Uvod

Elektroenergetski sistem predstavlja jedan od najsloenijih sistema koje je napravio ovjek, s

osnovnom namjenom obezbjeenja proizvodnje, prenosa i distribucije elektrine energije do svakog
potroaa. U tom smislu prema osnovnim fazama samog tehnolokog procesa mogue je napraviti
najosnovniju podjelu elektroenergetskog sistema na:
- izvore elektrine energije (postrojenja za transformaciju primarnih vidova energije u elektrinu energiju,
tj. HE, TE i dr.),
- prijenosnu elektroenergetsku mreu (mreu koja se sastoji od objekata preko kojih se vri prijenos
elektrine energije od izvora do potroakih centara), sa transformatorskim stanicama visokog napona
- distributivnu elektroenergetsku mreu sa trafostanicama VN/SN i potroaima elektrine energije.
Osnovni elementi EES su:
- generatori (sinhrone maine u elektranama-aktivni elementi)
- vodovi (prenosne i distributivne mree-pasivni elementi)
- energetski transformatori (mreni i distributivni transformatori- pasivni elementi)
- potroai (termiki, induktivni ili kapacitivi potroai-pasivni elementi i elektromotori -aktivni
elementi)
1. Analiza rada EES
Planiranje, razvoj i upravljanje EES praktino je nemogue bez odgovarajuih analiza i prorauna kao to
su:
- proraun i analiza tokova snaga
- proraun struja i snaga kratkih spojeva
- statika i dinamika stabilnost sistema
- proraun elektromagnetnih polja
- analiza prenapona i tranzijenata u sistemu
- koordinacija ureaja relejne zatite
- prognoza potronje i optimizacija rada sistema itd.
Analiza rada EES uopeno se moe podijeliti na analizu dva reima rada:
- normalan rad sistema (stacionarni sistem)
- poremeajni reim rada (nestacionarni sistem) ili kvarni reim rada.
U normalnom reimu rada analiza EES se svodi na analizu naponskih prilika (napona u pojedinim takama
sistema), optereenja (struja na vodovima) i tokova snaga (aktivne i reaktivne snage).
Analiza u poremeajnom reimu rada EES najee obuhvaa proraun struja ili snaga kratkih spojeva,
podunih nesimetrija, tranzijentnih pojava u sistemu i koordinaciju rada zatita.
U ovom kursu mi emo se baviti analizom tokova snaga i naponskih prilika u pojedinim takama sistema i
proraunom struja kratkih spojeva u mrei.
Analiza elektroenergetskih mrea nije mogua bez modeliranja pojedinih elemenata sistema, odnosno
odreivanja osnovnih parametara mree i njihovo predstavljanje preko ekvivalentnih zamjenskih shema. U
posebnom poglavlju e biti obraene osnovne zamjenske sheme pojedinih elemenata mree.
Dananji EES rade kao uglavnom kao trofazne mree. U normalnom pogonu mree elementi u sve tri faze su
simetrini, kao i optereenje potroaa, tako da se trofazna mrea moe posmatrati preko ekvivalentne
1

jednofazne mree. Pri tome se pojedini elementi mree predstavljaju preko odgovarajuih ekvivalentnih
zamjenskih shema predstavljnih odgovarajuom vrijednou impedanse.
U sluaju nesimetrinog sistema takav pristup vie nije mogu. Kod nesimetrinih kvarova i poremeaja u
sistemu mrea se ne moe ekvivalentirati s jednofaznom zamjenskom shemom. U tom sluaju potrebno je
posmatrati cjelokupan trofazni sistem ili koritenjem metode simetrinih komponenti trofazni nesimetrini
sistem rastaviti na tri simetrina trofazna sistema. Ovakav pristup znatno pojednostavljuje proraun i
analizu svodi ponovno na jednofazni problem.
Prije toga emo se podsjetiti na osnovne definicije iz analize simetrinih komponenata, kao i na nain
predstavljanja sloene trofazne mree preko mree simetrinih komponenata.

2. Osnovne definicije simetrinih komponenti

Za bilo koji sistem od n vektora (fazora) kaemo da je simetrian ako su efektivne vrijednosti svih
vektora jednake i ako je izmeu dva uzastopna vektora fazni pomak isti. U opem sluaju za viefazni sistem
od n ureenih fazora, fazni pomak izmeu vektora iznosi:
2
q , q = 1,2,..,n.
n
U trofaznom sistemu n=3, a q moe biti 1,2 ili 3.
Za q=1 definiemo direktni sistem kod kojeg je =2/3 = 1200.
Za q=2 definiemo inverzni sistem kod kojeg je =4/3 = 2400.
Za q=3 definiemo nulti sistem kod kojeg je =6/3 = 3600 =00.
=

Vektorski prikaz direktnog, inverznog i nultog sistema dat je na slici 2.1.

T

240 0

R
S
T

120 0
S

Slika 2.1. Direktni, inverzni i nulti sistem vektora

Bilo koji nesimetrian sistem vektora moe se prikazati pomou tri simetrina sistema vektora
direktnog, inverznog i nultog redoslijeda (u nastavku vektori e biti prikazani velikim slovima bez crte ispod
slova).
Ukoliko se radi o trofaznom sistemu napona ili struja uz uvedene oznake za direktni, inverzni i nulti
sistem prema poetnim slovima naziva (d, i ,o) moemo napisati:
UR = U0 + Ud + Ui
US = U0 + a2 Ud +a Ui
UT = U0 + aUd +a2Ui

(2.1)

IR = I0 + Id + Ii
IS = I0 +a2 Id +a Ii
IT = I0 +a Id +a2Ii
j2/3

(2.2)

i za koji vai 1+ a + a = 0.
gdje je a kompleksni operator koji ima vrijednost a= e
Mnoenje bilo koje fazorske veliine sa operatorom a ne mijenja amplitudu te veliine, nego utie samo na
promjenu odgovarajueg ugla (fazni pomak).
Napomena: U literaturu se vrlo esto koriste oznake 1,2 0 za oznaavanje direktnog, inverznog i nultog
sistema respektivno.
Sistem jednaina 2.1. i 2.2, je sistem od tri nezavisne jednaine na osnovu kojih se moe pomou tri data
simetrina sistema nultog, direktnog i inverznog redoslijeda prikazati odgovarajui nesimetrini trofazni
sistem.
S druge strane dati sistem jednaina omoguava izraunavanje sistema simetrinih komponenti
napona i struje ukoliko su poznati fazori nesimetrinog sistema na osnovu izraza:
3

U0 = 1/3 (UR + US + UT)

Ud = 1/3 (UR +aUS +a2UT)
Ui = 1/3 (UR +a2US +aUT)

(2.3)

I0 = 1/3 (IR + IS + IT)

Id = 1/3 (IR +aIS +a2IT)
Ii = 1/3 (IR +a2IS +aIT)

(2.4)
Na ovaj nain moemo bilo koji nesimetrini trofazni sistem napona ili struja prikazati preko tri
simetrina sistema direktnog, inverznog i nultog redoslijeda.
Na osnovu osnovnih definicija simetrinih komponenti u nastavku rada e biti pokazano kako se bilo
koja sloena trofazna mrea moe rastaviti na tri monofazne mree simetrinih komponenti.

3. Rastavljanje sloene trofazne mree na mree simetrinih sistema

Na sljedeem primjeru e biti pokazano kako se bilo koja trofazna nesimetrina mrea moe
predstaviti preko simetrinih komponenti. Razmotrimo opi sluaj trofazne mree, prikazan na slici 3.1.

