Copyright 2002 Sage Publications

London, Thousand Oaks, CA and New Delhi

Journal of Theoretical Politics 14(1): 9-35

0951-6928[2002/01]14:1; 9-35; 020391

PARTIT KUNDR SISTEMIT

Rivlersim konceptual

Autori: Giovanni Capoccia

Shqiproi: Bardh Lipa

Abstrakti
Ndonse kan kaluar shum vite q nga paraqitja e termit kundr-sistem n fjalorin e politikave
krahasuese, ky term ende vazhdon t mbetet nj nga m t prdorurit pr t prshkruar nj parti
apo nj grup q karakterizohet nga prdorimi i nj mnyre radikale e t brit opozit. Sidoqoft,
ky term sht prdorur gjithnj n nj mnyr t veant, gj q e bn kt term t paprshtatshm
pr hulumtim krahasues. Origjina e ktij koncepti buron nga shkrimet e Sartorit pr sistemet
partiake n vitet e gjashtdhjeta dhe t shtatdhjeta, ku kryesisht i referohej partive totalitare t
periudhave ndrmjet lufts, dhe t pas lufts. Sidoqoft, q nga zanafilla, koncepti i partis kundr
sistemit nuk sht prdorur vetm n analizimin e sistemeve partiake, por po ashtu edhe n
kontekstin e studimeve empirike t aspekteve t ndryshme t jets s regjimeve demokratike, pr
te treguar sfidat e stabilitetit te tije, legjitimitetin, apo, m von, konsolidimin e tije. Ky artikull
rindrton konceptin kundr-sistemit duke ekstraktuar referencat e ndryshme empirike n teorin
e sistemit t partis, dhe n analizat empirike t demokracis, dhe propozon nj tipologji m t
filtruar t partive kundr-sistemit.

FJALT KYE: partit kundr-sistemit, analiza konceptuale, demokracia, sistemet partiake.

Falenderoj Stefano Bartolini, Ingrid van Biezen, Matthijs Bogaards, Richard Breen, Beppe Di Palma, Simon Hug,
Peter Mair, Philippe Schmitter, e po ashtu edhe editorin e Journal of Theoretical Politics dhe tre lexues anonim
pr komentet dhe sugjerimet e tyre t dobishme pr verzionet e mparshme t ktij artikulli.

Hyrje
Ky artikull tenton t qartsoj konceptin e partis kundr-sistemit, dhe ti adresohet pyetjes se a
mund dhe si mund t prdoret ky koncept n dobi t analizs krahasuese t sistemeve partiake dhe
regjimeve demokratike. Ndonse koncepti nga vet natyra e tije, nuk jep mundsi t bhet
operacionalizimi i tije, un jam i mendimit se dobia e tije sht e dukshme. Kategoria kundrsistemit do analizohet n dritn e rregullave logjike pr formimin dhe rindrtimin konceptual, me
qellim q t qartsohet kuptimi dhe saktsia e tije, dhe n t njjtn koh duke e rritur shkallen e
aplikimit t tije brenda analizave krahasuese. (Sartori, 1970a, 1984a, 1991; Sartori et al., 1975;
Collier and Mahon, 1993). Kundr-sistemi, n fakt, sht nj koncept q ka vuajtur nga nj
tendosje e konsiderueshme (Sartori, 1970a), jo me pak pr shkak t aplikimit t padallueshm
prgjat dy fushave t ndryshme t analizs: studimi i sistemeve partiake n njrn an, dhe analiza
empirike e nj aspekti m t gjer t jets s regjimeve demokratike n ann tjetr. Un do
argumentoj se koncepti kundr-sistemit kur aplikohet n parti i referohet realiteteve t pjesshme,
n qoft se jo krejtsisht t ndryshme n t dyja fushat. N analizimin e sistemit partiak, koncepti
v theksin te dallimet ideologjike ndrmjet nj apo m shum partive nga t tjerat n sistem, ndrsa
n analizn m t prgjithsuar t regjimeve demokratike, i referohet n radh t par karakterit t
brendshm ideologjik t nj partie.1

Koncepti i nj partie kundr-sistemit sht nj element thelbsor i teoris se Sartorit pr sistemet

partiake (Sartori, 1966, 1970b, 1976, 1982; shihni po ashtu Sartori, 1997:67). N prshtypjen e
par, qartsimi i konceptit t kundr-sistemit i dhn nga Sartori, prfshinte po ashtu elementin
objektiv t karakterit ideologjik t nj partie. Sidoqoft, n kontekstin e teoris s Sartorit, atributi
i qartsimit t kundr-sistemit sht relativ, duke pasur parasysh dallimet ideologjike ndrmjet nj
apo m shum partive dhe partive t tjera t sistemit. Prandaj, n teorin e sistemit t partis,
dimensioni i krahasimit t partis kundr-sistemit prben distancn ideologjike t nj partie nga
t tjerat n kuptimin e respektimit t shtjeve t rndsis kye pr regjimin n t cilat kto parti
1

Analiza prqendrohet n konceptin e kundr-sistemit n sistemet demokratike, edhe pse koncepti n vetvete, do
t mund t aplikohej n t gjitha regjimet (Sartori, 1982; shih po ashtu, p.sh. Saich, 1990; Leis, 1997). Pr m
tepr, prderisa n teorin e sistemit partiak atributi domosdoshmrisht i referohet nj partie, n analizat me t
gjra t demokracis mund t prfshij aktor jo-partiak. N respekt t ksaj t fundit, referimi q u bhet partive
n kt tekst sht pr hir t thjeshtsis.

veprojn. Sidoqoft, n literatur, tipari i kundr-sistemit shpesh i sht caktuar nj partie (apo
grupi) mbi bazn ekskluzive t prmbajtjes objektive t ideologjis s saj, pa ju referuar as
distancs s saj nga partit e tjera n sistem, apo ndikimit t mekaniks t atij sistemi partiak n
t cilin prezenca e nj partie t till ka shume t ngjar q mund t tendoset. N raste t tilla, nj
parti kundr-sistemit shihet shpejt si nj krcenim pr at regjim, dhe shpesh si krcnim pr
vet demokracin (p.sh. Nettl, 1968: 571).
Prandaj n kt artikull shtjelloj nj rindrtim konceptual t ndar nga kundr-sistemi n teorin
e sistemit partiak dhe n teorin empirike demokratike, duke nxjerr dy kuptime t ndryshme e po
ashtu dhe referencat empirike q jan t prfshira. Duke analizuar literaturn e konceptit (Sartori,
1948a: 48), e q origjinn e ka n punn e Sartorit pr sistemit partiake, dhe n prdorimin e
vazhdueshm nga autoret e tjer, bj dallimin ndrmjet kundr-sistemit relativisht, i cili sht
relevant pr analizn e sistemeve partiake, dhe kundr-sistemit ideologjikisht, q sht relevant
pr analizn empirike t demokracive, qoft nse prfshin analizn e legjitimitetit demokratik,
stabilitetit, konsolidimit apo ka do qoft tjetr. sht e rndsishme t theksohet se, kur aplikohen
n parti, kto dy forma t kundr-sistemit duhet t mos jen t pranishme n t njjtn koh, dhe
kjo sht dika q ka rendsi t madhe pr studimet krahasimtare n kt fush. N fakt, edhe pse
kombinimi i kuptimeve ishte karakteristik e partive totalitare e viteve t njzeta dhe tridhjeta,
zbehja e ideologjive kundr-demokratike n botn bashkkohore ka ndikuar apo thn m mire ka
krijuar nj ndarje m t mbreht ndrmjet ktyre t dyjave. Si do tregohet m posht, pr arsyet
e prmendura me lart, ky dallim sht i rndsis s veant pr analizn e partive ekstremiste
bashkkohore.

Rindrtimi konceptual i Kundr-sistemit:

Vzhgime t prgjithshme
Termi parti kundr-sistemit sht shfaqur n literaturn moderne t shkencs politike n fillim
t viteve t gjashtdhjeta.2 Mandej ishte prdorur, n t njjtn koh sikur edhe emrtimet e tjera
analoge3, q ti referohej nj lloji t veant t partive (n radh t par fashiste, naziste dhe
komuniste) t cilat, sipas frazs s Daalderit (1966b:64), morn pjes pr t shkatrruar, dhe
kshtu duke shkaktuar dshtimin e disa demokracive Evropiane gjat periudhs ndrmjet lufts
dhe duke rrezikuar t tjera madje edhe pas viteve t lufts. Ndrsa tash s fundi, me evoluimin
politik t demokracive perndimore, dhe me prhapjen e regjimeve demokratike n boten jo
perndimore, ne kemi qen dshmitar t shtimit t emrtimeve kundr n literatur4, dhe, n t
njjtn koh, t nj tendosje t konsiderueshme t konceptit t kundr-sistemit n vet partit5.
Thn m prgjithsisht, emrtimi kundr-sistem sht prdorur pr nj parti apo grup me ideale

Formulimi i par i konceptit mund t gjendet, me aq sa un di, n nj kapitull t Sartorit n nj vllim t edituar e
publikuar n vitin 1963 (Sartori, 1963). Sidoqoft, prdorimi i par si vegl pr analiz krahasuese daton n vitin
1966, dhe mund t gjindet n nj ese pr sistemet e polarizuara shum partiake (Sartori, 1966). Si raporton Hans
Daalder (komunikim personal) termi mund t mos jet i shpikur nga Sartori, pasi q ai tashm kishte pasur
prdorim t gjer ndrmjet shkollareve (ku prfshihej Sartori) q merrnin pjes n takimet e projektit pr opozitat
krahasuese n fillim t viteve t gjashtdhjeta, ku t dalurat e ktyre takimeve me von u prmblodhn n nj
vllim t edituar nga R. A. Dahl (Dahl, 1966). Gjetja e shpiksit t emrtimit n do nivel ka rendsi t kufizuar. Ajo
qe tregon dshmia e Daalder-it sht se koncepti ishte prdorur n mnyr indiferente edhe n teorin e sistemit
partiak edhe n analizn empirike t demokracis.
3

Referenca ktu lidhet me konceptet e opozits s madhe strukturale, t prezantuar nga Dahl-I (1966), dhe t
opozits s parimit, e shpikur nga Krichheimer (1966a, b). Po ashtu koncepti i opozits s pabes (Linz, 1978),
s pari u prdor dhjetra vite m von, the i referohej n esence t njjtit realitet.
4

Schedler (1996: 292) radhit rreth pesmbdhjet emrtime t tilla t prdorura n literatur pr t shpjeguar
sjelljet e partive politike. Lista e tije nuk sht e lodhshme: pr shembull, dikush mund t shtonte partit kundrstrukturs (Deachter, 1987: 289), apo partit kundr sistemit partiak (Katz, 1996: 133).
5

Koncepti i partis kundr-sistemit ka treguar elasticitet edhe n lvizjen e t afrmeve te vjetr, dhe n
rezistencn ndaj sulmit t shum termave t rij analog t kohve t fundit t shpikur apo adaptuar pr ta
prshkruar nj form t caktuar t opozits radikale t nj grupi apo partie. Nj krkim i kompjuterizuar n disa
data baza (Internatioanl Political Science Abstracts, International Bibliography of Social Sciences, Sociological
Abstracts 1986-1999), n artikujt e shkencave politike t publikuar n 20-12 vitet e fundit, tregoi se emrtimi
kundr-sistem sht ende m shum i prdorur se termat sikur kundr-formimit apo kundr-parti ne nj
raport nj me tre dhe nj me pese. Shprehja e plot parti kundr-sistemit u prsrit gati n gjysmn e rasteve
n t cilat mbiemri ishte prdorur. Krkimi po ashtu tregoj se termat e opozits (s madhe) strukturore, opozita
e parimeve dhe opozita e pabes praktikisht jan zhdukur nga gjuha e analizs politike.

jo-demokratike (Daalder, 1966a, b; Budge and Herman, 1978; Von Beyme, 1985; Feraresi, 1988)6;
apo prkrahsit e t cilave u prfshin n sjellje jo t zakonshme, t jashtligjshme dhe t
dhunshme (Zimmer-mann, 1989); apo i cili sht m shum apo m pak i izoluar nga aktoret e
tjer politike (Pulzer, 1987; Bille, 1990)7. N t vrtet, aq i prhapur sht prdorimi i tije sa disa
autor kan vn n dyshim fuqin e tije analitike, duke paraplqyer t heqin dor nga koncepti n
prgjithsi si nga nj vler gati e paprfillshme p.sh. Pridham, 1987; Smith, 1987).

