1

CHNG 3
QU TRNH KIN TO HIN NAY
THEO THUYT KIN TO MNG THCH QUYN
Trong bnh kin trc hin nay thch quyn Tri t c chia lm 7 mng ln v mt
s mini mng (hnh 3.1), ranh gii gia chng l cc i tch gin lc a (Baican, ng Phi,
Hng Hi), i tch gin gia i dng (Gia i Ty Dng, Gia n Dng, ng Thi
Bnh Dng), i ht chm (vng quanh Thi Bnh Dng, Min in - Sumatra - Java Philippine - Nht Bn...), i va mng (Hymalaya - Cocase, Timor) v cc t gy chuyn dng
(San - Andes, Romanche, Orient...). By mng ln l Bc M, Nam M, u - , Phi, n - c,
Chu Nam Cc v Thi Bnh Dng. Su mng u gm c min v lc a v min v i
dng, ring mng thch quyn Thi Bnh Dng ch l min c v i dng (hnh 3.2).

Hnh 3.1. S phn b mng thch quyn (theo Hamiton, 1976)

1 - Cc ranh gii mng phn k; 2 - Cc t gy chuyn dng v cc ranh gii trt bng;
3- Cc ranh gii mng hi t; 4-Cc i a chn ni lc m mt phn ng vi rift lc a.

Trong qu kh (tr giai on trc Neoproterozoi) thch quyn lun lun c chia lm
cc mng dch chuyn tng i hoc phn k hoc hi t hoc chuyn dng.
Ngoi 7 mng thch quyn nu trn cn c cc mini mng thch quyn nh: Arp, Akht,
Philippine, Cocos, Naska, Caribe, Juan de Fuca, Somali.... Ranh gii gia cc mini mng ny
cng l ranh gii tch dn, ht chm, va mng v chuyn dng hoc gia chng vi nhau hoc
gia chng vi cc mng thch quyn ln (hnh 3.2).

Hnh 3.2. Cc mng thch quyn ca tri t (theo Khain, 1995)

Mini mng v vi mng: H - Hoan De Phuc, Ko - Cocos, C - Carib, A - A Rp, TQ Trung Quc, D - ng Dng, O - Okht, P - Philippine, N - Nazka. 7 mng thch
quyn chnh: Bc M, Nam M, u , Chu Phi, n c, Nam Cc, Thi Bnh Dng. 1 Ranh gii phn k, 2 - Ranh gii hi t, 3 - Ranh gii chuyn dng, 4 - Vec t ch
hng chuyn ng ca cc mng thch quyn vi tc cc i 10cm/nm.

Qu trnh kin to hin nay cc ranh gii mng thch quyn; ra mng thch quyn v
ni mng thch quyn rt khc bit nhau. Ranh gii mng thch quyn c chia lm 3 nhm:
phn k, hi t v chuyn dng.
Nhm phn k li chia ra tch gin v lc a (Rift lc a); tch gin v i dng (Rift
i dng).
Nhm hi t c chia ra ranh gii ht chm, trn chm v va mng. Ranh gii ht
chm li chia ra cc kiu Sunda, Andes, Nht Bn, Mariana (hnh 3.14). Mi kiu ranh gii c
th hin qu trnh a cht ring nh a hnh, trm tch, magma, bin cht, kin trc, chuyn
ng v khong sn i km v.v...
Cc kin trc tch gin thng l sn phm ca ch kin to phn k (divergent
tectonic regimes) xy ra trong trng ng sut cng gin to nn dy ni gia i dng, mng
nc su i dng, rift i dng, rift lc a. vng tch gin trong lc a bn cnh vng va
mng, vng tch gin do t gy trt bng v cc trng tch gin ni mng, bn rift, bn
ko toc,... trong qu kh mun khi phc li ch a ng lc c nht thit phi dng
phng php ly mi suy c, c bit l vic phn chia v xc lp cc t hp thch-kin to.
Cc ranh gii va mng ch tn ti khng lu v cc mng k cn sm c khu lin vi
nhau to thnh mt mng chung. Cc mng trn Tri t ngy nay thay i kch thc t t hn

104km2 n khong 108km2. Cng gin v nn p l hai mt i lp ca mt th thng nht

thng gp trong qu trnh pht trin a cht cng thi.
Mng thch quyn l mt cu trc c gii hn trn l b mt a hnh ng thi, gii
hn di l y ca thch quyn, gii hn bn thng l cc i t gy, c bit l cc i t
gy su cp 1. Cu trc v ca mng thch quyn c th thuc kiu v lc a, kiu v i dng
hoc kiu v trung gian. Trong mt mng thch quyn c th c cu trc v ng nht (mt kiu
v) hoc khng ng nht (nhiu kiu v). Ngi ta da vo kiu v in hnh c trng cho
mt mng gi tn cho mng . V d mng lc a, l mng c cu trc v lc a hoc c
cu trc v lc a l ch yu. Mng c th c lch s pht trin ng nht l mng m mi khu
vc ca n u c chung mt lch s pht trin. Loi ny trong thc t t gp. Mng c lch s
pht trin khng ng nht l mng m mi im (khu vc) trn mng y c qu trnh pht trin
khc nhau. Thuc vo kiu ny l mng c cu trc phc tp, thng l t hp ca mt s mng
hoc mt s b phn ca cc mng giai on pht trin trc mi c hp nht (gn kt) li
tr thnh mng mi.
Nh vy khi ni n mng l phi xt n khng gian v thi gian tn ti ca mng .
Hin tng hi t cc mng hoc phn k mng thnh 2 hoc nhiu mng l nhng hin tng
a ng hc ph bin trong lch s pht trin ca Tri t. Kch thc ca mt mng rt khc
nhau. Khi xt cu trc a cht mt khu vc ngi ta phn bit mng, mini mng v vi mng
(hnh 3.3).

Hnh 3.3. ai tp trung cc mng thch quyn nh, cc vi mng v cc a khi nm kp

gia cc mng lc a u v n .
1- Afghan; 2- Tadjik; 3- Pamir; 4- Ferghan; 5- Thin Sn; 6 - Tarim; 7- Ty Tng; 8 Jungar; 9- Alashan; 10- Ordos; 11- Mng C; 12- Amur; 13- Bin Okhot; 14 - Trung
Quc; 15 - ng Dng (theo L.P.Zonenshain, 1985).
a- Thch quyn lc a u-; b- thch quyn n v Arab; c-t gy trt bng; d- t gy
chm; e- cc i ht chm; g- cc i p nn v un np; h-p nn v cng gin ranh gii cc mng
v vi mng.

- a khi v hnh thi cng c th xem nh mng nh, nhng thut ng ny t c s

dng trong kin to mng. Cc mng nh cn c gi l khi kin trc hoc cc teran. Teran l
nhng n v a cht gii hn bi cc i ph hy, cc t gy, thng l t gy chm, c lch
s pht trin a cht khc vi xung quanh; bn thn chng c di chuyn t ni khc n v tr
hin ti. Ranh gii ca chng thng l cc i ophiolit. Teran cng c th xem l cc mng nh
c thnh to cc giai on trc, nay gn kt vi nhau thnh mt cu trc hoc mt mng
mi.
3.1. QU TRNH KIN TO HIN NAY RANH GII PHN K CA CC MNG
THCH QUYN
3.1.1. Tch gin v i dng (rift i dng)
Tch gin y i dng c th hin bng dy ni gia i dng v thng km theo
thung lng rift gia. Dy ni gia i dng to thnh mt h thng lin kt nhau di hn
60.000km. Mt thung lng rift gia c ranh gii l cc t gy thun nm trc ca phn ln
cc dy ni gia i dng v mc pht trin ca cc rift sng ny ph thuc vo tc
tch gin. Nu tc tch gin qu nhanh, khong trn 6cm/nm, th rift khng th pht trin
cht no. Cc thung lng rift c b rng 30-35km, b su 1-2km v cc vch quay mt vo trong
l mt lot cc bc, m mi ci l mt t gy dc. Hot ng t gy cc rift i dng
c to ra bi cc lc i ln t manti v nhng rift nh th l ni c dng hat ng phun tro
ni la mnh lit. Bazan c phun ra ch yu dc theo cc t gy rift ven ra thng qua mt h
thng dike di b mt b ngui i nhanh chng khi tip xc vi y bin lnh v to thnh cc
cu gi. l cc khi trn tra ca magma ng cng c to thnh bi s ngui lnh nhanh
chng ca magma lc gp phi nc. Mt s cu gi b v ra v nm trn y bin khi cn nng.
Cc bazan dy ni gia i dng khc vi bazan lc a ch chng rt thiu ht cc nguyn t
nh kali, bari, uran v thori. S khc nhau trong thnh phn ny c xem l phn nh mt
ngun trong manti cng thiu ht cc nguyn t y. Cc bazan dy ni gia i dng c sinh
ra do nng chy ca manti trn cc su nng (<100km) bn di cc dy ni gia i
dng (hnh 3.4, 3.5).
....

.......