Slika 3.1.Model trofazne mree

Impedanse ZRR, ZSS i ZTT predstavljaju ukupne impedanse linije (zbir impedansi generatora,
transformatora i vodova), a impedanse ZRS, ZRT i ZST predstavljaju meusobne impedanse izmeu pojedinih
linija trofaznog voda.
Tri jednaine za ravnoteu napona prema slici su:
ER = ZRR IR + ZRS IS + ZRT IT + UR
ES = ZSR IR + ZSS IS + ZST IT + US
ET = ZTR IR + ZTS IS + ZTT IT + UT

(3.1)

Ako struje IR, IS i IT rastavimo na simetrine komponente, dobit emo:

ER = I0 (ZRR + ZRT + ZRS) + Id (ZRR + a2 ZRS + aZRT) + Ii (ZRR + aZRS + a2ZRT) + UR
ES = I0 (ZSR + ZSS + ZST) + Id (ZSR + a2ZSS + aZST) + Ii (ZSR + aZSS + a2ZST) + US
ET = I0 (ZTR + ZTS + ZTT) + Id (ZTR + a2ZTS + aZTT) + Ii (ZTR + aZTS + a2ZTT) + UT

(3.2)
U opem sluaju kod potpuno nesimetrinih mrea primjena simetrinih komponenti ne bi dala
nikakve rezultate jer bi pojedine simetrine komponente napona zavisile od svih komponenti struja, kao i od
svih impedansi mree.
Meutim, ako je mrea cikliki simetrina (vod idealno transponovan), a to je najee sluaj,
izmeu impedansi mree vrijedi:
ZRR = ZSS = ZTT
ZRS = ZST = ZTR
ZRT = ZSR = ZTS
(3.3)
Kod statikih elemenata pri tome vrijedi da je ZRS = ZSR, ZRT = ZTR i ZST = ZTS (kod rotirajuih
maina to ne vai), tako da moemo pisati:
ZV = ZRR = ZSS = ZTT
Zm = ZRS = ZST = ZTR = ZRT = ZTS = ZSR
(3.4)
gdje je: ZV - vlastita impedansa voda, Zm meusobna impedansa voda.
5

Sabirajui sve tri jednaine 3.2 i razdvajajui ih na simetrine komponente dobijamo sljedee tri
relacije:
E0 = I0 (ZRR + ZRS + ZRT) + U0
Ed = Id (ZRR + a2ZRS + a ZRT) + Ud
Ei = Ii (ZRR + a ZRS + a2ZRT) + Ui
(3.5)
Na ovaj nain trofazna simetrina mrea moe se u potpunosti rastaviti na tri simetrine mree
nultog, direktnog i inverznog redoslijeda. Za svaku od ovih mrea moemo definisati vlastitu impedansu
prema sljedeim jednainama:
Z0 = ZRR + ZRS + ZRT = ZV + 2Zm
- nulta impedansa,
Zd = ZRR + a2 ZRS + aZRT = ZV Zm
- direktna impedansa,
2
- inverzna impedansa.
Zi = ZRR + aZRS + a ZRT = ZV Zm
pri emu su direktna i inverzna impedansa sistema jednake, Zd= Zi.
Jednaine 3.2 tada dobivaju sljedei oblik:
E0 = U0 + Z0 I0
Ed = Ud + Zd Id
Ei = Ui + Zi Ii

(3.6)
Ako su elektromotorne sile generatora simetrine i direktnog redoslijeda, to je kod generatora sluaj,
(Ei=0, Eo=0 i Ed=E) dobijamo slijedee tri jednaine.
0 = U0 + Z0 I0
Ed = Ud + Zd Id
0 = Ui + Zi Ii
(3.7)
Ekvivalentna kola za svaku mreu prikazana su na slici 3.2.

Slika 3.2. Ekvivalentna mrea direktne, inverzne i nulte komponente

Vidimo da umjesto da radimo sa trofaznim shemama, pogodnije je koristiti jednofazne ekvivalentne sheme
sistema simetrinih komponenti. Na osnovu dobivenih vrijednosti simetrinih komponenti struja i napona na
kraju moemo odrediti stvarne vrijednosti trofaznih struja i napona nesimetrinog polaznog sistema.

4. Ekvivalentne zamjenske sheme elemenata EES

Analiza elektroenergetskih mrea nije mogua bez modeliranja pojedinih elemenata sistema,
odnosno odreivanja osnovnih parametara mree i njihovo predstavljanje preko ekvivalentnih zamjenskih
shema. Pri tome svi parametri mree, zavisno od vrste prorauna, nemaju istu vanost, tako da se mnogi od
njih zanemaruju. Tako naprimjer, kod prorauna kratkih spojeva u mrei, najee se zanemaruje uticaj
aktivnih otpora, kapaciteta i odvodnosti mree, dok se u analizi tokova snaga i naponskih prilika odvodnosti
u mrei u veini sluajeva ne mogu zanemariti.
U ovom poglavlju e biti obraene osnovne zamjenske sheme pojedinih elemenata mree.
4.1. Ekvivalentna zamjenska shema elektrinog voda
Elektrini parametri koji opisuju svaki trofazni vod su: aktivni otpor (R), induktivitet (L), aktivna
odvodnost (G) i kapacitet (C).
Parametri voda su konstantni i ravnomjerno rasporeeni du voda, tako da se uz odgovarajue
pretpostavke i zanemarenja, mogu predstavljati koncentrisanim parametrima na odreenim takama voda. U
tom smislu razmatrani trofazni vod moemo predstaviti jednofazno kao na slici 4.2.1.

Slika 4.2.1. Zamjenska shema voda za sluaj simetrinih prilika na vodu

Jednofazni (jednopolni) prikaz, kao to smo to ve ukazali, ima smisla i opravdan je za sluaj
simetrinih prilika na vodu. Povratni nulti vodi je fiktivan jer naponi i struje u fazama ine simetrian
sistem ija suma je jednaka nuli. S obzirom da su konstante voda ravnomjerno rasporeene du voda to
znai da na jednom njegovom malom dijelu postoje sve etiri spomenute veliine.
Konstante voda su karakteristine veliine koje slue za opisivanje elektrinih prilika na vodu i one
se predstavljaju kao podune vrijednosti zavisno od razmatrane referentne duine voda. Uobiajen nain je
prikazivanje podunih parametara voda po jedinici duine od 1 km. U tom smislu definiimo sljedee
jedinine konstante voda:
-jedinini aktivni otpor po kilometru voda i po fazi (/km),
R1
L1
-jedinini induktivitet po kilometru voda i po fazi (H/km), odnosno induktivni otpor voda
(induktivna reaktansa), XL1 = L1 (/km),
G1
-jedinina aktivna odvodnost ( vodljivost) po kilometru voda i po fazi (S/km),
C1
-jedinini pogonski kapacitet voda po fazi (F/km), odnosno kapacitivni otpor voda
(kapacitivna reaktansa) XC1 = 1/C1 (/km).
Reciprona vrijednost kapacitivnoj reaktansi predstavlja kapacitivnu provodnost ili susceptansu voda
B1 = 1/ XC1 = C1 (S/km).
Na osnovu slike 4.2.1 vidi se da se zrani vod ili kabl moe predstaviti podunom serijskom
(rednom ili uzdunom) jedininom impedansom Z1:
Z1= R1+jL1 = R1 + jXL1 (/km)
B

i podunom paralelnom (poprenom ili otonom) jedininom admitansom, odnosno provodnou voda Y1:
Y1= G1 + jB1 (S/km).
Vidimo da kod predstavljanja voda zamjenskom ili ekvivalentnom shemom imamo dva strujna kola,
poduno (impedantno) i popreno (admitantno), predstavljena odgovarajuim elektrinim veliinama R1, X1,
G1 i B1.
U tom smislu vod se najee prikazuje preko ekvivalentne - sheme ili T-sheme koje su prikazane
na slici 4.2.2.

