DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

MIROSLAV DRINI]
Filozofski fakultet
Bawa Luka

UDK 111.6:141.78

Dijalektika moderne
i slijepa ulica postmoderne

Kqu~ne rije~i:
dijalektika, progres,
moderna postmoderna,
prozirnost, za~aravawe, apokalipsa, antiteleologija, kraj istorije, metapri~a.

Apstrakt: Autor u tekstu poku{ava nazna~iti konture postmodernog realiteta kao sutona
metafizike mo}i ~ija fizionomija posebno dolazi do izra`aja u metafilozofskim analizama
kompleksa apokalipse. Postmoderni okret apokalipti~ke svijesti o ideolo{ki motivisanom
prisiqavawu napretka, koji je modernizam bio u
stawu nadma{iti izmi{qawem neostvarenih apsoluta istorije, u ovom trenutku je redukovan na
nultu ta~ku jedne negativne eshatologije.

Obra~un sa istorijskim procesom

i istorijskim subjektom
Sa Hegelom se Tvorac u nezadr`ivom napredovawu znawa ne
uspiwe na lubawi{te da bi na wemu bio pogubqen, ve} da bi
prispio u kraj i ozbiqewe svoje istine. No, nihilizam, taj neugodni gost je razorio znawe ostavqaju}i nas bez nade u svijet. Situaciju nastalu okon~awem tradicionalne i za~iwawem nove epohe metafizike na Zapadu je obiqe`ilo napu{tawe oblika dru{tvenog samoopravdawa od strane prosvjetiteqskog mi{qewa.
Uspostavqa se sveop{ti zahtjev koji nije bio odr`iv u tvrdwi da
postoji univerzalni, filozofski metadiskurs koji bi mi{qewe

39

MIROSLAV DRINI]

i mnogolike jezi~ke igre pribrao u jedinstvo. Pokazalo se da ne

postoji nikakva jedinstvena gramatika i metapragmatika koja bi
natkrilila mno{tvo sistema i polivalentnih `ivotnih igara.
Posqedice {to su proistekle iz neodr`ivosti ontolo{kih spekulacija slile su se u samo jedan uvid; ovaj svijet ne predstavqa
objavu Stvoriteqa. Djelovawe Ni~eove kritike racionalnosti
bilo je sna`no i razorno. S jedne strane wegova kritika je dozvoqavala da se kriti~ki propita zavaravaju}i objektivizam nau~nog stava prema svijetu podsje}awem na wegovo genealo{ko porijeklo1, a s druge strane ona je imala uticaja na kriti~ku teoriju i
poststrukturalisti~ku misao. Sa propa{}u ideje da postoji nadindividualno i nadistorijsko istinito, filozofski racionalizam }e polagano dospjeti u situaciju da mora da se opravdava. Progresivno mi{qewe koje je od pamtivijeka slijedilo ciq da qude
oslobodi straha i da od wih na~ini gospodare2, danas je ogrezlo u
totalno prosvije}enom svijetu {to blista u znamewu pobjedni~kog zla. Razvijen da vaspostavi red i obuzda haos neprijateqske
prirode, poredak uma se u me|uvremenu zavjerio kao druga i jo{
nesmiqenija priroda protiv qudske vrste.
Obra~unu sa idejom uma u epohi moderne korespondira obra~un sa istorijskim procesom i istorijskim subjektom u postmoderni. U mjeri u kojoj se subjekt/objekt udaqavao iz stvarnosti, u
toj mjeri se raspadala filozofska konstrukcija istorije. Bewaminova jednosmjerna ulica predstavqala je jedan od dijalekti~kih
poku{aja da se pojmi op{ta dezintegracija kao trijumf totalnog
postvarewa i ispita bijeda wegovog iskustva. Kao da je dijalektika reifikacije jo{ jedino mogu}a putem refleksije postvarenih
fragmenata iskustva i wihovim dovo|ewem do krajnosti. Po Bewaminu, destruktivni karakter koji je vazda spreman na najgore,
za Adorna predstavqa popu{tawe objektu do totalnog samoporicawa sebe. S nadom da }e se probiti s onu stranu postvarewa, on
poni{tava vlastiti identitet. Me|utim, istorija je pokazala ka1

M. Frank, Conditio moderna, Svetovi, Novi Sad, 1995. god., str. 10.
T. V. Adorno, M. Horhajmer, Dijalektika prosvjetiteqstva, Veselin
Masle{a, Sarajevo, 1989. god., str. 16.
2

40

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

ko ovaj pozitivni oblik varvarizma nije na dobro iza{ao; Bewaminova ulica okon~ala je }orsokakom bez izgleda u mogu}i povratak. Ako se najave pozitivnog varvarizma mogu naslutiti i u postmodernom mi{qewu o uzvi{enom, onda se istorija wegovog pada
mora tra`iti u wegovim po~ecima. Neki postmoderni mislioci,
ne diferenciraju}i teror od totalitarizma, unaprijed su omalova`avali borbu protiv i jednog i drugog. Po wihovom mi{qewu
iz Hegelovog transcendentalnog privida, koji brka mi{qewe i
zbiqu, redukuju}i o~igledno razli~ite jezike triju kantovskih
mo}i na zajedni~ki imeniteq, ra|a se totalitarizam. Ali kona~no iz Hegela ne slijedi teror, ve} totalitarizam razuma: mjere}i
sve stvari istom mjerom ovaj totalitarizam izjedna~ava razum sa
razumijevawem, te otud i s odre|enom jezi~kom igrom3 kao {to je
to pokazala Dijalektika prosvjetiteqstva. Me|utim, po{to je
vezan samo za igru pojma, teror prethodi totalitarizmu. Isti~e
se kako je tiranija Robespjerovog razuma i Kantovog morala neodvojiva od uzvi{enog, odnosno da upravo zbog istrajavawa da se uzvi{eno rije{i moralnosti ono prerasta u teror. Liotar isti~e
kako je Kant upozorio na opasnost od zamjene ideje transcendentalne slobode, koju nije mogu}e predstaviti pa ~ak ni shvatiti, i
empirijske slobode. Zapravo ne postoji ~iwenica koja bi u iskustvu mogla potvrditi istinitost spekulativnog argumenta4. U
opredjeqewu za postmodernost po svaku cijenu, na djelu je teror
esteticizma, koji se potvr|uje odmah iza totalitarnog poriva
strate{kih jezi~kih igara, ali nije u stawu da ih ukine bez stupawa u dijalekti~ki odnos bilo s instrumentalnim, bilo s funkcionalnim razumom5.

Gerald Raulet, Iz jednosmjerne ulice modernosti u }orsokak postmodernosti, ~asopis Marksizam u svetu br. 4, NIRO Komunist, Beograd, 1986. god.,
str. 302.
4
J. F. Lyotard, [ta je postmoderna, KIZ Art Pres, Beograd, 1995. god.,
str. 8.
5
Gerald Raulet, Iz jednosmjerne ulice modernosti u }orsokak postmodernosti, ~asopis Marksizam u svetu br. 4, NIRO Komunist, Beograd, 1986. god.,
str. 303.

41

MIROSLAV DRINI]

Ako je konsekvenca u nemo}i razrje{ewa alternative izme|u postmoderne situacije slobode bez presedana, na jednoj strani
i potpune dominacije strate{kih jezi~kih igara u dezintegraciji
na drugoj strani, onda sporewe izme|u modernosti i postmodernosti zaista vodi u bezizlaznu situaciju.
Po{to je od samog po~etka otpisala mogu}nost vlastite
identifikacije sa istorijskim subjektom, kriti~ka teorija ju je,
kako smo vidjeli, morala potra`iti u istoriji racionalnosti. Iz
ove perspektive Dijalektika prosvjetiteqstva se ukazuje tek
kao radikalizovawe pomenute pozicije. Adorno i Horkhajmer isti~u da razum dolaze}i u sklad sa svojim mitskim porijeklom, biva isprepleten s mitom i dopire do stawa ~ije se zna~ewe mo`e
na odgovaraju}i na~in vrednovati tek u postmodernom kontekstu
koji odgovara Dijalektici prosvjetiteqstva. Odnosno, u mjeri
u kojoj ovo djelo jo{ uvijek ima neku normativnu osnovu, ono razum preobra`ava u vrstu naracije koja se bez zadr{ke mo`e nazvati mitskim6. Dijele}i se od mita i definitivno padaju}i iznova
u wega, razum je prisiqen zaogrnuti se mitom da bi bio u stawu
govoriti o sebi. Izla`u}i primarnu istoriju subjektivnosti
kroz homerovsku Odiseju, Adorno i Horkhajmer podastiru dokaze
za svoju, dvostruku tezu, po kojoj je mit i sam ve} prosvije}enost, a
prosvije}enost i sama tone u mitologiju. Na taj na~in oni u krajwem ostaju unutar centralne figure mita. Nerazoriva srodnost
izme|u razuma i mita mora se uzeti u obzir jer protagonisti postmodernosti smje{taju uru{avawe razuma u trenutak dezintegracije modernosti u kojem se razum preobratio tek u naraciju.
Ono {to je tu navodno novo i nije zapravo tako novo. Modernost se mo`e odrediti i kao samopotvr|ivawe razuma, ali je wena
istorija protkana lomovima koji su izraz jednog srodnog kriznog
odnosa prema praksi. Na djelu su krize koje su konsekvenca logike
wihovog porijekla, odnosno razlaza s tradicijom ~ija je legitimnost proishodila iz we same. Od tog je trenutka modernost izgubila i mogu}nost i voqu da posu|uje mjerila od drugih epoha7. Od
6
7

42

Isto, str. 305.

Isto, str. 306.

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

tada je, po Habermasu, svoje norme modernost morala pronalaziti

u sebi samoj. Bez prilike za bjekstvo ona je uvidjela da se mora
osloniti na samu sebe. Po Ruletu, kriti~ka teorija, kao primjer
te logike, dr`i da je suton razuma jedna od tema krize razuma koji
prispijeva do svijesti.