Megjithat, ka ende disa arsye pr t argumentuar se koncepti ende posedon nj fuqi t vlefshme
klasifikuese, dhe se braktisja e tije prfundimisht do na oj n nj varfrim t kuptueshmris son
pr realitetin politik. N analizn e sistemeve partiake, pr shembull, nj nga shpikjet kryesore t
qasjes s Sartorit ishte ofrimi i nj baze solide analitike nprmjet t cils mund ta bjm dallimin
ndrmjet rasteve t pluripartizmit t kufizuars dhe t moderuars dhe ndrmjet ekstremes
dhe t polarizuars, t cilat, deri ather, kan qen t prfshira me t tjerat, e t cilsuara thjesht
si sisteme shum-partiake. Mungesa apo prezenca e partive kundr-sistemit si nj tregues i
polarizimit ideologjik sht saktsisht nj nga tiparet prcaktuese t ktyre llojeve t ndryshme t
sistemeve partiake (Sartori, 1976; 132-4). Prandaj, heqja dor nga koncepti i partis kundrsistemit mund ta na detyroj neve t kthehemi prapa te mbshtetja n dallimet e prziera, t
paprpunuara dhe n thelb t pa dobishme ndrmjet sistemeve dy dhe shum partiake.

N analizn empirike t demokracis, termi kundr-sistem ka qen referenc e dukshme historike,

duke br dallimin ndrmjet atyre partive q kan luajtur lojn demokratike me qellim
shkatrrimin e vet demokracis. Nj krcenim i ngjashm pr demokracin mund t identifikohet

Prderisa kritikimi i aplikimit t emrtimit parti kundr-sistemit te ekstremistt e t majts dhe t djathts
(ndar nga rastet historike), Smithi mban qndrimin se partit dhe lvizjet separatiste paraqesin karakteristika
absolute t kundr-sistemit (Smith, 1987:62; shih po ashtu Montero, 1995). N parim karakteristikat e kundrsistemit ideologjik t definuara si n artikullin e tanishm mund t aplikohen te partit separatiste po ashtu. N
tekst, un prqendrohem n partit kundr-demokratike pr hir t thjeshtsis.
7

Trsis s atributeve biheviorale u referohen m s paku, ndoshta edhe pr shkak se n dekadat e fundit,
praktikisht te gjitha partit, madje edhe ato ekstreme, kan adaptuar mjete parlamentare (Smith, 1987).
Sidoqoft, karakteristikat biheviorale, shfaqen n disa analiza n t cilat koncepti kundr-sistem sht prdorur
(Muller et al., 1982; elzel, 1995; Oropeza, 1998). N ann tjetr, sht e rndsishme t theksohet se ndonjher
emrtimi ju ka referuar grupeve terroriste (Pollack and Gruegel, 1987), dhe madje edhe lvizjeve guerile
(Stavenhagen, 1991). Karakteristikat relative po ashtu jan prdorur n ann e kundrt, pr t mohuar drejtsin
e dobin emrtimit pr disa parti, duke pasur parasysh jo-izolimin e tyre (Pulzer, 1987:20).

edhe sot n disa nga partit dhe grupet m radikale t fundamentalistve Islamik, t cilat tashm
jan aktiv n disa regjime t reja demokratike. sht e qart se dallimet ndrmjet ktyre, dhe
partive t vjetra Evropiane, partive totalitare (Duverger, 1951) jan menjher t dukshme.
Sidoqoft, nj ngjashmri e rndsishme konsiston saktsisht me kundrshtimin q ata i bjn
demokracis pluraliste, e cila shihet si e paprshtatshme sipas referencave t tyre ideologjike. Kjo
rrethan nxjerr n pah faktin se emrtimi kundr-sistem, apo nj i ngjashm, prkon me nj
domosdoshmri fondamentale logjike n demokraci. Pr ta thjeshtzuar: pasi q sistemet
demokratike bazohen n institucionalizimin e mos pajtueshmris politike e q sht nj
komponent thelbsor i procesit politik (Ionescu and de Madariaga, 1968), ather mund t ket
n abstrakt, jo apriori, kufizim n shkalln e mos pajtueshmris q nj opozit mund t bj. Si
rezultat mund t ket nj parti apo grup q nuk pajtohet me parimet themelore apo institucionet e
vet demokracis (duke prfshir edhe vet t drejtn pr kundrshtim), dhe kshtu duke ngritur
n kmb nj opozit cilsore t ndryshme q i nevojitet nj emrtim tjetr (Tosi, 1966; Nettl,
1968).

Aplikimet ne analizn e sistemeve partiake:

Relativisht kundr-sistemit
N analizn q i bn sistemeve partiake, Sartori (1976) ofron dy definicione pr partin kundrsistemit, nj t gjer e nj t ngusht. Shpjegimi i gjer8 sht par si prfshirje e t gjitha
variacioneve t mundshme n kohen dhe hapsirn e sjelljeve t partive t tilla dhe elektoratit t
tyre, duke filluar nga tjetrsimi e deri t protesta (Sartori, 1976 132). Elemente t ndryshme t
prfshira n kt definicion si pik t prbashkt minimale kan delegjitimimin e ndikimit n
regjim nga propaganda dhe veprimet e partis. Definicioni i shkurt, ndryshe nga i gjeri,
prqendrohet n karakteristikat ideologjike t partis: nj parti q sht kundr-sistemit nuk do
ndryshonte (nse do kishte mundsin) qeverisjen, por vet sistemin e qeverisjes. Opozita e saj
sht... nj opozit e parimeve(Sartori, 1976:133). Edhe pse ktu duket se fokusi qndron n
karakterin ideologjik t partis, aspekti relativ i definicionit shpejt bhet i qart, kur Sartori
shtjellon poentn:

Thelbi i konceptit sht nxjerr jasht duke vn n pah se nj opozit kundr-sistemit bazohet
n nj sistem t besimit q nuk ndan vlerat e rendit politik brenda t cilit vepron. Sipas definicionit
strikt, ather, partit q jan kundr-sistemit prfaqsojn nj ideologji jo relevante- duke shfaqur
nj proces politik t konfrontuar me distance ideologjike maksimale.
Koncepti i Sartorit pr partit kundr-sistemit sht prandaj relativ n dy kuptime: s pari,
prfshin distancn ideologjike t nj partie nga t tjert s bashku me hapsirn politike (majtdjatht) pr gar elektorale; s dyti, i referohet ndikimit t delegjitimimit t veprimeve dhe
propagands s partis brenda regjimit n t cilin vepron. Le ti adresojm kto dy aspekte t
lidhura.
8

Pr m tepr jo t gjitha partit kundr-sistemit jan t tilla n t njejtin kuptim: Negacioni mbulon, apo mund t
mbuloj, nj gjatsi t madhe t sjelljeve t ndryshme, duke filluar nga tjetrsimi dhe deri t refuzimi total pr t
protestuar. Tani, tjetrsimi dhe protesta jan t ndryshme n lloje, dhe jo edhe aq n shkall Por prap, ndarja
nuk mund t aplikohet lehte n siprfaqen empirike, sepse elektorati i madh i mbulon t gjitha kto ndjenja, apo
sjellje. Votuesit mund t jen protestues, ndersa aktivistet e partis mund t jen t tjetrsuar; Sikundr,
udhheqja e partis mund t jet ideologjikisht e motivuar, ndrsa njerzve t thjesht, mund tu thjesht tu
mungoje buka.
Ky definicion prfshin te gjitha partit q refuzojn t protestojn (Sartori, 1976; 132-3).

Distanca ideologjike dhe vlerat bazike

Ajo q sht e rndsishme t dihet ktu sht se prmbajtja e ideologjis s partis nuk e bn at
parti kundr-sistemit; n vend t ksaj, e rndsishme sht kur nj prmbajtje e till konsiderohet
se sht n marrdhnie me vlerat themelore t regjimit brenda t cilit partia vepron. Vlera t tilla
fondamentale mund t prkojn me vlerat themelore demokratike (t do demokracie), sikur n
rastet n t cilat nj mekanizm i polarizuar ishte shkaktuar nga partit fashiste dhe komuniste,
apo mund t konsistoj me vlera dhe shtje q jan bazike pr nj regjim t caktuar demokratik
n nj periudh t caktuar, dhe t cilat prandaj jan t shprndara nga t gjitha partit tjera (prosistemit) relevante. T gjitha kto shtje jan aq t spikatura sa prbejn nj element t
rndsishm t hapsirs ideologjike pr garn elektorale (Sartori, 1976: 334-42). Si e till forca
shtytse e definicionit, n fakt, sht e dhn nga lidhja e ideologjis s nj partie me vlerat
fondamentale t nj regjimi specifik n t cilin vepron, m shum se sa nga prmbajtja objektive
e ideologjis s partis n vete, dhe objektet politike q i kundrshton.

Tabela 1. Tiparet e relatives s kundr-sistemit dhe pasojat n mekaniken e sistemit t partis

Tipare t nj partie relativisht kundr-sistemit

1. Lokacion t largt hapsinor t

elektoratit nga ai i partive fqinje

Pasojat sistemike

Ndarje t pabarabart t hapsirs

ndrmjet partive

2. Potencial t ult koalicioni

Shum polaritet

3. Taktika t fryra propaganduese/

Centifugalitet dhe rritje

delegjitimim t mesazheve

n polarizimin (proces)

Dy karakteristikat e distancs ideologjike nga partit e tjera dhe opozits me vlerat e regjimit t
caktuar jan refleksione t s njjtit realitet, atij t marrdhnieve t partis kundr-sistemit.
Lidhja logjike ndrmjet ktyre t dyjave sht se nj parti kundr-sistemit do kundrshtoj disa
vlera fondamentale t regjimit, e cila pr shkak t vet rndsis s saj, sht e shprndar edhe
nga partit e tjera dhe prbn nj bazament t rndsishm pr garn elektorale. Kjo e vendos

partin kundr-sistemit n nj heqje t hapsirs ideologjike me respekt pr t tjert, dhe kjo, n

kthim, e inkurajon partin q t ndjek koalicionin dhe strategjit propaganduese q kan efektin e
shtyrjes s sistemit t partis drejt nj mekanike t polarizuar.

Pasojat pr mekaniken e sistemit partiak

Karakteristikat kryesore t nj mekanike t polarizuar mund t prmblidhen si shum-polare, t

shkputura, dhe si gar centrifugale (Di Palma, 1977). Edhe pse shum faktor mund t prcaktojn
zhvillimin e ktyre karakteristikave sistemike, marrdhnia e tyre me atributet e nj partie kundrsistemit n veanti jan t prmbledhura n Tabeln 1. Kjo ndarje e trefisht sht, natyrisht,
analitike; n do sistem partiak t dhn, kto tri karakteristika mund t punojn s bashku, dhe te
dshmohen si prforcuese (Sartori, 1976: 140).

