ve ifak, "in-y ka"dir ve gelecekle
ilgilidir, buna karlk temenn, "ina-yi taleb"dir ve gemi ve
gelecek iin kullanlabilir. Temenn olarak gemi zaman iin "rivyeti fi'l-i iltizm (yapaymm) ve hikye-i fi'l-i iltizam (yapaydm) ve
gelecek iin "fi'l-i iltizmi art" (gitsem) kullanlr. "Fi'l-i iltizmi
art" yleni artlarna bal olarak "temenn" yahut "terecc" haline
girer: "Ali gelse de u dnde bulunsa." bir temennidir. "Vapur gelse
de Ali dne yetise" denilirse "terecc" olur. "stifham" renmek
iin sormaktr. Trkede "mi" edatyla ifade edilir. stifham, ya "talebi tasdk" iin ya da "taleb-i tasavvur" iin kullanlr. "Taleb-i
tasdk", fiili anlamak zere sorulan sorudur: "Okula gittin mi yoksa
gitmedin mi?", "Sen okula gidecek misin yoksa gitmeyecekmisin?"
gibi. Fiili anlamak iin sorulan sorularda bu fiilin ya gerekleip
gereklemediini ya da niteliini sorarz. Birincisine rnek " Ahmet'i
dvdn m yoksa dvmedin mi?" cmlesidir. kincisine rnek "
Ahmet'i dvdn m, azarladn m?" cmlesidir. "Taleb-i tasavvur"
sorularnda sorgulama, cmlenin fiil dndaki elerine ynelir, soru,
cmlenin elerinden birisiyle ilgilidir: "Ahmet mi geldi, Mehmet mi
geldi?" gibi. Bu durumda tekrarlanan fiilin ikincisi drlr (hazf).

Soru ekli eitli anlamlar iin kullanlabilir (Bkz. Belgat- Osmaniye,

s.94.). "Kim, ne, ka, hani, hangi, ne kadar, ne zaman, nerede, nereden,
nereye " kelimeleri (vaz'i olarak) soru anlam verir ve "Taleb-i
tasavvur" iin kullanlr. Bu soru kelimeleri bazen soru anlamlarnn
dnda kullanlr, bu durumda "ina-yi ika" trnden saylr: Birisine
hakaret olarak "Sen kim oluyorsun" demek bu trdendir.
na-yi gayr- taleb: na iki ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani
bakasndan bir ey istemek amacyla sylenen szlerdir. Temenn,
istifham (soru), emir ve nehy (olumsuz emir) , nida bu guruba girer.
Dieri "ina-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka"dir, yani temenn
arlkl szlerdir, olmayann istenmesidir. "Terecc", "teaccp",
"medh", "zem", "siga-y akid" gibi in manasna naklolunan
haberler bu guruba girer.
na-yi ika: Temenn arlkl szlerdir. Bkz. ina-yi gayr- taleb. Haber
cmleleri husus bir amala kullanldklarnda "ina-yi ika" trne
girerler. Mesel katld bir toplantya Babakan'n gelmediini gren
ve bundan dolay zlen birisinin, yanndakine "Babakan gelmedi."
demesi gibi. Bu szn amac babakann gelmediini haber vermek
deil, bundan duyduu znty ifada etmektir. Bu cmle "ina-yi
ika"ye rnektir.
na-yi taleb: na iki ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani bakasndan
bir ey istemek amacyla sylenen szlerdir. Temenn, istifham (soru),
emir ve nehy (olumsuz emir) , nida bu guruba girer. Dieri "ina-yi
gayr- taleb" yahut "in-yi ka"dir, yani temenn arlkl szlerdir,
olmayann istenmesidir. "Terecc", "teaccp", "medh", "zem",
"siga-y akid" gibi in manasna naklolunan haberler bu guruba girer.
sm-i mutlak: Bir "gemi zaman, imdiki zaman, gelecek zaman" fikri
tamayan yani ekimli bir fiil olmayan ve hibir ekilde zaman imas
tamayan soyut ve somut isimlere "ism-i mutlak" denir. rn.: "Aa,
yaprak, kl, cin, peri, kedi, Mehmet, Ayasofya, Gelmek, Gelme,
Geli.
snd: Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda
kurulmu bir ilikidir . Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir."
cmlesinde zne olan "Mehmet"le "ktip" sfat 1 arasnda bir iliki
kurulmutur. Bu ilikiyi kurmaya "isnd" ad verilir. Kelmn ifade
ettii isnad iki tre ayrlr: a) haber, b) na. snad, sadece kelimeler
arasnda olmaz, cmleler de biri birine isnad edilir.
stifham: Soru. stifham, renmek iin sormaktr. Trkede "mi" edatyla
ifade edilir. stifham, ya "taleb-i tasdk" iin ya da "taleb-i
tasavvur" iin kullanlr. "Taleb-i tasdk", fiili anlamak zere sorulan
sorudur: "Okula gittin mi yoksa gitmedin mi?", "Sen okula gidecek
misin yoksa gitmeyecekmisin?" gibi. Fiili anlamak iin sorulan
sorularda bu fiilin ya gerekleip gereklemediini ya da niteliini
sorarz. Birincisine rnek " Ahmet'i dvdn m yoksa dvmedin mi?"
cmlesidir. kincisine rnek " Ahmet'i dvdn m, azarladn m?"
cmlesidir. "Taleb-i tasavvur" sorularnda sorgulama, cmlenin fiil
1"ktip" kelimesi bugnk dilbilgimize gre isimdir. Kelmclar ise byle bir kullanmda "ktip" kelimesini
sfat olarak kabul ederler, bu anlam ynnden doru bir tespittir. Bilindii gibi isimler sfat olarak
kullanlabilir. Burada da sfattr.

dndaki elerine ynelir, soru, cmlenin elerinden birisiyle

ilgilidir: "Ahmet mi geldi, Mehmet mi geldi?" gibi. Bu durumda
tekrarlanan fiilin ikincisi drlr (hazf). Soru ekli eitli anlamlar
iin kullanlabilir (Bkz. Belgat- Osmaniye, s.94.). "Kim, ne, ka,
hani, hangi, ne kadar, ne zaman, nerede, nereden, nereye " kelimeleri
(vaz'i olarak) soru anlam verir ve "Taleb-i tasavvur" iin kullanlr.
Bu soru kelimeleri bazen soru anlamlarnn dnda kullanlr, bu
durumda "ina-yi ika" trnden saylr: Birisine hakaret olarak "Sen
kim oluyorsun" demek bu trdendir.
stirk- hakik: Hakik tmelleme (stirk- hakik), szn szlk
anlam gerei ifade ettii nesneler kmesidir. "Kitap" kelimesi belirli
olmad zaman btn kitaplar kmesini ifade eder. "Her insan
lmldr." sz gibi.
stirk- rf: Gnlk tmelleme (stirk- rf), tmel bir ifadeden rfe
gre anladmz snrl tmellemedir: "Bu elmas btn kuyumculara
gsterdim." diyen birisi dnyann btn kuyumcularn deil,
bulunduu beldenin kuyumcularn kasdeder.
fak: Korkma . "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir.
Olmas beklenen ey, korkulan bir ey ise "ifak" adn alr. rn.:
"Korkarm ki bu hasta lr." demek gibi. Terecc ve ifak, "in-y
ka"dir ve gelecekle ilgilidir, buna karlk temenn, "ina-yi taleb"dir
ve gemi ve gelecek iin kullanlabilir.
tnb: Edib, sz "ibare-i mtearefe"den daha fazla szle sylerse ve bu
fazlaln anlama katks varsa "itnb" adn alr ve ediplerce baarl
bir anlatm saylr. Eer ilve edilen szler faydaszsa "tatvl" adn alr
ve ediplerce baarsz bir ifade saylr. tnb, genellikle belli bir ama
iin yaplr: Mesel, dinleyicilerin dikkatini ekmek iin sylenecek
sz nce belirsiz bir ekilde sylenir, ardndan asl sylenecek sz
ifade edilir. r.: "ki eyin kaybetmeden kymetini bilmeyiz. Birincisi
salk, ikincisi gvenlik.". Bazen anlatmak istediimizi belirgin hale
getirmek ve kuvvetlendirmek iin ifadeye ilk bakta gereksiz olan
szler ilve edilir: "Gzmle grdm." cmlesinde "gzmle" ilvesi
fazladr ama, konuann olup biteni ispatlama gayretini gzel bir
ekilde dile getirmektedir. Bu ekilde dil normlarna gre gereksiz
grnen bir fazlalkla ifadeyi zenginletirmeye "tetmm" ad verilir.
Aynen tekrarlar da itnb saylr : "Byle yapmaynz. Sonra
grrsnz, sonra grrsnz!" Bu tekrar gereksiz olursa "tatvil"
saylr. Bazen bir cmleye onun anlamn genel bir hkm olarak
tekrarlayan bir cmle ilve edilir: "Onlar bellarn buldular. nsan
ettiinin cezasn eker." Bu tr itnba "tezyl" denir. Bazen yanl
anlamalar engellemek iin ilk cmle, ikinci bir cmle ile tamamlanr:
"Dostlar yannda kuzu gibidir, ama dmana kar aslan kesilir." Ara
cmleler (cmle-i mu'terize) aslnda birer itnb rneidir: "
Arkadalardan biri -Allah beterinden saklasn- bir trafik kazas
geirmi."
Kabul gren nermeler (msellemt): nc derecede delil saylr.
Alcnn (muhatab) itirazsz kabul ettikleri nermelerdir. Vericinin
(konuann) bu nermeyi benimseyip benimsememesi gz nnde
bulundurulmaz.
Karne-i zhire: Ak ipucu. Konumada yahut bir metinde daha nce sz

konusu olduundan artk tekrarlanmayan ama kolayca anlalan e.