-shema

T-shema

Slika 4.2.2 Ekvivalentne sheme voda

(Napomena: Ovdje su date pojednostavljene ekvivalentne sheme voda koje su dobivene na osnovu
odgovarajuih pretpostavki i zanemarenja o kojima e kasnije biti rijei. Tane ekvivalentne sheme se
dobivaju na osnovu jednaina prostiranja i predstavljanja voda kao simetrinog etveropola).
Za sluaj nesimetrinih prilika na vodu, jednofazni prikaz vie nije validan, pa je zbog toga potrebno
vod prikazati u obliku trofaznog modela. Proraun se tada vri u stvarnom trofaznom sistemu ili se vri
razlaganje trofaznog nesimetrinog sistema u sistem simetrinih komponenti.
U tom smislu umjesto jednofaznih jedininih vrijednosti impedanse i admitanse voda sada je
potrebno definisati odgovarajue matrice jedininih impedansi i admitansi trofaznog sistema. Matrica
impedansi [Z1] ima oblik:

[Z1 ]

ZRR
= ZSR
ZTR

ZRS
ZSS
ZTS

ZRT
ZST (/km)
ZTT

YRS
YSS
YTS

YRT
YST (S/km)
YTT

i naziva se matrica serijskih impedansi voda.

Matrica admitansi [Y1] ima oblik:

[Y1 ]

YRR
= YSR
YTR

i esto se naziva i matrica otonih odvodnosti.

Pri tome su:
- vlastita impedansa provodnika ( i= 1,2,3),
- Zii = Rii+jLii
- Zij = Rij+jLij
- meusobna impedansa izmeu provodnika i i j ( i,j= 1,2,3),
- Yii = Gii+jCii
- vlastita admitansa provodnika ( i= 1,2,3),
- Yij = Gij+jCij
- meusobna admitansa izmeu provodnika i i j ( i,j= 1,2,3).
Takoer, treba napomenuti da su sve vrijednosti parametara voda jedinine i odnose se na duinu
voda od 1 km, kao to je to ve ranije reeno.
8

Za idealno transponovan (prepleten) vod svi dijagonalni lanovi matrice serijskih impedansi
(admitansi) su meusobno jednaki, odnosno svi vandijagonalni lanovi su meusobno jednaki, tako da
moemo pisati:
Zv =ZRR=ZSS=ZTT i Yv=YRR=YSS=YTT ,
Zm=ZRS=ZRT=ZST=ZST=ZTR=ZTS i Ym=YRS=YRT=YST=YST=YTR=YTS .
Na kraju moemo za idealno transponovan trofazni vod napisati obje matrice jedininih parametara
voda u obliku:

[Z1 ]

ZV
= Zm
Zm

Zm
ZV
Zm

Zm
Zm
ZV

[Y1 ]

YV
= Ym
Ym

Ym
YV
Ym

Ym
Ym
YV

Matrica podunih impedansi i matrica podunih admitansi u sistemu simetrinih komponenti imaju
dijagonalni oblik dat sljedeim izrazima:

[Z]0di

Z0
= 0
0

[Y]0di

Y0
= 0
0

Zd
0

0 ZV + 2Zm
0 =
0
Zd
0

0
Yd
0

0 YV + 2Ym
0 =
0
Yd
0

ZV Zm
0

0
ZV Zm

(4.4.)

0
YV Ym
0

0
0
YV Ym

(4.5.)

Iz jednaina 4.4 i 4.5 vidi se da je izvrena potpuna dijagonalizacija matrice simetrinih komponenti
impedansi i admitansi voda. Vandijagonalni lanovi obje matrice, koji predstavljaju meusobne uticaje
izmeu pojedinih shema simetrinih komponenti jednaki su nuli. Na ovaj nain je izvrena potpuna
dekompozicija, tj. omogueno je predstavljanje sloene trofazne simetrine mree pomou tri neovisna
sistema simetrinih komponenti odgovarajueg redoslijeda. Ovakav pristup problemu omoguava znatno
bri i jednostavniji postupak kod rjeavanja trofaznih nesimetrinih mrea.
Direktna, inverzna i nulta impedansa nadzemnog voda

Ukoliko se radi o nadzemnom vodu prikazanom na slici da bi se odredila direktna, inverzna i nulta
impedansa voda potrebno je poznavati geometriju sistema faznih vodia, duinu i presjek vodia te vrstu
terena, odnosno specifini otpor tla.

Odgovarajua direktna impedansa nadzemnog voda iznosi:

Zd = R 1l + j

0l d m
ln
= R d + jX d
2
ds

pri emu je:

- R1 jedinini otpor voda (/km) ( obino izraen po km duine za datu temperaturu , obino 800C),
- l duina voda u km,
- 0 permeabilnost prostora , 0 = 410-7 (Vs/m),
- dm meusobna srednja geometrijska udaljenost faznih vodia u (m), a odreuje se prema relaciji:
-

d m = 3 d RSd RT d ST
dS vlastita srednja geometrijska udaljenost faznog vodia u (m) i iznosi:
dS = rVe-1/4 = 0,78 rV (za homogeni fazni vodi okruglog punog presjeka), pri emu je rV poluprenik
faznog vodia u (m).

U sluaju uadi ova vrijednost je neto vea,a priblina vrijednost se moe dobiti iz izraza:
d s = 0,5 nr 2
gdje je:
n - broj ica od kojeg je ue napravljeno,
r poluprenik pojedinane ice.

(2.3.3.1.3)

U sluaju uadi s elinom jezgrom, uticaj eline jezgre ogleda se u poveanju induktiviteta,
odnosno reaktanse vodia, ali se taj uticaj u praktinim sluajevima moe zanemariti jer njegov uticaj iznosi
svega nekoliko procenata u odnosu na ukupnu reaktansu voda.
Aktivni otpor voda R moe se odrediti na osnovu omskog otpora materijala od kojeg je provodnik
napravljen prema sljedeoj relaciji:
l
R = = R1l
gdje je:
s
- R1 jedinini otpor voda (/km),
- specifini zapreminski otpor materijala provodnika ( obino izraen u mm2/km ),
- S presjek vodia ( obino izraen u mm2).

Jedinini aktivni otpor voda R1 obino se uzima iz katalokih podataka za odgovarajui vod
(nadzemno ue ili kabl).
10

U ovim razmatranjima zanemarili smo promjenu stvarnog otpora zbog uticaja skin efekta i efekta
blizine, odnosno definisan je omski otpor provodnika koji odgovara otporu kod proticanja istosmjerne struje
kroz provodnik, to je u okviru ovog rada dovoljno. Efekat blizine je takoer zanemaren jer on ima veoma
malo uticaja i to samo kod kablovskih vodova.
Definisana vrijednost direktne impedanse se odnosi na sluaj simetrinog reima rada. U sluaju
nesimetrinog reima potrebno je poznavati impedansu direktnog, inverznog i nultog redoslijeda.
S obzirom da su vodovi stacionarni elementi, direktna i inverzna impedansa su, kao to je to ve
naglaeno, jednake.