Karakteristika me e rndsishme e nj partie kundr-sistemit, sht e lidhur me hapsirn kohore

(Sani and Sartori, 1983; Sartori, 1984b). Ka shum t ngjar q kjo mund t ket pasoja kur vije
puna te formimi i koalicionit, duke rezultuar me nj potencial t ult t koalicionit, me
kundrshtimin radikal t partis kundr-sistemit pr shtje t rndsishme duke i shrbyer kshtu
izolimit t partis nga t tjert n sistem. Shum-polariteti nxjerr n pah nj karakteristik tjetr t
sistemeve partiake t polarizuara, m s paku me tri (majt-qendr-djatht) pole apo grumbull t
partive, dhe me nj mekanik q nuk sht e bazuar n gar ndrmjet dy koalicioneve (dypolariteti), por n nj qendr q qeveris kundr opozits bilaterale (Sartori, 1976). Midis faktorve
q promovojn garn elektorale centrifugale e q sht karakteristik e sistemeve t polarizuara
jan po ashtu edhe mesazhet delegjitimuese dhe taktikat e tejkaluara n kuptimin e premtimeve,
tipike pr propagandn politike t partive kundr-sistemit9. T prjashtuara nga koalicioni
qeveriss, dhe ideologjikisht t nnshtruara te regjimi n t cilin ato veprojn, partit kundrsistemit zhvillojn taktiken q potencialisht mund t rezultoj e frytshme, e q sht delegjtimimi
9

Nj faktor tjetr i rndsishm qe determinon nxitsit centrifugal n gar sht i dhn nga vet struktura e
gars e sistemeve t polarizuara, q sht (s paku) tre polar. Kjo do t thot s qendra metrike e sistemit sht e
zaptuar, gj q e bn garn centripetale t pashprblyeshme. Sidoqoft, partit qendrore prfitojn nga frika ndaj
ekstremistve, dhe prandaj e mbajn fuqin e tyre elektorale.

i sistemit (sulmimi i disa vlerave t elementare t tij nprmjet propagands s tyre), dhe duke
shtrembruar tregun politik. Kjo e fundit arrihet nprmjet t asaj q Sartori i referohet si politikat
e tejkaluara apo mbi-premtuese, praktika e opozits s paprgjegjshme (Sartori, 1976;13940), e cila vet dekurajon do tendenc centripetale. Thn shkurt, partit kundr-sistemit ndjejn
se mund t premtojn gjithka duke e ditur se ata asnjher nuk do t thirren pr ti realizuar
premtimet e tyre. Qasja e tyre delegjitimuese i shrben mbajtjes s nj gare centrifugale dhe kjo,
n kthim, rrit polarizimin e sistemit, q sht, distanca e prgjithshme ideologjike10. Taktika e
tejkalimit n kuptimin e premtimeve vepron n t njjtn mnyr, duke trhequr vota nga
zgjedhsit e partive pro-sistemit dhe kshtu duke boshatisur qendrn politike (Daalder, 1984: 99,
103).
Relativja e Kundr-sistemit
N kt faz, kuptimi konceptit relativisht kundr-sistemit si dimension prgjat s cilit partit
mund t krahasohen n analizn e sistemit partiak bhet m i qart. Nj parti relativisht kundrsistemit konsiston me tri karakteristikat e radhitura ne kolonn e ans s majt t Tabels 1. sht e
rndsishme t vihet n pah se ato jan karakteristika t partis pr veten, ndonse t definuara n
marrdhnie me entitete tjera. Karakteristika t tilla jan relevante pr analizn e sistemit t partis,
pr aq koh sa ato i kontribuojn, apo nxisin tri pasojat sistemike t paraqitura n ann e djatht t
tabels. Sidoqoft, pika kye ktu sht, se kto karakteristika jo domosdoshmrisht krkojn nj
opozite t partis pr vlerat q jan fondamentale n t gjitha demokracit. N vet fjaln e Sartorit
sistemi (pluripartizmi i polarizuar) karakterizohet nga nj opozit kundr-sistemit n veanti t
varietetit Komunist apo Fashist, por, po ashtu t varieteteve t tjera (Sartori, 1976: 132). Si pasoj,
dimensioni i vrtet i krahasimit nuk sht caktuar nga objektivat politike me t cilt ideologjia e
partis nuk ka prputhshmri, por nga rndsia e objektivave t till pr regjimin e caktuar, dhe
prandaj kshtu edhe pr partit tjera. Kjo mund t ilustrohet duke ju referuar disa rasteve t cilat
n rrethana normale mund t duket se nuk bjn pjese brenda kategoris s partive kundr-sistemit,
duke qen t gjitha kundrshtime gjoja demokratike, e t cilat edhe krahas ksaj, n kuptimin
relativitisht, dukshm prmbushin kriteret relevante.
Shembull i till sht ai i partis Fianna Fail n Irland n periudhn 1926-1932, parti t ciln
10

Pr polarizimin si gjendje dhe si proces, shih Sartorin (1982: 304-4).

10

Mair (1979) e definon si kundr-sistemit jo n bazn e ndonj kundrshtimi t vlerave

fondamentale t demokracis, por m tepr mbi bazn e qndrimit parimor kundr marrveshjes
s vitit 1921 me Mbretrin e Bashkuar, e cila kishte ndar Irlandn n veri dhe n jug, dhe e cila
i kishe siguruar jugut nj status dominioni t llojit Kanadez, nn autoritetin nominal t monarkis
Britanike. Duke aplikuar punn e Sartorit n analizn e tije pr zhvillimin e sistemit partiak
Irlandez,11 Mair (1979: 448) sugjeron se dy opozita pjesrisht mbuluese , ajo kushtetuese dhe
ekonomike, quan n zhvillimin e nj sistemi t polarizuar. Shembull i ngjashm sht ofruar edhe
me rastin e Danimarks, n t ciln Partia e Progresit (Fremskridtpartiet) sht konsideruar nga
Billie (1990: 49) si kundr-sistemit, pasi q sulmoi fuqishm ideologjin dominuese t sistemit
shtetror t mirqenies, n lidhje me at se si ishte formuar, zhvilluar dhe zbatuar nga partit e
vjetra n dekadat e mhershme. Partia e progresit ishte njra nga dy opozitat bilaterale (tjetra
ishte partia komuniste) q u paraqit n sistemin partiak t Danimarks pas 1973-tes, dhe e cila e
solli Danimarkn shume afr nj sistemi pluralist t polarizuar, n t cilin, pavarsisht nga shumica
borgjeze n parlament pas zgjedhjeve t vitit 1975, partia e progresit bllokoj formimin e nj
qeverie borgjeze pr pjesn tjetr t mbetur t dekads (Bille, 1990: 51). Por prderisa sistemi
partiak Danez mund t ket prjetuar mekaniken e pluralizmit t polarizuar deri n gjysmn e
viteve t tetdhjeta, do ishte orientues konsiderimi i demokracis Daneze si trsi q ka pasur
ndonj subjekt pr ta sfiduar n kt periudh t njjt kohore. Prfundimisht, prfshirja e
Republiks s Katrt Franceze nga Sartori n mesin e kategoris se sistemeve t polarizuara po
ashtu ilustron kt shtje. Edhe pse kualifikimi i Gaullist Rassemblement por la France si nj
parti kundr demokratike mund t sfidohet (ndonse elementet kundr-demokratike pa fije dyshimi
kan qen aktive n parti, partia n ann tjetr prfshinte elemente t fuqishme antifashiste n mes
t antareve t saj, dhe udhheqjes s partis (e.g. illiams, 1971; 230-9)) ajo megjithat
materializoj nj opozit politiko-kushtetuese, unike, e cila kundrshtoj regjimin themelues t
Republiks se Katrt. N t vrtet, n kt rast, me krijimin e Republiks s Pest, ne kemi po
ashtu dshmi post-faktuale pr llojin e regjimit q do plotsonte krkesat e Golistve gjat viteve
t hershme t paslufts. N kt rast, ather, edhe pse nuk kundrshtoj demokracin si t till,
partia e Golit arsyeshm mund t konsiderohet si relativisht kundr-sistemit n refuzimin e
legjitimitetit t regjimit n t cilin ather vepronte. Pr me tepr, kjo opozit kundr sistemit ka

11

Sic e bn t qarte Sartori, modeli (pluralizmi i polarizuar) prshin do lloj t distancs (ideologjike) (Sartori,
1982: 294; prkthimi nga autori).

11

pasur ndikim t dukshm n mekaniken e sistemit t partive n ato vite t hershme.12

Thn shkurt, konceptimi i kundr-sistemit relativisht mund t prdoret pr t treguar dallimet
ideologjike t partis, t cilat, n kuptimin hapsinor, arrin n nj distanc t lart ideologjike,
krahasuar me partit e tjera q veprojn n nj regjim t caktuar. Duke qen i hequr n hapsirn
ideologjike normalisht q shtyn partin, apo thn m mir zbeh/zvoglon potencialin e partis
pr koalicion dhe n ann tjetr nxit prdorimin e taktikave t tejkaluara n kuptimin e premtimeve
dhe taktikave delegjitimuese n garn elektorale. Partit prandaj mund t definohen si relativisht
pro apo kundr-sistemit varsisht nga marrdhnia me kto karakteristika dhe mund t krahasohen
mbi po at baz. Pr m tepr, prezenca e partive relevante me karakteristika t tilla mund t nxis
mekanik t polarizuar n sistemin partiak. N qoft se prmbajtja objektive e ideologjis s
partis si e till merret si elementi prcaktues i nj partie pr t prcaktuar a sht kundr-sistemit
apo jo, ather, si do argumentoj n pjesn e mposhtme, nj rrug tjetr e rindrtimit konceptual
duhet ndjekur.

12

N fjalt e MacRaes: Udhheqsit (e partive qeverisse) q kundrshtonin De Golin n 1947-1953 zbuluan

identifikimin q ata bn ndrmjet sistemit dhe Republiks (MacRae, 1967:315).

12

Koncepti n analizat empirike t sistemeve politike demokratike: Ideologjikisht kundrsistemit

N kt pjes, un s pari do merrem me disa implikime logjike t definicionit t ngusht t partis
kundr-sistemit, dhe mandej me problemet e lidhura me rindrtimin konceptual t nj termi negativ
(kundr-sistemit) nprmjet nj termi pozitiv (sistemit). Pasi t argumentoj se koncepti kundrsistem tentohet t prdoret si sinonim pr kundr-demokratik, un nxjerri n pah nj shembull t
rindrtimit konceptual t kundr-sistemit ideologjik bazuar n definicione t pranuara n shkall
t gjer pr demokracin, q trajton e s pari si kategori klasike dhe mandej si kategori radikale.
(Collier and Mahon, 1993).
Duke ndjekur definicionin e ngusht t Sartorit pr partit kundr-sistemit nj parti q do
ndryshonte, n qoft se do mundte, jo qeverin, po sistemin e qeveris sht e dukshme se ndonse
partit kundr-sistemit i drejtojn veprimet e tyre drejt ndryshimeve radikale t sistemit politik,
qllimi i tyre sht, deri tani, i parealizuar. Ndryshe nga nj parti relativisht kundr sistemit dhe
pasojat e saj ekonomike, t cilave m s miri mund tu qasemi n retrospektiv, kundr-sistemit
ideologjik prandaj mund ti qasemi vetm nprmjet rrugs s spekulimeve pr sa i takon qllimeve
t s ardhmes. N fjal t tjera, pasojat e ardhshme jan t hipotetizuara mbi bazn e vlersimit
bashkkohor.13 N nivelin konceptual, problemi kryesor q ngritt kshtu del n pah kur
karakteristikat ideologjike t partive relativisht kundr-sistemit n nj proces politik t dhn nuk
prdorn pr t analizuar funksionimin e sistemit partiak, por m tepr pr t treguar nj sfid pr
legjitimitetin, stabilitetin apo konsolidimin e sistemit t demokracis si t till. N fakt, literatura
sht e mbushur me shembuj t partive q karakterizohen si kundr-sistemit n bazn e karakterit
ideologjik t brendshm (p.sh. Daalder 1966a; Pollack and Gruegel, 1987; Linz and Stepan, 1966;
Fennema, 1997; Pace, 1997; Hanson, 1998; Liberman, 1998; Keren, 2000) dhe t ciln, n t
njjtn koh nuk prdorin asnj referenc t vrtet pr t treguar se si partia dallon nga t tjerat
n sistem, dhe kshtu, se si prezenca e saj ka gjasa t ndikoj n mekaniken e sistemit partiak. Si t
tilla, n qoft se kundr-sistemi shihet si nj opozit objektive pr nj sistem t caktuar, ather q

13

N rastet historike pr shembull, NSDAP n Gjermanin e Vajmarit- klasifikimi kundr-sistemit ideologjikisht

t nj partie sht i bazuar ekskluzivisht n nj gjykim ex post. Sidoqoft gjykimi ex post, do ishte i pamjaftueshm
pr te analizuar rastet bashkkohore, sikur edhe rastet e pasuksesshme historike, t partive ideologjikisht
kundr-sistemit, dhe prandaj duhet t integrohet nga nj vlersim ex ante.