"Ahmet nasldr?" sorusuna "yidir." denildiinde "iyi" olann Ahmet
olduunu kolayca anlarz. lk cmlede geen "Ahmet" ikinci cmlenin
znesini anlamak iin bir ak ipucudur.
Kasr: Bir zneyi (mevsuf) bir sfata yahut bir sfat bir zneye hasretmektir.
"Ali memurdur, air deildir." sznde zne memurluk sfatna hasr
edilmitir. "Bu ehirde air ancak Ali Beydir." cmlesinde airlik sfat
Ali Bey'e hasredilmitir. Kasr ya hakikdir, ya izfidir. Kasr- hakik:
Bir ehirde gerekten bir air varsa "Bu ehirde air ancak Ali Beydir."
cmlesi kasr- hakikye rnek olur. Bir ehirde baka airler bulunduu
halde mbalaa etmek iin "Bu ehirde air ancak Ali Beydir."
deniliyorsa buna "kasr- hakik-yi iddia" denir. Kasr- izfi
ksma blnr: Kasr- efrd: Konumada muhatap bir kiinin hem air
hem katip olduuna inanyorsa ona "Ali ancak airdir." denir. Bu kasr-
efrddr. Konumada muhatap hkmmzn aksine inanyorsa ona
kasr- kalb ile cevap veririz: Mesel bir vazonun altn olduuna inanan
muhatabmza "Bu vazo bakrdr, altn deildir" deriz. Bu belirlemeye
kasr- kalb denir. Muhatap iki k arasnda mtereddid ise ona verilen
cevap "kasr- ta'yin" adn alr: Bir vazonun bakr yahut altn olduunda
kararsz olan muhataba "Bu vazo bakrdr, altn deildir." deriz.
Katmerli cahillik: "cehl-i mrekkeb"
Kayd: Bir cmlede zne ve yklemi aklayc, tamamlayc her eit sz
kayd adn alr.
Kzib kelm: bkz. yanl sz.
Kelm: Kelm, tam bir anlam veren cmledir. "Kelm, bir nisbet-i
tammeye dellet eden cmledir." CEVDET PAA.Men ve nahiv
biliminde model alnan ve incelenen cmle tipi isim cmlesidir. Dier
cmle tipleri isim cmlesinin bir alt tr olarak dnlr. "Mehmet
ktiptir." gibi bir isim cmlesi bu gelenekte paraya ayrlr: "Mehmet -ktip tir." Mantk biliminde "Mehmet" mevzu, "ktip"
mahmul, "-tir" rabta adn alr. Men biliminde ise "Mehmet"
msnedn ileyh , "ktip" msnedn bih, "-tir" rabta adn alr. Nahiv
biliminde "Mehmet" mpteda, "ktip" haber "-tir" rabta adn alr.
Kelmclara gre "Mehmet" mevsuf, "ktip" sfat "-tir" rabta adn
alr. (Gnmz dilbilgisinde "Mehmet" zne "ktiptir" yklem olarak
adlandrlr; yklem ayrca "ktip" ismi ile "tir" fiil unsurundan oluur
denir.) Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda
kurulmu bir ilikidir. Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir."
cmlesinde zne olan "Mehmet"le "ktip" sfat arasnda bir iliki
kurulmutur. Bu ilikiye "isnd" ad verilir.
Kelm- ltif: yumuak kelimelerden (elfz- rakka) meydana gelen sze
denir. rn.: "emm-i kkln alm nesm glende/ Demi ki snble
sende emanet olsun bu. Fign.
Kelm- metn: Sert kelimelerden (elfz- cezele) meydana gelen sze
denir. Bu szler, salam bir ses yaps oluturur.
Kelm- mekked: Hal ve artlara uymas iin kuvvetlendirilmi sz. Bkz.:
Muktez-y hle mutabakat.
Kelmn belgati: Szn belgati, Szn mevcut artlara, bulunulan yere
uygun bir tarzda sylenmesidir. Szn bel olmas iin ayrca feshata
da uygun olmas gerekir. "Mukteza-y hle mutabakattr. yani makama

mnasip olan vechile tasvr ve tertb olunmasdr." CEVDET PAA.

Kelmn fesahati: "Eczas olan kelimeler fash olmakla beraber tenafr-
kelimttan veza'f- telften ve ta'kidden salim olmasdr. CEVDET
PAA"
Kelmn eleri: (Kelmn eczas) Tam bir cmlenin unsurlar ikiye ayrlr:
a) Asl eler (Umde), b) Yardmc eler (fazla). zne ile yklem asl
eler saylr. zne ile yklemin tamlayanlar, sfatlar ile cmle
tamamlayclar (mtemmimhat- cmle) yardmc elerdir.
Kelimt- fasha: Fasih kelimeler. ki ksma ayrlr. 1) elfz- cezele: sert
kelimeler. Kaln ve sert nl ve nszler tayan kelimelerdir. rn.:
celdet, hitbet, kaza, gadr gibi. 2) elfz- rakka: Yumuak kelimeler.
kulaa ho gelen kelimelerdir. rn.: serv-i nz, nilfer gibi.
Kelimelerin sert yahut yumuak olduu, his ve zevk yardmyla tayin
edilir.
Kelimenin feshati: Kelimede harf uyumazl bulunmamas, kelimenin
kullanmda olmayan bir kelime olmamas ve genel kullanma uygun
olmasdr."Kelimenin tenfr-i hurftan ve garabetten ve kyasa
muhalefetten slim olmasdr. CEVDET PAA"
Kesin nerme: Bir haber cmlesi ortaya koyan verici(syleyen, yazan), bu
haberin d dnyada karlnn bulunup bulunmad konusunda bir
tavr belirler ve bunu cmlesine yanstr: Verdii mesaj ona gre ya
vuku bulmu bir olgudur, ya da vuku bulmam bir olgudur. Verici, bu
seeneklerden birisini akl yoluyla tercih ederse bir "zan nermesi"
(kaziye-i zanniyye" ortaya koyar. Byle bir durumda verici, baz
ipularna dayanarak bir seenei tercih etmi ama dier seenei
btnyle reddetmemitir. Bundan dolay, zan nermeleri, nazar
nermelerdir ancak delilleri kesin olmadndan kesin nermelerden
saylmazlar. Buna karlk seeneklerden birisini kabul etmeyerek
dier seenei kesin olarak ifade ederse " Kesin nerme" (kaziye-i
yakniyye) ortaya koyar. Kesin nermeler, ya nazardir, ya da delile
ihtiya gstermeden, sa duyuyla kavranan apak nermelerdir.
Bundan dolay a) Nazar nermeler (kaziye-i nazariyye) b) Apak
nermeler (kaziye-i Bedihiyye) olmak zere ikiye ayrlr.
Kevniyyet:Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyi gemi
hlinin ismiyle adlandrmaktr. "Kr, artk gryor." cmlesinde gz
iyileen adam, gemi haline gre adlandrlmtr. Bu, kevniyyet
alkasyla kurulmu bir mecz- mrseldir. Bir annenin krk yandaki
olu iin "bizim ocuk" demesi, yine gemi halin ismiyle adlandrma
rneidir.
Kyasa muhalefet: Norma uymama. Kelimenin dil kurallarna ve dili iyi
bilenlerin kullanmna uymamasdr. "fenn-i sarf" terimidir.
Kinye: Bir szn "vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay asl manasnn
dnda bir manada kullanld halde asl anlamna yorulmasn
engelleyecek bir ipucu "karne" bulunmamasdr. Yani bir szn
kinyeli saylmas iin: a) Bir alkadan dolay asl anlamnn dnda
kullanlmas, b) Bu yeni kullann "bil-vaz'i" olmas yani toplum
tarafndan yaplm bir adlandrma olmamas, c) Ortada szn asl
anlamnda yorulmasn engelleyecek bir ipucu "karne" bulunmamas
gerekir. Byle bir sz, kendi anlamna alnmasn engelleyecek bir
ipicu (karine) bulunmas halinde ise "mecaz" adn alr.