Trm tch
Dung nham bazan dng gi

Magma mch ng

Phc h dyke dng tm

l magma i l - u
Th li t

Magma mch ng

Gabro kt tinh trong l magma

Th li t
Lp peridotit li t (phn lp)

Harzbugit ngho di chuyn xung

pha d-i vo trong lerzolit t ngho
hn trong i nng chy.

Dung th di chuyn ln pha trn

mant i

Moho

km

Hnh 3.4. M hnh mt ct ngang ca dy ni gia i d-ng ch ra s pht trin ca cu trc

v i d-ngto ra hot ng magma trc dy ni gia i d-ng. (Theo Brown & Musset, 1981).

Mt trong nhng pht hin l th nht dc theo cc rift i dng l s c mt ca cc

mch nc nng ngm di bin. Chng c tm thy khi dng cc tu ln nh a cc nh
khoa hc xung y bin. Cc mch nc nng ngm di bin ny xut hin dc theo cc t

gy ang hat ng trong cc rift i dng. Mt s lng ng k cc kim loi ha tan trong
nc mch nng v ngay khi gp nc bin s ngui i, cc kim loi ny c kt ta quanh cc
ming mch. Cc mch nc nng nh th c th l ngun qung nguyn sinh ca cc sulfur Cu
phn lp, l mt t phn quan trng trong mt s khong tch ni la c.
Ch c mt ni m dy ni gia i dng ang hat ng l ra ngy nay l Iceland.
Iceland c cu to ch yu bi cc bazan c b dy ln v ch mt lng t ni la felsic
hn. Cc dung nham c phun ra ch yu dc theo cc khe nt tch i i vi s m rift. Trong
cc thung lng b xm thc su thy r cc h thng dike cung cp vt liu phun tro cho cc khe
nt tch. Ngy nay hat ng ni la v m rift b hn ch trong cc i rift hp trung tm o
ny, v cc tr thnh gi hn dn khi i ra khi rift v pha ng v ty. Xu hng l ph
hp vi s tng trng do tch gin y bin. Vic Iceland tng trng nhanh hn cc phn khc
ca ca dy ni gia i Ty Dng ch ra rng c iu g khc thng, thc vy phn ln d
liu ch ra rng n pht trin bn trn mt im nng trong manti khin sn sinh ra khi lng
magma.
V mt qu trnh thnh to rift i dng khng c nhng nt khc bit so vi rift lc a.
Hin nhin rift i dng l nhng rift hnh thnh cc i dng. Rift i dng gn lin vi
qu trnh m rng y i dng (Ocean Floor Spreading). Thuyt bnh trng y i dng
do R.S.Dietz (1962), H.H.Hess (1960), J.T.Wilson (1963) nu ln (hnh 3.6).

Hnh 3.6. S cc di t ca y i dng th hin s m rng y i

dng.
a - Khi qut ha. b - Mu di t gia i Ty Dng, pha nam o
Reykjane theo Heirtzler v nnk. 1986.

Mc n-c bin

..... ......... .........

.........
.....
.....
. . . . . Diapir nng chy tng phn

Mc n-c bin

..... ......... .........

.........
.....
.....
.....
i trn ln gia
manti ngho v
manti giu

Lp ranh gii

Lp ranh gii

Hnh 3.5. M hnh th hin cc thnh phn min ngun khc nhau gii thch ngun gc ca N - MORB v P - MORB
(hay E - MORB). ( Theo Zindler vaf nnk., 1984).
a: N - MORB xut sinh t nng chy tng phn min ngun manti trn, ngho, ho trn u, ng nht v ng v;
b: P - MORB (E - MORB) dn xut t cc ngun cha cc git hp phn xut sinh t min ngun su hn, khng ng nht
v ng v trn ln vi min ngun ca N - MORB ngho. Min ngun su hn ny cng l ngun ca bazan o i d-ng .
MORB: Bazan dy ni gia i d-ng, N - MORB: normal MORB, P- MORB: plume MORB, E-MORB: enriched MORB.

Cc i rift i dng nm phm vi cng gin ca i dng, dc theo n c cc dung

nham nng chy phun ra ngoi, thng l tholeit xut pht t phn trn cng ca manti v to ra
lp v i dng. Cc i cng gin hin ti trng vi sng ni gia i dng. Cc dy ni gia
i dng ny thng to ra nhng cu trc ba nhnh (triple junction). Mt ct vung gc vi
phng ko di ca dy ni ngm gia i dng c th chia thnh 3 phn, phn nm xa trung
tm gi l cnh (i cnh), tip theo l phn lng (i lng) v trung tm l phn trc (i
trc). Chnh i trc ny c cc cu trc rift theo kiu rift trong rift hoc a ho trong a
ho. i cnh thng c b rng khong vi trm km, b ph bi cc trm tch c b dy tng
dn v pha ra ngoi. su y t 3-4km, di trm tch c th l cc lp bazan. i lng c
b rng 50-100km b ct bi nhiu t gy to ra cc khi. i trc rng 25-30km c cu trc
phc tp gm nhiu a ho quy m khc nhau, trong a ho trung tm c b rng khong
5km (hnh 3.7).

Hnh 3.7. V d v dy ni gia i dng (mt ct) theo J.Decour v J.Paque

1982.
a: Dy ni gia i Ty Dng v a ho trung tm chuyn ng tch gin t t.; b v
c : Dy ni gia Thi Bnh Dng khng c a ho trung tm, tch gin kh mnh.
I- i hot ng magam v phun tro bazan; II- i cng gin mnh; III- i
cng gin yu.

Nh vy rift i dng l mt cu trc tch gin lin quan vi dy ni gia i dng v

l ni xut hin cc dung nham bazan tr nht. ra cc rift thng xut hin cc ngun nc
nng ha tan cc loi sulfat, sulfit ca Fe, Mn, Pb, Zn, Cu.
V mt c hc, rift i dng th hin l mt cu trc cng gin in hnh, mnh m. Dc
theo cc i rift i dng thng xut hin cc chn tm ng t nm su 20 - 30km. C
ni su 3km gp cc l magma v t nhng l magma ny c th c cc bazan phun ra
ngoi. Trong cc lp phun tro v trm tch vng ny ngi ta thy nhiu mch xuyn ct.
Theo A.Ringwood th cc magma vng ny c xem l tn d ca magma phun ra
cc tng phun tro bazan ni trn. rift i dng thng gp peridotit (75%), bazan (25%)
(hnh 3.8).

Hnh 3.8. Cu trc di su ca dy ni gia i dng

(theo J.Dewey v Kidd, 1978)
1- Bazan khi v dng cu ca lp th 2; 2- Phc h mch; 3- Gabro;
4- Phc h siu mafic phn tm; 5- siu mafic; 6- L magma.

Cn lu l i trc ngoi rift cn c cc cu trc a ly, cc t gy chuyn dng

(transform fault).
Xt cho cng th rift lc a v i dng c chung mt bn cht. Chng l nhng i
tch gin. Nhng i ny xut hin nhng vng c ng sut thch hp. C nhng rift lc a
pht trin dn, m rng ra v tr thnh rift i dng. Ngc li, c nhng rift i dng pht
trin ko di vo c trong lc a.
3.1.2. Tch gin v lc a (rift lc a)
Rift lc a l nhng kin trc cng gin, kin trc tch c quy m ln trong phm vi lc
a. V mt hnh thi rift lc a c th xem nh nhng a ho ln v phc tp. c trng cho
rift lc a l cu trc v lc a, ti xut hin cc vm tri ca magma mafic t manti hoc t
quyn mm. Dc theo rift lc a thng c ng t, ni la v dng nhit cao. Nhiu rift lc
a lin quan cht ch vi ra lc a th ng (passive continental margin) (hnh 3.9). Rift pht
trin lc a tri qua cc giai on sau y: lc a c nng ln to vm v sau tch ra,
qu trnh ny lin quan vi hat ng dng ln ca manti, c bit l vng xoy ngc. Sau
lc a tip tc tch ra thnh to cc cu trc st a ho v trung tm thng c hat ng ni
la. Sau khi cc mng lc a tch ra, chng bt u tri v hai pha ca trung tm tch gin. Qu
trnh tch gin to rift thng i km vi hat ng phun tro, c bit l phun tro bazan. Qu
trnh pht trin rift lc a xy ra theo cc giai on trn th hin r trn hnh 3.9; 3.10.

Hnh 3.9. Cc m hnh tch gin v lc a

A - M hnh kinh in ca cc a ho, a ly cn xng
B - M hnh bin dng 2 lp dn v do theo R.Schmitd
C - M hnh bin dng kiu thu knh ca I.Haminton
D- M hnh bin dng khng cn xng theo t gy su thun c gc dc thoi
dn khi xung su (kiu listric).