Evolucija modernosti
i diferencijacija supstantivnog razuma
Za razliku od Bewamina koji proces racionalizacije izvodi iz istorije nauke i tehnologije, Maks Veber razvoj zapadnog
racionalizma posmatra kao idealno/tipsku konstrukciju koja zamjewuje stvarnu istoriju. Veberova teorija, prerastaju}i u referentni okvir modernosti, koja sebe dovodi u pitawe, postala je
kolebawem wene sudbine, a kona~ne stavke tog krajweg ishoda pogodne su za opis epohe postmoderne. Razlaz s moderno{}u shva}en
je kao nadvladavawe onog racionalizma ~ije postawe je Veber rekonstruisao. No, on je isto tako pokazao i da je dovr{ewe tog racionalizma ravno samodestrukciji. Polaze}i od razo~aravawa,
Veberova konstrukcija prije svega propituje kompleksni odnos
izme|u razuma i mita, koji Adorno i Horkhajmer i{~itavaju kao
sudbinsku neminovnost. U tom tuma~ewu evolucija modernosti se
poima kao ra{~lawivawe tradicionalne predstave supstantivnog razuma u autonomne sfere. S osamostaqivawem nauke, tehnologije i vrijednosti ekspresivnog samopredstavqawa javile su se
tri vrijednosne sfere od kojih svaka slijedi vlastitu logiku8.
Podijeqeni razum nije vi{e u stawu da sopstvenim mo}ima prevlada razdijeqenost i napetost koja sve vi{e kulminira izme|u
pomenutih sfera. Veber identifikuje te`wu da se modernost izbavi od samonametnutih raspolu}enosti kao izvori{ne potrebe
za filozofijom koja po wemu mora imati za pretpostavku kritiku modernosti u formi kritike subjektivnog idealizma.

J. Habermas, Theory of Communicative Action, I, trans. Thomas McCarty, Boston,

Beacon Press, 1984. god., str. 163.

43

MIROSLAV DRINI]

Danas, u postmodernom kontekstu, razum se ponovo nalazi

pred istom aporijom, samo {to je wegova diferenciranost dostigla takav nivo da se unutra{wa povezanost autonomnih sfera ne
~ini vi{e mogu}om. Zahvaquju}i razla`u}em duhu dostignut je
nivo globalnog nihilizma disolucijom wegovih temeqnih komponenti u posebne sisteme koji po~iwu samostalno, sami po sebi,
funkcionisati. Destruiraju}i pozitivni poredak, tradiciju i totalitet ovaj duh provodi disoliciju okriqa bo`je voqe ogla{avaju}i religiju kao neodr`ivo tuma~ewe prirode i ~ovjeka. U aktu ra{~aravawa svijeta indeterminantnost postaje predmetom
prora~una, a prora~un i sam oru|em kojim nauka i tehnika racionalno te`e}i svom ciqu ovladavaju svojom unutra{wom i vawskom prirodom. Ovdje se kao nu`ni dodatak kalkulaciji, po Veberu, javqa nau~na vjera radi nemo}i nau~nog duha da zbog sve izrazitije specijalizacije znawa ostvari potpunu kontrolu. Nauka
kao takva ne mo`e da realizuje vlastiti program dokidawa mita i
ra{~aravawa svijeta. Me|utim, na~in na koji nauka svoj program
ostvaruje ipak puti potonu}u ovog smisla {to nam ga je Tvorac
podario. Onoliko koliko je uru{avana sfera nat~ulnog toliko je
izrastalo mno{tvo subjektivnih pogleda na svijet {to je korespondiralo s nemogu}no{}u opstanka jednog zatvorenog vrijednosnog sistema i krajwih vrijednosti9. Veberov uvid da je sudbina
epohe koja je ku{ala od drveta znawa u priznawu da op{ti pogled na `ivot i univerzum nikada ne mogu biti proizvod sve
obimnijeg empirijskog saznawa, i da najvi{i ideali... uvijek bivaju formirani iskqu~ivo u borbi s drugim idealima koji su drugima sveti koliko i na{i nama10, samo je dobio na o{trini s motivom politeizma vrijednosti. Na kraju procesa ra{~aravawa koji je trajao vijekovima sukob bogova i vrijednosti }e trajati i
daqe u su{tinski neizmijewenom obliku; zapravo sama ta demi-

Pogledati: Max Weber, Gesammelte Aufstze zur Wissenschaft slehre, 2. izdawe,

Tbingen, 1968. god., str. 503.
10
M. Weber, Objectivity' in Social. Science and Social. Policy, u: M. Weber: On the
Methodology of the Scientes. Trans. Edward A. Shils and Henry A. Finch, New York, The
free Press of Glencoe, 1949. god., str. 57.

44

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

stifikacija je u~inila sukobe izme|u razli~itih vrijednosti pogleda na svijet jo{ nemilosrdnijim11. Na taj na~in Veber postmodernu temu politeizma vrijednosti predstavqa kao konsekvencu
samoafirmacije modernosti, wenog kraha i samouni{tewa.
Mitologija kojom je istorija zapo~ela ozna~i}e i wen zavr{etak. U epohi postmoderne je sve kao i u starom mitskom dobu,
koje jo{ uvijek nije oslobo|eno ~ini bogova, samo na drugi na~in:
kako god su Heleni nekad prinosili `rtve Afroditi a potom
Apolonu... isto je i danas uprkos tome {to je mitska, ali unutra{we istinita, kohezija takvog pona{awa ra{~arana i uklowena. A iznad svih tih bogova i wihovih me|usobnih borbi12 u ovom
svijetu ne gospodari nauka ve} sudbina. Politeizam na koncu modernog doba, kome je oduzeta wegova negda{wa kohezija, tek je uru{avawe, dezintegracija i bezizlazna situacija. Konstrukcije koje
bi htjele da na silu unesu nadu u znakove propadawa samo bi nezakonito uzele svoje vlastito kretawe kao stvarno iako ono vi{e
ne egzistira. Na najvi{oj ta~ki Veberove konstrukcije mi dospijevamo do fundamentalne alternative postmoderne, po kojoj ako je
razum u procesu sopstvene emancipacije dospio u bezizlaznu situaciju i ako se racionalizacija pokazala kao ireverzibilna disolucija, onda slijedi da zbog nepostojawa ma kog provjerenog kretawa koje bi vodilo izbavqewu rezignirana afirmacija predstavqa
zahtjev dana. Tamo gdje je Veber bio suo~en s pogledima na svijet
koji su mogli voditi tek privremenim i nepostojanim sporazumima, postmoderno mi{qewe ovjerava dezintegraciju cini~no u`ivaju}i u woj i beskrajno je koriste}i.

Postmoderni perspektivizam ravnodu{nosti

U pro`ivqavawu iskustva raspr{enosti ontolo{ko/temporalnog horizonta sistematske naracije istorije putem logi~ko/istorijskih {ifri, apriorno/transcendentalnih i postmoder11

Max Weber, Gesammelte Aufstze zur Wissenschaft slehre, 2. izdawe, Tbingen,

1968. god., str. 604.
12
Isto, str. 604.

45

MIROSLAV DRINI]

nih jezi~kih igara razrije{enih eshatolo{ko/istorijske putawe,

izgleda da je za savremeno mi{qewe postalo bjelodano kako sa
ovom spregom disolutivnosti treba nau~iti `ivjeti u povjerewu.
S takvom filozofijom `ivqewa ve} se unaprijed zna da u posebnosti ovovremenog pitawe pre`ivqavawa baca u zasjenak do`ivqaj smislenog bitka u istorijskoj konstelaciji i svekoliko i`ivqavawe bi}a u kontinuiranom revitalizovawu voqe za mo} kao
fundamentalnog na~ela savremenosti. Ovo pro`ivqeno iskustvo
duhovne situacije vremena kao nove neprozirnosti (J. Habermas) i Liotarovog neo/sinteti~kog okru`ja mo`e u~initi vidqivim tek misaono/simboli~ka snaga filozofskog jezika i slikovito/mimeti~ka igra umjetnosti u ponau~wenoj proizvodwi
svijeta. Ako se etnocentrizam i logocentrizam zapadnog mi{qewa tokom istorije ukorjewuju u matriks metafizike govornog pisma kao prapo~etnog znaka jedne imperijalno/ru{ila~ke civilizacije nau~no/logi~kog mi{qewa i djelovawa, onda se svako opirawe takvom odnosu prema simboli~koj projekciji totaliteta Boga, prirode i ~ovjeka, mora odstraniti i proglasiti besmislenim
i iracionalnim. Struktura unutarsvjetskih odnosa svagda je pro`eta nastojawima da se do kraja provede apsolutna logifikacija
`ivota s ciqem ozbiqewa wegove posvema{ne providnosti i prora~unqivosti, dok je sve drugo {to ostaje izvan metafizi~kih tabua ambis koji u posebnim istorijskim prilikama ukazuje na te{ku podno{qivost svagda{we vremenosti moderniteta. Me|utim, znakovi ovog neodredqivog, neiskazivog ambisa od samih po~etaka su prisutni u tragovima zapadne kulture i tokom istorijskog razvitka uzdi`u se do uobli~avawa postmetafizi~kih figura mi{qewa. Poku{aj izricawa novog uzora postmoderne epohe
zato tra`i da se skicirano `ivotno iskustvo rasutosti prihvati
kao pripadaju}a i bliska ~iwenica.
Prilike unutar kojih opstoji savremeni ~ovjek raspolu}en
na referentni punkt modernog perspektivizma vrijednosti i na
postmoderni poliperspektivizam ravnodu{nosti, predstavqaju
krajwu istorijsku mogu}nost preokreta logocentri~ne metafizike u postmetafizi~ku ambijentalnost prostog svijeta `ivota.