Kuruntu nermeleri (vehmiyyt yahut mevhmt): Yedinci derecede

delil saylr. Kuruntu gcn kullanarak aklla aratrlan eyleri
(akliyyat) gzle grnr eylere (mahsust) kyasla aklama. Mesel,
"Her cismin mekn vardr, yleyse her mevcdun mekn vardr."
hkm gibi. Gelenbev'ye gre vehmiyyt, bilinmeyeni bilinene
kyastan ibaret olan bir vehme ait hkm olarak "cehliyt"tan saylr.
Lafz- mterek: Birden fazla hakik anlam olan sz demektir. Yz
kelimesinin "ehre" ve "100 says" olarak iki hakik anlam vardr.
Bir kelime, bir ilikiden dolay, szlk anlam dnda ikinci bir hakiki
anlama sahip olabilir. Bu ekilde ortaya kan yani yeni bir hakiki
anlam kazanan kelimeye "menkul"denir. (Birok terim bu yolla ortaya
kar.) "Menkul" kelimeler, bir adan hakikat, bir adan mecaz olur:
Mesel "ate" sz (lafz) szlkte "yanan ey" manasna olduu halde
tp terimi olarak "hararet"i ifade eder. "Ate" kelimesi, "yanan ey"
manasna kullanldnda, szlk anlamna gre "hakikat", tp terimine
gre "mecaz" olur. "Ate" kelimesi "hararet" manasna kullanldnda
tp terimi olarak "hakikat", szlk anlamna gre mecaz olur.
Ma'rife: belirli. zamirler, "ism-i iret"ler, zel isimler belirlidir.
Ma'tuf: Balanan Bir bala beinde birbirine balanan elerden ikincisi
: "Halid ve Macid " Burada "Macid" ma'tuftur.
Ma'tufun aleyh: Kendisine balanan. Bir bala beinde birbirine
balanan elerden birincisi: "Halid ve Macid " Burada "Halid"
ma'tufun aleyhtir.
Mazhariyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin
hakik anlam ile mecaz anlam arasnda bir "kaynak yeri ve sonu"
ilikisi bulunmasdr. "Onun kolu uzundur." sznde "kol" kuvvet ve
kudretin kayna olduundan mecazen "kuvvet ve kudret" anlamnda
kullanlmtr. "kol" ile "kuvvet" arasndaki alka bir "mazhariyet"
alkasdr.
Maznnt: Beinci derecede delil saylr. Zan nermeleri. Bkz. zan
nermeleri.
Men-i evvel: 1) Birinci anlam. Bir haberin alcya yani dinleyicinin
durumuna gre deitirilmemi haline bal anlam. Bkz.: Muktez-y
hle mutabakat. 2) Beyan ilmince "hakik anlam" (men-i hakkiyye)
birinci anlam (men-i evvel) kabul edilir ve tebh, kinye ve
mecazlarla ifade edilen anlamlar "ikinci anlam" (men-i sevn) kabul
edilir.
Men-i sevn: 1) kinci anlam. Bir haberin alcnn durumuna gre
deitirilmi halinden doan anlam. Bkz.: Muktez-y hle mutabakat.
2) Beyan ilmince "hakik anlam" (men-i hakkiyye) birinci anlam
(men-i evvel) kabul edilir ve tebh, kinye ve mecazlarla ifade
edilen anlamlar "ikinci anlam" (men-i sevn) kabul edilir.
Mecaz: Szn asl anlamnn dnda bir anlama gelecek ekilde
kullanlmasdr. Bir szn, "vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay
kendi anlam dnda kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi
anlamna alnmasn engelleyecek bir ipicu (karine) bulunur.
Mecaz: Mecaz- akl: "snadda mecaz demektir." Bir fiili, sebebine,
zamanna veyahud meknna isnad etmektir. Konuan kiinin, bir fiili,
o fiilin tabi failine balamayp, yakn ve benzer bir failine
balamasdr. Fiile, failin yakn ve benzerlerinden birisi yani

"mlbis"i balanabildii gibi zaman mekn ve sebeb de fiilin faili

olarak dnlebilir. Failin benzerleri fiile balandnda fail ile
benzerleri arasndaki itirak, yani kesiim kmesi "mecz- aklnin
alkasdr. Bu durumda dahi szn kendi anlamna alnmasn
engelleyecek bir ipicu (karine) bulunmas arttr. "Komutan, dman
bozguna uratt." sz "mecz- akl"dir. Bu cmlede "bozguna
uratt" fiilinin tabi faili askerler olduu halde konumac, "askerler"
sznn yerine "komutan" szn koymutur. "Komutan" sz
"askerler" szyle alkaldr, onun katlanlarndan, benzerlerindendir
yani "mlbis"idir. "Mlbis" burada mnasebeti olan anlamndadr.
Tanrya inanan bir insan "lkbahar krlar yeertti." derse bu sz,
mecz- akl" olur: Bu cmledeki fiilin tabi faili, byle bir
konumacya gre Tanr'dr. Fakat, iekleri mevsim yaratyormu gibi
hayl etmi ve bu fiili, zamana isnad etmitir. Bu rnekte "Tanr" ile
"ilkbahar" birbirinin "malbisidir. Ama bu cmleyi bir Tibet papaz
sylerse cmle mecaz olmaz, "hakikat" olur. "Mecaz- akl" cmleleri,
zne ve yklem unsurlarnn hakikat yahut mecaz oluuna gre tipe
ayrlr: "Mecaz- akl" cmlesinin ya iki taraf hakikat veya ikisi de "
mecz- lgav" yahut biri hakikat ve dieri " mecz- lgav" olur.
"lkbahar otlar yeertti." cmlesinde zne de yklem de hakikattir.
"Mevsimlerin delikanls otlara hayat verdi" cmlesinde zne de, fiil de
mecazdr. "lkbahar otlara hayat verdi." cmlesinde zne hakikat, fiil
mecazdr. "Mevsimlerin delikanls otlar yeertti." cmlesinde zne
mecaz, fiil hakikattir. Sonu olarak bu drt cmle de "mecaz- akl"dir.
"Size duyduum sayg beni buraya kadar getirdi." cmlesi "mecaz-
akl"dir. "Atatrk somutlam adlettir." cmlesi de "mecaz- akl"dir:
Adalet, Atatrk'n yapt ilerin bir niteliidir, kiiliiyle ilgili
deildir, ancak ok dil iler yaptndan somutlam bir adalet gibi
hayl edilerek ona isnad edilmitir.
Mecaz- hazf: sim tamlamalarnda tamlanann kaldrlp tamlayann onun
yerine konulmasndan doan mecazlardr. Mesel "Ky halkndan
sor." denecek yerde "Kyden sor." denildiinde "mecaz- hazf" ortaya
kar. Ancak bir kimse harap ve terkedilmi bir ky nnden geerken
bu kyn dndrdklerini ifade etmek iin yanndaki arkadana "
u kye sor bakalm, ahalisi ne oldu?" dese bu sz "mecaz- hazf"
olmaz, "tehis" sz konusu olur.
Mecaz- lgav: Genel olarak mecaz szyle "mecaz- lgav" kasdedilir.
Bir szn, "vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay kendi anlam
dnda kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi anlamna alnmasn
engelleyecek bir ipicu (karine) bulunur. Mecaz, benzerlik alkasna
(mabehet) dayanyorsa "istiare" ve benzerlik dnda bir alkaya
dayanyorsa "mecaz- mrsel" adn alr. "Mecaz- lgav" tabiri
"Mecaz- akl"nin mukabilidir.
Mecz- Mrsel'de Alka trleri: Mecz- mrsel, bir szn, "vaz'i"
olmayarak, benzerlikten baka bir alkadan dolay kendi anlam
dnda kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi anlamna alnmasn
engelleyecek bir ipicu (karine) bulunmaldr. Benzerlik ilikisinin
dnda olan alkalar unlardr: liyyet, mazhariyyet, hull,
sebebiyyet, cz'iyyet, umm, tlak, kevniyyet, evveliyyet. (Bu
kelimelere bk.). Bu alkalar bazen benzerlik alkas ile birlikte