Zd = Zi
U veini prorauna Rd se moe zanemariti jer je Xd>>Rd.
Nulta impedansa odreuje se na osnovu eksperimentalno dobivene Carsson-ove formule koja glasi:
Z0 = R 1l + 3

0l
l
De
= R 0 + jX 0
+ j3 0 ln
3 d d2
8
2
m
S

pri emu je De ekvivalentna dubina prodiranja povratne struje u tlu (fiktivna srednja geometrijska udaljenost)
, a moe se dobiti iz izraza:

D e = 658 [m]
f
gdje su:
- prosjena vrijednost specifinog otpra tla u (m),
f - pogonska frekvencija mree (f=50 Hz).
Iz izraza vidimo da nulti aktivni otpor zranog voda iznosi:
R0 = RV + 3RZ = R1l + 3 2 f 107 l RV + 0,15( / km ).
Na osnovu prethodne relacije vidimo da nulti aktivni otpor zemlje ne zavisi od specifinog otpora tla
nego samo o frekvenciji mree.
Za razliku od nultog aktivnog otpora nulta reaktansa zavisi od specifinog otpora tla i frekvenciji napona i
struje na vodu.
Na iznos nulte impedanse voda Zo utie postojanje zemnog (zatitnog) ueta i vrsta materijala od kojeg je
napravljno, posebno ako se radi o dobro vodljivom uetu. S obzirom da je isto galvanski vezano za stub,
nulta komponenta struje osim kroz zemlju zatvara se i preko zatitnog voda. Iznos nulte impedanse moe se
dobiti mjerenjem ili proraunom.
U veini praktinih prorauna iznos nultog aktivnog otpora voda Ro se zanemaruje i uzima se u obzir samo
nulta reaktansa Xo.
Za pribline proraune VN vodova u najveem broju sluajeva uzimaju se u obzir samo nulta reaktansa
vodova kao:
- X0 = 3,5Xd za sluaj trofaznog voda bez zatitnog ueta,
- X0 = 3,5Xd za sluaj zatitnog ueta napravljenog od magnetnog materijala (elik),
- X0 = 2,0Xd za sluaj zatitnog ueta napravljenog od nemagnetnog materijala (Al-e)

11

Direktna, inverzna i nulta reaktansa kablova

Kod jednoilnih kablovskih vodova svaka ila kabla posjeduje zatitni metalni plat, a polaganje
kablova se vri u zemlju ili kablovski kanal na odgovarajui nain. Udaljenost izmeu osovina pojedinanih
ila kabla je relativno mala u odnosu na poluprenik samog vodia. Pri tome je odnos meusobne srednje
geometrijske udaljenosti faznih vodia u odnosu na vlastitu srednju geometrijsku udaljenost ( dm/ds) znatno
manja nego kod nadzemnih vodova, tako da je reaktansa kablova znatno manja u odnosu na reaktansu
zranog vod istog presjeka. Izraz za reaktansu kabla je identian izrazu datom za nadzemne vodove.
Postojanje vanjskog plata kabla i elektromotorne sile samoindukcije u njemu utie na smanjenje
ukupnog induktiviteta, odnosno reaktanse kabla za priblino 5-10%. S obzirom da je ovaj uticaj mali u
praksi se zanemaruje.
U sluaju troilnih kablova kada se sve tri ile kabla nalaze unutar zajednikog metalnog plata , on
ne utie na direktnu i njoj identinu inverznu reaktansu kabla, jer je ukupni magnetni fluks unutar i van
plata kabla jednak nuli.
Ne postoje jednostavni izrazi koji omoguavaju izraunavanje nulte reaktanse kablova preko poznate
vrijednosti direktne reaktanse. Zbog toga se nulta reaktansa kablova obino dobiva na osnovu:
- mjerenja i ispitivanja kabla nakon izvedbenog stanja,
- tvornikih podataka proizvoaa,
- preko nekih od dostupnih empirijskih izraza iz literature.

12

4.2. Ekvivalentna zamjenska shema energetskog transformatora

Idealni monofazni transformator

Osnovna shema monofaznog transformatora prikazana je na slici:

N1 i N2
m
r1 i r2

- broj namotaja primarnog i sekundarnog namotaja

- meusobni magnetski tok (fluks)
- rasipni magnetski tokovi primarnog i sekundarnog namotaja

Idealni transformator ima gubitke ravne nuli, rasipni fluksovi su zanemareni i magnetno kolo ima
beskonanu permeabilnost (magnetski otpor ravan nuli) tako da zamjenska shema idealnog monofaznog
transformatora izgleda kao na slici:

Pri tome vae slijedee relacije:

u 1 N1
=
=n
u2 N2
gdje je n prenosni odnos transformatora.

N 1i 1 = N 2 i 2

i1 N 2 1
=
=
i 2 N1 n

Realni monofazni transformator

Kod realnog monofaznog transformatora moraju se uzeti u obzir gubici uslijed histereze, vrtlonih struja te
struja magnetiziranja tako da zamjenska shema realnog transformatora izgleda kao na slici:

r1, r2 - aktivni otpor primarnog i sekundarnog namotaja

Lr1, Lr2 rasipni induktivitet primara i sekundara
Lm induktivitet magnetiziranja
13

r0 aktivni otpor usljed gubitaka histereze i vrtlonih struja

S obzirom da je impedansa entirajue grane znatno vea od impedanse sekundarnog namotaja to se bez
vee pogreke ova impedansa moe prebaciti na stranu primara i dodati impedansi primarnog namotaja.

Z T = (r1 +

1
1
r ) + j(L r1 + 2 L r 2 )
2 2
n
n

Y0 =

1
1
+
r0 jL m

S obzirom da kod transformatora imamo obino dva ili tri naponska nivoa, potrebno je impedansu
transformatora svesti na odgovarajui naponski nivo.

Ako je Z1 impedansa transformatora gledano sa strane primara, a Z2, impedansa transformatora sa strane
sekundara izmeu Z1 i Z2 vai relacija:
Z1=Z2 x n2=Z2U12/U22
Parametri zamjenske sheme transformatora
Osnovni elektrini parametri svakog energetskog transformatora su: aktivni i reaktivni otpor (reaktansa)
namotaja transformatora (RT i XT), aktivna i reaktivna odvodnost (G0 i B0) kao rezultat gubitaka u eljezu i
struje magnetiziranja, odnosno impedansa ZT i admitansa Y0 transformatora. Ovi parametri se dobijaju na
osnovu podataka dobivenih iz ogleda kratkog spoja i praznog hoda transformatora.
Pri ogledu KS sekundar transformatora je kratko spojen, a na primar je narinut napon Uk koji kroz primar i
sekundar treba da protjera struju jednaku nominalnoj struji transformatora.

14

S obzirom da je sekundar KS njegov napon je jednak nuli tako da idealni transformator prenosi ovu
vrijedenost na primarnu stranu, to je ekvivalentno kratkom spajanju entirajue grane Yo. U tom sluaju
struja kroz primar odreena je samo impedansom transformatora ZT. Kod ovog pokusa odreuje se napon
kratkog spoja uk koji se obino izraava u % nominalnog faznog napona Unf :
.
U
u k (%) = k 100
U nf
Uk napon narinut na primaru pri ogledu KS
Unf nominalni fazni napon (ili linijski napon kod trofaznog transformatora)
I1n nominalna struja primarnog namotaja
Nominalna snaga transformatora je: Sn=UfI1n (ili Sn=3 UfI1n u sluaju trofaznog transformatora).
Napon KS je jednak padu napona na impedansi transformatora ZT, tj. Uk =ZTI1n, tako da impedansa
transformatora iznosi:
u k (%)
U f u (%)U 2
Uk
k
f
100
ZT =
=
=
= RT + jX T
Sn
I n1
100S n
Uf
Pri pokusu KS na aktivnim otporima namotaja razvija se snaga: Pk=RTI1n2, gdje je RT aktivni otpor
transformatora koji se moe dobiti iz sljedee relacije:
U 2f
Pk
RT = 2 = Pk 2
I n1
Sn
Induktivni otpor koji je rezultat rasipnog fluksa namotaja transformatora se moe dobiti kao: X T = Z T2 X T2

Kod ogleda praznog hoda, sekundarni namotaj je otvoren, a na primarni namotaj je narinut nominalni napon.