10

MANTI

Hnh 3.10. M hnh thnh to hai kiu rift (theo Keen, 1985)

Qu trnh pht trin rift khng phi lin tc t giai on a n giai on e trn hnh 3.2.
Chng c th dng li bt c giai on no ty theo s pht trin ca a ng lc hc ca
vng. giai on th nht hin tng to nt lc a thng xut hin cc cu trc chc 3
(triple junctions) cu to bi h thng cc rift to vi nhau mt gc khong 1200, ngha l chia
lc a ra lm 3 mng. Bc tranh r nht v cu trc ny l h rift ng Phi. Ba mng in hnh
ca h rift ny l mng Rp, mng ng Phi v mng Ty Phi.
Cc rift lc a ng Phi l nhng thung lng ln c ranh gii l t gy c to thnh
trn cc lc a. H thng rift ng Phi tri di t vng ng a Trung Hi cho n ng Nam
Chu Phi v c nhiu nhnh tng ng vi nhng giai on pht trin khc nhau. Mt s rift mi
ch bt u m nh rift Rio Grande New Mexico. Cc rift khc nh rift Hng Hi v Vnh
Aden hon ton b ch v lc a v v i dng by gi ang pht trin trong cc rift. Mt
s rift c di do ni la trong khi s khc nu c th rt t ni la. Phn ln nm trn
v rt mng vi cc manti tng i nng cc su kh nng.
Cc rift c chia ra hai kiu. Cc rift tch cc (active rifts) c sinh ra do cc lc manti
v pht trin nhm p ng li s nng vm ca vt liu manti trn nng, tip sau l s b ch
mng v to rift. Cc rift ny, v d cc rift i dng v h thng rift ng Phi, c rt nhiu
ni la. Mt s magma n trc tip t manti trn nng vm, trong khi s khc c sinh ra
do s nng chy tng phn ca v di. Nhm rift khc, gi l rift th ng (passive rift) pht
trin p tr li cc ng sut trong cc mng khi chng chuyn ng gn nh trn b mt Tri

11

t. Cc rift ny ni chung nh hn cc rift tch cc. a ho Sng Rhine c v rift Baical

Siberia l cc rift th ng c thnh to p tr li cc v va mng lc a.
Cc rift lc a c th tin ha thnh cc rift i dng. Manti nng tri khin cc mng
lc a b nt n ra to rift, trong cc ni la v trm tch tch t. Mt rift tip tc m ra s
dn n mt sng i dng, ni m mng mi c to thnh. V d Hng Hi ngy nay c
bt u m cch y 15 triu nm. S m ra tip tc c th dn ti vic to thnh mt bn i
dng rng ln, v nh xut hin trong Jura mun khi Bc M v Chu Phi tch ri khi
nhau.
3.1.3. Tch gin v i dng lin quan n t gy chuyn dng (transform faults) v
tch gin v lc a lin quan n t gy ngang (strike-slip faults)
t gy chuyn dng l mt trong ba loi ranh gii gia cc mng thch quyn
(J.T.Wilson, 1965). Cc mng trt dc theo cc t gy chuyn dng khng ph hy mt v
Tri t v cng khng to mi. ng nhin khng phi qu trnh ny khng li du vt g.
Dc theo cc t gy chuyn dng c th gp cc i ph hy c chiu rng khc nhau, c bit
l v lc a. Qu trnh hnh thnh t gy chuyn dng c trnh by hnh 3.11.

Hnh 3.11. S hnh thnh cc t gy chuyn dng

A- S hnh thnh i xung yu c; B- Rift lc a; C - Rift i dng

t gy chuyn dng ct qua cc kin trc khc nhau, thng gp hn c l t gy

chuyn dng ct v lm dch chuyn dy ni gia i dng.
C ba kiu t gy chuyn dng chnh c nhn bit l: gia cc dy ni gia i
dng vi nhau, gia dy ni gia i dng vi hm vc v gia hm vc vi hm vc (hnh
3.12I). Trong t gy chuyn dng dy ni i dng vi dy ni gia i dng, nhnh nm
ngang ch hn ch trong s phn on gia hai dy ni gia i dng. Cc chuyn dng ny c
th hoc khng th gi c mt chiu di khng i khi chng chuyn ng, trong khi hai kiu
t gy chuyn dng khc th c th. Cc t gy chuyn dng tt (ngng hat ng) y
i dng, li cc vt so lm nhiu cc d thng t v c th ni r trn a hnh c gi l
i khe nt.

12

II

Hnh 3.12. Cc kiu t gy chuyn dng chnh (I) v cc kiu chc ba gia trc
tch gin i ht chm (hm vc i dng) v t gy chuyn dng (II).

Vi mt s i khe nt gy n tng nht, nh l cc i khe nt Mendocino v Murray

tri di hng nghn kilomet ng Bc Thi Bnh Dng. Cc t gy chuyn dng lc a ln
xut hin dc theo mt s ranh gii mng i dng vi lc a, nh l t gy chuyn dng San
Andes California v t gy Anatoli Th Nh K. Cc ng t chnh xut hin dc theo mt
s t gy chuyn dng, cn hat ng ni la th khng c trng cho phn ln t gy chuyn
dng v c bit khng c cc t gy chuyn dng lc a.
t gy ngang l nhng t gy km theo hin tng dch chuyn ngang. Xt v quan
im vt l c hc th l nhng cp S1, S2, nhng mt xut hin ng sut tip cc i. Trong
khi , cc t gy chuyn dng c ngun gc ch yu lin quan vi hin tng quay ca Tri
t v hat ng ca dng i lu bn trong Tri t. Cc cnh ca chng va dch chuyn
ngang va c nhng phm vi c m rng, cng gin hoc c nhng phm vi p nn, ht chm.
Do c im chuyn ng ngang nn trong qu trnh hot ng loi t gy ngang ny c
th to nn nhng vng p nn (transpression) v c bit l cc trng ko tac (pull-apart

13

basins). Nhng cu trc ny pht trin dc theo cc t gy c hin tng dch chuyn ngang v
cng l ni thun li cho s xuyn ln ca magma (hnh 3.13).

Hnh 3.13. S khi gii thch s hnh thnh cc bn ko toc (pull-apart

basins) v cc cu trc km theo (H.G, 1982; G.Einsele, 1986)

3.2. QU TRNH KIN TO HIN NAY RANH GII MNG HI T CA CC MNG

THCH QUYN
Qu trnh kin to hin nay ranh gii hi t ca cc mng thch quyn gm 3 kiu: ht
chm, trn chm v va mng. Qu trnh ht chm c trng cho ra mng thuc vnh ai Thi
Bnh Dng, cn va mng c trng cho ai to ni a Trung Hi
3.2.1. Ht chm
Kt qu nghin cu a hnh, cu trc mng, chuyn ng kin to, hat ng magma,
trm tch, bin cht, ng t... ai ng bao quanh Thi Bnh Dng, ng bc n Dng
cho php chng ta nu ln nhng c im ca qu trnh kin to hin nay i ht chm.
- Cc i ht chm hin nay gm 2 kiu: kiu v i dng ht chm di v i dng,
kiu v i dng ht chm di v lc a. Kiu v i dng ht chm di v lc a c
chia ra ph kiu Andes, Sunda v Nht Bn. Nhn chung i ht chm gm 6 n v kin trca mo chnh (k t min v i dng vo pha lc a): g ra i dng (1), hm vc (2),
cung khng ni la hay cung bi kt (3), bn gia cung (4), cung ni la - pluton (5), bn sau
cung (6). a hnh, cu trc v, qu trnh trm tch, magma, bin cht, kin trc, qu trnh kin
to cc n v kin trc - a mo trn cho mi kiu i ht chm rt khc nhau. Ngay cng
mt loi n v kin trc - a mo cng c nhiu im khng ging nhau cc kiu i ht
chm. V d cng bn sau cung nhng kiu Nht Bn c mng l v i dng ngp di
mc nc bin; trong lc bn sau cung kiu Sunda tuy cng ngp di nc bin nhng c
mng l v lc a b thoi ha; bn sau cung kiu Andes cng nm trn v lc a b thoi ha
nhng khng b ngp di mc nc bin v.v... (hnh 3.14).

14

Hnh 3.14. Cc kiu i ht chm theo V.E. Khain, 1995.

a - Thch quyn lc a; b - Thch quyn i dng; c - Phun tro cung o; dCc t hp trm tch - phun tro; e - on ln ca mng b ht chm; f- Ch
c th to lng tr bi kt.
Cc yu t kin trc theo dy ngang: 1 - G ra i dng; 2 - Hm vc i
dng; 3 - Cung o khng ni la (cung bi kt), thm ngm; 4 - Bn gia
cung (hay bn trc cung ni la - pluton); 5 - Cung ni la-pluton (ensialic,
ensimatic); 5a - Bin dng chm vy sau cung ni la - pluton ra lc a;
6- Bn sau cung; 7 v 9 - Cung o tn d; 8 - Bn gia cung tn d ngng
hot ng.