bulunur. Bunun iin bir sz, bir ynden "mecz- mrsel", bir ynden
"istire" olabilir. Mrsel mecaz alkalarn aada bir tablo ile
gsteriyoruz. (Bu tabloda mecz- mrsel yklenen kelimeye
"sylenen" kelime, "zikr" edilen kelime diyoruz. Bu kelimeyle
kasdedilen anlama "kasdedilen" diyoruz. Sylenen kelime ile
kasdedilen anlam arasndaki ilikiye de "alka" diyoruz.)
Medh: "ina-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. rn.: "Ne
gzel"
Menkul: Bir kelime, bir ilikiden dolay, szlk anlam dnda ikinci bir
hakiki anlama sahip olabilir. Bu ekilde ortaya kan yani yeni bir
hakiki anlam kazanan kelimeye "menkul"denir:
Mehur nermeler (mehrt) : kinci derecede delil saylr. Mehur
nermeler, herkes yahut bir topluluk tarafndan kabul gren ve bundan
dolay ispata allmayan nermelerdir. "Adalet iyidir.", "Zulm
ktdr." gibi nermeler herkestarafndan kabul edilen nermelerdir.
Mevhmt: Yedinci derecede delil saylr. Kuruntu nemeleri. bkz.
Kuruntu nermeleri.
Mugalta: Vehmiyytn bir trdr. Konumac kuruntu nermelerini
bunlara inand iin kullanyorsa bu tip delillere "safsata" denir. Eer
konumac kuruntu nermelerini sadece muhatabn yanltmak iin
kullanyorsa bu tip delillere "mugalta" denir. Mnkaalarda mugalata
yoluna saplmas tenkid edilmitir, ho karlanmamtr.
Muktez-y Hle Mutabakat: Bir bildiriim olgusunda temel unsur
vardr: 1) Verici (Konuan), 2) Alc (dinleyen), 3) Mesaj. Mesaj,
konuann dinleyene verecei asl haberdir. Alcnn yani dinleyenin
verilecek haber karsnda muhtemel durumu vardr: a) Ya bu
"haber"i bilmez. b) Ya bu "haber" konusunda pheleri vardr. c) Ya bu
"haber"i bilir, fakat onu inkr halindedir. Vericinin yani konuann
verecei bir "haber"i vardr. Hangi durumda olursa olsun alcya
verecei temel mesaj bu haberdir. Alc bu halden hangisinde olursa
olsun vericinin onlara verecei "temel" haber ayndr. Mesel bir din
dersi hocasnn verecei temel haberin "nsan ldkten sonra
dirilecektir." cmlesi olduunu dnelim (rnek Cevdet Paa'dan
alnmtr). Bu cmlenin belli bir anlam vardr. Bu anlama "birinci
anlam" (men-i evvel) denir. Din dersi hocas, bu haberi henz bu
konuda bir fikri olmayan ocuklara verirken "nsan ldkten sonra
dirilecektir." demekle yetinir. Fakat bu konuyu bildii halde inkr eden
birisine "nsan ldkten sonra elbette dirilecektir." der. Haberin
"elbette" szyle bu ekilde kuvvetlendirilmesine "te'kd" denir. Bu
ekilde "te'kd"li sze "mekked" ad verilir. Cmleye "elbette" sz
ilve edilince haber cmlesinin anlamnda bir genileme ortaya kar.
Bu genilemi anlama "ikinci anlam" (men-i sevn) ad verilir.
Alcnn "inkr" halinde oluu "hl ve makam"dr. Ayn ekilde
alcnn mesel anlayl yahut anlaysz olmas da birer hl ve
makamdr. sz uzatmak( itnab) ve ksa kesmek (icz) de birer hl ve
makamdr. Ayn konuyu ele alan sanatlarn birinin dierine
stnln hal ve makama uygun syleme dereceleri belirler. Sz
hale uygun olarak syleme kurallarn reten bilim
"Fenn-i
men"dir.
Muktez-y zhir zerine sz sylemek: yi bir konumac, dinleyicisinin

zihninin verilecek haber karsnda halden birinde olduunu daima

gz nnde bulundurmas gerekir: Dinleyici verilen haberi ya bilmeyen
bir kiidir, ya bildii halde mtereddid olan bir kiidir, ya da bildii
halde haberi inkr eden bir kiidir. Konuan bu durumda ayn haberi
farkl ekilde ifade etmek zorundadr; bu belgatin en nemli kural
olarak karmza kmaktadr. Muhatabn zihninde bildireceimiz
haberle ilgili hibir fikir yoksa; haber yaln olarak, olduu gibi verilir:
"Karadeniz yal bir blgedir." gibi. Muhatap haberi duymu, ama
onun hkmn kabul etmekte mtereddid ise ve mesel size
"Karadeniz yal mdr?" diye soruyorsa ona kuvvetlendirmeli
(te'kitli) bir cevap vermek gerekir: "Karadeniz ok yal bir
blgedir." denir. Eer muhatap bu hkm inkr eden birisi ise ona daha
kuvvetlendirmeli bir ekilde cevap verilmeli ve "Elbette Karadeniz ok
yal bir blgedir." denilmelidir. Muhatabn grnen (zhir) bu
haline gre sz ekilde sylenir. Birinci hal "ibtid", ikinci hal
"taleb", nc hal "inkr" adn alr. te bu ekle gre sz
sylemek "muktez-y zhir zerine sz sylemek" adn alr. Ancak
hal ve artlarn gerei olarak bu temel ekiller, farkl amalar iin
kullanlarak farkl sz figrleri yaratlr: Mesel, bilen bir bilmeyen,
bilmeyen bir bilen gibi kabul edilir. Bylece yeni sz sanatlar doar.
Muktez-y zahirin hilfna ird- kelm eylemek: Grnen hale uygun
olmayan sz sylemek demektir. Bazen belgat gerei grnen hale
uygun olmayan sz sylenebilir. "iltifat" ve "tecrid" sanatlaryla "kalb"
sanat buna rnektir. Mesel bir kalb sanat yaparak "Parmam
yze geirdim." diyecek yerde "Yz parmama geirdim."
deriz.
Mekked: Hal ve artlara uymas iin kuvvetlendirilmi (sz).
Mrsel Mecaz: Osm.: "Mecz- mrsel". Bir szn, "vaz'i" olmayarak,
benzerlikten baka bir alkadan dolay kendi anlam dnda
kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi anlamna alnmasn
engelleyecek bir ipicu (karine) bulunmaldr. Benzerlik ilikisinin
dnda olan alkalar unlardr: liyyet, mazhariyyet, hull,
sebebiyyet, cz'iyyet, umm, tlak, kevniyyet, evveliyyet (Bu
kelimelere bk.). Bu alkalar bazen benzerlik alkas ile birlikte
bulunur. Bunun iin bir sz, bir ynden "mecz- mrsel", bir ynden
"istire" olabilir.
Mrtecel: Bir mnasebet gzetilmeyerek bir manadan dier manaya
"naklen vaz olunan kelime"dir, yani bir kelimenin keyfi olarak kendi
anlamndan baka bir anlama tayin edilmesidir. Kelime yeni bir anlama
tayin edildiinden, yeni anlam mecaz deil, hakikdir. Bir mnasebet
gzetmeden ocuklara verilen isimler gibi: iek, Tayfun. Vaz, alka
ve mrtecel dnda bir szn kendi anlam dnda kullanlmas doru
deildir: Kitab iaret ederek "u at ver." dendiinde byle bir hal
doar. Galat szler byledir. Argo szler, bunlardan ayrlr, nk
onlar, bir ilikiye dayanr.
Msvt: Eanl.: "mnakkahiyyet". Belagat bilimi, ifadenin taml,
uzunluu, ksalnda konusunda "bre-i mtearefe"leri temel birim
olarak almtr. Belgate gre ifade yolu (turk- ifde) vardr:
Anlatlmak istenilen ey, onun normal anlatmna gre ya eit
(msvt), ya noksan (cz) ya fazla (itnb) ibare ile anlatlr. Halkn

bir eyi norma uygun ifadesi o eyin anlatmnn normal uzunluu

olarak kabul edilmitir. Bir edib, halkn szn "mukteza-y hal"
gerei aynen, uzatp ksaltmadan kullanrsa buna "msvt" denir.
Msned: Yklem. Daha nce kullanlm bir yklem, tekrarlanmaz ve
kaldrlr: r.: "-Bu mektubu kim yazd? -Ali Bey". Bazen yklem belli
olduu halde vmek iin belirtilir: "Bu resmi ite bu ocuk yapt!"
denir. Bazen yklem belli olduu halde eylemi vurgulamak iin
tekrarlanr: r.: "-St kim dkt? -Ben dktm!." Yklem genellikle
"edat- ta'rif"siz kullanlr: " Ali airdir." gibi. Ancak bazen izfetle
yahut vasf ile tahsis olunur yani bir tamlamayla yahut bir sfatla
nitelenir: "Mehmet banka memurudur." yahut "Mehmet yetenekli bir
ktiptir." gibi. Bazen belirsizlik edat "edat tenkr" ile kullanlr: "Bu
evi yapan bir ustadr." Yani "iki usta deildir" demektir. Belirsizlik
edat yklemde bazen bildirme "tefhm" iin kullanlr: "Bu adam bir
beldr." cmlesinde "bir bel", "byk bel" anlamnda kullanlmtr.
Belirsizlik edat yklemde bazen kltme "tasgr" iin kullanlr: "
Bana yetecek olan bir szndr." cmlesinde " bir sz" "kk bir sz"
anlamnda kullanlmtr. Bazen yklem belirli olabilir: Bir nesnenin
bilinen bir zellii ile nesnenin bir baka cephesinin birletirilmesi
hadisesinde ortaya kar: Bir kiinin sadece ismini biliyorsak ve bir
kiinin toplantdan ktn gryorsak bize " Ali Bey, bu kan
adamdr" denilir. Buna karlk bir kiinin ktn gryor ama kim
olduunu bilmiyorsak bize "Bu kan adam, Ali Bey'dir." denir.
Msnednileyh: zne. Cmlenin iki asl esinden birincisi. Trkede
zne, kural olarak yklemden nce gelir: "Ahmet ktiptir." Ancak
uygulamada nemli deiiklikler ve farkl problemler ortaya kar: 1)
Bazen vurguyu ykleme ekmek iin zne sona alnr: "Odur buna
sebep.". 2) Vezin ve kafiyeye uymak iin yklemden sonraya alnr:
"Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak." 3) zne daha nce
sz konusu olmusa kaldrlr: " -Ahmet Geldi mi?" diye sorulduunda
"-Geldi." denir. 4) Vakit kazanmak iin zne sylenmeyebilir: Avcnn
arkada "Tavan karda." diyeceine "karda." der. 5) Bazen zne
ifade edilmek istenmez. Bu durumda "mechul kipi" kullanlr:
"Haydutlar yakaland.". 6) Yklemde ahs eki bulunduundan bazen
cmlede zne ayrca ifade edilmez: "Geldim.". "Eer 'ben geldim' diye
zne belirtilirse bir anlam fark doar. 7) zne genellikle belirlidir
"ma'rife". r. "Ahmet geldi." Bazen belirsiz olur (nekre) "Bir bey
geldi." Bazen belirlilik ve belirsizlik dnda bir cins isim "ism-i amm"
olarak kullanlr: "nsan gafildir." Burada insan kelimesi belirlilik
yahut belirsizlik dnda btn insanl ifade eder. Bu durumda
isimler, ya tmel, ya tikel, ya tekil haldedir. Tikel olduunda ismin
nne "baz" kelimesi getirilir: "Baz insanlar". Bazen isim "her",
"btn" kelimeleriyle ihata edilir; buna "istirak" ad verilir, yani tmel
hale getirilir. ki trl tmelleme vardr: a) Hakik tmelleme
(stirk- hakik), b) Gnlk tmelleme (stirk- rf). Hakik
tmelleme (stirk- hakik), szn szlk anlam gerei ifade ettii
nesneler kmesidir. "Kitap" kelimesi belirli olmad zaman btn
kitaplar kmesini ifade eder. "Her insan lmldr." sz gibi. Gnlk
tmelleme (stirk- rf), tmel bir ifadeden rfe gre anladmz
snrl tmellemedir: "Bu elmas btn kuyumculara gsterdim." diyen