Pri ovom pokusu se odreuje struja PH izraena u % nominalne struje te aktivna snaga gubitaka u
magnetnom kolu :
I
i0 (%) = 0 100
I 1n
15

S obzirom da je impedansa transformatora ZT znatno manja od impedanse entirajue grane (1/Y0) moe se
uzeti da je kompletan napon Uf narinut na entirajuu granu Y0 , tako da moemo pisati: Io=YoUf, odnosno:
i 0 (%)S n
I
i (%)S n
100 U f
Y0 = 0 =
= 0
= G 0 + jB 0
2
Uf
Uf
100 U f

Gubici PH se mogu izraziti kao: Po=GoU2f gdje je Go aktivna provodnost entirajue grane: G0 =
Induktivna provodnost entirajue grane se moe dobiti iz izraza:

P0
U 2f

B0 = Y02 G02

Trofazni transformator
Trofazni transformator se moe realizirati od tri ista monofazna transformatora, kod kojih se vanjskim
vezama formira odgovarajua grupa spoja ili kao zasebna trofazna jedinica sa jednim zajednikim
magnetnim kolom smjetenim u unutar jedinstvenog kotla transformatora. Konstruktivno se izrauju kao
dvonamotajni, tronamotajni, autotransformatori (jedan dio namotaja je zajedniki), a po namjeni mogu biti
blok-transformatori, mreni, regulacioni, distributivni transformatori itd. Namotaji trofaznih transformatora
mogu biti vezani u zvijezdu ili trokut u razliitim kombinacijama (grupama spoja). Zvjezdita energetskih
transformatora mogu biti uzemljena (direktno ili preko otpora) ili izolovana od zemlje.
U sluaju trofaznih transformatora vae sve navedene relacije, kao kod monofaznog transformatora, samo
to umjesto faznih vrijednosti napona uvrtavamo linijski napon Un, a za nazivnu snagu transformatora
koristimo trofaznu nazivnu snagu Sn. Sve relacije za odreivanje parametra zamjenske sheme transformatora
ostaju iste samo to predstavljaju trofazne veliine. Prema tome osnovni polazni parametri svakog trofaznog
transformatora (koji se dobivaju od strane proizvoaa transformatora), a na osnovu kojih se mogu
izraunati neophodni elektrini parametri transformatora su:
- Sn
- nazivna snaga namotaja transformatora (MVA),
- Un
- nazivni napon namotaja transformatora (kV),
- napon kratkog spoja namotaja (%),
- uk
- i0
- struja praznog hoda (struja magnetiziranja) u %
- Pk
- snaga gubitaka kratkog spoja (MW),
- P0
- snaga gubitaka praznog hoda (MW).
Na osnovu poznatih polaznih parametara transformatora mogu se izraunati ekvivalente uzdune i
poprena grana trofaznog transformatora iz sljedeih relacija:
ZT =

u k (%) Un 2
= RT + jX T
100 Sn

Un 2
Pk
RT =
Sn 2

YT =

i0 (%) Sn
= GT + jBT
100 Un 2

GT =

P0
Un 2

X T = Z T2 RT2
BT = YT2 GT2

U praktinim sluajevima nisu podjednako vani svi parametri transformatora, nego se zavisno od vrste
prorauna koriste pojedini parametri koji imaju najvei uticaj na dato razmaranje. Tako, u sluajevima
prorauna kratkih spojeva bez velikog umanjenja tanosti mogu se zanemariti aktivni gubici, te aktivna i
reaktivna odvodnost i pretpostiti da je impedansa transformatora jednaka njegovoj reaktansi (ZT=XT).
Najee koritena ekvivalentna zamjenska shema dvonamotajnog transformatora je tzv. T-shema
koja je prikazana na slici.
16

Z1

Z2

I1

I2
Y

U1

U2

Ekvivalentna T-shema transformatora

Impedanse Z1 i Z2 su odgovarajue impedanse primara i sekundara transformatora, dok admitansa Y
predstavlja kompleksnu odvodnost koja je rezultat gubitaka u eljezu i struje magnetiziranja. Kako struja
magnetiziranja i gubici u eljezu ine priblino 1% ukupnih gubitaka u transformatoru to praktino znai da
je impedansa poprene grane (1/Y) je znatno vea od impedanse u uzdunoj grani, tako da se poprena grana
moe izostaviti. U tom sluaju poprena grana predstavljena admitansom se moe zanemariti, tako da se
transformator moe prikazati i pomou tzv. I-sheme kao na slici.
Ekvivalentna zamjenska shema se odnosi na samo jednu fazu; zbog toga sve veliine predstavljaju
fazne vrijednosti. Ova shema se redovito koristi kod prorauna kratkih spojeva.
Zt
I1
U1

I2
U2

Ekvivalentna I-shema transformatora

Takoer, s obzirom da su energetski transformatori statiki elementi, direktna i inverzna impedansa
su jednake, tj. ZdT = ZiT = ZT (XdT = XiT = XT). U tom sluaju ekvivalentne zamjenske sheme simetrinih
komponenti direktnog i inverznog redoslijeda su meusobno jednake i mogu se predstaviti se preko
ekvivalentne I-sheme kao na prethodnoj slici .
Nulta reaktansa dvonamotajnih transformatora Xo
Najvaniji parametar transformatora je njegova reaktansa XT. Pri tome, kod analize jednopolnih kvarova
posebno je bitan iznos nulte reaktanse Xo koji direktno zavisi od:
- sprege namotaja transformatora,
- izvedbe magnetne jezgre,
- naina uzemljenja zvjezdita transformatora.
U tom smislu moe se konstatirati sljedee:
- kod transformatora spoj zvijezda-zvijezda (Y-Y), ukoliko su oba zvjezdita direktno uzemljena moe se
uzeti da je nulta reaktansa priblino jednaka direktnoj reaktansi bez obzira na izvedbu magnetske jezgre
transformatora (Xo=Xd), jer se nulta komponenta struje moe zatvoriti kroz zvjezdita oba namotaja i
zemlju,
- kod transformatora spoj zvijezda-zvijezda (Y-Y), ukoliko su oba zvjezdita izolovana Xo=, jer se nulta
komponenta struje ne moe zatvoriti kroz zemlju, to praktino znai prekid u nultoj shemi,
- kod transformatora zvijezda-zvijezda (Y-Y), ukoliko je samo jedno zvjezdite uzemljeno, nulta
komponenta struje se moe zatvoriti samo kroz jedan namotaj na strani uzemljena dok na drugoj strani
17

nije mogu tok nulte komponente struje, to praktino znai prekid u nultoj shemi. Meutim, u ovakvom
sluaju nulta reaktansa zavisi od izvedbe megnetske jezgre jer se nulti magnetni fluks moe zatvariti
kroz kotao transformatora i okolni zrak, tako da, iako je onemoguen tok nulte struje na strani
izolovanog zvjezdita na strani uzemljenog zvjezdita nulta struja moe proticati, a njen iznos zavisi od
izvedbe magnetske jezgre transformatora. U tom sluaju:
- ukoliko se radi o transformatoru s 4 ili 5 magnetskih jezgri, ili tri odvojena monofazna transformatora
nulti magnetski fluks se moe zatvoriti kroz magnetsko jezgro, koje u tom sluaju ima veoma mali
magnetski otpor, tako da se praktino moe uzeti da je nulta komponenta struje jednaka nuli, (stvarna
vrijednost nulte reaktansa je oko 100Xd) to praktino predstavlja prekid u nultoj shemi.
- ukoliko se radi o uobiajenoj izvedbi transformatora s tri magnetske jezgre, magnetska reluktansa je
relativno velika, jer se magnetski tokovi ne zatvaraju kroz magnetsko kolo, nego kroz kotao i okolni
zrak. U tom sluaju nulta struja ipak moe proticati na strani uzemljenog zvjezdita, to rezultira
postojanju nulte reaktanse koja je priblino 10-15 puta vea od reaktanse kratkog spoja, tj. X0 = (1015) Xd.
kod transformatora zvijezda-trokut, nulta reaktansa namotaja vezanog u trokut je beskonano velika jer
se nulta komponenta struje ne moe zatvoriti izvan namotaja transformatora nego se zatvara kroz
namotaj spojen u trokut, to predstavlja prekid u nultoj shemi sa strane trokuta,