15

+ G ra i dng (1)
G ra i dng pht trin trn mng b ht chm (mng thch quyn i dng) c
cu trc khng cn xng, vi chiu cao 200 - 3000m so vi mt y ng bng bin thm v
thng cao hn 3000-4000m so vi mt hm vc nc su (ngha l b k hm vc i dng
dc, cn b k ng bng bin thm rt thoi). G ra i dng l ch un cong li ca v i
dng c thnh to do lc p ngang khi mng i dng tin v v b ht chm di cung o
hoc lc a, v vy cao ca g ph thuc vo hng dc i ht chm v tui ca v i
dng b ht chm. B gn hm vc nc su pht trin cc t gy thun dng bc, trong lc
b gn ng bng bin thm pht trin mt s t gy nghch. Cc a ho b hm vc i
dng gn dch v trc hm v c lc b ht chm v tiu bin.
+ Hm vc i dng (2)
Hm vc i dng hin thy l mt n v kin trc khng cn xng nm gia mng b
ht chm v mng chm. Hnh thi v qu trnh a cht ang xy ra ca hm vc i dng ty
thuc vo tc ht chm, tui (c ngha l mt ) ca mng b ht. Hm vc i dng l by
trm tch, trc tin l turbidit c ngun gc cung o. su ca hm vc c th t ti
11.022m (Marian), thng su hn g ra i dng 4000m. Chiu di hm vc i dng t
ti hng nghn kilomet vi chiu rng khng vt qu 50-100km v thng c hnh dng vng
cung li v pha i dng (mng b ht chm). Hm vc i dng hin nay c ng phng
vung gc hoc mt gc nhn vi hng ht chm. Theo mt ct ngang hm vc i dng c
hnh thi khng cn xng vi cnh thoi, mng b ht chm thng b cc a ho, a ly dc
lm phc tp thm, cn cnh lc a c cu trc dng bc thang vi t gy dc. Ch mt phn
hp tng i phng, y hm vc i dng (200-300m) ang xy ra qu trnh tch ng trm
tch. c trng trm tch cho hm vc i dng l trm tch flish, dng flish, cc turbidit lc
nguyn, tuf. Vt liu trm tch c a ra t pha lc a v sau di chuyn dc theo hm vc
vi khong cch rt xa. Khng ph thuc i ht chm c t bao gi song rnh nc su kiu
hm vc i dng ch tm thy c cc trm tch rt tr (Pleistocen, Holocen) v c b dy ch
vi trm mt, lun nm ngang pha gn g ra i dng. gn pha cung o chng thng
chui di cnh treo b li ko vo ht chm, bin dng to nn lng tr bi kt. Trm tch nhiu,
nhanh hay t, chm hm vc i dng khng ph thuc vo ngun cung cp.
+ Cung o khng ni la (3) (cung bi kt)
Cung o bi kt nm pha trong ca hm vc i dng, song song vi hm vc i
dng v thng khng nm trc tip ra lc a m nm ra cung o ni la-pluton th gia
cung o khng ni la (cung bi kt) vi cung ni la-pluton xut hin mt vng gi l bn
trc cung. i lc cung khng ni la khng xut hin m ch th hin mt g un cong ngm.
Cung khng ni la hin nay ch yu pht trin ra ty Thi Bnh Dng v c bit ng
bc n Dng (Nicobar - Adaman - Mentawai - Nias). Cc cung ny cng c hnh dng cong
li v pha i dng.
Cung o khng ni la c cu to nn bi cc lng tr bi kt. Cc lng tr bi kt l
cc tm, vy trm tch, phun tro, xm nhp ca v i dng c hng cm v pha lc a, ph
hp vi hng cm ca i ht chm.
Lng tr bi kt (acretionary prism) l mt b phn ca cung c tng trng do chuyn
i cc t mt mng i dng ang chui xung. Cc lng tr bi kt gm cc nm trm
tch v phun tro c chia tch bi cc t gy cm dc v pha lc a. Cc t gy ny c
sinh ra do bong xc ca cc trm tch v ni la su nng trong mt i ht chm v
s bong xc ny dn n tng trng ra pha ngoi ca cc i cung. Cc trm tch cng c th
b li ko vo trong manti dc theo cc i ht chm. Xm thc ht chm xy ra do mi mn c
hc dc theo phn nh ca tm mng b ht chm xung, c th c h qu ngc li ca bi kt

16

v lm cho h thng cung li v pha t lin. Tm quan trng tng i ca cc qu trnh ny l

thay i ty ch v ty giai on pht trin ca cc i ht chm.
iu g xy ra khi mt dy ni gia i dng hat ng tin li gn mt i ht chm?
l ti tranh lun nng bng gia cc nh a cht. Mt kh nng l dy ni ny b tiu hy
vo lc giao nhau vi hm vc v t gy chuyn dng hnh thnh m chuyn ng ca n c
xc nh bi s khc nhau trong chuyn ng ca hai mng hi t. Vo nm 1970 Tanya v
Atwater ra m hnh nh th cho s pht trin ca t gy chuyn dng San Andreas
California khi dy ni gia ng Thi Bnh Dng i vo i ht chm b ty nc M trong
k Tam. Mt kh nng khc l cc dy ni gia i dng b ht xung thc s.
+ Bn gia cung (4) cn gi l bn trc cung ni la-pluton.
Bn gia cung ch xut hin nhng ni pht trin cung bi kt (cung khng ni la)
nh Ty Thi Bnh Dng, ng Bc n Dng. ng phng ca bn song song vi
cung khng ni la v phn ln pht sinh, pht trin trn mng gm cc ca cung bi kt. Lp
y bn gia cung l cc trm tch bin nng c b dy kh ln v c cu trc khng cn xng,
na gn cung khng ni la l trm tch vn grauvac, cn na gn cung ni la l trm tch vn
ni la, c lc c phun tro xen kp.
+ Cung ni la - pluton (5)
Cung ni la-pluton pht trin trn i v lc a trng thnh (Nht Bn, Sunda,
Andes), v lc a (Mariana). Kiu Mariana, Nht Bn, Sunda l kiu cung o ni la-pluton.
Kiu Andes l kiu cung ni la - pluton ra lc a.
Cc h thng cung ni la - pluton (arc systems) l nhng ni c hat ng ni la ch
yu trn Tri t ngy nay. Cc ni la c thnh phn bao gm t bazan n felsic, trong
andesit thng phong ph nht. Cc ni la cc cung ny c sn dc v bao gm cc t l
thay i ca dung nham (tro ra thnh dng chy) v cc vt liu mnh vn (c phun n t ni
la nh cc mnh cng). S phun tro thay i t yu nh n n mnh lit v mt lng ln
nc v bi c phun vo kh quyn trong khi phun tro. Mt s magma, trong
granodiorit ph bin nht, kt tinh di su trong v to thnh cc batolit l nhng xm nhp
ln ca magma felsic ngui t t.
Cc l magma cung c sinh ra bn trn cc mng i xung, ni m nc c thi ra
t v i dng khi n chm xung, lm h thp nhit nng chy ca nm manti nm trn.
Trong trng hp cc cung o nh Nht Bn, cc magma c ngun gc t manti c v nh
b nhim bn bi v lc a khi chng dng ln. Mt s khc c th l nng chy tng phn trc
tip ca v di (hnh 3.15, 3.16).

17

H2O
-ng rn - V
H2O

-ng rn - Manti

su (km)

50

ph
in
l

Amphibol phn hu
100

Ec
lo
git

Amphibolit

-ng rn

150

H2O

su (km)

50

ph
in
l

-ng rn - V
H2O

-ng rn - Manti
Amphibol phn hu

100

Amphibolit

Ec
lo
git

-ng rn
150

i bin cht trao i

i nng chy tng phn

Hnh 3.15. M hnh th hin v tr hnh thnh i nng chy tng phn
ca i ht chm. (theo Wyllie 1984)
a - m hnh lnh, b - m hnh nng
D - D : -ng ranh gii i kh n-c ca mng v i d-ng ht chm

18

Ra lc a tch cc

V i d-ng

Nhm III

+ + + + +
+ + +

V lc a

i rift trung tm
Nhm II

+ + + + ++ + + + +
+ + + + ++ + + + +

Lamproit
+
Nhm II
Kimberlit

Nhm I
Kimberlit

+ + + + + + + ++ + + + +
+ + + + ++ + + + +

su (km)

Cht l-u giu H2O

Hnh
khi qu
t ch
c mi
kinto
tovvthnh
thnh phn
phn min
minngun
ngunto
to
Hnh 3.16.
14.17.M
Mhnh
hnh khi
qut
chra
ra c
cc
mi trng
tr-ng kin
ra ra
cc magma
kali ni
lc a.lc a.
cc magma
kalimng
ni mng

Nhm I:Llamproit (orendit), nhm II: Cc siu cao kali (leucitit, melilit olivin ,lamprophyr siu kali,

kimberlit
mica) ca i
rift lc a,
nhm
(trachy -olivin,
bazan cao
K, trachyt si
siu
Nhm
I: Lamproit
(orendit),
nhm
II:III:CCc
c siu siu
cao cao
kalikali
(leucitit,
lamprophyr
u
cao K, tephrit leucit n phonolit leucit, minet siu cao K) ca i to ni tch cc.
kali, kimberlit mica) ca i rift lc a, nhm III: Cc siu cao kali (trachy - bazan cao
kali, trachyt siu cao kali, tephrit leucit n phonolit leucit, minet siu cao kali) ca i to
ni+tch
cc.
Bn
sau cung (6)