46

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Raspoznavawe postmoderne situacije koje na zna~ajnom frontu

filozofskih i umjetni~kih diskursa nove paradigme iznova sa`ima najbitnije domete spektakularnog razvitka nose}ih zamisli
20. vijeka susre}e se odmah sa kategorijom progresa kao svojim velikim kamenom ku{we. Iako se vazda nanovo isti~e kako je novovjekovna ideja napretka sekularizovala biblijsko/hri{}ansku eshatologiju kao temeqnu formu i{~ekivawa spasa usmjerenog u budu}nost13, bjelodano je da mi{qewe napretka, ~iju formalnu realizaciju predstavqa epoha prosvjetiteqstva, s prodirawem onih
eshatolo{kih nadawa ili strahovawa ima potrebu za jednim beskrajnim temporalnim prostorom igre. Sadr`ajnost Blumenbergovog stava puti na pro{irewe horizonta vremena koji ne predstavqa nikakvu sada{wost kao mogu}e neposredno okon~awe istorije,
ve} samo posredni kraj, zapravo ima za pretpostavku pobunu istorijske samosvijesti postmoderne protiv neotklowivog racionalnog osloba|awa progresa od biblijsko/metafizi~ke predaje. Ovaj
revolt nije nikakva retrogradno/uzmi~u}a svijest posredovana
neuspjehom projekta modernizovawa, ve} imanentna kriza samog
projekta u svim wegovim vidovima. Dovo|ewe u pitawe neograni~ene progresije tehni~ki posredovane istorije svijesti o slobodi
Apsolutnog duha bila je ve} aktuelna u Jaspersovim propitivawima duhovne situacije vremena. Wegovi misaoni dometi razlikovali su se od drugih nastojawa po tome {to je insistirao na konciznom fokusirawu pitawa vremena u jedno filozofsko temeqno pitawe o ~ovjeku. Polaze}i od uvida o istorijskom porijeklu ovovremene svijesti koja se sabire u priznavawu svjetsko/istorijskog
preokreta, koji nije samo gledi{te svijeta ve} i vrsta i oblik
qudskog bitka samog, Jaspers je iskazuju}i fundamentalno razlikovawe jednostavnog i sveukupnog qudskog bitka na tubitak i
egzistenciju, koji opet imaju svoj zadwi razlog u odnosu na transcendenciju kao apsolutni bitak koji nadilazi ~ovjeka svojim
projektom preokreta duha vremena iskazao sve aporemati~nosti
subjektivno/centrirane filozofije egzistencije u su~eqavawu s
13

H. Blumenberg, Lebenszeit unad Weltzeit, Suhrkamp, Frankfert/M., 1986. god.,

str. 115.

47

MIROSLAV DRINI]

istorijskim realitetom. Uzor egzistencijalne skepse koji je uspostavila Jaspersova kritika tehniziranog duha vremena, uprkos apelu za transcendirawem vremenske kona~nosti i ni{tavnosti ~ovjeka, predstavqa svojevrsni filozofski poku{aj kritike
zapadne kulture zasnovane na dominaciji uma/racionaliteta.
Veze projekta Jaspersove kritike moderne i jednog materijalisti~kog koncepta kritike ideologije kao Horkhajmerove kritike instrumentalnog uma, nisu u dovoqnoj mjeri izvjesne i direktno otvorene samorazumijevawu postmoderne kritike, iako se
ova dva projekta mogu razumjeti i kao navlastiti odgovor na Hajdegerovu misao o kraju metafizike. U tom kontekstu Hajdegerov
poku{aj destrukcije tradicionalne ontologije kao opravdan i nemetafizi~ko istrajavawe u mi{qewu bitka iz izvorne raskrivenosti vremena zauzima mjesto ptolomejskog preokreta nasuprot
kopernikanskoj mobilizaciji moderne nauke. Korjenit zahvat
destrukcije istorije zapadne metafizike nije predstavqao samo
korak k autenti~nom razumijevawu vremenosti tu-bitka kao egzistencijalno/strukturiranog sklopa bitka/u/svijetu putem desubjektivizacije i dezobjektizacije logosa istorije. On je istovremeno posredno djelovao u smjeru radikalnog preispitivawa temeqnog ustrojstva moderne, i pored toga {to izri~ito dovodi u pitawe emfati~ki pojam napretka kao beskrajnog progresa kako je on
mi{qen iz horizonta uzro~no/posqedi~ne linearne temporalnosti matematizovane prirode univerzuma. Hajdegerovo se propitivawe okon~awa metafizike, kona~nosti bitka i vremena, istorijsko/epohalne sustegnutosti zgode ne mo`e izjedna~avati i uskla|ivati s postmodernom kritikom uma, dekonstrukcije moderne
i lingvisti~kog preokreta. Bez obzira na uporedbe koje se prave,
Hajdeger naprosto ne predstavqa postmodernog mislioca.
Kriti~ko propitivawe bitka u Bitku i vremenu nije se kretalo na nivou razumijevawa su{tine bi}a iz obzora metafizi~ke
predaje, ve} smjera ponad granica metafizi~kog izlagawa bitka.
Zato se ovo pitawe hermeneuti~ki razla`e sa stanovi{ta razumijevawa smisla bitka, budu}i da je bitak vazda ve} raskriqen i
ukazuje se tu/bitku u jedinstvu vremenskih ekstaza; bilosti, pri-

48

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

sutnosti i budu}nosti. Smisao bitka se mo`e razumjeti polaze}i

od podru~ja naba~aja koje razvija razumijevawe bitka. Me|utim,
sam naba~aj nadma{uje bilo kakvo qudsko, na subjekt usmjereno
pro/izvo|ewe i ne ulazi u strukturu subjektivnosti kako je to zami{qala moderna filozofija subjektivnosti. Da bi se izbjegle
nejasno}e i dvosmislenosti oko definisawa strukture naba~aja i
tako nadma{ilo mi{qewe subjekta kao apsolutnog uzroka kroz
koji se uspostavqa kao supstancijalni sklop svijeta, Hajdeger }e
izraz smisao bitka nadomjestiti izrazom istina bitka pri ~emu se pojam istine misli iz horizonta otvorenosti aletheia-e a ne
iz horizonta novovjekog pojma reprezentacije.
Odsudna rije~ koja se ukazuje u analizama fenomena postmoderne kao epohe potpunog kraja jeste destrukcija. Rije~ je o
raz/gradwi, ali ne i o nepovratnom uni{tewu. Destrukcija tradicionalne ontologije razla`e se pri po~etnom razumijevawu smisla bitka iz horizonta prisutnosti u Grka. Prikrivenost vremenskog momenta u odre|ewu smisla bitka putem prisutnosti zna~i
istovremeno to da se metodom destrukcije `eli zadobiti mogu}nost za mi{qene izvorne povezanosti bitka i vremena u svijetu
novog otpo~iwawa. Destrukcija dakle, nikako ne predstavqa
raskid s tradicijom ili pak wenu pozicijalnu kritiku iz sada{wosti kao kritike pro{losti iz gledi{ta stalno/novog proizvo|ewa niza modernisti~kog sada i budu}nosti kao reduktivne
kritike pro{losti i sada{wosti u ime svrhovito zasnovane istorije sekularizovanog izbavqewa. Radi se o posqedwoj instanci, o
sigurnom putokazu za mogu}nost jednog nemetafizi~kog mi{qewa
vremena koje je mogu}e pute}i se analizom vremenitosti tu/bitka.
A kako bitni karakter ove vremenitosti po~iva u ekstazi, u fundamentalnoj otvorenosti tu/bitka za aletheia-u ekstaza onda zapravo predstavqa odnos tu/bitka prema raskrivenosti u kojoj po~iva
sva vremenitost14. Destrukcija zapravo kao dekonstrukcija dosti`e svoj ciq u poimawu vremena kao samog obzora razumijevawa
bitka.
14

Pogledati: M. Heidegger, Vier Seminare, Vitorio Kloestermann, Frankfurt/M.,

1977. god., str. 77.

49

MIROSLAV DRINI]

Gubitak zavi~aja i kraj topologije bitka

Postmoderni svijet intersubjektivnosti kao ravnodu{ne
utopi~nosti jeste svijet bez bitno istorijske zgode hrono/topike.
Svjetovnost svijeta u horizontu raskritosti samopokazivawa fenomena iskazuje se u epohi postmoderne nenadoknadivim gubitkom
~ovjekovog zavi~aja. U gubitku topologije bitka le`i razlog zapadawa postmoderne intersubjektivnosti u sveop{tu indiferentnost prema velikim pri~ama modernih filozofija istorije. Kwiga kao imaginarna biblioteka istorije i pripovijesti
samo je jo{ izraz ograni~ene mo}i; a nipo{to metafora za samu
stvarnost, ve} za wezinu danost i opis15. Ako postmoderna intersubjektivnost uspostavqa informaciono/komunikacioni sistem
vi{ka simboli~kih zna~ewa, onda je jasno da se sa~iwene teze o
svijetu kao postmodernom simulakrumu mora i{~iliti iz unutra{weg preobra`aja i hermeneuti~kog prostora i modernog subjektiviteta. Svijet moderne subjektivnosti je svijet re/prezentacije
s upori{tem u pozicionalnosti subjekta kao transcendentalno/referentnog nosioca zna~ewa. Propitivawe odnosa moderne i
postmoderne, kao modernizma i postmodernizma ima svoje razloge
va`ewa samo u tom kontekstu, jer dovodi u pitawe zagonetni i
transcendentni polo`aj svjetovnosti svijeta u epohi postmoderne. Odgovor na to pitawe mogu}e je eksplicirati putem diskusija,
polemika i teoretskih kontroverzi. Analitika svjetovnosti svijeta, te odre|ewe strukturalnog ustrojstva fenomena postmoderne i postmodernizma zadobija svoju transparentnost unutar samog
konteksta postmodernog mi{qewa.
Temeqna konstelacija postava modernizam/postmodernizam
u umjetnostima i teoriji literature, te moderna/postmoderna u
teorijskom diskursu postmetafizi~kih modela mi{qewa predstavqa kulturni kontekst postindustrijskih dru{tava Zapada u
kojima su kulturna protivrje~ja dostigla stawe providnosti. Me|utim, nezavisno od toga da li se modernizam i postmoderna tuma15

140.