Kod odreivanja direktnih i inverznih shema treba voditi rauna o faznom pomjeraju kod sprege zvijezdatrougao. U naim razmatranjima fazni pomjeraj uzrokovan spojem u trokut nee se uzimati u obzir jer se u
veinu sluajeva prorauna KS taj uticaj moe zanemariti.
Nulta impedansa zvjezdita energetskog transformatora
Zvjezdite energetskog transformatora moe biti uzemljeno preko odgovarajue impedanse (obino
se radi o aktivnom otporu) ili direktno u sluaju zvjezdita energetskih transformatora u prenosnim
visokonaponskim mreama.. U sluaju nesimetrinih prilika u mrei, kroz impedansu Zn zvjezdita prolazi
nulta komponenta struje sve tri faze, kao to je to prikazano na slici.

Struja kroz impedansu u zvjezditu transformatora

Pad napona na impedansi zvjezdita se moe predstaviti relacijom:
U = IZZn = 3I0Zn = (3Zn)I0 .
Stvarna impedansa Zn kroz koju protie struja 3I0 moe se predstaviti u jednopolnoj zamjenskoj
shemi sa trostrukom (fiktivnom) vrijednou impedanse 3Zn kroz koju protie struja I0, umjesto struje 3I0 u
sluaju tropolnog prikaza uzemljene mree.
Na ovaj nain se trofazna mrea s transformatorom uzemljenim preko impedanse Zn moe prikazati preko
ekvivalentne jednopolne nulte zamjenske sheme prikazane na slici gdje je: Z0 = Z0t+3Zn.
18

Nulta zamjenska shema transformatora sprege Yd sa uzemljenim zvjezditem

Na slijedeoj slici su date zamjenske sheme nulte impedanse najee koritenih energetskih
transformatora zavisno od sprege i naina uzemljenja neutralne take.

Grupa spoja Yy

Grupa spoja YNy

Grupa spoja YNyn

Grupa spoja Ynd

Grupa spoja Yd

19

Grupe spoja YNy sa impedansom Zn u zvjezditu

Zamjenske sheme nulte impedanse najee koritenih energetskih transformatora zavisno od grupe spoja i
uzemljenja neutralne take
Tronamotajni transformator
Relacije izvedena za dvonamotajni transformator vae i za sluaj tronamotajnih transformatora samo to
sada moramo uzeti u obzir sva tri namotaja transformatora. Osnovni parametri tronamotajnih transformatora
su:
Un1, Un2 i Un3 nazivni naponi sva tri namotaja transformatora
Sn1, Sn2 i Sn3 nazivna snaga svakog namotaja transformatora
uk12, uk23 i uk31 napon kratkog spoja u % izmeu pojedinih namotaja transformatora
Impedanse transformatora dobijaju se takoer iz ogleda kratkog spoja. Pri svakom ogledu KS na jedan
namotaj se narine nazivni napon, drugi namotaj je u KS, a trei otvoren i tako se ponavljaju tri ogleda za sve
tri kombinacije namotaja. Impedanse izmeu pojedinih namotaja transformatora se raunaju preko relacija:
Z 12

u k12 (%) Un 2
= Z1 + Z 2 =
100 Sn12

Z 23 = Z 2 + Z 3 =

u k 23 (%) Un 2
100 Sn23

Z 13 = Z 1 + Z 3 =

u k13 (%) Un 2
100 Sn13

U navedenim izrazima sve impedanse (reaktanse) raunamo za isti naponski nivo, dok snaga transformatora
zavisi od snage pojedinih namotaja i uvijek se uzima iznos manje snage izmeu dva namotaja
transformatora.
Iz datih relacija se mogu dobiti impedanse pojedinih namotaja transformatora kao:
Z1=1/2(Z12+Z13-Z23)

Z2=1/2(Z12+Z23-Z13)

Z3=1/2(Z13+Z23-Z12)

Primjer:
1. Energetski transformator ima slijedee karakteristike:
Sn= 8 MVA
U1n/U2n=35/10,5 kV
uk=7 %
i0=0,6 %
Pk=53 kW
Po=8,3 kW
Potrebno je odrediti parametre zamjenske sheme transformatora ZT i Y0
Rjeenje:
20

ZT=uk(%)Un2/100Sn=7x352/100x8=10,72 ()
RT= PkUn2/Sn2= 1,01 , XT = 10,67
Yo=io(%)Sn/100Un2=0,6x8/100x352=0,04 (mS)
Go=Po/Un2=8,3x10-3/352=0,0067 (mS), Bo=0,039 (ms)
Na osnovu dobivenih vrijednosti vidimo da su parametri entirajue grane, odnosno da je provodnost
entirajue grane veoma mala, te se u veini praktinih prorauna moe upotpunosti zanemariti. Takoer,
induktivni otpor transformatora XT je znatno vei od aktivnog otpora RT (XT>>RT), te se u nekim analizama
(proraun KS) moe takoer zanemariti. U takvim sluajevima moemo koristiti sljedee uzraze:
Yo=0 i XT ZT

21

4.3. Ekvivalentna zamjenska shema generatora

Pri analizi EES generatori se posmatraju obino kao izvori snage S= PjQ ili strujni izvori I=(PjQ)/U,
odgovarajue impedanse i napona na sabirnicama gdje je generator prikljuen u mreu. Na ovom mjestu
ograniiemo se samo na impedansu i reaktansu sinhronih generatora, tj. na one elektrine karakteristike
generatora koje su bitne za predstavljanje zamjenske sheme u ekvivalentnoj shemi mree EES. Pri tome je
vano napomenuti da kod sinhronih maina direktna i inverzna impedansa nisu jednake, ak ta vie direktna
impedansa se mijenja sa vremenom u razliitim reimima rada generatora. Inverzna i nulta reaktansa se ne
mijenjaju sa vremenom.
S obzirom da je aktivni otpor generatora znatno manji od reaktanse (Rg<<Xg) isti se obino zanemaruje u
proraunima i analizama EES o kojima je ovdje rije. Odvodnost namotaja generatora se takoe zanemaruju.
Uz navedena zanemarenja generator se ekvivalentira u jednofaznoj zamjenskoj shemi samo uzdunom
impedansom, odnosno reaktanskom tj.:
Zg=Rg+jXg jXg.
Kao to smo ve napomenuli reaktanse generatora nije stacionarna veliina nego se mijenja u funkciji
vremena, tako da njen iznos zavisi od vremena posmatranog poremeaja (kratkog spoja). U trenutku KS
generator ima poetnu (subtranzijentnu) reaktansu Xd, a nakon nekoliko perioda prelaznu (tranzijentnu)
reaktansu Xd , a praktino nekoliko sekundi nakon KS stacionarnu vrijednost reaktanse Xd.
Impedansa u subtranzijentnom reimu je mjerodavna za odreivanje udarne struje kratkog spoja, koja je
vana sa aspekta dinamikih naprezanja opreme u sistemu. Tranzijentna reaktansa koja traje do nekih 10-100
perioda nakon nastanka kvara zavisi od vremenske konstante generatora i ona je obino mjerodavna za
proraun rasklopne snage prekidaa, jer u tom periodu dolazi do rada ureaja relejne zatite i isklopa
prekidaa. Stacionarna ili sinhrona reaktansa se koristi kod prorauna termikih naprezanja i njena vrijednost
je obino desetak puta vea od prethodnih reaktansi.
Takoer treba napomenuti da generator posjeduje pored uzdune Xd i poprenu reaktansu Xq koje se u biti
znatno razlikuju. Kod prorauna kratkih spojeva u naim razmatranjima EES zanemaruje se razlika izmeu
ove dvije reaktanse.
U praktinim zadacima kod prorauna struja KS obino se koristi vrijednost poetne reaktanse Xd.
Generator se obino predstavlja preko slijedeih parametara:
- SnG- nazivna snaga generatora (MVA)
- UnG- nazivni napon generatora (kV)
- Xd(%)- relativna reaktansa (ili relativni napon KS generatora), obino u subtranzijentnom reimu Xd(%)
Odgovarajua stvarna direktna reaktansa generatora se rauna kao:
Xd =