Bn sau cung phn b sau cung ni la - pluton, c th nm trn v lc a b thoi ha

v c mi trng lc a (kiu Andes) hoc mi trng bin (kiu Sunda) hoc nm trn v i
dng mi c thnh to (kiu Nht Bn) hoc nm trn v i dng tn d (kiu Marian).
su ca bn bin sau cung c th t 4000m. Phn b k lc a c tnh cht ging ra lc a
th ng (thm, sn v chn sn lc a). Phn k cung ni la-pluton c th l mt i un
np chm vy cm v pha cung ni la - pluton ra lc a (kiu Andes) hoc mt hm vc nc
su cm v cung o kiu Philippin hoc l mt b dc kiu Nht Bn. Phn trung tm l bn
nc su tng i bng phng su trn 3500m. Trm tch cc i b k trn rt khc nhau v
ngun cung cp hoc t lc a, hoc t cung ni la - pluton hoc cc khi nng n bn sau
cung. Cc trm tch bn sau cung o thng mi trng bin nng, bin su. Cn bn sau
cung kiu Andes (sau cung ni la - pluton ra lc a) th pht trin cc molas.
Cu trc v ch ht chm ca cc i ra lc a kh a dng v ph thuc vo nhiu
iu kin. c trng cho i Andes Ty Nam M, mt cung ra lc a di nht hin nay cn
c gi l cung nn p l s ht chm thoi ca thch quyn tr, s chim u th ca cc ng
sut p nn v to ni cc cnh pha lc a (hnh 3.14.I). Cung Sunda ng Nam (hnh
3.14.II) cn c gi l cung trung tnh khng c cc ng sut y, lm cho v lc a c kh
nng b cng mng v mt t ni chung thp hn mc nc i dng. Bn di cung
ny thch quyn i dng gi hn chui xung vi gc dc ln hn. i vi ht chm kiu Nht
Bn c trng l c mt bn bin ra vi v kiu i dng hay i dng mi thnh to. Cc

19

d liu a cht - a vt l v c t cho php theo di s m ra bin ra Nht Bn theo mc

chia tch ca di thch quyn lc a ra khi ra lc a Chu . Di ny b un cong dn v tr
thnh cung o Nht Bn vi mng lc a Sial, tc l cung o ensialic (hnh 3.14.III).
Khi thnh to cc i ht chm kiu i dng (kiu Mariana), thch quyn i dng c
hn (do dy hn v nng hn) chui xung bn di thch quyn i dng tr hn (trn
mng sima) to thnh cung o ensimatic. Cc i ht chm kiu i dng khng c thnh
to gia cc i dng m nm trong mt t hp cc cu trc rim i dng phc tp (hnh
3.14.IV).
Trong tt c cc trng hp ni trn, mng chui xung u l thch quyn kiu i
dng. Ht chm xy ra cc i Benioff nn c gi l ht chm kiu B phn bit vi ht
chm kiu A tc l ht chm kiu Alpi xy ra nhng ai to ni, ni m mt mng v lc a
ny c th chui xung bn di mt mng lc a khc.
Trong phn ln trng hp, mng i dng chui xung thng tin thng gc ti hm
vc nm dc theo ra mng nm trn nhm gim thiu lc ma st khi ht chm. Khi ra mng
nm trn b ngot th hng ht chm cng thay i, thm ch khin cho mng ht chm b t
on mi on c th thch ng vi ht chm thng gc vi on ra mng nm trn. Tuy
nhin, c khi s iu chnh ny khng thc hin c v xy ra hin tng ht chm xin gc,
c phn nh r nt trong kin to ca cung ni la - pluton ra lc a hoc cung o ni la pluton v min sau cung. c trng cho t hp kin trc trong cc trng hp ny l cc t gy
trt bng dc theo phng ra mng nm trn v h thng cc kin trc p nn v cng gin
c nh hng t dng cnh g. Cc h thng t gy dng bc thang khng ch hat ng ni
la cng c thnh to. pha sau cung ni la, ng sut tch gin lm m ra cc bn tch
gin sau cung, kiu bn Adaman trn i ht chm Sunda.
trn ni n s khc nhau gia hai kiu ht chm xy ra cc ra ng v ty i
lp ca Thi Bnh Dng, pha ty, ni m thch quyn i dng gi nht cm dc vo manti,
ht chm c km theo s thnh to cc cung o ni la, cc bn gia cung v sau cung. Tri
li, pha ng thch quyn i dng tng i tr v c mt thp (so vi cc vt liu ca
quyn mm nm di) cm thoi trc tip di ra lc a, ni m pha sau ai ni la thay v
tch gin li xy ra p nn, to thnh cc t gy nghch, t gy chm v cc np un ng
nghing hng v pha lc a. Theo nhiu nh nghin cu, nguyn nhn ch yu l h qu ca
chuyn dch ton cu ca thch quyn so vi quyn mm v pha ty trong khi Tri t t xoay
quanh trc ca n.
Cn nhc li rng gc cm ca i ht chm, tc chuyn ng v xin hi t l cc
nhn t khng ch s a dng v c im a mo, kin to v thch hc magma, trm tch, bin
cht... ca cc h thng ht chm. Ni chung, gc ht chm thoi l do kt qu phi hp ca
chuyn ng nhanh tuyt i ca mng trn tin ti hm vc, tc hi t mng tng i
nhanh, s ht chm ca thch quyn i dng c mt thp v non tr. Tc hi t mng
cng nhanh th biu hin cng r tnh phn i, cng thay i rch ri hn t cc t hp
magma vi-kim sang cc t hp cao kim, ri tip sang cc foid. Cung magma ra lc a
tch cc kiu Andes c xu hng dch chuyn v pha lc a v ni chung th hin r s phn
i dc v thnh phn thch hc v thch ha. nhng on gc ht chm gn nm ngang th
hat ng magma cng ngng ngh. Ngc li, gc ht chm dc hn l do chuyn ng chm
hoc tht li tuyt i ca mng trn, tc hi t mng tng i chm v ht chm ca thch
quyn i dng gi ci c mt cao. Khi cung magma pht trin gn st hn vi hm vc
v xut hin kin to cng gin gia v sau cung kh mnh (kiu Nht Bn, Sunda).
Cc i Benhioff
Biu hin r nht ca i ht chm hin nay l i Benhioff (i chn tm ng t su
n 70km, rng km, di km). V.E. Khain gi l i Vadati - Zavarixki - Benhioff k nim

20

v ghi nh cng lao nghin cu i Benhioff ca ba nh khoa hc: nh a chn hc Vadati, nh

thch hc Zavarixki v ngi c cng tng hp cui cng v c ng dng rng ri trong
thuyt kin to mng thch quyn l Benhioff.
Ngy nay, ngi ta s dng v tr chn tm ng t, cng ng t, din nh hng
ng t xc nh phng ca trng ng sut chnh.
su ca i Benhioff ph thuc ch yu vo trng thnh ca mng thch quyn
i dng. Nhng ni i Benhioff su 600-700km l nhng ni v i dng b ht chm c
tui 120-150 triu nm (vnh Ty Thi Bnh Dng); ngc li nhng ni ht chm gn trc
tch gin, v i dng mng v nng, tui v i dng tr hn Creta, Paleogen th i
Benhioff ch su 200-300km, thm ch cn nng hn na (vnh ng Thi Bnh Dng).
Tc ht chm cng nh hng ti su ca i Benhioff. Nu tc ht chm 9-10,5
cm/nm, v i dng c tui ch 80-40 triu nm th su i Benhioff vn t ti 600km.
Ngc li, nu tc ht chm 2-3,5cm/nm th du v i dng tui c 150-120 triu nm th
su i Benhioff ch t 250-300km.
di i Benhioff cng t l thun vi su ca n. Theo ng phng, su ca
i Benhioff thay i ln. V d i Benhioff Andes, phn trung tm su 600km, song hai ra
u ch su ti 150-100km.
Hu nh tt c i Benhioff cm v pha lc a (mng chm), hoc cm v mng c tui
i dng tr hn. Cc i Benhioff khc nhau c gc dc rt khc nhau. Gc dc ca mt i
Benhioff cng thay i c th trn dc, di thoi; song cng c th trn thoi, di dc.
3.2.2. Trn chm
Bnh thng ranh gii hi t gia mng thch quyn v i dng v mng thch
quyn v lc a l i ht chm v i dng di v lc a. Ch mt phn nh v trong mt
thi gian ngn no v i dng c nng ln v chm ph ln min ra v lc a. Hin
tng gi l qu trnh trn chm. Trong hu ht v tr trn chm, v i dng thng c tui
thnh to rt gn vi thi k trn chm, ngha l v i dng cha kp ngui lnh hon ton
v c mt nh. Phn trn chm thng ch l phn trn ca v thch quyn i dng (trm
tch lp 1, bazan v dolerit lp 2, gabroid v siu mafic lp 3). Phn di ca thch quyn i
dng c a xung su v bin dng mnh. Trn chm thng km theo bin cht nhit
ng do dng nhit a ln khi phn di ca thch quyn i dng b nhn chm. phn y
ca mnh trn chm b milonit ha mnh. C ch a ng trn chm c th chia lm hai
kiu: trn chm a bn i dng v trn chm khi dng kn bn i dng.
Trn chm ra bn i dng xy ra c ra lc a th ng v ra lc a tch cc.
Hnh 3.17,I l s trn chm khi dy ni i dng trn ln ra lc a tch cc (v d kiu ny
l ophiolit bn o Taitao Nam Chi L). y cc t gy chuyn dng ct v i dng ca
dy ni gia i dng lm nhiu on, cc on trn chm ln bn o Taitao cch y 2.5
- 4 triu nm. Hnh 3.17,II l m hnh trn chm ca v i dng ln ra lc a th ng. Khi
v i dng ht chm di v i dng v i ht chm s tin dn v pha ra lc a th
ng. Phn v i dng cnh treo (cnh c cung o ensimatic) dn trt ln ra lc a th
ng. Hnh 3.17.III l m hnh trn chm khi ng kn bn i dng hp mi c thnh to
do tch gin kiu Hng Hi, bin sau cung. C th ni rng hu ht cc a di ln ophiolit Oman,
Tn Guinea, Trodoe (trn o Ship)... u c hnh thnh theo c ch trn chm.