50

H. Blumenberg, Lesbarkeit der Welt, Suhrkamp, Frankfurt/M., 1981. god., str.

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

~e kao mogu}nost epohalnog raskida s tradicijom modernisti~kog

projekta, ili pak s argumentacijom o diskontinuiranom kontinuitetu ideja moderne u postmoderni, bjelodano je da sveukupna osobenost ovog kompleksnog problema dodiruje i zadire u temeqna
pitawa o su{tini i funkciji zapadne kulture u periodu wezine
tehni~ke aplikativnosti. U neposrednom i{~itavawu prakse i
djela umjetnosti egzemplarno se apostrofiraju intencije autora
za fragmentacijom, indeterminizmom, uni{tewem kanona, konstrukcionizmom, imanentizmom i alegorijom. Unutar govora temporalnosti postaje sve vi{e prisutna zamjena simboli~kog poretka alegorijom kao raspar~anom figurom istorije, {to navodi na
propitivawe reinterpretacije mitskog diskursa u postmodernizmu. Slikovitost kao nepatvorena forma postmoderne nosi u sebi
tragove projekta moderne. Me|utim, razlika je u tome {to se tokom postmoderne sa prvenstvom alegorijskog znaka odvija drama
nepredstavqivosti i neizrecivosti povijesnog supstrata po{to i
samo istorijska scena doga|awa modernog subjektiviteta postaje
upitna u svojoj su{tini. Ukidawe istorijskog u simbolima alegorijskog predstavqawa mitskog u istoriji u~inili su, po Kilbu,
bjelodanim svu slo`enost preobra`aja uzora moderne pravolinijske vremenitosti u prostor novih utopijskih op~iwenosti, {to je
bio znak da je na djelu novi status vremena i i svjetovnosti svijeta.
U raspadu sna modernih filozofija istorije {to su bile
ophrvane faustovskom ~e`wom Fransoa Liotar sagledava {ansu
za eksplikaciju postmodernog znawa primjerenog postindustrijskim dru{tvima koja iskazuju posebne tehnolo{ko/informacione
performanse. Onda kada sa okon~avawem ideala filozofskih
epistemologija moderne istovremeno okon~aju velike pripovijesti, tada nauka stvara diskurs namijewen legitimaciji wezinog
vlastitog polo`aja. Kao na~in tragawa za istinom ona ispostavqa zahtjev za fundirawem i opravdawem svoje zada}e u filozofiji oslawaju}i se pri tome na neku od velikih pripovijesti. Pitawe wenog legitimisawa neodvojivo je od ozakowewa zakonodavca, pa pravo na odlu~ivawe o tome {ta jeste istinito zavisi od
prava odlu~ivawa o onom {to je pravedno. U Dijalozima je Pla-

51

MIROSLAV DRINI]

ton naveo argumentaciju u svrhu konsenzusa i jedinstvo referentnog kao garant mogu}nosti konsenzusa. Zadobijawe legitimnosti
znawa pada u nadle`nost naracije, jer tek znawe koje je razli~ito
od nau~nog kadro je saop{titi da je pravo znawe ono nau~no. I pored ~iwenice da se element naracije iznova vra}a u nauku s pitawima wene legitimnosti, moderna nauka }e, po Liotaru, napustiti tragawe za prvim na~elima u sferi transcendentnog, a u tra`ewu odgovora na pitawe ko odre|uje pretpostavke i uslove istinitosti, isti~e da su oni imanentni samoj nau~noj igri. Sa razvojem nauke, ~iju ispravnost pravila igre odre|uju stru~waci raspravama i konsenzusom zastarjeva weno metanarativno zasnivawe
i dolazi do izra`aja nepovjerewe prema velikim naracijama. To
novo stawe koje je Liotar nazvao postmodernim karakteri{e disolucija velikih pri~a sa velikom istinom na male pri~e, jezi~ke igre ~ija pravila se ozakowuju u dogovoru igra~a, a ne samoutemeqewem. Skupu jezi~kih igara ne odgovara vi{e jedan dru{tveni
subjekt, ve} usitwen socijalni poredak. Nakon {to su prosvjetiteqski duh i kriti~ka teorija izgubili na relevantnosti Hegelov enciklopedijski poredak se raspada a prirodne nauke zadobijaju svoju autonomnu mre`u istra`ivawa marginalizuju}i pri tome upozorewa o neutemeqenosti koja im je uputio Hegel. Ozakowewe nauke u prosvjetiteqstvu tako|e se destrui{e, jer se tu nauka koja je polagala pravo na istinu potvr|ivala nezavisno{}u sagovornika koji djeluju u sferi prakti~nog. Me|utim, pokazalo se
da istinitost nau~nih iskaza nema za svoju konsekvencu vaqanost
normativnog iskaza koji ima za svrhu izmjenu postoje}eg realiteta. Na taj na~in je projekat sticawa samostalnosti distanciran
od nauke, a ~ovjek ophrvan nau~nim pozitivitetom. Redukuju}i se
na izu~avawe logi~ke problematike, pozitivizam je filozofiju
li{io funkcije legitimisawa nauke, a Vitgen{tajn nazna~io put
ka ozakowivawu nauke preko jezi~kih igara. Stvoriv{i pretpostavke za novi vid legitimisawa kroz jezi~ku praksu i komunikaciju, postmoderna misao napu{ta tradicionalni oblik ozakowewa velikim pri~ama.

52

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Moderni istra`iva~ki postupak karakteri{e slo`enost

argumentovawa, dok logika obezbje|uje metajezik kojim se odre|uje da li sam nau~ni jezik udovoqava izri~itim uslovima uspostavqenih aksioma. Pronala`ewem novina u argumentativnom postupku i ustoli~avawem novih pravila igre obezbje|uje se napredak znawa. Tehnike koje se rabe u dokazivawu odre|ene su na~elima najpovoqnije djelotvornosti, pri ~emu eficijentnost predstavqa jedno od vode}ih mjerila. U takvoj tehnici koja ne koristi
istini, ve} mo}i dominacija pravila efikasnosti uti~e na istra`ivawe od koga se o~ekuje da na najdjelotvorniji na~in doprinese
razvitku dru{tva. Pribavqawe legitimiteta pomo}u na~ela performativnosti uz istovremeno odbacivawe kriterijuma istinitosti i pravi~nosti, zasniva se na pretpostavci da je sistem u koji se unosi imput stabilan, {to bi omogu}ilo da slijedi putawu
koja bi se mogla pratiti. Za razliku od moderne, u postmoderni
nauka ne do`ivqava ekspanziju zahvaquju}i pozitivizmu performativnosti jer ova u postmoderni nije ciq ve} uzgredni produkt.
Nauka, po Liotaru, problem svoje legitimnosti sama rje{ava i za
to joj nije potrebna filozofija. Postmodernoj nauci koja se pita
za istinu i dobro imanentna je i rasprava o normama na osnovu kojih se vrednuje nau~no znawe. Kvantna fizika kao postmoderni
oblik nauke dovela je u pitawe pravilo performativnosti, koje
podrazumijeva stabilnost i izra~unqivost razvitka sistema, ukazuju}i da na mikroravni mo`emo predvidjeti samo vjerovatnost
doga|awa. Takva nauka stvara teoriju sopstvene evolucije kao
diskontinuirane, katastrofi~ne, neispravqive paradoksalne16.
Nauka upire ka modelu ozakowewa, koji predstavqa diferenciju
pojmqenu u suprotnosti spram razuma, kao zabludu (paralogija), a
ne oblik najvaqanije djelotvornosti. Wena svrha je, po Liotaru, u
proizvodwi nepoznatog, novih zamisli, a ne da se snalazi u poznatom. Sa nepotrebno{}u pribjegavawa velikim pripovijestima naracija se vra}a u nauku u likovima malih pri~a koje legitimi{u
nauke. Lokalitet, antimetodi i otvorena sistematika kao primje-

16

Isto, str. 98.

53

MIROSLAV DRINI]

ri paralogije ozna~i}e kraj velikih pri~a i epistemolo{kih

fundamenata moderne.
U analizama dru{tva i institucija moderne Liotar kriti~ki propituje wihove dominantne koncepte. U jednoj od wih dru{tvo se predstavqa kao sistem cjelina za ~iju opstojnost se zahtijeva djelotvorno znawe koje se shva}a kao mo}, iz ~ega je slijedilo da su uspje{nost i razvoj tehnologije i proizvodwe legitimisali modernu nauku. Zarad postizawa minimalne nestabilnosti sistema ~iweni su napori izgradwe teorijskih modela koji bi
vodili tom postignu}u. Mo} je podsticala znawe kao mo}, samoprodukuju}i na taj na~in me|usobni postupak ozakowivawa u zatvorenom krugu. Drugi koncept vidi dru{tvo kao disoluiran i
otu|en totalitet koji istrajava u dostizawu ponovnog jedinstva.
Ovakvom dru{tvenom poretku nije odgovaraju}e funkcionalno
ve} kriti~ko znawe, ~ija svrha se ogleda u emancipaciji i razvitku subjektivnih sposobnosti. Umjesto pove}awa efikasnosti cjeline, nastoji se potvrditi cjelovitost autenti~nih mogu}nosti
~ovjeka. Ovakav koncept samorazvitka ~ovjeka a ne wemu nadre|enog transcedentnog efikasnog sistema preferirala je kriti~ka
teorija. Polemi{u}i sa Habermasom kao jednim od nastavqa~a
kriti~ke teorije Liotar isti~e da konsenzus kao mogu}i kriterijum legitimisawa nije dovoqan jer se fundira na vaqanosti Metapri~e o emancipaciji. Sam sistem u stawu je da manipuli{e
konsenzusom radi pospje{ewa svoje djelotvornosti, pa se mo`e ispostaviti da je konsenzus samo sredstvo za ostvarewe mo}i kao ciqa koji ovjerava sistem. Liotar isti~e da nauka svojom djelatno{}u ne slijedi uzore sistema koji radi po principu svo|ewa sopstvene kompleksnosti, {to onda puti adaptirawu individualnih
namjera ciqevima sistema. Mjerilo djelotvornosti je zaslu`no za
emancipaciju od ozakowavaju}e uloge velikih pri~a moderne koje,
za razliku od mitova, zakonitost nisu tra`ile u prvobitnom
~inu, utemeqewu, ve} u budu}nosti kojoj }emo omogu}iti da se
desi, to jest u ideji koju treba ozbiqiti17. Metafizi~ki dis17

str. 25.