X d (%) Un 2
( / f )
100 Sn

Kod nesimetrinih kvarova mora se uzetri u obzir i inverzna reaktansa generatora Xi. Njena vrijednos je data
u podacima za generator i obino je manja od direktne raktanse. Ukoliko nije poznat podatak o Xi u
praktinim proraunima se uzima da je Xi= Xd.
Nulta komponenta reaktanse Xo zavisi od naina uzemljenja neutralne take generatora. Ukoliko je
neutralna taka izolovana Xo ima beskonanu vrijednost, jer nulta komponenta struje se ne moe zatvoriti
kroz zvjezdite i namotaj generatora. Ukoliko je zvjezdite generatora uzemljeno nulta reaktansa ima
vrijednost Xo i obino je data u podacima za generator. Vrijednost nulte reaktanse generatora priblino
iznosi: Xo=0,2-0,8Xi.

22

4.4. Ekvivalentna zamjenska shema potroaa

Postoje dvije vrste potroaa:

- pasivni potroai (termiki ureaji, induktiviteti-zavojnice, kapaciteti-kondenzatori)
- aktivni potroai (sinhroni i asinhroni motori)
Ekvivalentna zamjenska shema pasivnog potroaa predstavlja se impedansom Z kao na slici 4.4.1.
Z= R+ jX
U1

S= P+ jQ

U2= 0

I
S=UxI*; I=S*/U*=U/Z ; Z=U2/S*

(S- fazna prividna snaga i U- fazni napon)

za U=U0 i I=I- =Ie-j S= Sej = S (cos+jsin) =P+jQ

P=Scos i Q=Ssin

Z=U2/S*=U2/(P-jQ) =U2P/(P2+Q2) +j U2Q/(P2+Q2)=U2P/S2+j U2Q/S2= U2cos2/P+j U2sin2/Q (/f)

Dobiveni izrazi vrijede za jednofazne potroae. Isti izrazi se dobiju i za trofazne potroae, s tom to je tada
S-trofazna prividna snaga i U linijski napon trofaznog sistema)
Najznaajniji aktivni potroai su sinhroni i asinhroni motori. Asinhroni motori se predstavljaju na isti nain
kao i pasivni potroai, dok se sinhroni motori predstavljaju isto kao i sinhroni generatori, samo s
negativnom vrijednou struje. U naim analizama sinhroni motori se nee razmatrati.
Prilikom odreivanja struja kratkih spojeva obino zanemarujemo uticaj pasivnih potroaa, jer proraun
provodimo uz pretpostavku da je mrea u praznom hodu. Meutim ako elimo da uzmemo u obzir i uticaj
pasivnih potroaa to moemo uiniti preko datih relacija gdje impedansu potroaa ekvivalentiramo preko
poznatog iznosa aktivne (P) i rekativne snage (Q) i faktora snage (cos).

23

4.5. Ekvivalentna zamjenska impedansa napojne mree

Za potrebe analize EES neophodno je poznavati impedansu mree preko koje se napaja razmatrana
mrea. Aktivna mrea, odnosno mrea koja sadri izvore, obino se ekvivalentira preko odgovarajue
impedanse Zm.
Za proraun ekvivalentne impedanse mree direktnog redoslijeda Zmd, potrebno je poznavati snagu
tropolnog kratkog spoja u mrei , odnosno na sabirnicama gdje se vri ekvivalentiranje, dok je za poznavanje
nulte impedanse potrebno poznavati jo i snagu jednopolnog kratkog spoja.
Izrazi za proraun direktne i nulte impedanse mree su:
U 2n
Z =
SK 3
d
m

3
2

Z0m = U 2n

S
S
K
1
K
3

gdje je:
- Un - nazivni napon mree,
- SK3 snaga tropolnog kratkog spoja,
- SK1 snaga jednopolnog kratkog spoja.
Takoer, potrebno je poznavati omjer R/X aktivne mree. U tom sluaju imamo:
Z2m = R 2m + X 2m X m =

Xm =

Zm
R
X

Zm
Rm
+1
Xm
+1

R m = Z2m X 2m
gdje su Rm i Xm aktivni i induktivni otpor ekvivalentne mree.

24

4.6. Sistem jedininih vrijednosti u analizi EES

Kod praktinih prorauna u analizi EES obino se koristi tzv. sistem jedininih (eng. Per Unit
System) vrijednosti. U tom sluaju umjesto sa faznim vrijednostima date elektrine veliine koriste se
relativne ili jedinine vrijednosti, koje su skalarne veliine. Jedinina vrijednost neke veliine definie se kao
odnos stvarne vrijednosti i proizvoljno izabrane bazne vrijednosti.
Jedinina vrijednost = Stvarna vrijednost/ Bazna vrijednost

S obzirom da bazna vrijednost ima istu jedinicu kao i stvarna vrijednost to je jedinina vrijednost
bezdimenzionalna veliina. Pored toga bazna vrijednost je uvijek gotovo uvijek realan broj dok stvarne
vrijednosti mogu biti kompleksne veliine.
Kod primjene jedininih vrijednosti potrebno je proizvoljno odabrati dvije neovisne bazne vrijednosti
(najee bazni napon Ub i baznu snagu Sb) dok se preostale bazne vrijednosti (bazna struja Ib i bazna
impedansa Zb) izraunavaju na osnovu prethodno odabranih baznih vrijednosti. Bazne vrijednosti mogu biti
monofazne i trofazne. Kod analize trofaznih sistema bazne vrijednosti su obino trofazne veliine.
Ako za jednofaznu baznu snagu usvojimo vrijednost Sbf, a za jednofazni bazni napon Ubf bazna struja i
bazna impedansa se mogu dobiti iz slijedeih relacija:
Ib=Sbf/Ubf i Zb= Ubf/Ib=Ubf2/Sbf
Kod analize trofaznih sistema obino se za baznu snagu uzima trofazna snaga Sb i linijski napon Ub.
U tom sluaju Sb=3Sbf i Ub=3Ubf pa je:
Ib = Sbf /Ubf = Sb/3Ub i Zb=Ub/3Ib=Ub2/Sb
Izmeu baznih veliina vrijede sve relacije kao i za stvarne vrijednosti.
Kod primjene sistema jedininih vrijednosti obino se pridravamo slijedeih pravila:
- vrijednost bazne snage je jednaka za cijeli analizirani sistem
- vrijednost baznih napona na razliitim stranama transformatora je jednaka odnosu nominalnih napona
namotaja transformatora U1/U2.
Jedinine vrijednosti pojedinih veliina se definiu kao:
uj=U/Ub, sj=S/Sb, zj=Z/Zb i ij=I/Ib
ili
up.u=U/Ub, sp.u=S/Sb, zp.u=Z/Zb i ip.u=I/Ib
Izmeu jedininih vrijednosti vrijede slijedee relacije:
uj=zjij

sj=ujij

Dobivene relacije su potpuno iste kao i kod jednofaznih sistema, to upravo odgovara naim ekvivalentnim
zamjenskim shemama trofaznog simetrinog sistema, koje se isto tako prikazuju jednofazno. Na ovaj nain
praktian proraun se znatno pojednostavljuje i matematiki aparat olakava.