21

Hnh 3.17. C ch trn chm

I - Khi va mng gia ra lc a tch cc vi dy ni gia i dng; II- Va
mng gia ra lc a th ng vi cung o ni la ensimatic; III- Khi va mng
3.2.3. Valc
mng
a - lc a do tiu bin v ng kn bn i dng.

Cc nh a cht lun trn tr v ngun gc cc dy ni un np. James Hall, nh a

cht ngi M, t c tin b u tin trong vic tm hiu un np to ni. Vo nm 1859
ng nhn thy rng dy ni Appalat trng khp vi mt vng m trc xy ra cc trm
tch Paleozoi dy n hng nghn mt, cn min ng bng Misipisi th cc cng tui ch
dy vi trm mt. V l tt c cc c tch t trong mi trng nc nng nn ng phng
on l v Tri t y st ln cng nhanh nh lng ng trm tch v ng ngh rng nguyn
nhn ca st ln chnh l s nng ca trm tch. Trc khi c thuyt kin to mng, un np
to ni c xem nh c quan h cht ch vi s tin ha ca nhng bn rng dng tuyn c
cha nhng lp trm tch dy v ni la. Cc bn gi l cc a mng (geosyneclines),
c hng nghn mt trm tch lp y v sau vng c nng ln v un np to ni. Vo
nm 1873, James D.Dana l ngi u tin ra tng rng s ln chm ca v Tri t to
ra cc tch t trm tch dy, sau b bin dng, bin cht, un np to ni v vng c nng
ln. Vo khong nm 1951 c qu nhiu kiu a mng khc nhau c nhn bit (khng phi tt
c u l tin thn ca cc dy ni) n ni c rt nhiu thut ng m t phc tp c pht trin
trong mt c gng nhm tng kt tt c cc kiu dng a mng. Khi chng ta thu thp thm
nhiu d liu th thy rng thuyt a mng v to ni un np rt n gin, phn ln cc ai un
np to ni c lch s pht trin phc tp hn nhiu.
n gia thp k 1960, J.F.Dewey v J.M.Bird cho rng un np to ni khng cn phi
b p buc vo m hnh a mng truyn thng v thay vo nhiu lch s a cht khc nhau
u c th xy ra khi c xem xt di nh sng ca hc thuyt kin to mng. Khi mt lc a
hoc mt cung trn mng chui xung tin ti mt i ht chm, c xu hng khng li s ht
chm nh tnh ni c ca n. Mc d mt lng nh v lc a c th b ht chm, nhng phn
ln v lc a trn ln trn hoc lun xung gn mng ang chm ti (hnh 3.18). Un np v
t gy phc tp xy ra trong khi va chm vi cc kin trc chnh c hng v pha mng ht
chm. Trong khi va mng cc on ln ca mng chm c th b x tc v c ti i hng
trm kilomet bn trn mng chm xung. Hin tng ny c gi l a di. on v b x tc
i khi c xem l mt tm vy. Nhiu tm vy c thy cc dy ni Alp v Appalat.
Trong v sau khi va mng, v c hai mng u dy ln v tip tc b bin dng. Kt qu cui
cng ca va mng l mt lc a hoc cung c th bi kt vo mt lc a khc bng khu ni
dc theo ranh gii gia chng. Cc i khu (sutures) c trng bi cc b ct x mnh, bao

22

gm cc tn d ca v i dng t bn trc y nm gia hai mnh lc a. Va mng cng

lm bin mt i ht chm khi n tr nn b ng kn bng vt liu lc a. Tuy nhin, mt i
ht chm mi c th pht trin ln cn ra lc a mi bi kt.

Hnh 3.18. Mt ct mt ai to ni va mng (theo Condie, 1997)

Nh vy, va mng l ch a ng lc quan trng sinh ra cc ai un np to ni.

khng phi l s kin xy ra trong chc lt m l mt qu trnh di vi nhiu dch chuyn
thng ng v nm ngang ng k ca cc khi v lc a trong iu kin chim u th ca nn
p v nng cao chung a hnh.
Va mng lc a l kt qu ca s ng kn bn i dng hay bin ra. Nu va mng c
th xy ra gia hai h thng cung, gia mt cung v mt dy o i dng, th cc h qu to
ni hng v nht c to ra khi mt lc a trn mng ht chm va phi hoc l mt cung ra lc
a, hoc l mt cung o trn mng chm ln. Sau khi va mng, chuyn ng ca hai mng cn
tip tc vi s co dn thch quyn n hng trm kilomet.
Cc ai ni va mng c ranh gii l cc ai un np v vy chm (fold and thrust belt)
c gi l ranh gii kiu Alp. C ch t gy chm ni chung chim u th gn i khu,
nhng xa hn mng chm ln trn li ph bin cc t gy trt bng vi cc kin trc cng
gin km theo. Lin quan vi bin dng va mng thng xy ra hat ng bin cht mnh m v
hat ng xm nhp do nng chy v to ra granit cao nhm. Tuy nhin, tip sau va mng c th
c xm nhp v phun tro vi - kim, k n l magma kim do h qu ca s nng ln nhanh
chng sinh ra ch kin to cng gin. Trong qu trnh to ni va mng phn y manti di
lc a c lm dy c th b bong tch v st ln nhng ch cho manti quyn mm nng
v khi dng ln b nng chy tng phn v sinh ra magma sau to ni v c l ra khi v b
nng ln v xm thc.
Va mng to ni lm bin mt hoc thu hp hn cc bn c v i dng, tuy nhin vn
cn gi li hoc sinh mi cc bn nhiu loi khc nhau. l:
- Bn st (remnant basin) c hnh thnh khi cc ra lc a hoc h thng cung o c
hnh dng khng thng, ch tht ch li, hoc khi cc lc a va vo nhau khng thng gc. S
va mng khng xy ra cng mt lc l nguyn nhn trc tip lm nng lch mng chm ln vi
trm tch tip theo cc qut turbidit trong bn st v bi kt kin to ca trm tch cung ngoi.
- Bn ra (trc ni) pht trin gia cc i un np vy chm v ni mng c ai ni
la chm ln. Cc bn ny khng i xng v su hn pha gn ai np un - vy chm.
Chng di chuyn v pha ni mng v l kt qu ca thch quyn b on vng khi ai np un vy chm x ti. Cc qut aluvi ny gi l molas, c trng bi tnh chu k th dn ln trn v
cc khng chnh hp gia tng, phn nh s nng ln ca to ni v s lan truyn ca cc vy