birisi dnyann btn kuyumcularn deil, bulunduu beldenin

kuyumcularn kasdeder. Cins isminin nne "o" getirilirse belirli, "bir"
getirilirse belirsiz olur: "O bey", belirli, "Bir bey" belirsizdir. Cins ismi
belirli bir isimle tamlama yaparsa belirli olur: "Ahmet Bey'in ktibi"
sznde katip belirli bir isimdir. Cins ismi belirsiz bir isimle tamlama
yaparsa "tahsis" adn alr : "Bir bakann mdr" sznde "mdr",
"nekre-i muhassasa" yani tahsis edilmi bir belirsizdir. Karlkl
konumada, bir konuan bir dinleyen ve bir de kendisinden bahsedilen
vardr. Bunlar "makam" adn alr. Bu makamlarn yerine zne olarak
ahs zamirleri kullanlr ve znenin yerini zamirler alr. Konuan
"ben" ve "biz", dinleyen "sen" ve "siz" zamirleriyle ifade edilir.
Kendisinden bahsedilen iin "o ve "onlar" zamirleri kullanlr. Ancak
bunlarn kullanlabilmesi iin daha nce sz konusu olmalar gerekir.
nc ahs, ayrca iaret isimleriyle de (bu, u, o) anlatlabilir. Bu
durumda sz konusu olann orada hazr bulunmas gerekir. nc
ahs zamiri yerine zel isim ve cins isim de kullanlabilir. "iltifat" ve
"tecrid" sanatlaryla zne olan "ben", yerini ikinci ve nc ahsla
brakabilir (Bu terimlere ve "slb- kelm" terimine baknz). Bu,
grnen hale uymayan sz syleme (muktez-y zahirin hilfna ird-
kelm eylemek"adn alr .
Mtekellim: Konuan. Konuann amac, dinleyene bir haberin "hkm"n
yahut "lzm"n ifade etmektir. Yani konuan ya syledii cmlenin
tasdik ettii haberi verme amacndadr ya da bu haberi bildiini
karsndakine bildirir. (Bkz.: haber, faide-i haber, lzm- faide-i
haber) Konuann sz fazla (haiv ve liv) yahut noksan (kasr)
sylememesi, dinleyicinin durumuna gre konumas gereklidir. yi bir
konumac, dinleyicisinin zihninin verilecek haber karsnda halden
birinde olduunu daima gz nnde bulundurmas gerekir: Dinleyici
verilen haberi ya bilmeyen bir kiidir, ya bildii halde mtereddid olan
bir kiidir, ya da bildii halde haberi inkr eden bir kiidir. Konuan bu
durumda ayn haberi farkl ekilde ifade etmek zorundadr; bu
belgatin en nemli kural olarak karmza kmaktadr. Muhatabn
zihninde bildireceimiz haberle ilgili hibir fikir yoksa; haber yaln
olarak, olduu gibi verilir: "Karadeniz yal bir blgedir." gibi.
Muhatap haberi duymu, ama onun hkmn kabul etmekte
mtereddid ise ve mesel size "Karadeniz yal mdr?" diye
soruyorsa ona kuvvetlendirmeli (te'kitli) bir cevap vermek gerekir:
"Karadeniz ok yal bir blgedir." denir. Eer muhatap bu hkm
inkr eden birisi ise ona daha kuvvetlendirmeli bir ekilde cevap
verilmeli ve "Elbette Karadeniz ok yal bir blgedir." denilmelidir.
Muhatabn grnen (zhir) bu haline gre sz ekilde sylenir.
Birinci hal "ibtid", ikinci hal "taleb", nc hal "inkr" adn alr.
te bu ekle gre sz sylemek "muktez-y zhir zerine sz
sylemek" adn alr. Ancak hal ve artlarn gerei olarak bu temel
ekiller, farkl amalar iin kullanlarak farkl sz figrleri yaratlr:
Mesel, bilen bilmeyen, bilmeyen bilen gibi kabul edilir.
Mtekellimin fesahati: Konuann fasih kelimelerle amacn anlatabilme
gcdr. Uygun kelimeyi seme, kelimeleri uygun bir ekilde biri
birine balama gc.
Nakl delil: Delil baka birisinin szn hikye etmeye dayanyorsa bu ad

alr.
Nazar nermeler: (kaziye-i nazariyye) Kesin nermelerin iki dalndan
birisidir. Nazariye, akln bir dell ile onaylad nermelerdir. ki tip
nazariye vardr: a) Delillerin nclleri, kesin (yakniyyt) ise nerme,
nazar nermedir.
b) Delillerin nclleri kesin deilse zan
nermesidir. r.: "Bir genin i alar toplam, iki dik gene eittir"
nermesi nazardir, Bu nermenin ispatnda kullanlan ncllerin hepsi
kesin olduundan bu nerme de kesin bir nermedir (kaziye-i
yakniyye) Buna karlk gece karanlkta dolaan bir ahs hakknda
"Bu adam hrszdr, zira gece karanlkta dolayor, byle karanlkta
dolaan birisi hrszdr." denildiinde akl, o ahsn hrsz olduunu
kabul ederse de, nemli bir ii olan baka birisi de olabileceini kabul
eder. Bu nermede kabul edilen delil bir zandr. nerme de bir zan
nermesidir.
Nekre: belirsiz
Nida: Birisine seslenmedir. Seslenmek, "hey, ey, Ahmet!" demek bir nevi
soru yneltme olarak deerlendirilmi ve bundan dolay nidalar nayi taleb" eitlerinden saylmtr.
Nisbet: Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda
kurulmu bir ilikidir . Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir."
cmlesinde zne olan "Mehmet"le "ktip" sfat arasnda bir iliki
kurulmutur. Bu ilikiye "nisbet" ad verilir. cmlede kurulan bu
iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya uygun olabiliyor, ya da uygun
olamyorsa sylenen sz bir haberdir. Byle bir cmleye de "haber
cmlesi" denir. Mesel "retmen okuldadr" cmlesi bir haberdir. Bu
cmlenin kurduu ilikinin d dnyada, harite uygulanabilecei bir
olgu vardr. Bu cmle belirli artlarda kullanldnda retmen
gerekten okulda ise bu sz nesneler dnyasndaki bir olguya
uygundur, retmen okulda deil ise uygun deildir. Bu belirleme
anlamsz grlebilir. Aslnda cmle tiplerinin iki temel snf bu
tespitle biri birinden ayrlr: Haber cmlesi, nesneye uygun den
veya dmeyen cmledir. Eer cmlenin ortaya koyduu ilikinin d
dnyada bir karl, nisbeti yoksa byle cmlelere dilek cmlesi
yahut ina cmlesi (cmle-i inaiyye) denir. na cmleleri, dilek
kipindeki fiillerle kurulan cmlelerdir. "Gelseydi" ve "Gelsin"
yklemleri d dnyadaki bir olguyu deil, syleyenin istek ve
dileklerini dile getirir. Gnmzde hal kullanlmakta olan "haber
kipleri" ve "dilek kipleri" ayrm "nisbet" ilkesine (prensip) gre
yaplmtr. Haber kipleri bazen dilek kipi olarak kullanlr. Evini satan
bir adam sattktan sonra bu sat hikye ederken "Sattm" dediinde
fiil, haber kipinde kullanlmtr. Fakat evi satma annda satma isteini
ortaya koyup "Sattm!" dediinde bir akd, bir istek sz konusudur,
dolaysyla bu kullanmda fiil, dilek kipindedir. "Sattm!" sznn d
dnyada bir karl vardr ancak bu karlk, bu szden sonra ortaya
kmtr, ondan nce yoktur. Szn iki esi arasnda kurulan ilikinin
d dnyada bir karl varsa o sze "doru" (sadk), bir karl
yoksa "yanl" (kzib) denir. Bundan dolay haber, doru ve yanl
olabilen sz diye tanmlanr. Bir haber cmlesi ortaya koyan verici
(syleyen, yazan), bu haberin d dnyada karlnn bulunup
bulunmad konusunda bir tavr belirler ve bunu cmlesine yanstr:

Verdii mesaj ona gre ya vuku bulmu bir olgudur, ya da vuku

bulmam bir olgudur. Verici, bu seeneklerden birisini akl yoluyla
tercih ederse bir "zan nermesi" (kaziye-i zanniyye" ortaya koyar.
Byle bir durumda verici, baz ipularna dayanarak bir seenei tercih
etmi ama dier seenei btnyle reddetmemitir. Bundan dolay,
zan nermeleri, nazar nermelerdir ancak delilleri kesin
olmadndan kesin nermelerden saylmazlar.
Buna karlk
seeneklerden birisini kabul etmeyerek dier seenei kesin olarak
ifade ederse " Kesin nerme" (kaziye-i yakniyye) ortaya koyar.
Kesin nermeler, ya nazardir, ya da delile ihtiya gstermeden, sa
duyuyla kavranan apak nermelerdir. Bundan dolay a) Nazar
nermeler (kaziye-i nazariyye) b) Apak nermeler (kaziye-i
Bedihiyye) olmak zere ikiye ayrlr.
Rekket: "Selset"in zdddr. Szn gevek bir dizilite olmas, cmle
unsurlarnn yerli yerinde olmamasdr.
Sdk kelm: bkz. doru sz.
Safsata: Vehmiyytn bir trdr. Konumac kuruntu nermelerini bunlara
inand iin kullanyorsa bu tip delillere "safsata" denir. Safsata
katmerli cahillik "cehl-i mrekkeb" sayldndan konumacnn ondan
saknmas gerekir.
Sebebiyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Hakik ve mecaz
manlardan birinin dierinin sebebi olmasdr. Sonucu syleyerek
sebebi kasdetme, sebebi syleyerek sonucu kasdetme "sebebiyet"
alkasna dayanr. "Bereket yayor." sznde "bereket" sonu,
"yamur" ise sebeptir. Burada "sonu"la "sebep" ifade edilmitir. "Bir
muharrir yazlaryla geinir." szndeki "yaz" ile yazlardan elde
edilen "para" arasnda bir sebep-sonu ilikisi vardr. Burada sonu,
sebep sylenerek ifade edilmitir.
Selset: Szn kolay sylenir ve akc olmasdr. "Kelmn lisan zre
suhlet ile cereyan ediidir." CEVDET PAA.
Sezgilere bal nermeler (hadsiyyt): Baz gzlemlere dayanan, sezgi ile
birden kavranan nermelerdir. Zihin onlar gizli bir kyasla ve
kesinlikle kavrar. rn.: "Ay n Gne'ten alr." nermesi sezgilere
bal bir nermedir.
Sfat: bkz. tavsif.
Siga-i ihbriye: Bildirme kipi (indicatif).
Siga-i iltizmiyye: istek kipi (optatif-subjonctif).
Siga-i iniyye: dilek kipleri(subjonctif).
Siga-i rabtiyye: ula, ba-fiil (grondif).
Siga-i artiyye: art kipi. "Gelirse sylerim."
ahitlere bal nermeler (mtevatirt) : Hepsinin yalan sylemesi
mmkn olmayan ok saydaki insann ahitliine dayanlarak doru
kabul edilen nermelerdir. rn.: stanbul ve badat' grmeden mevcut
olduklarn tasdik etme gibi.
ibh-i temsl: Benzerimsi. Yar benzeyi ilikisidir. "Cihet-i camia"
ilikisi trlerindendir. Beyaz ve sar aslnda ayr, mukabil renklerdir,
bununla birlikte aralarnda "temsl"e benzer bir iliki vardr. Ay ve
Gne arasndaki benzerlik, Zhre ve Mteri gezegenleri arasndaki
benzerlikten daha zayf bir benzerliktir. Bundan dolay Ay ve Gne
benzer varlklar deil, benzerimsi varlklardr. amzda Anlam

ilikilerinde bu olgu "benzerlik ilikisi" olarak tanmlanr.

iir: iir tarzn seen Konumacnn amac, sz kuvvetiyle alcy
isteklendirmek yahut nefret ettirmektir. Bu amaca ulamak iin hatip
hayl nermeler (muhayyelt) kullanr. "arap, akc bir yakut, bal
iren bir kusmuktur." sz gibi. Bu tarz nermelere mantklar
manzum da olsa mensur da olsa "iir" adn verir. Dilciler ise sadece
vezinli ve kafiyeli sze "iir" der; hayl nermelere dayanan ama
vezinli ve kafiyeli olmayan szlere de nesir adn verirler. Byle hayl
nermelerden oluan nesirlerde genellikle seci ve cinas gibi edeb
sanatlar kullanlr. iir, ma'kulttan deildir, menklattandr.(Namk
Kemal)
Tahsis: Cins ismi belirsiz bir isimle tamlama yaparsa "tahsis" adn alr :
"Bir bakann mdr" sznde "mdr", "nekre-i muhassasa" yani
tahsis edilmi bir belirsizdir. Sfatn kullanmnda ama bazen sadece
"tahsis"tir, yani ayrdetmedir. "Byk anta", "Kitap Ahmet Efendi"
szlerinde sfatn amac zneyi ayn ad tayan dierlerinden
ayrmaktr.
Ta'kd-i lfz: Cmlenin elerinin sentaks ynnden yerli yerinde
olmamasndan doan anlatm bozukluudur. "Fenn-i nahv" terimidir.
Ta'kd-i ma'nev: Bazen syleyenin mecz bir anlam verdii bir cmleye
dinleyenler mecz bir anlam veremez. Kastedilen mecaz anlamn
aktaramayan bu cmlerde "ta'kd-i ma'nev" denilen anlatm kusuru
vardr. "ilm-i beyan" terimidir.
Taleb-i tasavvur: Yklem dndakileri anlama sorusu. bkz. istifham.
Taleb-i tasdk: Yklemi anlama sorusu. bkz. istifham.
Taleb: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir: Dinleyici
konuucunun verecei haberi biliyor, ancak onu tereddtle karlyorsa
bu hale "taleb" denir. Bkz. mtekellim.
Tatvl: Edib, sz "ibare-i mtearefe"den daha fazla szle sylerse ve bu
fazlaln anlama katks varsa "itnb" adn alr ve ediplerce baarl
bir anlatm saylr. Eer ilve edilen szler faydaszsa "tatvl" adn
alr ve ediplerce baarsz bir ifade saylr.
Tavsif: znenin tavsifi yani bir sfatla nitelenmesi: 1) Ama bazen sadece
"tahsis"tir, yani ayrdetmedir. "Byk anta", "Kitap Ahmet Efendi"
szlerinde sfatn amac zneyi ayn ad tayan dierlerinden
ayrmaktr. 2) Ama bazen anlam aklamaktr: "Genilik, uzunluk ve
ykseklie sahip olan cisim" 3) Ama bazen zneyi yceltme yahut
kmsemedir: " Akll adam", "Zavall yolcu". Sfatlar iki tre ayrlr:
1) Nesneyle ilgili sfatlar (vasf- zt): "cahil adam" sznde cahillik,
znenin bir niteliidir. sfat fiiller de bu guruptandr: Yazlan mektup",
"den ocuk" 2) Sebebe bal sfatlar. Bunlar nesnenin kendi sfat
deildir, itibr sfatlardr. Bunlar da iki snfa ayrlrlar: a) Bir nesneyi,
parasnn niteliiyle niteleme: "kuyruu kesik kpek", "sa uzun
ocuk" gibi. b) Bir nesneyi alabilecei fiillerden birisiyle
vasflandrma: "bildiim ocuk", "grdm adam", "kitap verdiim
renci" sfat alan zneyi belirsiz klmak iin sfatn nne "bir"
belirsizlik edat getirilir: "bir gzel at" Sfat vurgulanmak istenirse
edat araya sokulur: "Gzel bir at".
Teaccp: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir.
Teaccp, birey hakknda hayret gstermektir. rn.: "Ne acayip adam"