25

Dokaz za jednakost bazne snage Sb neovisno od transformacije napona

Kod analize EES u sistemu jedininih vrijednosti jednom izabrana bazna snaga Sb ostaje ista i s jedne i s
druge strane energetskog transformatora bez obzira na transformaciju napona.
Dokaz:
Neka je za neko trofazno kolo 1 bazni napona Ub1 i bazna snaga Sb1, a za kolo 2 bazni napon Ub2 i bazna
snaga Sb2.
Ub1=3Ib1Zb1
Ub2=3Ib2Zb2 Ub1/ Ub2 =Ib1Zb1/Ib2Zb2
Sb1=Ub12/Zb1
Sb2=Ub22/Zb2 Sb1/ Sb2 =Zb2/Zb1(Ub1/Ub2)2
Za energetski transformator vai: U1/U2=I2/I1= n Ub1/Ub2=Ib2/Ib1=n Zb1/Zb2=Ub1Ib1/Ub2Ib2=n2
Sb1/Sb2 =Zb2/Zb1(Ub1/Ub2)2 = n2 / n2=1 Sb1=Sb2

To praktino znai da jednom izabrana bazna snaga Sb moe biti ista u cijeloj posmatranoj mrei bez obzira
na naponski nivo transformacije uz uvjet da je nazivna snaga primarnog i sekundarnog namotaja
dvonamotrajnih transformatora ista tj. Sn1=Sn2 =Sn, to je uvijek sluaj u praksi. Bazna snaga bira se
proizvoljno i jednom izabrana osataje ista za cijeli razmatrani sistem. Relacija Sb1=Sb2=Sb je temeljna
relacija za odreivanje baznih napona raznih kola meusobno razdvojenih transformatorom.
Kako je Zb1=Ub12/Sb i Zb2=Ub22/Sb Zb1/Zb2=(Ub1/Ub2)2 =n2 Zb1=n2Zb2
Jednakost jedininih vrijednosti impedansi transformatora zj1=zj2
Jedna od prednosti koritenja jedininih vrijednosti je i ta to jedinina impedansa transformatora ima istu
vrijednost bez obzira da li polazimo od vieg ili nieg naponskog nivoa transformatora.
Dokaz:
Neka je Z1 impedansa transformatora gledano sa strane primarnog napona U1, a Z2 impedansa gledano sa
strane sekundarnog napona U2. Impedanse transformatora se raunaju kao:
Z1=uk(%)U12/100Sn1 i Z2=uk(%)U22/100Sn2 Z1/Z2 =(U1/U2)2
Usvojimo za bazni napon na primaru Ub1, a na sekundaru Ub2, a za baznu snagu nazivnu snagu
transformatora Sb=Sn1=Sn2.
z1j=Z1/Zb

z2j=Z2/Zb2

z1j/z2j =Z1Zb2/Z2Zb1 = (U1/U2)2 Zb2/Zb1

Zb1=Ub12/Sb i Zb2=Ub22/Sb Zb1/Zb2 = (Ub2/Ub1)2

kako je U1/U2 = Ub1/Ub2 z1j/z2j = (U1/U2)2 Zb2/Zb1= (Ub1/Ub2)2 (Ub2/Ub1)2 = 1 z1j= z2j

26

Parametri zamjenske sheme transformatora u sistemu jedininih vrijednosti

Za odreivanje parametara zamjenske sheme transformatora u sistemu p.u. usvojit emo da je bazna snaga
transformatora jednaka nominalnoj snagi transformatora i da je bazni napon transformatora jednak
nominalnom naponu tj.:Ub=Un i Sb=Sn
Bazna impedansa je tada: Zb=Ub2/Sb=Un2/Sn.
U sistemu jedininih vrijednosti:

z tp.u =

u k (%) Un 2 1
u (%)
= k
= u kp.u .
100 Sn Z b
100

gdje je ukp.u jedinina vrijednost napona kratkog spoja.

Na osnovu ovoga zakljuujemo da ukoliko se bazne vrijednosti napona i snage poklapaju sa nominalnim
vrijednostima transformatora, jedinina impedansa transformatora jednaka je jedininoj vrijednosti napona
kratkog spoja.
Napomena: Ista relacija vai i za generatora samo to umjesto napona kratkog spoja uk(%) figurira
reaktansa generatora Xd(%).

U sluaju da se ove veliine razlikuju potrebno je izvriti odgovarajuu konverziju prema formuli:
ZNtp.u =Ztp.u (Un/Ub)2(Sb/Sn),
gdje je: ZNtp.u nova jedinina impedansa transformatora pri baznom naponu i snazi razliitom od
nominalnog, a Ztp.u jedinina impedansa kod nominalnog napona jednakog baznom naponu i nominalne
snage jedanke baznoj snazi.
Prvi lan predstavlja konverziju po naponima, a drugi lan konverziju po snazi.

27

Primjer 1

Za dio EES na slici predstaviti ekvivalentne sheme po metodi otpora za slijedee referentne vrijednosti
napona:
a) ref. napon 10 kV
b) ref. napon 35 kV
c) ref. napon 110 kV
d) postupak provesti u P.U. vrijednostima

j10

10/35 kV

j40

Sn=10 MVA
uk =10%

a) Zamjenska shema za referentni napon 10 kV je:

Zv1
Zv1=j10

ZT

Zv2=j40(10/35)2=j3,26

Zv2

ZT=uk/100(Un2/Sn)=10/100 x 102/10=j1

b) Zamjenska shema za referentni napon 35 kV je:

Zv1=j10(35/10)2=j122,5

Zv2=j40

ZT=j10/100 x 352/10=j12,25

c) Zamjenska shema za referentni napon 110 kV je:

Zv1=j10(110/10)2=j1210

Zv2=j40(110/35)2 =j355,1

ZT=j10/100 x 1102/10=j121

d) P.U vrijednosti
Usvojimo za bazne vrijednosti:
Sb=10 MVA
Ub1=10 kV
Ub2=35 kV
Zb1=Ub12/Sb=102/10=10
Zv1PU=Zv1/Zb1=j10/10=j1

Zb2=Ub22/Sb=352/10=122,5
ZT=ZT10 kV/Zb1=ZT35 kV/Zb2=uk(%)/100=j0,1

Zv2PU=Zv235 kV/Zb2=j40/122,5=j0,326 ili Zv2PU = Zv210 kV/Zb1=j3,26/10=j0,326

28

Zadaa 1.
Za dio EES prikazan na slici nacrtati ekvivalentnu shemu po metodi otpora za slijedee
referentne vrijednosti napona:
a) ref. napon 10,5 kV
b) ref. napon 115 kV
c) ref. napon 220 kV
d) postupak provesti u P.U. vrijednostima uzimajui da je:
Sb=50 MVA, Ub1=10,5, Ub2=115 kV i Ub3= 220 kV
T1
G1
Sng=2x31,5MVA SnT1 =2x31,5 MVA
10,5/115 kV
Un=10,5 kV
Xd=30%
uk =10,5%

L=200 km
110 kV
R=0,16 /km
X=0,4 /km

T2

SnT1 =50 MVA

110/230 kV
uk =10,5%

Un=230 kV
Sk3= 1000 MVA
R/X=0,2

29