23

chm v lp ph a di v pha cc bn ra. Trm tch v vt liu ni la felsic c th tch t

cc bn c gii hn bng t gy trong mng lc a chm ln c lm dy trong va mng
lc a.
- Cc bn, trng v a ho gia ni (intramontane basins, troughs and graben) pht trin
trong hoc lin sau va mng trong hoc gn cc i va mng. Mt vi bn trong s c gi
l bn kiu Pannon (Pannonian-type basin) c to thnh that u bi cng gin sau cc ai
un np - vy chm khi chng tip tc di chuyn vo bn ra. S bn khc c sinh ra do kt
qu ca h ng nt ng sut c to ra bi va mng v tc ng ca hai mng lc a.
Cc trng a ho c lin quan vi va mng c th hoc l a ho rift cng gin
(extnional rift graben) ct qua ai un np chnh, hoc l bn trt bng (strike-slip basin) song
song hoc gn song song vi ai ni. V tr ca chng c khng ch mt phn bi h ng
nt ng sut khu vc c to ra bi tc ng ca hai mng lc a v mt phn bi h ng
nt vn c. Kiu rift c to ra do tc ng ca va mng ny c gi l rift lc a kiu lc a
th ng, nh tng c cp trn.
Nhn chung, qu trnh va mng hin nay c th tm lc nh sau (hnh 3.19):
Nu hai pha ranh gii hi t u l thch quyn lc a th cc nh sial khng b ht
chm vo nmanti m va mng c hc vi nhau. Qu trnh p nn mnh s sinh ra kin trc bin
dng v cng phc tp km theo to ni, xm nhp, phun tro ng to ni v ng t. Va
mng hin ang tip tc xy ra ai un np a Trung Hi-Himalaya km theo cc hin tng
trn. A. Bali xem va mng l mt kiu c bit ca ht chm v gi l kiu ht chm A (Anpi).
Va mng c th xy ra gia: lc a - lc a, lc a - cung o, cung o - cung o. Va
mng ai un np a Trung Hi bt u t 50-45 triu nm v trc, trong lc Timor
mi bt u va mng 5-3,5 triu nm v trc. Thi k ht chm kt thc (ng kn min v i
dng c) cng l thi k va mng bt u. Cc trm tch, xm nhp, phun tro ra lc a
tch cc trc mng chm v cc trm tch ra lc a th ng trc (ni mng)
ca mng b ht chm u b un np, v nhu rt mnh m, to nn tm vy chng cht ln
nhau. Va mng c th gy un np, to ni khi tng min trc y khng phi l ra lc a
tch cc, nh phn ni mng Thin Sn, Tarim, Alasan, ... hoc to cc i shear ln hai pha
mi nm nh pamir, Silong. V d i shear Sng Hng trt ngang tri 500-600m (hnh 3.20).
Song song vi un np, t gy chm nghch mnh m l qu trnh bin cht nhit ng cao,
km theo nng chy v to nn l magma v vi di ch l cc batolit granit kiu S (v d cc
batolit Chu Lai tui Cambri sm, batolit Hi Vn tui Trias sm-gia,...). To ni km theo s
tch ng molas cc bn trng gia ni, trc ni, bn ra. Mt ai un np do va mng gm
hai phn, ranh gii gia chng l suture (di ch i ht chm) vi cc i xo trn c cu to
nn bi cc ca v i dng c (opholit). Phn thuc mng chm l di ch ca cc trm
tch, phun tro, xm nhp ca bn trc cung, sau cung v cng ni la - pluton (ra lc a tch
cc); phn mng b ht chm l di ch cc trm tch - phun tro ra lc a th ng (t hp
thch kin to rift, THTKT thm + sn v chn sn lc a). Cc thnh to molas, batolit
granit kiu S l di ch ca thi k va mng. Chng nm khng chnh hp hoc xuyn ct cc t
hp thuc ra lc a tch cc v ra lc a th ng.

24

NI MNG
R
A MNGCHM

3
3
8

2
17

17

7
18

18
5

18

A
Ni mng

Bn st

r a mng chm

10

11

12 13

3 2 14 15

18

16

C
Hnh 3.19. Cc bi cnh kin to mt ai va mng lc a
(theo A.H.G.Mitchell v M.S.Garson, 1981)
A-Bnh , cc bn st v ai to ni va mng; B- Mt ct qua
bn st v h thng cung trc va mng; C- Mt ct qua ai to
ni va mng.
1- Bn st; 2- ai chm vy trc ni; 3- Bn ra trc ni; 4t gy trt bng; 5- Bn ni mng; 6- Bn xit p; 7- Cung
ni la hot ng; 8- Cung ni la ngng hat ng; 9- Cung bi
kt (cung khng ni la); 10- Bn trc cung ni la; 11- Cung
magma do ht chm; 12- ai chm vy sau cung magma; 13Bn sau cung magma; 14- Cung magma ra i va mng; 15i khu; 16- t gy trt bng ng va mng nu va mng
xin gc; 17- i ht chm; 18- ai magma chm vy sau cung

25

Hnh 3.20. S bin dng bn trong lc a u - do va mng gia mng n - c

v u - (theo Nolnal v Taponier, 1976)

3.3. QU
TO
HIN
NAY 3-NI
MNG
THCH
1- CcTRNH
i binKIN
dng; 2Cc t
gy nghch;
Cc t
gy trt
bng; 4-QUYN
t gy thun; 5Phng
p nnkin
; 6- Phng
; 7-mng
Vc thin
vn ng
cc mng.
Qu trnh
to xytcrah gi
nni
nay ca
(chuyn
ng thng ng, nm ngang, un

np, t gy, ng t, magma phun tro, xm nhp, trm tch,...) cng xy ra thng xuyn v
a dng, song quy m, cng lun lun nh, yu hn rt nhiu so vi ra mng thch quyn
v ranh gii mng thch quyn. Chuyn ng thng ng lun xy ra v u khp trong ni
mng song vi tc yu, c ly b (vi mm/nm). Chuyn ng nm ngang th hin mt s
i tch gin ban u v lc a (thi k 1 ca chu k Wilson) v thng gi l rift lc a km
theo hot ng phun tro bazan kim, phun tro tng phn (bazan- ryolit), kimberlit (hnh
3.23). Ngoi nhng i tch gin hp (rift) phn ln thch quyn cn li ca ni mng lun chu
trng ng sut p nh, va do s chuyn lc ngang t i ht chm, va mng ranh gii mng.
c trng cho bin dng do t gy thun listric thng xy ra ra lc a th ng trong thi
k u ca s pht trin (thi k rift) v cng thng km phun tro bazan tholeit. Trong ni
mng cng xy ra ng t yu, va cc i rift, t gy trt ngang, thun, thm ch c ra
lc a th ng. Hat ng magma khng ch i rift m cn ng bng bin thm i
dng, a i, craton. Nguyn nhn ca phun tro kiu ny (Siberi, Bocubay, dy o
Emperator-Hawai...) l do cc li (Plum) manti tri ln. Hat ng magma ni mng kiu ny
v cng quan trng v s c cp k hn phn cui ca mc 3.3 ny (hnh 3.21, 3.22,
3.24).

26

Min cha magma su nh

V i d-ng
50

v v v v v v v
v v v v v v v

Thch quyn
(Manti ngho t-ng i,
ngun ca MORB)

su magma
tch ra

100
Plum

150

Quyn mm
(Manti ngho,
ngun ca MORB)

i nng chy tng phn

Phun tro o i d-ng

200
Manti giu : khng ng nht do s di chuyn
ca phn nh dung th nng chy tng phn
sut 4.5 t nm.
B sung v i d-ng c b ht chm, MORB
b bin i do phn ng vi n-c bin v trm
tch i d-ng (bin khi v lc nguyn).

Hnh 3.22. M hnh chi tit hnh thnh bazan o

i d-ng (OIB) (Theo Wilson, 1996).

27

Rift
0

Nephelinit
Carbonatit

..
.

Kimberlit

V
Moho

Bin cht trao i

100

.. trao i
Bin cht

Kimberlit

..
.

... .

su
(km)
200

..
.

g
-n

Quyn mm

Dung th

-ng

300

Magma

n-c

n-c

Hi n-c

Hnh 3.23. M hnh thnh to carbonatit (theo Wyllie, 1989)

Hot spot ni mng

Hot spot dy
ni trung tm
Dy ni gia i d-ng
Ni ngm

Cung o

200
su (km)

Quyn mm ngho
(Delepted Asthenosphere)

400

600
Lp ranh gii
800

Min ngun bazan o i d-ng (OIB)