13

t mund t prdorim konceptin pr analize krahasuese sht s pari e nevojshme t nxjerrim nj

definicion t barabart pr nga objektiviteti n lidhje me at se ka sht ai sistem. Ky definicion
mund t ankorohet n nj rast specifik, dhe prandaj duke mbuluar nocionin e regjimit n t cilin
partia vepron dhe kshtu kundr-sistemin relativ. Sidoqoft, n qoft se koncepti do udhtoj,
ather kjo qartsi do varet nga shkalla prvetsuese e t prgjithshmes. N literaturn q
prqendrohet n ideologjin e partis si baz pr klasifikimin e saj si kundr-sistemit, vetm
prfshirja e sistemit i referohet n njfar shkalle konceptimit t demokracis. Emrtimi kundrsistem prandaj sht sinonim me kundr demokracin (dhe kundr-sistemit ideologjik me kundr
demokratizm). Ndonse do ishte m i plqyeshm prdorimi i emrtimit kundr-demokratike
pr kt lloj partie, shumica e autoreve insistojn n prdorimin e kundr-sistemit apo me rrall,
nj nga emrtimet e tjera kundr. Nj shpjegim i mundshm pr kt sht se kjo strategji n t
njjtn koh mnjanon, supozimin e vlerave (value-ladenness) dhe kontestimin e (contestedness)
e emrtimit t konceptit kundr-demokraci. Cilado qoft arsyeja, definimi i kundr-sistemit
ideologjik pashmangshm nnkupton prcaktimin se ka saktsisht prfshin demokracia nj
detyre q prbn vshtirsi t mdha konceptuale (p.sh. Collier dhe Adcock, 1999).

Pr qllim t ilustrimit, dhe pr t mnjanuar nj rrug t trthort n definicionet e ndryshme t

demokracis, le t shikojm definicionin e ashtu quajtur procedur minimale e zgjeruar t
raportuar nga Collier dhe Levitsky (1997:433-4), dhe i cili identifikon nj regjim si demokratik n
qoft se prfshin karakteristikat e mposhtme: a. Zgjedhje plotsisht t kontestuara; b. E drejta e
plot e vots dhe mungesa e mashtrimit masiv; c. Mbrojtje efektive e lirive civile; dhe d. Qeveri
t zgjedhura q kan kapacitetin t qeverisin.14 Duke pasur parasysh kt shpjegim, si ne mund t
saktsojm se ka nnkuptohet me kundr-sistemin ideologjik?

sht e nevojshme q t theksohet se kundr-sistemi ideologjik, n vet natyrn e tije sht

fenomen negativ- merret me pyetjen se a sht nj parti kundr nj objekti t caktuar politik. Kjo
ka dy pasoja t rndsishme pr rindrtimin ton konceptual. Sa pr fillim partia nuk kundrshton
t gjitha karakteristikat e sistemit pr tu kualifikuar si kundr-sistemit: Kundrshtimi i vetm njrs
nga to sht i mjaftueshm. S dyti, rindrtimi i nj termi negativ nprmjet referencave pozitive
14

Pr alternativ t definicioneve minimale t demokracis, shih (Sartori 1957: 120), Linz (1978: 5), Dahl (1982, 11), Di Palma
(1990: 28), Huntington (1991: 9), Schmitter and Karl (1991), Schmitter (2000). Pr nj krahasim sistematik t definicioneve t
teorive t demokracis, shih Schmidt (1997).

14

prshin analizn e trsive t ndryshme. Kshtu, ndonse sistemi i termit pozitiv i referohet
forms s politikave, termi negativ kundr-sistem i referohet partive (apo grupeve) q veprojn
brenda politikave t tilla. Kjo sht e rndsishme sepse shpjegon marrdhnien ndrmjet
konotacionit dhe zgjatjes tipike t shkalls s abstraktes (Sartori, 1970a, 1984a) apo shkalles
se prgjithshme (Collier and Mahon, 1993) vetm prshndet termin pozitiv (sistemin), dhe jo
termin negativ (kundr-sistemin).

Konvencionalisht, numri i rasteve (zgjatjes) n t cilat koncepti i sistemit q aplikohet do

reduktohet si nj numr i defnimit t zgjerimit t konotacionit. Sidoqoft, n rastin e ktij
definicioni negativ, dhe pasi q sht e mjaftueshme pr t qen kundr vetm njrs nga
karakteristikat e sistemit pr t qen kundr-sistemit, raste t reje t partive kundr-sistemit q nuk
ishin prfshir m par mund t prfshihen n nivele m t ulta te t prgjithshmes, ndrsa rastet
e tjera mund t prjashtohen edhe pse ato jan prfshir n ndonj nivel m t lart t abstraktimit.
E ter kjo ka pasoja n prdorimin e konceptit pr analizn krahasuese, pasi q numri i rasteve t
mbrthyera nga definicioni i termit pozitiv po ashtu definon fushn e aplikimit t termit negativ.

Kjo mund t sqarohet edhe m tutje n qoft se ne shnojm se termi pozitiv mund t definohet n
nivele m t ulta t abstraktimit duke pasuruar definicionin minimal procedural t demokracis
me karakteristika t mtejshme, sikurse nevoja pr t respektuar t drejtat e njeriut (prtej t
drejtave qytetare dhe politike t domosdoshmris q dosido nnkuptohen n definicionet
procedurale). Ndonse nj koncept i till vshtir se do mund t aplikohej n demokracit e vals
s tret, pa fije dyshimi do reflektonte aspiratat normative legjitime t lidhura me demokraci shum
m t vjetra. T drejtat e njeriut me tej mund t specifikohen si ekonomike dhe t drejta sociale,
apo t drejta kulturore (p.sh. Beetham, 1999), me prfshirjen e t drejtave t tilla si pjes e
nevojshme e definimit t vet demokracis, dukshm duke reduktuar kapacitetin udhtues t
konceptit. Sidoqoft, n t njjtn koh, nj definicion i till i zgjeruar i demokracis qartazi do
rriste numrin potencial t partive ideologjike kundr-sistemit. Pr t dhn nj shembull t thjesht,
nj parti q kundrshton shtimin e t drejtave ekonomike dhe shoqrore t ngulitura n nj form
t avancuar t shtetit t mirqenies do ishte kundr-sistemit n kuptimin ideologjik n ato sisteme
q prqafojn nj definicion t demokracis q i prfshin t drejtat e tilla, por jo edhe n sistemet
e tjera.

15

N kt mnyr, Partia Progresiste e Norvegjis n vitet e tetdhjeta do konsiderohej si

ideologjikisht kundr-sistemit (q sht, si kundr-demokratike) nn kt shpjegim t zgjeruar t
demokracis15. N ann tjetr, nuk do ishte e mundur parti me t njjtin profil ideologjik t
konsiderohet si kundr-sistemit, le t themi, n kontekstin Amerikan, pasi q vet rasti i Shteteve
t Bashkuara nuk do plotsonte kriteret e definicionit t zgjeruar. N t njjtn mnyr, nj
definicion m abstrakt dhe m pak nnkuptues i demokracis do prfshinte m shum shtete, por
n t njjtn koh do reduktonte numrin e partive t afta pr tu klasifikuar si ideologjikisht kundrsistemit.

Me pak fjal, konceptimi ideologjik i kundr-sistemit sht po ashtu domosdo i lidhur me sistemin,
po me nj sistem t ndryshm, dhe n nj mnyr tjetr, ndryshe nga rasti me kundr-sistemin
relativ. Ky dallim sht ky kur koncepti i partis kundr-sistemit prdort n analizn
krahasimtare, pasi q dy kuptimet duhet t jen t liruara, dhe mandej t prdoren pr qllimin q
ata m s miri i shrbejn. Koncepti relativisht kundr-sistemi sht relevant kur vije puna te
analiza krahasuese e funksionit t sistemit partiak. Kundr-sistemi ideologjik, duke qndruar si
opozit pr demokracin, sht nj mjet i rndsishm konceptual pr t analizuar sfidat me
t cilat ballafaqohen lloje t veanta t demokracis. Por para se t kalojm te mnyra se si ky
rindrtim konceptual i ktyre dy formave t kundr-sistemit mund t prdort frytshm
n analizn krahasimtare, sht e nevojshme q t eksplorojm pasojat pr kt analiz nga nj
strategji n t ciln koncepti i demokracis trajtohet si lloj radikal.

Kundr-sistemi ideologjik dhe Demokracia si nj koncept Radikal

Duke kundruar mbi zhvillimet e fundit n teorin e linguistiks, Collieri dhe Mahoni s voni kan
nnvizuar se si modelet e kategorive jo-klasike (term q ata e prdorin si sinonim t konceptitshih po ashtu Gerring, 1999: 381) kan sfiduar rregullat klasike t rindrtimit konceptual. N

15

Ignazi prmbledh ideologjin e partis si m posht:

(a) Neo-libretist sikur Thateri n politikat ekonomike, ndersa duke mbajtur shrbime sociale me standard t larta duke ju
falnderuar reduktimit t burokracis; b) m pak ndihm vendeve t botes s tret, kufizime pr imigrantt, dhe rikthimin e
tyre t dhunshm ( n kt rast partia duhet t konfrontoj opozitn q vije nga organizata rinore); c) konsensus pr t hyr n
KEE; d) mikpritje feminizmit, pa qen favorizues ndaj nj morali tradicional (aq shum sa organizata rinore sht n favor t
de-penalizmit pr prdorimin e drogs); e) m shum ligj dhe rnd.
Disa rreshta m posht, Ignazi mban qndrimin se partia n fjale duhet t cilsohet si kundr-sistemit (Ignazi, 1994: 88-9).

16

veanti, ata theksojn se si vet koncepti i demokracis sht i prirur q shpesh t prdoret si
koncept radial, me tepr se sa kategori klasike.

Pr koncepte radiale, marrdhnia ndrmjet konotacionit dhe shtimit sht i ndryshm nga ai i
kategorive klasike (Collier and Mahon, 1993 veanrisht 851-2; pr m shum detaje n
kategorit radiale, shih Lakoff, 1987:77-114).16 Ndrtuar mbi kt analiz, Collieri dhe Levitsky
(1997) kan analizuar strategjin e ndrtimit t nnlloje t ngushtuara te demokracis, se voni
adaptuar nga shume shkollar si nj mnyr pr t rritur dallueshmrin ndrsa n t njjtn koh
duke mnjanuar tendosjen konceptuale. N qoft se demokracia trajtohet si koncept radial, nj
mbiemr kualifikues do theksonte mungesn e njrs nga karakteristikat e demokracis t
definuara n terma minimal. Prandaj, nnlloji i ngushtuar demokracia jo liberale, pr shembull,
thekson se nj numr i veant i rasteve zbeh atributin e mbrojtjes s t drejtave civile t
definicionit minimal t demokracis. Duke ju qasur demokracis si kategori sociale, n t
kundrtn, nj mbiemr kualifikues do u shtonte nj karakteristik atyre q jan t prfshira n
definicionin minimal. Prandaj, nnlloji klasik i demokracis parlamentare nnkupton shtimin e
karakteristiks s veant te ato t definicionit minimal t demokracis q mund t prshkruhet si
ekzekutivi varet nga besueshmria e legjislativit. N fjale t tjera, ndonse nnllojet klasike
identifikojn nnndarje t rasteve t llojit t vrtet, nnllojet e ngushtuara qarkojn nj grumbull
krejtsisht t ndryshm t rasteve nga ato t mbrthyera nga definicioni i konceptit rrnjsor
(Collier and Levitsky, 1997:437-42).