sz gibi.
Tecrid: Vericinin yani konuann kendisini ikinci yahut nc ahs yerine
koyarak ona hitab etmesidir. r.: "Neden oldun bu kadar ye's ile nln
gnl, Yok mu lemde senin derdine dermn gnl". Bu, grnen hale
uymayan sz syleme (muktez-y zahirin hilfna ird- kelm
eylemek) adn alr .
Tefhm: bildirme
Tefsr: Bir nesneyi ifade eden iaretin nnde bulunan ve onu tefsr eden
szlerdir." Gelecek olan sadk bir dost yani Mehmet'tir." cmlesinde
"sadk bir dost" sz tefsrdir. "Apposition" ise gramatikal bala
kullanmadan yaplan bir aklama, bir yeni adlandrmadr.
Tekarn-i fi'l-hayl: Kelimelerin arm yaknl. "Cihet-i camia"
ilikisi trlerindendir. Bir kelimenin, hemen akla getirdii dier
kelimelerle ilikisidir. Mesel okul kelimesi, hatrmza hemen renci,
retmen, ders kelimelerini getirir. Okul kelimesiyle renci kelimesi
arasnda bir arm ilikisi vardr. amzda Anlam ilikilerinde bu
olgu "bitiiklik ilikisi" olarak tanmlanr.
Te'kd: pekitirme, kuvvetlendirme.
Te'kd-i lfz: ayn szn tekrarna denir.
Te'kd-i manev: sylenii baka, mns mterek olan kelime, sinonim.
Te'kd-l-medh bim ybh-z-zemm: Birini zemmeder surette
methetme.
Te'kd-z-zemm bim ybh-l-medh: birini medheder surette
zemmetme.
Temsl: "Benzeyi. Benzer ve e olan eylerin ilikisi. "Cihet-i camia"
ilikisi trlerindendir. Mesel Zhre ve Mteri gezegenleri arasnda
"temsl" vardr denir. amzda Anlam ilikilerinde bu olgu
"benzerlik ilikisi" olarak tanmlanr.
Temenn: Bir eyi arzu etmek ve gereklemesini istemektir. stenen eye
"mtemenn" denir. Bu, gerekleebilir yahut hayal birey olabilir.
"Temenn" ina-i taleb" eitlerindendir. Trkede "n'olurdu" ve
"olsa", "keki" kelimeleriyle ifade edilir. Temenn, gemi ve gelecek
zamanlarla ifade edilebilir. Temenn olarak gemi zaman iin
"rivyet-i fi'l-i iltizm" (yapaymm) ve hikye-i fi'l-i iltizam
(yapaydm) ve gelecek iin "fi'l-i iltizmi art" (gitsem) kullanlr.
"Fi'l-i iltizmi art" yleni artlarna bal olarak "temenn" yahut
"terecc" haline girer: "Ali gelse de u dnde bulunsa." bir
temennidir. "Vapur gelse de Ali dne yetise" denilirse "terecc"
olur.
Tenfr-i hurf: Kelimede telffuzu gletiren seslerin okluundan
doan harf uyumazl, syleme gl, r.: "Perspektif", "isiz
gsz". Bu szleri ard arda doru olarak sylemek ok gtr.
Tenfr-i kelimat: Yan yana gelen kelimelerin ses ynnden biri biriyle
uymamasndan doan syleme gl. r.: "A a piti mi?"
Terecci: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. "Terecc"
ummak manasnadr, Trkede "umarm ki", "ola ki", ayet ki"
szleriyle ifade edilir. rn.: "Umarm ki bu hasta iyileir." denir. Ayn
anlamda "inallah sz de kullanlr. Gereklemesi muhakkak olan
ey iin "Terecc" kullanlmaz. " nallah bu sabah gne doar."
denmez. Olmas beklenen ey, korkulan bir ey ise "ifak" adn alr.

rn.: "Korkarm ki bu hasta lr." demek gibi. Terecc ve ifak, "iny ka"dir ve gelecekle ilgilidir, buna karlk temenn, "ina-yi
taleb"dir ve gemi ve gelecek iin kullanlabilir. Temenn olarak
gemi zaman iin "rivyet-i fi'l-i iltizm (yapaymm) ve hikye-i
fi'l-i iltizam (yapaydm) ve gelecek iin "fi'l-i iltizmi art" (gitsem)
kullanlr. "Fi'l-i iltizmi art" yleni artlarna bal olarak
"temenn" yahut "terecc" haline girer: "Ali gelse de u dnde
bulunsa." bir temennidir. "Vapur gelse de Ali dne yetise" denilirse
"terecc" olur.
Terkb: Sz beklerine terkip denilir. Terkipler, noksan terkipler (terkb-i
nks) ve tam terkipler (terkb-i tam) olarak iki ksma ayrlr. sim ve
sfat tamlamalar gibi hkm bildirmeyen sz paracklar noksan
terkiptir. Tam terkipler kelm adn alr, bunlara cmle de denir, tam
bir hkm bildirirler. Kelm ile cmle arasnda bir fark vardr: Her
kelm bir cmledir, ancak her cmle bir kelm deildir. Bunun manas
udur: Bir cmle anlatlmak isteneni tam olarak anlatyorsa o hem
cmle hem kelamdr; bir cmle "ki"li cmlelerin ilk yarsnda olduu
gibi bir kelamn ilk yarsn tekil ediyorsa sadece cmledir. (Belgatte
bugn cmlecik diye bildiimiz unsurlar cmle adn alyordu. Terimin
bugnk anlam ile rtmediini gz nnde bulundurmak gerekir.)
mesel "Adalet gzeldir." terkbi hem kelm hem cmledir. Fakat "O
kadar dm ki elim kalem tutmuyor." terkbi iki cmle ieren bir
kelmdr. Zarf cmlecikleri de (cmle-i haliye) kelm saylmaz.
Tebh: Bir eyin ok belirgin olan bir vasfyla dier bir eyin ortak ve
benzer bir vasfn karlatrmaktr. "Mehmet aslan gibi kuvvetlidir."
tebhinde "aslan"n ok belirgin olan vasf "kuvvet"tir. Bu
benzetmeyle Mehmet'in "kuvvet" vasfnn aslann kuvvet vasfyla ortak
ve benzer olduu iddia edilmektedir. Karlatrlan iki eye tebhin
taraflar "tarafeyn" denilir. Aslan ve Mehmet, yukardaki tebihin
taraflardr. Bunlardan birincisine kendisine benzetilen (mebbehn
bih) ikincisine benzetilen (mebbeh) denir. Kuvvet, aslann bilinen ve
belirgin bir vasfdr. Mehmet kuvvette aslandan daha zayftr. Tebihte
vasf daha belirgin olan "kendisine benzetilen" olarak, daha zayf olan
"benzetilen" olarak kullanlr. Tebihin taraflarnda ortak olan vasfa
benzetme yn "vechi ebeh, vech-i tebh" denir. Tebihte benzetme
ilgisini kuran edata, benzetme edat (edat- tebh) denir. "Gibi, sanki,
gy...Trkede kullanlan balca benzetme edatlardr. (Tablo)
Tebhte tebhin iki tarafnn da bulunmas arttr; birisi gizlenirse
"istire" olur. Ancak nceden verilen bir ipucuna (karine)ye dayanarak
bir taraf kaldrlrsa (hazf) sylenmi gibi kabul edileceinden yine
tebh saylr: "-Mehmet nasl? -Aslan gibi." diyaloundaki ikinci
cmle
"Mehmet aslan gibidir." demek olduu iin tebh saylr,
istiare saylmaz. Benzetme yn zikr edilirse yani sylenirse bu tebhe
"tebh-i mufassal" denir; sylenmezse "tebh-i mcmel" adn alr.
Sylenmemesinin yarar, mbalal bir ifade yaratmasdr. Mesel
"Mehmet aslan gibidir." cmlesi, "Mehmet, aslan gibi kuvvetlidir."
cmlesinden daha mbalaldr. "Tebh-i mcmel" in benzetme yn
yukardaki rnekte olduu gibi, bazen ok ak olarak bellidir ve onu
derhal herkes anlar. "Mehmet aslan gibidir." denildiinde benzetme
ynnn "kuvvet" olduu kolayca anlalr. Bazen benzetme yn