54

J. F. Liotar, [ta je postmoderna, KIZ Art Pres, Beograd, 1995. god.,

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

kurs i definiciju su{tina Liotar je supstituisao ra~unom interakcije, prisiliv{i sudionike da preuzmu na sebe odgovornost
koja je do tada bila povjerena transcendentnim autoritetima metafizike. Me|utim, iz ovog slijedi surovost i bezobzirnost sistema. Po{to su iznovqene potrebe zavisne od novih tehnologija,
smatra se da ~lanovi dru{tva nisu kadri sami prepoznati svoje
autenti~ne potrebe, ve} to na sebe preuzimaju stru~waci koji se
poistovje}uju sa sistemom. Ipak, praksa nauke pokazuje da istra`iva~ke aktivnosti ne slijede nit djelotvornosti nauke kao totaliteta. Sistem, po Liotarovom mi{qewu, istrajava u suzbijawu
onih istra`ivawa koja za wega pradstavqaju opasnost na taj na~in {to odstrawuje istra`iva~e iz igre odbijaju}i im minimalni
konsenzus. Me|utim, sama nauka je otvoreni sistem koji podupire
nove ideje ako se samo obrazla`u i dokazuju. Raspr{ena u bezbroj
malih pri~a i bez op{teg meta/jezika na koji bi se svi drugi jezici preveli i prema kom bi se svi vrednovali, nauka ne mo`e biti
sistem a niti provoditi nasiqe. Zajednica vr{i pritisak na ovaj
vid nau~ne prakse, me|utim praksa zajednice koja je i sama jezi~ki
raznorodna ne mo`e stvoriti zajedni~ka meta/pravila i konsenzus argumentativnim dijalogom. Ako priznamo raznorodnost jezi~kih igara onda se ne mo`e ostati pri zahtjevu prinudnog homogenizovawa, dok konsenzus mora zadobiti lokalitet unutar male,
a ne na nivou velike pri~e. Ovako pojmqena nauka zadr`ala bi
te`wu za propitivawem nepoznatog i istine, {to nije bio slu~aj
u pozitivisti~koj nauci moderne.
Pored Au{vica koji mo`emo shvatiti kao paradigmati~no ime za kobno nedovr{ewe epohe moderne, trijumf tehno/nauke
predstavqa drugi na~in uni{tewa projekta moderne pod pri~inom wegovog realizovawa18. Gospodstvo subjekta nad objektima
pomo}u savremene tehno/nauke nije pratio vi{i stepen slobode, a
niti vi{e dobro raspodijeqenog bogatstva. Wega je pratilo samo
vi{e izvjesnosti u ~iwenice. Ipak ovo slabqewe modernog projekta sa kojim slijedi buran razvoj nauke i tehnike nije dekadentno. Po Liotarovom mi{qewu, budu}nost ne}e vi{e nikada znati
18

Isto, str. 26.

55

MIROSLAV DRINI]

za gubitke i sustezawa u spoznajama i vje{tinama, osim u onima

koja bi mogla prouzrokovati uni{tewe qudstva. Ova neponovqiva situacija u istoriji izra`ava davna{wu istinu koja se danas
ukazuje s posebnom zada}om... Nikada nau~no i tehni~ko otkri}e
nije bilo podre|eno tra`ewu proisteklom iz qudskih potreba19.
Wega je vazda poticala mobilnost nezavisna od onoga {to su qudi
mogli procijeniti kao ono {to je korisno ili po`eqno. To je
zbog toga jer je `eqa za saznavawem i zadobijawem umije}a neuporediva sa tra`ewem dobitka kojem se mo`emo nadati20 iz wihovog rasta. Qudstvo je, po Liotarovom mi{qewu, vazda docnilo za
sposobnostima poimawa i sposobnostima djelovawa, za sredstvima koja proishode iz otkri}a

Antiteleologijska struktura mi{qewa

Samolegitimacija postmoderne nauke nasuprot transcendentalne legitimacije moderne nau~ne spoznaje za Liotara istovremeno zna~i razlaz s iluzijom globalne univerzalnosti. Novoj
postmodernoj paradigmi, koja u odre|enom smislu predstavqa varijaciju postavki Franka i Habermasa o promjeni obrasca filozofije svijesti u paradigme filozofije jezika, na socijalnoj ravni odgovaraju nove alternative koje se mogu opisati kroz kategoriju privremenog ugovora. Saglasna socijalna agonistika pronalazi svoje ishodi{te u potiskivawu postojanih institucija u
svim sferama socijalnog poretka kao i na poqu politike. Povezanost novih kognitivnih i socijalnih alternativa, koje slijede
iz naravi postmoderne nauke, odnosi se na korjenite promjene u
postindustrijskim dru{tvima preovla|uju}e kapitalisti~kog na~ina produkcije `ivota implementacijom novih tehnologija.
Liotarov preokret postmoderne nauke i prihvatawa politeizma vrijednosti, koji ima pretenziju da poni{ti razdvojenost
izme|u narativnog i prirodno/nau~nog znawa predmetom je kriti~kih analiza R. Rortija. Liotarova paralogijska teorija legi19
20

56

Isto, str. 77.

Isto, str. 77.

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

timacije u nastojawu da ukine distancu izme|u pomenutih koncepata znawa dospijeva u nepremostiva protivrje~ja. Snaga pojmovne
spoznaje prirodnih nauka i strategija narativno/predrefleksivnog znawa nisu spojivi unutar onoga {to se imenuje legitimitetom postmoderne nauke. Spor koji je Liotar otvorio filozofskim refleksijama o kraju univerzalnih meta/pri~a subjekta moderne zna~ajan je utoliko {to markira rubove jednog postmetafizi~kog projekta u odnosu prema istorijski zate~enoj stvarnosti
potro{we i simboli~ke razmjene kapitala. Ako je pripovijedaju}e znawe u odre|enom pogledu sekularizovano predontolo{ko i
predrefleksivno razumijevawe bitka, ali ne kao ne{to {to je
istorijski minulo, ve} kao istovremeno ono drugo od nau~ne pojmovnosti, onda se ono ne mo`e prosto podvesti pod nalog diskurzivne mo}i, nego mora u~initi opstojnim vlastitu autenti~nost i
samostalnost. Ukazuju}i na ovu aporeti~nost Liotarove epistemologije, Rorti je povukao pragmati~ne posqedice stanovi{tem
da se filozofsko mi{qewe mora nivelisati poput drugih misaonih praksi, oduzimaju}i joj na taj na~in wenu posqedwu snagu regulativnog okvira unutar sistema kompleksnih pluralisti~kih
diskursa. Osnovni problem Liotarovog koncepta postmoderne nauke ne predstavqa wegov zakqu~ak, koji implicira mogu}nosti
neoliberalnog pluralizma i Rortijevog kontekstualnog pragmatizma, ve} premise wegovog saznajnog postupka. Upitnim se ~ini generalni stav o dokon~awu meta/pravila modernih filozofija istorije i kraju univerzalizma kao ozakowewa svakovrsnog fundamentalizma.
Za postmoderno mi{qewe kategorija negacije predstavqa
osnovnu zna~ajku koja zadire u utopiju, teleologiju i totalizaciju
kao referencijalne okvire modernog diskursa. Priroda smjera
djelovawa kategorije odricawa posebno je o~ita u Liotarovom
projektu polivalentnih jezi~kih igara i proishodi iz nemo}i
konstruisawa cjelovitih gigantomanija istorije. Usmjeravawe
kritike na emancipaciju i univerzalizam, te distancirawe od
sveobuhvatne metafizike subjektiviteta prije svega je usmjereno
protiv totalizacije znawa, koja u sebi nosi pritajenu te`wu za

57

MIROSLAV DRINI]

apsolutnom logikom gospodarewa. Umjesto totalizirawa postmoderna misao uvodi raznolike oblike intelektualnih djelatnosti
od Fukoovih otkri}a intelektualaca kao partizana i proizvo|a~a dru{tvenih fikcija do Liotarova mandarina uzvi{enog koji
prikazuje ne/prikazivo u okru`ju nau~nog samoqubqa. Istovremeno antiteleologijsko opredjeqewe postmodernizma, koje smjera
nasuprot u~ewa produktivnog kauzaliteta, posebno prisutnog u
istorijskom materijalizmu, dovodi do radikalne epistemolo{ke
mijene paradigme svrhovitog toka istorije. U ovoj antiteleologijskoj tendenciji se model savremene subjektivnosti preru{ava u
providnost stvarnog kao totalne razmjewivosti simboli~ke vrijednosti kapitala. Postmoderna tehnolo{ka dru{tva sofisticirane telemati~ke kulture dovode ovu razmjenu u saglasje s paradigmom nove subjektivnosti zasnovane na diskurzivnom aktivitetu delokalizovanih individualiteta. U skladu sa ozna~enim preobra`ajima modela subjektivnosti antiteleologijski retori~ki
obrti se iskazuju kroz alegoriju, parodiju i pasti{. Uzoran filozofski znamen jedne takve antiteleologijske strukture misli koja kona~no dovodi u pitawe mogu}nost opstojnosti bilo koje definitivne objave predstavqa Deridina dekonstrukcija metafizike zvu~nog pisma. Na taj na~in dekonstrukcija metafizike svjetla dovodi do ozakowavawa prava postmodernisti~ke zaslijepqenosti ogledalima i povr{inama, jer u krajwem za postmoderno mi{qewe vi{e ne prisustvuje tradicionalni dualitet spoqa{weg
i unutra{weg, odnosno moderni lik epistemologije. Ovaj antinomi~ni momenat ima za pretpostavku razgradwu samih temeqa zapadnog duha. Pojmovi kao {to su diseminacija, i{~ekivawe, dekonstrukcija ili decentrirawe, po Hasanu izra`avaju ontolo{ko odbacivawe tradicionalno zatvorenog subjekta, cogita zapadwa~ke filozofije21. Wima se izra`ava epistemolo{ka opsjednutost odlomcima i fragmentarnim. Ili jo{ odre|enije; dobro djelovati, dobro misliti ili osje}ati u suglasju s postmodernom