Ky avancim n analizn konceptuale sht veanrisht relevant pr t klasifikuar format e shpeshta

me pak se t prsosura demokratike t vendosura s fundi n vende t ndryshme t bote. Po ashtu
nuk mund t injorohet n analizn e tanishme, veanrisht duke pasur parasysh forcat
kundrshtuese radikale q veprojn n disa nga demokracit e vendosura s fundi, e t cilat shpesh

16

N konceptet radiale, kuptimi sht i lidhur n nj nn-kategori qendrore, apo koncept rrnjsor, i cili
korrespondon me prototipin e kategoris, dhe sht i definuar nga nj trsi e caktuar e karakteristikave. Nga nnkategorit qendrore, kategorit jo-qendrore, apo nnlloje t ngushtuara, shfaqen kur nn trsia e atyre
karakteristikave prdoret pr t definuar nj objekt t dhn. Shembull i thjeshte sht ai i nns si kategori
qendrore si e kundrta e njerks apo nna gjenetike, nnkategorit e definuara nga nn trsia e
karakteristikave t atyre q definojn nnn (Collier and Mahon, 1993: 848; Lakoff, 1987: 79-90).

17

m s miri mund t klasifikohen si nnlloje t veanta t ngushtuara t demokracis. Ather cilat

jan pasojat specifike pr udhtimin e kapacitetit t konceptit t partis kundr-sistemit n qoft
se koncepti i demokracis, dhe prandaj ai i sistemit jan t trajtuara si kategori radiale?

Si argumentova m hert, nj parti cilsohet si kundr-sistemit n qoft se kundrshton cilndo

nga atributet e sistemit n nivelin e abstraktimit n t cilin koncepti i fundit sht i rindrtuar.
Partit q kundrshtojn s paku nj nga karakteristikat e demokracis si t pranishme n nnlloje
jan kundr-sistemit aq sa jan partit q kundrshtojn karakteristikat e njjta n demokracit e
vrteta. Pr shembull, qllimet e Frontit Islamik Algjerian t Shptimit n vitin 1991 ishin jo me
pak n prputhje me demokracin, dhe lvizja ishte jo me pak demokratike, sepse Algjeria n at
koh nuk mund t konsiderohej si plotsisht demokratike (e.g. Roberts, 1992). N kt kuptim, nj
analiz e partive kundr-sistemit, ku sistemi demokratik interpretohet si koncept radial, nuk duhet
t jet e ndryshme nga analiza e partive kundr-sistemit n nj sistem demokratik q kuptohet si
kategori klasike.

Prandaj, partit kundr-sistemit q kundrshtojn nj atribut specifik t sistemit politik n nnlloje

t demokracis s ngushtuar, munden n parim, te analizohen n mnyr krahasuese, qoft
nprmjet versioneve t ndryshme t nnllojeve t ngushtuara apo n krahasim me partit kundrsistemit n sistemet plotsisht demokratike, q plotson t gjitha krkesat e definicionit minimal.

Ndonse analiza krahasuese npr llojet e ndryshme t demokracis nuk paraqet asnj problem n
qoft s njsit e krahasimit jan parti kundr-sistemit n vete, n praktik, krahasimet e partive
kundr-sistemit n prgjithsi prekin disa aspekte t marrdhnies s tyre me sistemin politik. Pr
t qen m specifik, prezenca e forcave kundr-sistemit shpesh merret si nj tregues i mungess s
stabilitetit apo legjitimitetit t regjimit demokratik, apo shkalln e tije t konsolidimit demokratik
(p.sh. Linz and Stepan, 1996). N raste t tilla, prdorimi krahasues i konceptit t partive kundrsistemit npr lloje t ndryshme t demokracis bhet m problematik. N fakt, n t gjitha
mundsit dhe n nj barazi t t gjitha gjerave tjera, arsyeshm mund t pritet se roli i partive
ideologjike kundr-sistemit n minimumin e legjitimitetit, stabilitetit apo konsolidimit t nj
regjimi demokratik t plot, sht i ndryshm nga ai n nnllojet e ngushtuara t demokracis, ku
pikrisht mungesa e disa nga atributet e demokracis minimale ka t ngjar t ushtroj ndikim t

18

madh n t njjtin drejtim. Duke pasur n mendje se kriteri optimal pr przgjedhjen e rastit do
varet nga qllimet specifike t hulumtimit, n qoft s marrdhnia ndrmjet prezencs s partive
ideologjikisht kundr-sistemit dhe atributeve t regjimit politik, t tilla sikurse legjitimiteti apo
konsolidimi, qndrojn n brthamn e analizs, ather do ishte e arsyeshme t prdorej koncepti
i partis kundr-sistemit krahasueshm vetm brenda dhe jo npr secilin nga llojet e ndryshme t
sistemit, qofshin ato lloje t vrteta apo nnlloje t ngushtuara.

19

Partit kundr-sistemit; Nj tipologji

N kt analiz, dy forma t ndryshme t kundr-sistemit jan veuar. Ne njrn an, partia kundrsistemit n kuptimin relativ konsiston me prformancn e vet, dallueshm t lart nga partit e
tjera n hapsirn ideologjike, dhe adoptimi i strategjive izolacioniste t koalicionit dhe
taktikave t propagands centrifugale. Q t dyja, edhe refuzimi i partis pr t hyr n koalicione
(apo refuzimi i partnerve te mundshm) dhe prhapja e mesazheve t tejkaluara n kuptimin e
premtimeve dhe mesazheve delegjitimuese n propagandn elektorale, jan t prirura t izolojn
partin nga t tjert dhe t rrisin polarizimin n sistemin e partis. Nj parti ideologjikisht kundrsistemit n ann tjetr, konsiston me mosprputhshmrin e referencave t saj logjike, dhe prandaj
me qllimet e saj politike, me demokracin. Definicioni i konceptit t dyt n nivele t ndryshme
t abstraktimit ka pasoja t rndsishme pr kapacitetin udhtues t konceptit t partis kundrsistemit n kuptimin ideologjik.

do marrje parasysh e dobis s ksaj analize konceptuale duhet ta marr udhheqjen nga
vzhgimi preliminar se dy format e kundr-sistemit nuk jan natyrshm t studiuara n vete, por
n raport me nj sistem. Pjest e m hershme kan theksuar se kundr-sistemi ideologjik dhe
relativ kan sisteme t ndryshme t referencs, dhe i lidhin ato n forma t ndryshme. Kundrsistemi ideologjik i partive apo grupeve sht i rndsishm n lidhje me sistemin demokratik si
trsi, dhe ka gjasa t ket ndikim (duke kundrshtuar nj apo m shum nga karakteristikat e tije
fondamentale) n stabilitetin e ksaj t fundit, legjitimitetin, apo konsolidimin, n shembujt e
prmendur m hert. Sidoqoft, relativiteti i partive kundr-sistemit , sht i rndsishm pr
sistemin e partis, pasi q ka gjasa t ket ndikim n mekaniken e ksaj t fundit, duke e shtyr at
drejt polarizimit dhe centrifugalitetit t shtuar. N fjal t tjera, vzhgimet mbi konceptin e
kundr-sistemit t nj partie jan natyrshm t nxjerra n mnyr q t fitojn njohuri n nj njsi
t ndryshme, m t lart t analizs. Tipologjia n Figurn 1. Thekson ndikimin e dy formave t
partive kundr-sistemit dhe n sistemit politike dhe partiake, dhe identifikon lloje t ndryshme t
partive.

Me qllimin pr t ilustruar tipologjin, vlersimi i relativitetit t konceptit kundr-sistem sht i

bazuar n nj vlersim t prgjithshm t koalicionit t nj partie dhe strategjit propaganduese,

20

m tepr se se n lokacionin e saj n hapsirn ideologjike edhe pse t gjith shembujt e paraqitur
ktu ndajn piken e prbashkt, duke qen kshtu t vendosura n nj hapsir jashtzakonisht
garuese.17 Prandaj, nj parti do klasifikohej n pjesn e majt t tabels s tipologjis nse adapton
strategji t izolimit pr t tentuar t ndrtoj nj pol t ndar t sistemit dhe t refuzoj pr t
hyr n koalicione (n nivelin kombtar), dhe t prqendrohet n taktikat propaganduese t
tejkalimit t premtimeve, sistematikisht duke kundrshtuar dhe diskredituar disa nga vlerat
themeltare t regjimit, pr t cilat pajtohen t gjitha partit e tjera.
Relativisht kundr-sistemit
Po

Ideologjikisht
kundr-sistemit

Partit tipike kundr

sistemit

Jo
PKS-t jo relevante
PKS-t akomoduese

Po
Partit polarizuese

Partite tipike pro sistemit

Jo

Kjo nuk nnmon rndsin e distancs ideologjike t puns s Sartorit. Prkundrazi, nj distanc
e lart ideologjike ndrmjet partive (nj pasoj e mundshme e numrit t madh t partive relevante
q garojn n t njjtn hapsir ideologjike) mbetet faktor shume i rndsishm shpjegues pr
shfaqjen e mekaniks s sistemeve partiake t polarizuara. Sidoqoft, si e shpjegova m hert,
tipologjia e Figurs 1. tenton t klasifikoj partit n kuptimin e ndikimit t tyre n sistem (n
rastin e relativitetit t kundr-sistemit, sistemit te partis). Drejt ktij qllimi, prqendrimi n
koalicion dhe strategjit e propagands jo vetm ofrojn nj tregues m imediat sesa distanca
ideologjike, po jan po ashtu veanrisht t prshtatshm. N fakt sipas Sartorit, arsyeja se pse nj
distanc e madhe ideologjike qndron shpesh n bazn e mekanikes s polarizuar sht sepse ofron
taktika centrifugale t shprblyeshme nga elektorati pr partit. Sartori e bn t qart se modeli
i tij nuk sht prcaktues: partit mund t kundrveprojn ndaj tendencs s sistemit parashikimi
17

Nj operacionalizim dhe matje m e holluar e relativitetit t kundr-sistemit do prfshinte disa problem

metodologjike dhe praktike, duke prfshir, pr shembull, mostrn dhe kodimin e burimeve t propagands,
diskutimi pr t cilat do kalonte kufijt e ktij artikulli. Natyra e konceptit dukshm do shkaktonte matje t
ndryshme t pranueshme dhe t vlefshme, varsisht nga qllimi specifik dhe konfigurimi I hulumtimit.

21

i vetm i teoris sht se, n at rast, humbja e votave sht e mundshme (p.sh. Sartori, 1982: 2037, 305-6). N fjal t tjera, puna e Sartorit lejon mundsin q elita e partive, pr nxits t ndryshm
nga ata elektoral, mund t mos e adaptoj koalicionin polarizues dhe strategjit propaganduese
madje edhe n prezencn e nxitsve ideologjike pr t vepruar kshtu, dhe anasjellas, dhe kshtu
t ket nj ndikim t pavarur n sistemin funksional t partis.18

Vlersimi i partis ideologjikisht kundr-sistemit varet nga definicioni i demokracis i prdorur n

analiz.19 N shembujt e mposhtm, un kam zgjedhur nj definicion minimal-procedural t
demokracis, i cili lejon krahasime goxha t gjera, dhe q kan trajtuar demokracin si nj kategori
klasike. Sidoqoft, si u shpjeguara m hert, strategji t ndryshme t rindrtimit konceptual jan
t mundshme. Prandaj, nj parti sht ideologjikisht kundr sistemit kur kundrshton cilndo nga
karakteristikat e definicionit minimal te demokracis (kontestim t plot t zgjedhjeve, gjith
prfshirje; paansi t vots; t drejta civile; fuqi reale e zyrtareve t zgjedhur).20

Partit e prfshira n pjesn e lart t ans s majt, dhe n pjesn e ult t ans s djatht t tabels

18

Situata e tanishme e sistemit partiak Austriak ofron nj shembull interesant n kt shtje; prderisa partia
ekstreme e krahut t djatht Partia Liberale Austriake, sigurisht q kontribuoj n polarizimin e prgjithshm t
sistemit gjat kohs n opozit, kontributi sht shum m i vogl tani q partia sht n qeveri. Pr t dhn nje
shembull tjeter, Daalder thekon mundesia e fitores se gares centripetale poashtu ne nje system me nje numer
relativisht t madh t partive, si ka ndodhur n Norvegji. Ndonse mungesa e ekstremistve t shumt pa fije
dyshimi ndrtoj nj element t rndsishm pr shpjegimin e mungess s polarizimit dhe triumfimit t
tendencave centripetale n garn e sistemit partiak Danez, Daalder mban qndrimin se partit Daneze msuan
t garojn centripetalisht dhe prandaj kan dhn nj kontribut t rndsishm drejt depolarizimit. (Daalder,
1984: 103).
19

Ngjashm me kundr-sistemin relativ, po ashtu nj matje m e holluar e kundr-sistemit ideologjik, edhe pse I
mundshm, do nnkuptonte edhe diskutimin e problemeve q do ishin fort t lidhura me konfigurimin aktual t
hulumtimit. Prve problemeve t definicionit domosdoshmrisht t nnkuptuara nga nj koncept I kontestuar
ne esenc i till sikur demokracia (Gallie, 1956), nj operacionalizim i sofistikuar i konceptit t kundr-sistemit
ideologjik duhet po ashtu t konfrontohet, pr shembull, detyra e lodhshme pr gjetjen e matjeve t sakta dhe t
besueshme t karakterit ideologjik t nj entiteti ideologjik, sikurse nj parti politike apo grup. Pr nj diskutim t
problemeve metodologjike t prfshira n kt operacion, shih Gerring (1998: 51-4 and 287-98), prderisa
reflektimet n t njjtn shtje n lidhje direkte me hulumtimin krahasues t partive ekstremiste gjinden n
Mudde (2000: 19-24).
20

Kto kritere deri n nj shkal t caktuar, jan t lidhura kohrisht, pasi q i referohen nj definicioni
bashkkohor minimal pr demokracin. N qoft se dikush dshiron ta zgjeroj krahasimin n periudha m t
hershme, n t cilat demokracia minimale prgjithsisht ishte par si e prshtatshme, pr shembull, me nivel m
t ult t prfshirjes se sa q do t mund t behej, ather nj strategji e mundshme sht ajo e lidhjes s kriterit
t prfshirjes me konceptin e vet aktual n periudha t ndryshme.