gizlidir, onu ancak kltrl olanlar anlar: "Kld meftn nigehin dilleri
Harut misl/ Etmeden gamzelerin fitneye gz henz." beytinde
Harut'un by ve sihir yapan bir melek olduu bilinirse benzetme
ynnn "bylemek" olduu anlalr. "Gamzelerin henz ortal
kartrmadan baklarn gnlleri Harut gibi byleyerek kendisine
balad." Tebh-i mcmeli oluturan tebihin taraflarndan birisinde
benzetme ynn gsteren bir vasf ifade edilir: "Akbet gnlm esr
ettin o gslarla sen/ Hey ne cdsun ki te baladn mlarla sen"
beytinde sevgilinin ate gibi olan gnl salaryla kendisine balamas,
cadnn olaan st iler yapmasyla mukayese edilmitir. Dolaysyla
"olaan st iler yapma" benzetme yndr ve bu yn, "ate gibi olan
gnl salarla balamak" vasf ile ifade edilmitir. Bu beyitte"Cad
nasl salarla atei balayabiliyorsa sen de gzel salarnla ate gibi
olan gnlm baladn" denilmek istenmektedir. Tebihin taraflar,
benzetme yn itibariyle eit halde ise "Tebh" ve "Tesv" adn
alr: "Bilmez oldum skiy derd-i firk- yr ile/ Mey midir bu y
sirik-i em-i girynm mdr" beytinde benzetme yn "krmzlk"tr.
Bu benzetmede kendisine benzetilen ile benzetilenin "krmzlK'
birbirine eit klnmtr. "Ne byksn ki kann kurtaryor
tevhdi/Bedr'in arslanlar ancak, bu kadar anl idi" msranda da
anakkale ehitlerinin an ile Bedir sava ehitlerinin an eit
klndndan "tebh" sanat vardr. Tebihte normal olarak benzetme
yn itibaryle zayf olan kuvvetli olana, mehur olmayan, mehur
olana benzetilir: Kuvvet ynnden insann arslana benzetilmesinde
olduu gibi. Bazen, mbalaa iin kuvvetli olan zayf olana benzetilir;
yeni bir iddia ortaya atlr. Buna "Tebh-i maklb" denir. Mesel
"Anber-mz eser nesm-i sab/ Acab yr kkln m tarar" beytinde
anber kokusu, sevgilinin salarnn kokusuna benzetilmitir. Tebihin
taraflarnn benzetme yn ile ilgisi, ya tahkikdir, ya da hayldir.
Yani benzerlik ya gzlemlenebilir bir benzerliktir ya da hayl edilmi,
"te'vl" edilmi bir benzerliktir. Bir kahramann arslana benzerlii
gzlemlenebilir bir benzerliktir. Buna karlk kn bahtnn siyahl
sevgilinin sann sihahlana benzetildiinde, benzerlik hayldir.
Benzetme yn, bazen tektir: Yz krmzlkta gle benzetildiinde
benzetme yn sadece "krmzlk"tr. Benzetme yn bazen birden
fazladr: Bir insan yz gzelliinden ve hretinden dolay gnee
benzetildiinde benzetme yn ikidir.
Tetabu'- izfat: Zincirleme isim tamlamas. ten fazla ismin zincirleme
bir tamlama haline getirilmesi. r.:" Ahmet'in konann kapsnn
kilidi." Bu tr syleyiler feshate uygun deildir.
Tetmm: tnb trlerindendir. Bazen anlatmak istediimizi belirgin hale
getirmek ve kuvvetlendirmek iin ifadeye ilk bakta gereksiz olan
szler ilve edilir: "Gzmle grdm." cmlesinde "gzmle" ilvesi
fazladr ama, konuann olup biteni ispatlama gayretini gzel bir
ekilde dile getirmektedir. Bu ekilde dil normlarna gre gereksiz
saylan bir fazlalkla ifadeyi zenginletirmeye "tetmm" ad verilir.
Tezad ve ibh-i tezad: "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir. Beyaz ve
Siyah kelimeleri arasnda tezat vardr. Bu ztlk birisi sylenince
dierini hatrlamamz salar. Yer ve Gk kelimeleri arasnda ise
tezada benzer bir iliki sz konusudur, bu ilikiye tezatms "ibh-i

tezad" ad verilir.
Tezyf: Yan anlam. (connotation). "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir.
Birisinin akla gelmesiyle dierinin de akla gelmesi olgusuna tezyf
denir. Aznlk deyince ounluun dnlmesi, gece deyince
gndzn hatrlanmas birer tezyftr.
Tezyl: tnb trlerindendir. Bazen bir cmleye onun anlamn genel bir
hkm olarak tekrarlayan bir cmle ilve edilir: "Onlar bellarn
buldular. nsan ettiinin cezasn eker." Bu tr itnba "tezyl" denir.
Turk- ifde: fdenin yolu vardr: Bir sz, hedeflenen bir anlama gre
ya tam, ya noksan, ya da fazla olur. te bunlardan eit ifde doar:
Msvat, icz ve itnb. Mecaz, Tebh, stiare, Kinaye gibi sanatlar da
birer yoludur.
Ulm- mtearefe (Aksiyom) : Akln doruluunu ispat edilmeksizin
kolayca kabul ettii nermelerdir. Bu nermeler, apaktr, aklmz
onlar pheye dmeden, dorudan doruya kabul eder; zorunludurlar,
bunlarn aksini iddia etmek mmkn deildir; bu rasyonel bir
zorunluluktur; apirioridirler, doruluklar deneye ba vurulmadan
kabul edilir; yani deneyden ncedir; geneldirler, btn okluklara
uygulanabilirler. Btn aksiyomlarn dayand temel aksiyom "Bir ey
hem var hem yok olamaz." aksiyomudur. Bu temel aksiyomdan u be
genel aksiyom kar: Birey var ise vardr. yok ise yoktur, var ise yok
olamaz, yok ise var olamaz, Bir ey ya vardr ya yoktur." Evveliyat
adn alan asl nermeler bunlardr. Matematik ve geometri ulm-
mtearefe denilen bu nazar nermelere dayanr.
Umm: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik
anlam ile mecaz anlamndan birisinin dierinden daha umum
olmasdr. Mesel, "hayvan" denilip "at" kasdedildiinde daha genel
olan "cins" ile "tr" anlatlm olur. Ancak, bir cins isim bir zel isim
olarak kullanldnda yani bir "ferd" iin kullanldnda "hakikat"
olur. Mesel "Bir hayvan grdm." cmlesinde "hayvan" kelimesi,
hayvan fertlerinden birisi yani "hayvan" kmesinin bir eleman iin
kullanldndan hakik anlamnda kullanlm olur; dolaysyla mecaz-
mrsel olmaz. (Prof. Dr. Kaya Bilgegil, "Umm" alkasn anlatrken
bu alakayla kurulmu mecaz- mrsel iin u rnei vermektedir:
"Atn iddetle den arabacya, 'hayvana yazktr, vurma!' derseniz,
hayvan sz ile "at" kasdetmi olursunuz." Burada "hayvan" kelimesi,
hayvan fertlerinden birisi yani "hayvan" kmesinin bir eleman iin
kullanldndan hakik anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla bu rnek
Cevdet Paa'nn yapt tanma nazaran yanltr.)
slb- kelm: sz slbu vardr: Sz syleme "tekellm", hitap
"Hitab", nc ahs "gaybet". Yani zne ya birinci, ya ikinci, ya
nc ahstr. Bunlarn her biri birer slptur. Bir slpta
konuurken dier slba gemeye "iltifat" ad verilir.
Vecize nermeler (makblt): Drdnc derecede delil saylr. Byk
kiiler ve hrmet edilen peygamberlere isnat edilen nermelerdir.
Vehmiyyt: Kuruntu nermelerini delil olarak kullanmaktr. ncllerinin
tm veya bazs "mevhumat" olan delillere vehmiyyat denir.
Konumac kuruntu nermelerini bunlara inand iin kullanyorsa bu
tip delillere "safsata" denir. Eer konumac kuruntu nermelerini
sadece muhatabn yanltmak iin kullanyorsa bu tip delillere

"mugalta" denir. Gelenbev'ye gre ise mugalata, "safsatann delil

olarak kullanlmasyla elde edilen bilgi"dir. Mesel bir at resmi iin
yle denildiini dnelim: "Bu bir attr. Her at kiner. yleyse bu da
kiner." Bu tip bir delillendirme "vehmiyyt"tr.
Yakniyyt: Kesin nermeler. Bkz.: Kesin nermeler. Birinci derecede delil
saylr. (Baz nazar nermeler, mehur nermeler (mehrt), Vecize
nermeler (makblt), kabul gren nermeler msellemt, hayal
nermeler (muhayyelt), kuruntu nermeleri (vehmiyyt) olarak be
blme ayrlr. Gelenbev'ye gre ise yedi snfa ayrlr. Bunlar : 1)
Yakniyyt, 2) mehrt, 3) Msellemt, 4) Makblt, 5)
Maznnt, 6) muhayyelt, 7) Mevhmt veya Vehmiyyt'tr.)
Yanl sz: Haber cmleleri ya doru ya yanl olur. Yanl haber
cmlelerine "yanl sz" (kzib) denir.
Za'f- te'lif: Szn Trkenin kurallarna ve yazarlar arasnda kabul grm
geleneklere uygun olmamasdr. "Fenn-i nahv" terimidir.
Zan nermesi: Bir haber cmlesi ortaya koyan verici (syleyen, yazan), bu
haberin d dnyada karlnn bulunup bulunmad konusunda bir
tavr belirler ve bunu cmlesine yanstr: Verdii mesaj ona gre ya
vuku bulmu bir olgudur, ya da vuku bulmam bir olgudur. Verici, bu
seeneklerden birisini akl yoluyla tercih ederse bir "zan nermesi"
(kaziye-i zanniyye" ortaya koyar. Byle bir durumda verici, baz
ipularna dayanarak bir seenei tercih etmi ama dier seenei
btnyle reddetmemitir. Bundan dolay, zan nermeleri, nazar
nermelerdir ancak delilleri kesin olmadndan kesin nermelerden
saylmazlar.
Zem: "ina-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. rn.: "Ne
irkin"