21

I. Hassan, The Crities Innovator: The Tutzing Statement in X Frames, Amerikastudien, sv. 221/1997. god., str. 55.

58

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

episteme zna~i odbijati torturu cjelina, jer totalizacija je uvijek potencijalno totalitarna.
Koncept strukture kojom se koriste filozofija i nauka, po
Deridi je duboko ukorijewen u sr` jezika ~ije je porijeklo nepatvoreno metafizi~ko. Kada rije~i u procesu ontolo{ke detronizacije ostanu bez snage onda one postanu pogodne za predstavqawe
i legalizovawe mo}i. Strukturalni kontekst takvog govora u kome rije~i mijewaju svoju imanentnu mo} instrumentalnom mo}i,
obezli~avaju}i je. Zbog uru{avawa organskih potencijala jezika
i zna~ewske bremenitosti rije~i u tkawu mo}i i hegemonije dolazi do disperzije semanti~kog poqa izvan mogu}nosti rije~i. Suverenitet semanti~kih poqa rije~i vi{e ne postoji. I{~upane iz
svog korijena zarad wihove potpune instrumentalizacije i preobra`aja u organon mo}i, rije~i se redukuju na komunikativnu i informativnu funkciju. Raspolo`iv do beskraja jezik se ure|uje i
nastupa u likovima brojnih diskursa. Na mjesto metafizi~kog na~ina definisawa bitka kao temeqa puti se diskurzivna misao uskra}ena za sredi{te i referentno/orijentacioni punkt. Po Deridinom mi{qewu, to predstavqa ~as u kom jezik zauzima problemati~no poqe univerzalnog: to je trenutak kad u odsutnosti su{tina ili porijekla sve postaje diskurs22. Sa gubitkom transcendentalnog upori{ta te`i{te jezika se prenosi sa bitka na znak i
zna~ewe, sa ontolo{ke na semanti~ku i semiologijsku ravan. Znak
emancipovan, nediskriminisan i oslobo|en svih stega `elio bi
da svojom referencom u zbiqi ponovo otkrije neki oblik obaveze.
Umjesto we, znak otkriva samo referentni razum, ono stvarno
od koga }e ubudu}e `ivjeti23. Me|utim, ova ozna~avaju}a veza
predstavqa zapravo samo simboli~ne obaveze, ona produkuje samo
neutralne vrijednosti, ono ekvivalentno ozna~eno.
Zauzimawem forme diskursa postmoderna nauka je ustalila
poziciju diskursa, {to je imalo izuzetne konsekvence u duhovnim
naukama. Wegova mo} se ogleda u nametawu unutar situacionog
22

@. Derida, Bela mitologija, Svetovi, Novi Sad, 1990. god., str. 134.
@. Bodrijar, Simboli~ka razmjena i smrt, De~je novine, Gorwi Milanovac, 1991. god., str. 62.
23

59

MIROSLAV DRINI]

konteksta odre|ene normativnosti i pokretawa na aktivnost. Samo ako djelujemo po uzusima diskursa mi mo`emo postati u~esnici u wemu. Normiraju}i smisao, on postavqa ono oko ~ega se pi{e
tekst i ono ~ime se bavi govor. Tekstovi su po sebi komunikativni, me|utim, sama komunikativnost nije po sebi autonomna ve}
usmjerena odre|enim diskursom. Sam diskurs stvara pretpostavke
unutar sebe za inovacije, ali veoma te{ko pristaje na komunikaciju sa drugim diskursima. Uhva}en u izvore mo}i diskurs vodi
ote`anom razumijevawu strukture tekstualnog. Sama strukturalnost strukture subjektivno centrirane moderne refleksije uvijek je bila neutralizovana ili svedena na jedan centar prisutnosti. Zada}a centra sastojala se ne samo u tome da osigurava orijentaciju i organizaciju strukture, ve} i da garantuje mogu}nost
organizovawa na~ela u sistemu totalne forme. Centriranost
centra i strukturalnost strukture na ~emu se zasnivala zapadna
metafizika puti na svijet kao sredi{te cjeline, koji istovremeno nije dio te cjeline, jer ona ima svoj centar svagdje. Zapravo
centar nije centar. Plan centrirane strukture, iako ona predstavqa uslov episteme kao filozofije ili nauke, protivrje~no je
koherentna. Istorija metafizike je zato istorija vladavine projekta strukturisanog centra iz kojeg proishodi mogu}nost projektuju}eg predstavqawa svijeta u smislu arheologije i eshatologije
kao pokazivawe promjene svih metafora od eidos-a i telos-a do transcendentne svijesti, Apsoluta i ~ovjeka. Otud Deridina dekonstrukcija koja se naslawa na Ni~eovu kritiku metafizike i na radikalnu skicu Hajdegerove destrukcije metafizike, predstavqa u
stvari kritiku centriranog totaliteta. Kritika centriranog totaliteta koja se provodi iz horizonta nesvodive razlike, svoju
alternativu vidi u de/centriranom subjektivitetu {to ga Deridina postmetafizi~ka gramatologija podastire s odlu~uju}im pojmovima diseminacije, geneti~kog indeterminizma i diferencije.

60

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Pitawe o legitimnosti postmoderne

Habermasovo u~e{}e u diskusijama i polemikama oko legitimnosti postmoderne stavilo je na dnevni red neka od nerazrije{enih pitawa. Prije svega postavilo se pitawe zbog ~ega zapadno
dru{tvo i wegova misao va`i za epohu postmoderne i u kojoj mjeri
se mo`e tvrditi da postmoderna jeste revolt protiv racionaliteta i uma? Za razliku od poststrukturalista i postmodernista koji modernu prije svega dovode u vezu s fenomenom esteti~kog i sa
nadre|eno{}u uma kao legitimne odrednice prosvjetiteqskog mita o beskona~nom napretku, Habermas poima modernu kao nedovr{eni projekat globalnog evropskog prosvjetiteqstva koji u sebi
sa`ima ideje kritike, prosvije}enosti i emancipaciju ~ovjeka.
Po{to se univerzalni koncept moderne filozofije subjektivnosti nije do kraja istinski, ve} la`no realizovao u totalnom poretku savremenosti, {to ne predstavqa odlu~uju}i argument protiv wihovog marginalizovawa, onda se on pod okriqem nove paradigme mo`e premjestiti u savremeni filozofski diskurs. Na ovaj
na~in se Habermas udaqava od analiza i kriti~kog propitivawa
frankfurtskog kruga, koji je s obzirom na izre~eno bli`i postmodernizmu i poststrukturalisti~kim teorijskim diskursima nego Habermasovom fundamentalnom projektu.
Otvoreni projekat teorije komunikativnog djelovawa predstavqa jedan od glavnih doprinosa rasvjetqavawu ideje o preobra`aju paradigme koja determini{e ovovremeni razvoj zapadnog
qudstva. Komunikativna racionalnost bi trebalo da ukloni tradicionalni visokoparni pojam istine. Ona istovremeno obe}ava
da }e pru`iti odgovor na odlu~uju}e meta/kriti~ko pitawe o snazi kriterija koji bi mogao analizirati kraj razuma u trenutku kada sam razum nestaje.
Na smrt Boga i pomawkawe jednog nadosjetilnog kriterijuma koji bi predstavqao obaveznost za na{e postupawe, po Habermasu, mo`e se dospjeti posredstvom ideje jednog stvorenog konsenzusa. Ovaj kategori~ki imperativ se dr`i one koncepcije
uma po kojoj se umskim mogu imenovati ne samo nau~no/tehni~ka

61

MIROSLAV DRINI]

pitawa ve} i pitawa o smislu `ivota. Me|utim, Habermas tu univerzalnost va`ewa ne temeqi na metafizi~kom na~elu ve} na implicitnim pretpostavkama me|usobnog komunikativnog opho|ewa. Strategija zadobijawa pro~i{}enog pojma komunikativnog
uma i orijentacija ka intersubjektivnosti, kao obliku prevladavawa subjektivno/centriranog modela totalne proizvodwe na razvalinama protivrje~ja moderne, predstavqa poku{aj da se izna|e
odgovor na postmodernisti~ku dekonstrukciju modernog uma i racionaliteta. Komunikativno djelovawe na koje se usmjerava fokus promjene paradigme od filozofije svijesti ka jeziku istovremeno ozna~ava premje{tawe kognitivnih, utvr|enih i ekspresivnih funkcija svijesti na jezi~ki fundament koji, pored zadatka
sporazumijevawa, preuzima i zada}u koordinacije djelovawa i podru{tvqewa u~esnika. Dru{tvo kao simboli~ki strukturisani
realitet, u preobra`aju globalne perspektive, pretpostavqa nivelirawe komunikativne svakodnevne prakse preko ozna~avaju}ih
poqa simboli~kih sadr`aja, isto tako kao i u dimenzijama dru{tvene sfere i istorijskog vremena i ~ini medij pomo}u kojeg se
izgra|uju i reprodukuju dru{tvo i kultura sa wenim osobenostima.
No, razvoj jednog dru{tvenog sistema nije mogu}, ako nisu
ispuweni uslovi odr`awa sistema24. Svjetsko dru{tvo, isti~e
Habermas, mo`e da akumulira kapacitete usmjeravawa samo ako se
to ne ~ini na ra~un humane supstance, u protivnom svaki budu}i
evolucioni iskorak bi mogao zna~iti samodestrukciju socijalizovanih individualiteta i wihovog svijeta. Ako se sa zahtjevima
za opravdawem mora ra~unati u prilikama funkcionalisti~kog
odstrawivawa legitimnosti, onda je za dru{tvenu teoriju potrebno da istrajava na postulatu o diskurzivnom fundirawu upotrebe
mo}i. Potrebe, koje su isposredovane slobodnim tr`i{tem, kao
sistem strate{kog djelovawa nisu podesne za udovoqewe normativnih zahtjeva za va`ewem, jer strate{ko djelovawe je i onda
kada je op{te rasprostraweno u protivrje~nosti sa etikom uzajamnog priznavawa, dok pojam strate{kog djelovawa predodre24

J. Habermas, Rekonstruktion des Historischen Materialismus, Frankfurt/M., 1976.

god., str. 114.