22

s tipologjis nuk paraqesin probleme t veanta. Pjesa e poshtme n ann e djatht prfshin partit
puro pro-sistemit, ato q nuk sfidojn demokracin, e as nuk kan ndonj efekt polarizues n
mekaniken e sistemit t partis. Qelia e lart n pjesn e majt prmban partit tipike kundrsistemit, t cilat sfidojn edhe demokracin por kan edhe efekt polarizues n sistemin funksional
t partis. Qelia e poshtme n ann e majt prfshin partit polarizuese, t cilat nuk paraqesin
ndonj karakteristik ideologjike t kundr-sistemit, po t cilat sidoqoft, inkurajojn mekaniken e
polarizuar n sistemin partiak n baza minimalisht jetgjate, duke praktikuar tejkalimin e
premtimeve n garn elektorale, dhe duke qen jo i negociushem pr koalicion, apo i pabes n
koalicion.

Nj paralajmrim sht i nevojshm ktu; sht e rndsishm t theksohet se parti t tilla do

konsideroheshin krejtsisht kundr-sistemit n qoft se puna teorike e Sartorit do prdorej n
analizn krahasuese t sistemit partiak, pasi q ato jan t pajisura me kundr-sistemin relativ, q
sht karakteristike kye n at lloj analize. Ndonse riemrtimi i tyre n tipologji si parti
polarizuese nuk do t duhej ta fshehte kt fakt, kjo nisje e pjesshme nga kuptimi origjinal i
Sartorit duket se sht i plqyeshm pr dy arsye. E para, prdorimi eksplicit dhe korrekt i
prdorimit t kornizs s Sartorit pr analizn e mekaniks s sistemit t partive sht
krahasueshm m pak e shpesht sesa analiza e regjimeve demokratike n t cilat termi kundrsistem prdoret n kuptimin e vet ideologjik. S dyti, pas rnies s ideologjive totalitare,
mbulimi i njra tjetrs n mnyr empirike ndrmjet dy formave t kundr-sistemit sht shum
me pak e shpesht se sa n dekadat e kaluara.

Kur vijm t partit e tjera n qelit e Figurs 1, t dy llojet n qelin e lart n ann e majt t
tipologjis nuk kan ndikim t rndsishm polarizues n mekaniken e sistemit t partis, por edhe
krahas ksaj paraqesin rrezik pr demokracin. Analiza e partive me kto karakteristika bn thirrje
pr nj diskutim preliminar t problemit n prag t relevancs s partis n sistemin partiak, dhe
n sistemin politik si trsi. Sipas fjalve t Sartorit, nj parti kundr-sistemit sht relevante pr
funksionimin e sistemit partiak n qoft s ndikon drejtimin e gars dhe bn q nxitjet centrifugale
t mbizotrojn n t. Nj tregues i ksaj karakteristike sht de facto fuqia e vetos q partit n
fjal mund ta ushtrojn n legjislativ (Sartori, 1976:124). N kontekstin e ksaj analize, kriteri i
relevancs s partis relativisht kundr-sistemit mund t riformulohet si funksion i madhsis dhe

23

zgjatjes s partis.21 Prandaj, nj parti relatvisht kundr-sistemit sht relevante kur mund t
pengoj, apo t bj m t vshtir formimin e koalicioneve bipolare t cilat edhe ashtu do
formoheshin sikur n rastin e prmendur m hert t Partis Progresiste Daneze. E njjta vlen
kur nj parti prkrah strategji t tilla izolimi duke prqendruar propagandn e vet n diversitetin
radikal t partis me respekt pr partis e moderuara fqinje sikur p.sh. n rastin e Partis se Ri
themeluar Komuniste Italiane n vitet e nntdhjeta, pr t ciln do shohim me von. N ann
tjetr, N qoft se partia sht shum e vogl, apo arrin madhsi t konsiderueshme por zgjat nj
periudh t shkurt kohore, ather strategjit e saj t koalicionit dhe propaganda nuk do pengonin
formimin e koalicioneve bipolare, dhe partia do ishte jo relevante pr funksionin e prgjithshm
t sistemit t partis, dhe, si e till, e pavlefshme pr tu marr parasysh n analizn krahasuese t
sistemeve partiake.

Por prap, nj parti kaq e vogl e jetshkurtr jo domosdoshmrisht duhet t prjashtohet nga
studimet krahasuese t shkalles s legjitimitetit, stabilitetit, apo konsolidimit t sistemeve t
ndryshme demokratike. N kontekstin e sistemit politik si trsi, nj parti e vogl mund t jet e
rndsishme sepse ka kontakt organik me grupe m t mdha kundr-sistemit e madje edhe lvizje
terroriste pr shembull.
N fjal t tjera, relevanca analitike e partive ideologjikisht kundr-sistemit varet nga problemi
aktual i studiuar. Prandaj nj parti mund t jete jo relevante pr mekanikn e sistemit partiak, dhe
n t njjtn koh, t jet shum e rndsishme pr studimin e aspekteve specifike t sistemit
politik.

Prandaj, partit jo relevante kundr-sistem jan ose shum t vogla, ose jetgjatsia e tyre sht
shum e shkurt pr t pasur ndonj ndikim t rndsishm n mekaniken e sistemit t partis.
Statusi i tyre relevant sht jo relevant. N ann tjetr, partit akomoduese kundr-sistem, kan

21

Ky sht kriter me pak krkues se sa i Sartorit, dhe si i till mund t mbaj prgjegjsi m shum pr zhvillimet e
fundit n shum sisteme partiake, ndonjher duke paraqitur nj mekanik jo krejtsisht t polarizuar, por as duke
poseduar t gjitha karakteristikat e pluralizmit t moderuar (jo t polarizuar), shpesh pr shkak t prezencs s
partive relative kundr-sistemit t cilat edhe ashtu nuk kan forc t mjaftueshme t ushtrojn fuqin e vetos de
facto n legjislativ. Edhe pse n disa raste relevancs s nj partie do jet e vshtir pr tiu qasur n mnyr
absolute ( si do ishte po ashtu me kriterin origjinal t Sartorit, n do nivel), kriteri i adaptuar ktu po ashtu e bn
t mundur llogaridhnien pr fazat tranzicionale te sistemet partiake, t cilat mund te prelude n nj polarizim t
plot t sistemit, apo t nje integrim i plot i partive kundr-sistemit.

24

madhsi t mjaftueshme dhe/apo jetgjatsi t mjaftueshme sa pr t pasur ndikim potencial n

mekaniken e sistemit t partis, por nuk kan efekt polarizues n t. I bije q, pamarr parasysh
prirjen e tyre kundr-sistemit ideologjikisht, partit akomoduese kundr-sistemit jan t
negociueshme pr koalicion dhe besnike n kolacion (prandaj nuk inkurajojn shum-polaritetin
dhe praktikojn pak ose nuk praktikojn fare taktiken e premtimeve t tejkaluara) prandaj nuk
nxisin garn centrifugale. Partit akomoduese kundr-sistemit mund t adaptojn strategji t tilla
pr arsye t ndryshme: adaptim pragmatik, t cilat ndryshimi ideologjik ende nuk i ka gjetur si t
prshtatshme, apo thjesht pr taktikat, me qllim q t arrihen qllimet vrtet t rndsishme
politike nprmjet mjeteve jo konfrontuese apo n nj faz t m vonshme.

Ka disa shembuj t partive tipike kundr-sistemit; pa pasur nevoj q t kthehemi prapa t partit
totalitare t periudhs ndrmjet viteve t lufts, dikush mund t prmend partit Komuniste
Franceze, Finlandeze dhe Italiane y dekads s par t lufts s ftoft, lvizja sociale Italiane
neofashiste, disa raste t formacioneve t fundamentalistve fetar n vitet e fundit. Shembuj t
partive jo relevante kundr-sistemit jan partia Komuniste Austriake, dhe Partia komuniste Belge,
aktive (dhe pa fije dyshimi duke shfaqur kundrshtim ideologjik ndaj sistemit) pr nj koh t
gjat, por gjithmon shume e vogl pr t pasur ndikim t rndsishm n mekaniken e sistemit
partiak. Rastet e partive jo relevante kundr sistemit q kan pasur lidhje t forta me grupet kundr
sistemit jan Sinn Fein n Britani t madhe, dhe Herri Batasuna n Spanj n dekadat e fundit,
respektivisht t lidhura me formacionet IRA dhe ETA. Sistemi kombtar partiak i vendeve t tyre
ka qen praktikisht i pandikuar n mekaniken e tyre nga shfaqja dhe strategjit e partive t tilla,
por prap, vshtir q mund t thuhet se partit n fjal nuk jan relevante pr jetn e sistemeve
demokratike Britanike dhe Spanjolle. Krahu i djatht ekstrem Gjerman, Partia Nacionalo
Demokratike Gjermane n vitet e gjashtdhjeta, dhe n veanti ndrmjet viteve 1966 dhe 1969, ka
pasur ndikim t kufizuar n mekaniken e sistemit partiak ani pse kan pasur fuqi t konsiderueshme
elektorale. Edhe krahas ksaj, partia sht jo relevante pr studimet e krcnimeve t krahut t
djatht ekstrem [pr demokracin n Gjermani. Konsiderimi analog mund t bhet nga partit
ekstreme t krahut t djatht sikur Republikant dhe Unioni i Popullit Gjerman n dekadat e fundit,
sigurisht m relevant pr degzimet dhe kontaktet me grupet kundr-sistemit se sa pr fuqin e
tyre elektorale. Si shembuj t partive akomoduese kundr-sistemit mund t prmenden partit
komuniste q n disa vende kan hyr n koalicion n nivele t ndryshme prderisa kan mbajtur

25

pozicion ideologjik ortodoks. Kjo ka ndodhur pr shembull, gjat gjysms s dyt t viteve t
tridhjeta; koalicionet e qeveris s Frontit Popullor n Franc dhe n Spanje. Partia komuniste
Franceze mund t konsiderohet si parti akomoduese kundr-sistemit po ashtu edhe n vitet e
tetdhjeta, kur hyri n nj koalicion qeveriss t krahut t majt (Mair, 1996: 93). E njjta sht e
vlefshme apo mund t aplikohet edhe te Partia komuniste Italiane n gjysmn e dyt t viteve t
shtatdhjeta, kur ndoqi strategjin e hyrjes n koalicion qeveriss me Kristiano Demokratet.
Ndonse kjo strategji, e emrtuar si kompromis historik, vetm konkretizoj te Komunistet
prkrahje t jashtme pr qeverin, ndryshimi n strategjin e koalicionit t Partis Italiane
komuniste u konsiderua nga Farneti si me ndikim t madh n funksionimin e sistemit partiak
Italian, duke prcaktuar ndryshimin e saj nga pluralizm t polarizuar n centripetal (Farenti,
1983).22 Si shembuj t t njjtit lloj, Partit komuniste Islandeze dhe Finlandeze, t cilat u futen n
koalicionin qeveriss n vitet e gjashtdhjeta dhe t shtatdhjeta mund t prmenden. Ndonse
secila nga kto raste dukshm ka disa veantit e veta, ato t gjitha ndajn nj t prbashkt:
prkushtimi ideologjik i ktyre partive pr demokracin ishte tejet i dyshimt, por strategjit e tyre
propaganduese dhe t koalicionit nuk i kontribuuan n ato periudha polarizimit t sistemit partiak
(Pulzer, 1987: 20).

Pr aq koh sa partit polarizuese jan shtja, ndaras nga rastet e prmendura para dshtimit t
Irish Fianna para 1932-tes, partia Progresiste Daneze n vitet e shtatdhjeta, dhe Golistt Francez
n Republikn e katrt, shembuj t tjer mund t gjinden. Partia e ri themeluar komuniste Italiane,
e cila u shfaq n vitin 1991 nga nj ndarje n partin komuniste, vshtir q mund t konsiderohet
si ideologjikisht kundr-sistemit. Por prap, partia n prgjithsi ka qen e pabes n koalicione,
nuk ka hequr dor nga propaganda e saj ekstremiste dhe ka vendosur qeverin e qendrs s majt
ne raste t vshtira disa here, kshtu q t mund, arsyeshm te cilsohet si nj pol i veant n
sistemin partiak Italian. Prafrsisht e njjta mund t thuhet pr partin Gjermane t Socializmit
Demokratik, e cila, edhe pse n mnyr t vazhdueshme e prjashtuar nga qeveria kombtare, nuk
mund t konsiderohet m si element i prkohshm i sistemit partiak Gjerman, pas tri zgjedhjeve
n t cilat n mnyr te vazhdueshme ka arritur t konsolidoj prkrahjen elektorale. Numri i
ulseve t saj n Bundestag (prafrsisht 5 prqind), n fakt, i bn koalicionet e qendrs s majt

22

Ai i referohet n mnyr eksplicite demistifikimit progresiv t mbi premtimeve propagandistike n vitet e

njjta (Farneti, 1983: 239).

26

m t veshtira, dhe prqendrimi i mbshtetjes s saj n regjionet e varfra t lindjes (ku ka rreth
nj t katrtn e votave) pa fije dyshim forcon shantazhin e vet potencial n lidhje me partit e t
majts s moderuar. Pr m tepr, n qoft se dikush adapton nj definicion minimal t
demokracis, Partia Progresiste Norvegjeze cilsohet si parti polarizuese, n mnyr analoge me
binjaken e vet Daneze.

27

Prfundimet
Qllimi kryesor i ksaj analize ka qen rindrtimi i konceptit kundr-sistem veanrisht n
marrdhnie me partit politike. Koncepti i partis kundr-sistemit vazhdon t ket rndsi t
konsiderueshme pr analizn e sistemeve partiake dhe regjimeve demokratike. Koncepti ishte
shpikur n nj konjoktur politike n t ciln partit q inkurajonin shtytsit centrifugal n garn
elektorale, dhe bnin opozitn e paprgjegjshme (Sartori, 1976: 140) ishin po ashtu kundrshtar
parimor t qeverisjes demokratike. Sidoqoft, shuarja e ideologjive t mdha kundr-demokratike
nuk ka eliminuar ekzistencn e sistemeve t polarizuara partiake: n fakt forma t tjera t opozits
parimore jan shfaqur, t cilat, edhe pse jo t deklaruara qartazi si ideologji kundr-demokratike,
n fakt kan pasur efekt polarizues n sistemin partiak t vendit t tyre. Pr m tepr, prhapja e
fundit e qeverisjes demokratike npr bot ka br n shkall t madhe realitetin e regjimeve
demokratike t larmishm, t tilla sa pozita ideologjike t caktuara jan prgjegjse pr dhnien e
iniciativave pr strategji polarizuese n disa lloje t caktuara t politikave demokratike, ndrsa n
disa tjera jo. T ballafaquar me kto zhvillime, implikimet e konceptit t kundr-sistemit duhet
qartsuar, n mnyr q t mos humbin prfitimet analitike t vet konceptit.

Gur themeli i rindrtimit konceptual i prdorur n kt artikull konsiston me shkoklavitjen e dy

formave bazike t kundr-sistemit relative dhe ideologjike dhe qartsimin e rndsis s tyre
pr analiza krahasuese t sistemit partiak dhe respektivisht, regjimeve demokratike. Mbi bazn e
ktij rindrtimi, tri pikat e m poshtme mund t nnvizohen: e para, relativiteti i nj partie kundrsistemit nuk sht i caktuar n vetvete nga karakteri i saj ideologjik, por m tepr nga diferenca e
vet ideologjike nga partit e tjera n sistem. Prandaj, partit q nuk do kualifikoheshin si kundrdemokratike mbi bazn e nj definicioni t dhn pr demokracin munden po ashtu t ken efekt
polarizues n mekaniken e sistemit partiak dhe prandaj mund t jen relativisht kundr-sistemit.
Koncepti i relativitet i kundr-sistemit mund t prdoret pr t krahasuar koalicionin te strategjit
propaganduese t partive npr sisteme, e po ashtu edhe efektet e tyre n mekaniken e sistemit
partiak. sht e rndsishme t theksohet, se si pasoj, ekzistenca e polarizimit dhe prirjes s
natyrshme centrifugale n nj sistem partiak t nj vendi nuk nnkupton n vete se vet natyra
demokratike e regjimit sht n rrezik. Sistemi partiak thjesht mund t prfshij partit
polarizuese t cilat vet mund ti prmbahen krkesave t definicionit minimal pr demokracin.

28

Anasjellas, dhe kjo sht pika e dyt e rndsishme pr tu theksuar, mungesa a polarizimit dhe
prirjes natyrale sistematike centrifugale n nj sistem partiak nuk sht n vete kusht i mjaftueshm
pr ta konsideruar demokracin si pa krcnime. Konceptet e partive kundr-sistemit jo
relevante dhe akomoduese i referohen saktsisht nj situate ku relativisht parti t mdha dhe
parti kundr-sistemit ideologjikisht jetgjata mund t adaptojn taktika centripetale, apo partit e
vogla dhe jetshkurtra kundr-sistemit t cilat jan t pafata ta shkaktojn polarizimin, mund t
prbejn nj krcenim relevant pr demokracin.

Pr m tepr, rindrtimi konceptual i kundr-sistemit ideologjik trheq vmendjen n faktin se

mungesa e nj prdorimi krahasues t emrtimi n fjale varet nga niveli i prgjithshm n t cilin
koncepti sistem sht rindrtuar. Veanrisht, rindrtimi i sistemit n nivele m t ulta t
abstraktimit, i bazuar n m shume se tri definicione minimale t demokracin, lejon n parim nj
numr t madh t partive t konsiderohen si ideologjikisht kundr-sistemit, ndryshe nga do t
ishte shtja n qoft se koncepti i sistemit do rindrtohej n nivele m t larta t abstraktimit.
Sidoqoft, definicione t tilla t pasuruara t sistemit automatikisht kufizojn llupen e krahasimit
n nj numr me t vogl vndsh. N analiza krahasuese, prandaj, koncepti i kundr-sistemit
ideologjik do t duhej thjesht ti referohej atyre partive aktive n politikat e mbrthyera nga nj
definicion i caktuar i sistemit, i cili vendos, cakton, kufijt e krahasimit. Kjo strategji mundson
q te mnjanohet kurthi i tendosjes konceptuale.

Ndarja ndrmjet dy formave t kundr-sistemit, dhe lloje t ndryshme t partive kundr-sistemit,

mund t prdorn n disa forma n analiza krahasuese. Tipologjia e figurs 1. mund t shrbej si
hart konceptuale pr krahasime sinkronike t ndikimit t familjeve specifike n kundr-sistem,
t tilla si partit post-komuniste dhe partit e reja ekstreme t krahut t djatht, t cilat s fundi
kan trhequr vmendjen e shum krahasimtareve (p.sh. Ignazi, 1992, 1994; Bull and Heyood,
1994; Mudde, 1995,, 1996, 2000; Bozoki, 1997; Ishiyama, 1997; shih po ashtu von Beyme, 1988).
Qartsimi preliminar i nj definicioni specifik pr demokracin do t mund t vendoste kufijt
hapsinor t prkohshm t krahasimit, dhe do lejonte klasifikimin e partive t ndryshme sipas
karakterit t tyre ideologjike, ndersa ndikimi i tyre n mekaniken e sistemit partiak do t mund t
paraqitej n tabele n t njjtn kohe. Tipologjia po ashtu mund t prdoret n krahasime

29

diakronike me qllimin kryesor q t monitoroj evolucionin e partive t lokalizuara n ekstremin

e ndonj hapsire politike t veane n nj apo m shum vende t nj periudhe t caktuar.
Ndryshimet drejt pranimit t vlerave demokratike n ideologjit e ktyre partive ekstreme do i
shtyj ato q t lvizin nga rreshti i lart n rreshtin e ult n tipologji. Kur t gjitha partit n nj
njsi t dhn hapsinore kan braktisur ideologjin e tyre kundr-sistemit, ky do t mund t ishte
tregues se demokracia sht br e vetmja loj n qytet dhe mund t shihet si nj e konsolidimit
demokratik (Linz and Stepan, 1996:6) apo e stabilitetit t qeveris (Taylor and Herman, 1971), pr
shmbull. N mnyr analoge adaptimi stabil i strategjive centripetale do nxis n nje parti
lvizjen nga kolona e djatht e tipologjis n ann e majte. Nj lvizje e gjeneralizuar e ktij
lloji do qndronte n bazn e mbipopullimit t llojit t pluralizmit t moderuar n tipologjin e
sistemeve partiake t Sartorit, t ciln Mair s voni e ka nnvizuar (Mair, 1996:88).

Pr fund, prhapja e kohve t fundit dhe rritja e prhapjes dhe diferencimit t sistemeve
demokratike thrret pr adaptimin e m shum koncepteve t rafinuara q mund t prdoren pr
krahasim npr konfigurime dhe periudha t ndryshme. N tentim pr t konceptualizuar
ndryshimet q format radikale t opozits n demokraci q kane psuar kohve t fundit, strategjia
m e prbashkt e ndjekur nga shkollaret ka qen krijimi i termave t rijn kundr, shpesh ad hoc
pa specifikuar pasojat logjike t aplikimit t tyre ne raste t ndryshme. N vend se t marrin
rrezikun e shtimit, n rastin m t mir, shkaprderdhje n konfuzion(Sartori, 1984a: 50), ky
artikull ka ndjekur nj rrug t ndryshme dhe un shpresoj, m t frytshme t procedimit: at t
rindrtimit t konceptit t vjetr t kundr-sistemit, n vend q thjeshte ta riemronin at, dhe t
qartsonin implikimet dhe mundsit e tije pr prdorim krahasues pas disa zhvillimeve t reja, n
mnyr q t mos humb prfitimet e veta t rndsishme pr analizn e sistemeve politike
demokratike.