62

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

|en za konflikt i iskori{tavawe zastupa samo sebi~ne interese/potrebe konkurenata koji se me|usobno nadme}u25. U ovakvoj
situaciji se ukazuje prijeka potreba za uspostavqawem vrijednosno usmjerenog komunikativnog djelovawa koje je u minulim epohama svoj legitimitet zadobijalo od religije. Li{avaju}i religiju uvjerqivog utemeqewa, dru{tvo nadmetawa i razla`u}i duh su
vodili ka izboru izme|u redukcije ideja nadsubjektivno neotu|ivih obaveza dru{tva na jednu odlu~no nadre|enu legitimnost, i
dosada{weg djelovawa koje se orijentisalo prema kulturno/religioznim uvjerewima koja bi se u postreligioznom vremenu ravnala po idejama, prakti~nog uma koje svojom formom odgovaraju
uslovima komunikativnog zahtjeva i prihva}enosti. Na djelu su
principi jedne moralne teologije po kojima se kolektivno stvarawe identiteta organizuje putem jednog neprestanog procesa edukacije uz podjednako u~e{}e svih u komunikativnim procesima
koji stvaraju vrijednosti i na~ela. Zbog toga {to se globalno zna~ewe saznawa, ~uvstva i djelovawa za dru{tvo garantuje i ~ini
obavezuju}im putem simboli~kih tuma~ewa i davawa smisla upravo onako kako je to bivalo u vremenima mita, mi bismo mogli govoriti o mitologizaciji uma. O postmetafizi~koj ili umstvenoj
mitologiji bi se, po Franku, moglo govoriti i zbog toga {to
slo`nost ~lanstva dru{tva nije fundirana u sadr`aju fabule koja se poziva na sveto nego je nepokolebqiva slo`nost izvedena iz
iste forme nenasilne uzajamnosti dakle iz uma26. U projektu
dru{tva zasnovanog na komunikativnoj etici, mo} religioznih
predaja nije jednostavno odmijewena kibernetskim procesom, ve}
je kao motiv/pokreta~ prevedena u jedan ne/mitski oblik intersubjektivne obaveznosti koja u postmodernim uslovima preuzima su{tinsku prirodu mitske predstave svijeta i sposobnost da ozbiqi legitimnost. Po Habermasu je prihvatqiv zahtjev, da um koji
smjewuje i prevladava mit mora da zbori na jedan neredukovani
na~in interpretacije koji ~ini jedinstvo. Um mora nadma{iti zahtjev koji zastupaju mit i religija i uspostaviti jedinstvo koje je
25
26

M. Frank, Conditio Moderna, Svetovi, Novi Sad, 1995. god., str. 8182.
Isto, str. 83.

63

MIROSLAV DRINI]

bilo sposobno da izrazi samo mitsko vrijeme. U mitu ostvareno

objediwewe individua sa wihovom posebnom politi~kom zajednicom u horizontu jednog op{teg kosmi~kog poretka filozofija
treba da uspostavi u uslovima koji su u me|uvremenu dati sa modernim idejama slobode i potpune individualnosti pojedinca27.
Uloga filozofskog mi{qewa u postmodernom filozofirawu fokusirala se na zada}u prisvajawa mesijanskog znawa religija i svjetskog znawa kosmologija. Habermas misli da se iza sporewa o tome da li je nakon Kanta jo{ mogu}a metafizika prikriva u
stvari spor o postojawu i obimu drevnih istina koje mogu jo{
uvijek kriti~ki da se zadobiju, ali i prijepor o modusu i vidu
preobra`aja smisla kojem te stare istine podlije`u prilikom
kriti~kog prihvatawa. Govore}i o metafizi~kim i religioznom
pitawima Habermas isti~e da ako Evropa `eli na seriozan na~in
razumjeti pojmove eti~nosti i moralnosti, onda je to jedino mogu}e sa prethodno usvojenom supstancom mesijanskog mi{qewa. Bez
socijalizatorskog usvajawa i posjedovawa i bez filozofske transformacije bilo koje od svjetskih religija taj semanti~ki potencijal mogao bi jednog dana da nam postane nedostupan28. Svaka generacija i svako vrijeme bi morali vazda iznova sebi prisvajati
religijsku predaju ukoliko ne `elimo da se izgubi i preostali
dio intersubjektivno podijeqenog samorazumijevawa kao pretpostavke humanog opho|ewa. Filozofija ne bi smjela prenebregnuti
zada}u odr`awa i poja{wewa takvog smisla humanosti, pa ~ak i
po cijenu opasnosti da moraju da se pomire s tim da im se pripi{e sumwiva uloga posrednika smisla29. Savremena filozofija
bi mogla da utvrdi sopstvene druge kriterijume va`ewa u ime sje}awa, osvjetqewa postojawa i filozofske vjere, ali samo pod uslovom odustajawa od dostignutog nivoa diferencijacije, odnosno
odricawa od wihove uvjerqivosti. Ona bi, po Habermasu, mogla

27

J. Habermas, Rekonstruktion des Historischen Materialismus, Frankfurt/M., 1976.

god., str. 114.
28
J. Habermas, Nachmetapysischen Denken, Suhrkamp, Frankfurt/M., 1988. god.,
str. 23.
29
Isto, str. 23.

64

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

da obavi interpretativno posredovawe izme|u eksperimentalnog

znawa i svakodnevne prakse kojoj je neophodna orijentacija. Ono
{to joj ostaje, to je jedino iluminaruju}e podr`avawe i unapre|ewe totalitarno usmjerenih procesa samorazumijevawa jednog svijeta `ivota koji istovremeno mora da bude sa~uvan30 od pogubne
natkriqenosti objektivno/moraliziraju}im i estetiziraju}im
ekspertskim kulturama. Ova semanti~ka nadmo} religijskog nad
umstvenim o~ito je povezana sa imperativom za neprikosnoveno{}u na{ih su{tinskih uvjerewa i sa zahtjevom za smislom. Za
wih stvaramo bezuslovnu sigurnost, legitimnost i utemeqenost.

Apokalipsa i kraj istorije

Me|utim, {ta sa izvjesno{}u i utemeqewem u prilici kada
`ivimo sa jednom od najop{tije prihva}enih karakterizacija
postmoderne, po kojoj ~ovjek i istorija, po{to su prona{li sopstvenu crvoto~inu, idu svome kraju? Liotar i Habermas, koji u vezi s ovom temom uglavnom stoje na suprotstavqenim stranama, u
stvari se sla`u u opisu postmoderne epohe, ali ne i u ocjeni same
pojave. Obojica postmodernu, kako smo vidjeli, opisuju kao nedostatak velikih pri~a kojima je na putu prema emancipaciji bila
legitimisana istorijska inicijativa humanisti~kih nauka i inteligencije. Dok je za Habermasa to zna~ilo neda}u, nametawe
konzervativnog mentaliteta kojim se napu{ta prosvjetiteqski
projekat, za Liotara je ozna~ilo iskorak ka putu prema emancipaciji od modernog subjektivizma i humanizma. Kraj istorije ozna~ava konac historizma, odnosno shvatawa o qudskom doga|awu u
kontekstu jedinstvenog toka ~iji smisao se razvija u likovima
oslobo|ewa. Kraj velikih pri~a koje su izgubile na vjerodostojnosti, za Liotara predstavqa nenadoknadiv gubitak, ali ne i neko
veliko zlo, jer sa wihovim okon~awem je do`ivio neuspjeh i projekat moderne ispuwen ideolo{kim nasiqem i totalitarizmima.
Ipak, neuspjeh projekta prosvjetiteqstva, po Habermasu, ne poni{tava wihovu teorijsku osnovu. On isti~e kako bez nekog mo}ni30

Isto, str. 26.

65

MIROSLAV DRINI]

jeg meta/iskaza, koji izmi~e disoluciji i demistifikaciji istorizma, samo, rastvarawe i demistifikacija gube smisao, te ih je
nemogu}e do kraja i misliti. Kada se izri~e tvrdwa da su svi meta/iskazi ukinuti, zar se na taj na~in ne predla`e novi vlastiti
meta/iskaz, koji odbacuje svaku funkciju ozakowewa i na taj na~in
definitivno svaku sposobnost da i daqe upravqa istorijskim izborom.
Ideja istorije je, po Rortiju, izmi{qotina filozofije, a
napose hri{}anske i moderne metafizike. Istorija metafizike
se poima kao istorija slu~ajnih de{avawa, pa se stoga vi{e ne
mo`emo na wu pozivati kao na opravdawe za odre|ene zakqu~ke;
postmoderna je kraj istorije. Uloga rekonstruisane filozofije u
postmodernoj situaciji bi se, po Rortiju, sastojala u primawu na
znawe zabluda pogre{nog mi{qewa, a ne u ukazivawu na staze kojima bi se vaqalo putiti. Me|utim, pitawe je da li zabludu mo`emo uvidjeti pozivaju}i se na dogovor zajednice i na neku vrstu
svakodnevnog jezika, jer i tu je na djelu pouzdawe u neki meta/stav.
Bitak se na koncu predstavqa kao ne{to ~ega se jo{ samo
mo`emo sje}ati. Me|utim, po mi{qewu Vatima to bi mogao biti
prijedlog za filozofiju istorije koja ne zaobilazi samo metafiziku u wenom modusu legitimisawa, ve} i wen sadr`aj predstavqa
samo okon~awe i rastvarawe metafizike, te ukazuje na mogu}i put
i mjerilo. Kraj meta/iskaza promi{qan u granicama istorije metafizike i wene disolucije, zna~i da se bitak ukazuje u obliku
rastakawa i slabqewa, ali ne pod vidom propadawa, jer ne postoji
neko ~vrsto idealno ustrojstvo u odnosu na koje je istorija mogla
nazadovati. Me|utim , mi kao da ne mo`emo ostaviti upra`wenim
mjesto {to su ga zauzimale velike pri~e. Habermasova je reakcija upravo odbijawe `alovawa, povratak meta/iskazu o pro{losti, obmana da je mogu}e o`ivjeti neku metafiziku istorije31.
Postmodernisti~ko raskrinkavawe ideologije napretka ujedno je i propitivawe uo~ene dvozna~nosti projekta moderne. S jedne strane moderna je, po [erpeu, postmoderni u nasqedstvo osta31

\. Vatimo, Postmoderno doba i kraj povijesti, u: Postmoderna/Nova

epoha ili zabluda, Naprijed, Zagreb, 1988. god., str. 56.