30

Referencat
Beetham, David (1999) Democracy and Human Rights. Cambridge, UK and Malden, MA: Polity
Press.
Bille, Lars (1990) `Denmark: The Oscillating Party System', in Peter Mair and Gordon Smith
(eds) Understanding Party System Change in Western Europe, pp. 4258. London: Frank Cass.
Bozoki, Andras (1997) `The Ideology of Modernization and the Policy of Materialism: The Day
after for the Socialists', Journal of Communist Studies and Transition Politics 13: 56102.
Budge, Ian and Valentine Herman (1978) `Coalitions and Government Formation: An
Empirically Relevant Theory', British Journal of Political Science 8: 45977.
Bull, M.J. and P. Heywood (eds) (1994) West European Communist Parties after the Revolutions
of 1989. London: Macmillan.
Collier, David and Robert Adcock (1999) `Democracy and Dichotomies. A Pragmatic Approach
to Choices about Concepts', Annual Review of Political Science 2: 53765.
Collier, David and James E. Mahon Jr (1993) `Conceptual ``Stretching'' Revisited: Adapting
Categories in Comparative Analysis', American Political Science Review 87: 84555. Collier,
David and Steven Levitsky (1997) `Democracy with Adjectives. Conceptual Innovation
in Comparative Research', World Politics 49: 43051.
Daalder, Hans (1966a) `Parties, Elites and Political Developments in Western Europe', in Joseph
G. La Palombara and Myron Weiner (eds) Political Parties and Political Development, pp. 43
78. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Daalder, Hans (1966b) `The Netherlands: Opposition in a Segmented Society', in Robert A.
Dahl (ed.) Political Oppositions in Western Democracies, pp. 188236. New Haven, CT and
London: Yale University Press.
Daalder, Hans (1984) `In Search for the Center of European Party Systems', American Political
Science Review 78: 92109.
Dahl, Robert A. (ed.) (1966) Political Oppositions in Western Democracies. New Haven, CT:
Yale University Press.

Dahl, Robert A. (1982) Dilemmas of Pluralist Democracy. Autonomy vs. Control. New Haven,
CT and London: Yale University Press.
Dewachter, Wilfried (1987) `Changes in a Particratie: The Belgian Party System from 1944 to
1986', in Hans Daalder (ed.) Party Systems in Denmark, Austria, Switzerland, The Netherlands,
and Belgium, pp. 285364. London: Pinter.
Di Palma, Giuseppe (1977) Surviving Without Governing. The Italian Parties in Parliament.
Berkeley, CA: University of California Press.
Di Palma, Giuseppe (1990) To Craft Democracies. Berkeley, CA: University of California Press.
Duverger, Maurice (1951) Les partis politiques. Paris: Colin.
Farneti, Paolo (1983) Il sistema dei partiti in Italia 19461979. Bologna: Il Mulino.
Fennema, Meindert (1997) `Some Conceptual Issues and Problems in the Comparisons of Antiimmigrant Parties in Western Europe', Party Politics 3: 47392.
Ferraresi, Franco (1988) `The Radical Right in Postwar Italy', Politics and Society 16: 71119.
Gallie, W.G. (1956) `Essentially Contested Concepts', Proceedings of the Aristotelian Society
56: 16798.
Gerring, John (1998) Party Ideologies in America 18281996. Cambridge, Cambridge University
Press.
Gerring, John (1999) `What Makes a Concept Good? A Criterial Framework for Understanding
Concept Formation in the Social Sciences', Polity 3: 35793.
Hanson, Stephen E. (1998) `Ideology, Uncertainty and the Rise of Anti-system Parties in PostCommunist Russia', Journal of Communist Studies and Transition Politics 14: 98127.
Huntington, Samuel P. (1991) The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century.
Norman: University of Oklahoma Press.
Ignazi, Piero (1992) `The Silent Counterrevolution Hypotheses on the Emergence of Extreme
Right-Wing Parties in Europe', European Journal of Political Research 22: 334.
Ignazi, Piero (1994) L' estrema destra in Europa. Bologna: Il Mulino.
Ionescu, Ghita and Isabel de Madariaga (1968) Opposition. Past and Present of a Political Institution. London: Watts.
Ishiyama, John T. (1997) `The Sickle or the Rose? Previous Regime Types and the Evolution of
the Ex-Communist Parties in Post-Communist Polities', Comparative Political Studies
30: 299330.
Katz, Richard (1996) `Party Organization and Finance', in Lawrence LeDuc, Richard Neimi and
Pippa Norris (eds) Comparing Democracies, pp. 10733. Thousand Oaks: Sage.
Keren, Michael (2000) `Political Perfectionism and the ``Anti-system'' Party', Party Politics
6: 10716.
Kirchheimer, Otto (1966a) `Germany: The Vanishing Opposition', in Robert A. Dahl (ed.)
Political Oppositions in Western Democracies, pp. 23759. New Haven, CT and London:
Yale University Press.
Kirchheimer, Otto (1966b) `The Transformation of Western European Party Systems', in Joseph
La Palombara and Myron Weiner (eds) Political Parties and Political Development, pp. 177
200. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Lakoff, George (1987) Women, Fire and Dangerous Things. What Categories Reveal about the
Mind. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Lewis, Paul G. (1997) `The Repositioning of Opposition in East-Central Europe', Government
and Opposition 32: 61430.
Lieberman, Ben (1998) `The Meanings and Function of Anti-system Ideology in the Weimar
Republic `, Journal of the History of Ideas 59: 35576.
Linz, Juan J. (1978) `Crisis, Breakdown and Reequilibration', in Juan J. Linz and Alfred Stepan
(eds) The Breakdown of Democratic Regimes, pp. 3124. Baltimore, MD, and London: Johns
Hopkins University Press.

Linz, Juan J. and Alfred Stepan (1996) Problems of Democratic Transition and Consolidation.
Baltimore, MD: Johns Hopkins.
MacRae, Duncan (1967) Parliament, Parties and Society in France 19461958. New York:
St Martin's Press.
Mair, Peter (1979) `The Autonomy of the Political: The Development of the Irish Party System',
Comparative Politics 11: 44566.
Mair, Peter (1996) `Party Systems and Structures of Competition', in Lawrence LeDuc, Richard
Neimi and Pippa Norris (eds) Comparing Democracies, pp. 83105. Thousand Oaks: Sage.
Montero, Juan R. (1995) `Sobre las preferencias electorales en Espana. Fragmentacion y polarizacion (19771993)', in Pilar del Castillo (ed.) Comportamiento poltico y electoral, pp. 51
124. Madrid: CIS.
Mudde, Cas (1995) `Right-Wing Extremism Analyzed A Comparative-Analysis of the Ideologies of Three Alleged Right-Wing Extremist Parties (Npd, Ndp, Cp86)', European Journal of
Political Research 27: 20324.
Mudde, Cas (1996) `The War of Words. Dening the Extreme Right Party Family', West
European Politics 19: 22548.
Mudde, Cas (2000) The Ideology of the Extreme Right. Manchester and New York: Manchester
University Press.
Muller, Edward N., Thomas O. Jukam and Mitchell A. Seligson (1982) `Diffuse Political
Support and Antisystem Political Behavior: A Comparative Analysis', American Journal of
Political Science 26: 24064.
Nettl, John P. (1968) `The State as a Conceptual Variable', World Politics 16: 55992.
Oropeza, Angel M. (1998) `El ``condence gap'': un insumo psico-politico para la estabilidad del
sistema democratico venezolano', Cuestiones politicas 20: 4168.
Pace, Alessandro (1997) `Los procesos constituyentes italianos (19961997)', Cuadernos constitucionales 2021: 525.
Pollack, Benny and Jean Gruegel (1987) `Opposition in Contemporary Spain: Tradition against
Modernity', in Eva Kolinsky (ed.) Opposition in Western Europe, pp. 23463. London: Croom
Helm.
Pridham, Geoffrey (1987) `Opposition in Italy: From Polarized Pluralism to Centripetal Pluralism', in Eva Kolinsky (ed.) Opposition in Western Europe, pp. 169211. London: Croom Helm.
Pulzer, Peter (1987) `Is There Life after Dahl?', in Eva Kolinsky (ed.) Opposition in Western
Europe, pp. 1030. London: Croom Helm.
Roberts, Hugh (1992) `The Algerian State and the Challenge of Democracy', Government and
Opposition, 4: 43354.
Saich, Tony (1990) `The Chinese Communist Party and the Future', China Information 4: 1530.
Sani, Giacomo and Giovanni Sartori (1983) `Polarization, Fragmentation and Competition in
Western Democracies', in Hans Daalder and Peter Mair (eds) Western European party
systems. Continuity and Change, pp. 30740. Beverly Hills, CA: Sage.
Sartori, Giovanni (1957) Democrazia e denizioni. Bologna: Il Mulino.
Sartori, Giovanni (1963) `Dove va il Parlamento?', in Giovanni Sartori et al. (eds) Il Parlamento
Italiano 19461963. Naples: ESI.
Sartori, Giovanni (1966) `European Political Parties: The Case of Polarized Pluralism', in Joseph
La Palombara and Myron Weiner (eds) Political Parties and Political Development, pp. 137
76. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Sartori, Giovanni (1970a) `Concept Misformation in Comparative Politics', American Political
Science Review 64: 103353.
Sartori, Giovanni (1970b) `The Typology of Party Systems Proposals for Improvement', in
Erik Allardt and Stein Rokkan (eds) Mass Politics. Studies in Political Sociology, pp. 322
52. New York and London, Free Press & Collier-Macmillan.
Sartori, Giovanni (1976) Parties and Party Systems. Cambridge: Cambridge University Press.

Sartori, Giovanni (1982) Teoria dei partiti e caso italiano. Milan: SugarCo.
Sartori, Giovanni (1984a) `Guidelines for Concept Analysis', in Giovanni Sartori (ed.) Social
Science Concepts, pp. 1588. Beverly Hills, CA.: Sage.
Sartori, Giovanni (1984b) `Pluralismo polarizzato e interpretazioni imperfette', Il Mulino
33: 67480.
Sartori, Giovanni (1991) `Comparing and Miscomparing', Journal of Theoretical Politics 3: 243
57.
Sartori, Giovanni (1997) Comparative Constitutional Engineering. London: Macmillan.
Sartori, Giovanni, Fred W. Riggs and Henry Teune (1975) Tower of Babel. On the Denition and
Analysis of Concepts in the Social Sciences. Pittsburgh, PA: International Studies Association.
Schedler, Andreas (1996) `Anti-political Establishment Parties', Party Politics 2: 291312.
Schmidt, Manfred G. (1997) Demokratietheorien. Eine Einfuhrung. Opladen: Leske & Budrich.
Schmitter, Philippe (2000) `Essaying the Consolidation of Democracy', Mimeo, European
University Institute, Florence.
Schmitter, Philippe and Terry L. Karl (1991) `What Democracy Is . . . and What Is Not', Journal
of Democracy 2: 7588.
Smith, Gordon (1987) `Party and Protest: The Two Faces of Opposition in Western Europe', in
Eva Kolinsky (ed.) Opposition in Western Europe, pp. 5276. London: Croom Helm.
Stavenhagen, Rodolfo (1991) `Human Rights, Democracy and Development in Latin America',
Economic and Industrial Democracy 12: 3141.
Taylor, Michael and Valentine Herman (1971) `Party Systems and Government Stability',
American Political Science Review 65: 2837.
Tosi, Silvano (1966) `Italy: Anti-system Opposition Within the System', Government and
Opposition 1: 4962.
von Beyme Klaus (1985) Political Parties in Western Democracies. Aldershot: Gower.
von Beyme, Klaus (ed.) (1988) Right-Wing Extremism in Western Europe. London: Frank Cass.
Welzel, Christian (1995) `Der Umbruch des SED-Regimes im Lichte genereller Transitionsmechanismen', Politische Vierteljahresschriften 36: 6790.
Williams, Philip M. (1971) La vie politique sous la 4eme Republique. Paris: Colin.
Zimmermann, Ekkart (1989) `Political Unrest in Europe: Trends and Prospects', West European
Politics 12: 17996.

GIOVANNI CAPOCCIA is Fellow in Politics at Magdelen College and a

lecturer in politics and International relations at the University of Oxford.
His publications include La Germania: a unita fra Continuita e rinnovamento.
Systemo elettorale e sistems Partitica nel Processo di riunicazione tedesco
(Rome 1995) and several articles. His main research interests are in comparative European politics and the methodology of comparative research.
ADDRESS: Magdelen College, Oxford OX1 4AU, UK [email: giovanni.
capoccia@magd.ox.ac.uk]