66

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

vila dramati~nu, a s druge strane razdramatizovanu propast.

Dramati~na propast s obzirom na funkcionalisti~ko i ~isto reproduktivno zgu{wavawe procesa dru{tva sve stavqa na ekspresivni momenat prodora i proloma32, dok razdramatizovana propast nosi u sebi besramni smijeh izopa~enog dru{tvenog uma
preobra`enog u esteti~ku svijest indiferencije. Strukturiranost cjelokupnog naba~aja sekularizovane objave spasa u projekciji vremenske ekstaze budu}nosti aporeti~na je zbog toga {to je
razlaz i ulazak u novo moderno doba uspostavqen na temeqnim
pretpostavkama minule istorijske epohe. Te su pretpostavke tehni~ki odstrawene ali je sigurno da je ostatak onog misti~nog i
apokalipti~nog na{ao svoje mjesto u kolektivno nesvjesnom,
{to razja{wava sklonost i nastojawe ponovnog o`ivqavawa i magijskih sadr`aja pro{losti u postmodernisti~kom diskursu. Postmoderna kao suton metafizike mo}i pokazuje se posebno bjelodano u metafilozofskim analizama kompleksa apokalipse. Paradoksija modernog doba sadr`ana je u wegovom neprekidnom `ivqewu vlastite propasti i gospodarewu dijalektike kao unutra{weg na~ela djelovawa kojim se nadme}e sistemska podvojenost
ovjekovje~ivawa i katastrofe. Dok je hri{}anska filozofija istorije vjerovala u auru apokalipse na ontolo{ko/vremenskom horizontu neizvjesne budu}nosti, moderna subjektivna epistemologija takvo {to odstrawuje kao nepotrebni teret. Me|utim, time
nije kona~no i{~ezla apokalipti~na vizija svijeta ve} je samo
interiorizovana i time u`lijebqena u koncepciju autonomnog subjekta. Po Bewaminu, sam pojam napretka vaqa utemeqiti u ideji
katastrofe. To da sve 'te~e daqe' jest katastrofa. Ona nije ono
{to svaki put predstoji, ve} ono {to je svaki put dano33. Izvori
straha moderne egzistencije predstavqaju tek derivirani izraz
dubokog, neizrecivog straha i tjeskobe pred ni{tavno{}u `ivo-

32

Pogledati: K. R. Scherpe, Dramatisierung iun Entdramatisierung zum sthetischen Bewusstsein von Moderne und Postmoderne, y: A. Huyssen, K. R. Scherpe, Postmoderne
Zeichen eines kulturellen Wandels, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 1986. god., str. 287.
33
V. Bewamin, Esteti~ki ogledi, [kolska kwiga, Zagreb, 1986. god., str.
119.

67

MIROSLAV DRINI]

ta. Apokalipsa je zapravo ontolo{ka prepast pred mahnito/fascinantnim ni{tavilom nekontrolisanog tehno/nau~nog i industrijskog napretka ~ija ovovremena psihoanaliti~ka figura Anti-Edipa simbolizuje ovu postmodernu katastrofu.
Osnovne pretpostavke opisanog modela izokrenutog socijalnog bitka, na kojima se zasniva fizionomija postmodernog mita o apokalipsi ponajprije su dane u neograni~enom razvitku planetarne tehnike i kapitala. Postmoderni okret apokalipti~ke
svijesti o ideolo{ki motivisanom siqewu napretka, koji je modernizam jo{ bio u stawu nadi}i izmi{qawem razli~itih nestvarnih apsoluta istorije, danas je redukovan na nulti podiok
jedne negativne eshatologije. Katastrofa je uspostavqena u samoj
mogu}nosti wene sveobuhvatne simulacione ude{enosti. Za kategorijalno ustrojstvo postmodernisti~kog diskursa diferencije
upe~atqivo je teorijsko ishodi{te koje se osigurava iz apsolutne
situacije neutemeqenosti postmetafizi~kih konceptualnih okvira. Po{to postmoderna sebe po sopstvenom razumijevawu smje{ta unutar kontinuiteta/diskontinuiteta moderne kao promi{qawa wenih vlastitih nedoumica o kraju epohalno razumqenih
meta/pri~a evropske istorije, ona zapo~iwe s preuzetom kategorijalnom aparaturom moderne. Besmislenost ove epistemolo{ke
nulte opcije jednostavno je u tome {to moderna ne predstavqa, kako Habermas misli, nedovr{eni projekt la`ne sinteze i la`nog
ozbiqewa univerzalnih ideja prosvjetiteqstva. Nakon zgotovqavawa prividnih sinteza nije vi{e mogu}a nikakva istinska sinteza ili realizacija bez fundamentalnog preobra`aja istorijskog
sklopa. Zato je legitimno da postmodernizam mora operisati s
likom apokalipse kao mjerodavnom metaforom post/istorijske
situacije. U nazna~enoj regresivnoj poziciji program totalnog
ovladavawa prirodom na pretpostavkama modela principa identiteta u kona~nim se posqedicama iskazao kao svjetskoistorijski
identitet dvo~lane dijalektike moderne. Na~elo progresa, prisutno u tehni~kom ovladavawu prirodom istovremeno je dovelo do
mobilisawa na~ela regresije u etablirawu metafizike mo}i. Ponovno ro|ewe apokalipse kao oblika la`nog ozbiqewa moderne

68

DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

totalizacije znawa potencirana je stvarnom opasno{}u od uni{tewa. Konstantno renovirawe sveuni{tavaju}ih potencijala
putio je trima paralelnim procesima; odbacivawu konstitutivne
subjektivnosti, izmirewu sa svijetom potro{we i stvarawu osje}aja rezignacije. Postmoderno razdramatizovawe propasti stoga je negativni odgovor na dramatiku moderne apokalipse u znacima apatije koja stvarnost razarawa simulira u polivalentnim
nadmetawima smrti. Wenu agonistiku bi trebalo promi{qati
kao za~udni postmoderni spoj Liotarove estetike uzvi{enog i
Bodrijarove epohe simulakruma. Takav neologizam upu}uje na rastezqive granice vje{ta~ke prirode postmodernog ~ovjeka koji
eksperimenti{e s teorijom jezika i smr}u kao grani~nom situacijom koja se mo`e ukalkulisati unutar okvira postmodernog znawa. Na taj na~in smrt vi{e ne spada u nadle`nost egzistencijalisti~ke hermeneutike apsurdnog bitka, niti u fakti~nu kona~nost
tu-bitka kao bitka/k/smrti fundamentalne ontologije, ve} u utopijski prostor negativne apokaliptike.
Umjesto utopije moderne koja se zapovjedni~ki projektovala
u vremensku ekstazu budu}nosti, postmoderni univerzum intersubjektivnosti ogla{ava kraj utopije. Me|utim, kraj stare utopije
stvara novu utopiju potpune prozirnosti ili utopiju neosjetqivosti. Sazdanost postmoderne utopije karakteri{e prisutnost/
odsutnost mjesta koje je u horizontu moderne zaposjedala trijada
racionalizacije, univerzalizacije i modernizacije. Zbog toga je
preovla|uju}e raspolo`ewe u vremenu postmoderne dosada, koja se
nastoji nadoknaditi logikom obnavqawa, preobra`aja mode, razmjewivo{}u stilova i `anrova, eksperimentisawem s istorijski
minulim epohama, wihovim istorizirawem i muzealizirawem. Postmoderna utopija se nalazi u situaciji koja uveliko sli~i posthelenisti~kom kovitlacu struja mi{qewa i stilova `ivota, da se sveop{ta transparentnost kulturnih {ifri do`ivqava kao nova
neprozirnost, jer je poni{tena udaqenost izme|u elite i mase,
visokokulturnih etika materijalisti~kog svetkovawa tijela. Novo za~arawe svijeta, po F. Gaillard-u, predstavqa revolt istorijske svijesti postmoderne protiv racionalne utopije moderne. Kao

69

MIROSLAV DRINI]

simptom postmodernog mi sa sigurno{}u prepoznajemo renesansu

ezoteri~ke misli, okultizma, magije, onirizacije neoprimitivne
du{e postmodernog ~ovjeka. Kriza modernih filozofija istorije
na taj na~in dovodi do uskrsnu}a holisti~kih doktrina. Me|utim,
paradoks postmoderne kao epohe destrukcije/dekonstrukcije moderne jest u tome {to ona sav iskonski spoj vremenosti i `ivota
svodi na prividnu sintezu novoga kao reprize minulog s novim,
jo{ nesa~iwenim scenarijem budu}nosti.

MIROSLAV DRINIC
DIALEKTIK DER MODERNE
UND DIE SACKGASSE DER POSTMODERNE
ZUSAMMENFASSUNG

Der Autor versucht im Text, die Umrisse der postmodernen Realitt

als Dmmerung der Macht-Metaphysik anzudeuten, deren Physiognomie besonders in metaphilosophischen Analysen des Komplexes der Apokalypse
zum Ausdruck kommt. Die postmoderne Wendung des apokalyptischen Gewissens ber das ideologisch motivierte Zwingen des Fortschritts, den der
Modernismus durch das Ausdenken unverwirklichter Absoluten der Geschichte bertreffen konnte, ist in diesem Augenblick auf den Nullpunkt einer
negativen Eschatologie reduziert.
Schlsselwrter: Dialektik, Progress, die moderne Postmoderne,
Durchsichtigkeit, Verzauberung, Apokalypse, Antiteleologie, das Ende der
Geschichte, Metageschichten.

70