Thch quyn i d-ng

Thch quyn i
d-ng nhp vo
min ngun OIB

28

Cng cn cp t nhiu v nhng bin dng ca ni mng nh khe nt hnh tinh, cu

trc vng, kin trc un np thng thy. Nt n hnh tinh u u cng thy trong ni mng,
n khng ph thuc vo loi no. Chng c quan st r trn cc nh v tr. Kt qu gii
an nh nh v tr v lp cc biu hoa hng chung, bn ng tr chung, ng tr cho tng
phng chung ta thy chng pht trin theo 4 phng chnh sau y: kinh tuyn, v tuyn, ty
bc - ng nam 300-1200 v ty bc - ng nam 330-1500. Hin nay cc nh a cht cho rng
loi khe nt ny lin quan n tc quay ca Tri t, dn n lm bin dng hnh dng ca
Tri t lc cng ra, lc co li. Chng cng thng tp trung thnh tng i ko di hng trm,
thm ch hng nghn kilomet, rng 10-15km.
Bin dng un np chm vy thng xy ra cc ra rift, aulacogen cho t hp thch kin to rift, cn lp ph trn thng b un np kiu khi tng, ng qu trnh trm tch v
thng c th hin r bng cc kin trc vm thy c trn nh v tr. Mt loi bin dng
khc cng rt hay gp l cc un np diapia mui, st ni mng rt nhiu lm vng ln c
thnh to do cc c va p ca cc thin thch vo b mt hnh tinh ca chng ta.
im nng (hotspot)
Mt trong nhng nt ni bt nht cc bn i dng l s xut hin ca cc chui o
ni la dng tuyn. Chui ni ting nht l chui ni bin Hawai-Emperor Thi Bnh Dng.
Cc ni la ny gm c cc trung tm ni la ring r, l nhng hn o hoc ni bin (ni la
ngm). mt s trng hp khc th cc trung tm ni la nm lin nhau to thnh cc sng ni
nh l cc dy Walvis v Rio Grane nam i Ty Dng. Tui ca hat ng ni la nhiu
chui ni la tng dn t u ny n u kia. iu c th hin chui Hawai-Emperor,
trong ni la ang hat ng ch hn ch o Hawai v tui ca hot ng ni la sau cng
tng t im ny v hng ty bc. Hat ng ni la sau cng Kauai, o cc bc ca qun
o Hawai l gn 5 triu nm. Mt khuu b ngot cui cng ca chui ny xy ra vo 43 triu
nm v nhng ngn ni bin gi nht m by gi ang tin li gn i ht chm ty nam Alaska
khong 70 triu nm tui. Ch rng s thay i trong hng tch gin ca mng Thi Bnh
Dng, th hin bi cc di d thng t, cng c ghi nhn khong 43 triu nm (hnh 3.21).
Da vo tui ca ni la trong mt dy vt hot sport ngi ta tnh c tc d tri ca
mng thch quyn khong 10cm/nm, Bc M khong 3-4cm.nm, Nam M khong 33,5cm/nm, Chu Phi 1-2cm/nm.
Phn ln cc nh a cht tin rng cc chui ni la dng tuyn v cc sng ni phi a
chn c sinh ra khi cc mng chuyn ng ln trn cc im nng trong manti trn. Mt im
nng c to ra bi mt plum manti, l mt khi cu manti di tng i nng dng ln cc
y mng. Phn ng li s nhiu lon nhit trong nhn nng chy, cc plum manti c th c
sinh ra phn thp nht ca manti, ngay trn b mt phn chia gia nhn v manti. S mt nhit
t nhn c th nung nng phn manti ln cn, lm cho n gim mt v ni ln trn xuyn qua
manti vy quanh. Khi cc plum dng ln n phn manti cao nht (khong 200km su), chng
bt du chy ra do p sut gim v s nng chy tp trung ti nh plum. Cc magma sinh ra t
cc plum ny c th to ra cc ni la o i dng. Khi mt mng mang ch mt ni la ra
khi mt plum th ni la tt i v nh c th b xm thc, to thnh mt ni bin bng u. Cc
bng pht hot ng plum to ra cc chui ni la dng tuyn gim dn tui cho n plum, trong
khi hat ng magma plum lin tc th to ra mt sng phi a chn bao gm cc ni la ken st
nhau. Cc plum tri ln bn di cc sng i dng c th sinh ra cc chui (hoc sng) ni la
kp c hai pha. V d thy ln cn vi Iceland v Tristan da Cunha i Ty Dng.
Cc nt ni bt trn cc lc a cng c lun gii theo thuyt plum manti, mc d
khng c xc nh r nh cc v d i dng. Cc kiu phn b dng tuyn ca cc ai ni
la hoc xm nhp granit tr dn theo mt hng c th phn nh chuyn ng ca mt mng

29

lc a bn trn mt plum. Lng nhit ln pht ra t v v hat ng ni la gn y cng

vin Yellowstone (ty nc M) c lun gii l c plum manti. Khi mng bc M i qua trn
plum ny trong 15 nm gn y, hat ng ni la di chuyn v pha ng bc v sinh ra chui
ni la Sng Snake. Nu im nng ny li hat ng th ni la s di chuyn n min trung
Montana trong vi triu nm ti.
Cc bazan chy trn (flood bazan) l nhng khi lng ln bazan c phun ra trong
nhng vng a l tng i nh, cng c th lin quan n cc plum manti. Mt trong nhng
phun tro bazan chy trn n tng nht l bazan Decan n phun ra trong gn 100.000
nm, khong ranh gii gia Kreta v Tam (65 triu nm). V d phun tro dung nham khng
l ny xy ra khi n nm trn mt im nng Nam n Dng. Mt s nh nghin cu
cho rng phun tro bazan ny gy ra cc v tuyt chng hng lat v s m ln ca kh hu
ton cu. Tng t plum cc bazan Pecmi mun Siberi c cho l nguyn nhn gy ra tuyt
chng cui Pecmi.
Cc plum manti cng c th gy ra s chia cc mnh siu lc a. Trong cc giai on
u ca tan d, cc u ni chc ba, ni m cc sng i dng mi chm vo nhau, c th hnh
thnh trn cc plum. Hai nhnh ca u mi chc ba c th pht trin thnh cc sng i dng
hat ng, trong lc nhnh th ba suy yu v tr thnh rift km pht trin. Nhng rift nh th c
th tr thnh ch cho cc h thng sng chnh ra cc bn i dng ang tng trng, nh l
sng Amazon Nam M.
Tuy nhin, mt s nh nghin cu cho rng bazan chy trn lin quan vi plum l nhng
min magma rng ln (LIPs - Large Igneous Provinces), cn cc trng bazan chy trn tng
i nh v phn b tn mn nh ng v ng Nam trong Kainozoi th khng lin quan
vi plum. Cc bazan ny xut hin cc trng nng (hot fields) bn trn cc bung nng (hot
cells) trong manti nng (Miyashiro, 1986; Zonenshain, 1991), ni v khi m mt b phn ca
manti dng ln hoc b cch ly khi quyn mm ca cc mng, ch yu do h qu ca va mng
lc a - lc a. Martin Flower v nnk. (1998) cho rng hat ng ni la bazan phn ln
Chu v Thi Bnh Dng xy ra tip sau cc va mng n - Chu v Australia Indonesia. Cc bazan sn sinh ra t s gim p (decompression) ca manti khng ng nht v t
nht bao gm c manti thch quyn chu nhit (RLM-refractory lithosphereic mantle) b nng
chy v bin ra quyn mm trong khi b nung nng v cng mng. Cn Alan Smith (1998) th
cho rng hat ng ni la Miocen- T Trung v ng Nam v hat ng t gy tin
trin mng Trung Hoa pht sinh t tc ng va mng n vo ra pha nam ca lc a v
nm chng ln trn cc iu kin bung nng ang pht trin do hiu ng cch li ca thch
quyn nm trn to ra.
3.4. KIN TO MNG THCH QUYN V MT S VN THCH LUN
3.4.1. trm tch
Theo thuyt kin to mng thch quyn qu trnh trm tch (thnh phn, b dy, kin trc,
quy lut phn b ca trm tch) cc bn trm tch trong cc bi cnh kin to khc nhau c
nhiu im khc nhau. Thnh phn khong vt ca ct kt cho ta mt thng s xc nh bi
cnh kin to to ra chng. Cc ht ct phn nh trc tip thnh phn ca cc ngun gc, v
cc ngun , nh chng ta thy, c cc t hp ring bit c trng cho bi cnh kin to.
Cc ht ct ch yu l thch anh, feldspat, hoc l nhng mnh vn . Feldspat v phn ln
mnh vn km bn vng khi b phong ha so vi thch anh, v do ch quan trng trong ct
kt c tch t trong cc bn tch cc v kin to nh l cc rift v cc cung, ni m phong ha
cc ngun cn tng i khng ng k. Ct kt cc bn bn trong ni mng ch yu l ct
thch anh trn tra, cn ct kt cc i nng mng k cn vi cc rift lc a th giu feldspat
hn phn nh s nng ln v chn vi nhanh chng. Ct kt c t cc h thng cung pht sinh

30

ch yu t cc ngun ni la v granit, v vy phn ra gn cung ni la v sau cung ni la

l cc ct kt tuf, giu mnh feldspat, mnh vn phun tro v granit.
3.4.2. magma
S phn b ca cc magma trn Tri t thay i theo bi cnh kin to. Cc bazan
chim u th cc vng i dng, andesit hoc bazan c trng cho cung i dng, cn cc
magma felsic c trng cc cung ra lc a. Cc rift lc a thng cha bazan v ryolit vi
mt t thnh phn trung tnh. S phn b cc ni ln mi quan h nhn qu gia kin to
mng vi s sinh thnh v ngun magma. Rt nhiu d liu a ha v ng v ch ra rng cc c
ch thnh to v cc ngun magma thay i theo bi cnh kin to, v do nh nghin cu cc
cc magma chng ta c th bit c nhiu hn v cc ngun magma trong manti v v.
C ba lot magma (magmatic series) chnh c nhn bit, mi lot gm mt s nhm
magma lin quan cht ch vi nhau. l cc lat tholeit vi-kim v kim. Nu cc thnh phn
cui (end members) felsic v mafic chim u th th t hp c gi l bimodal (lng thc).
Cc kiu khc nhau trong mi lot magma c th c sinh ra bi cc mc thay i ca
nng chy ngun v hoc l kt tinh phn on (fractional crystallisation) v cc lot magma
bomidal c th c cc thnh phn cui sinh ra t cc ngun khc nhau. Mc d cc lot
magma ni chung biu din mt dy thnh phn lin tc, nhng mt s kiu c th nhiu hn
hn, nh l cc tholeit trong cc lot tholeit v cc andesit trong cc lot vi kim. Cc Romatit
ch di do trong Arkei c th bao gm c lat magma th ba. Mc d khng c gii hn vo
mt bi cnh kin to no nhng mi lot magma c trng cho mt hoc hn mt bi cnh
kin to. Cc i ht chm c trng bi cc lat tholeit v vi- kim. Bazan hoc andesit-bazan
ca lat tholeit ni chung chim u th cc cung t gy cha thnh thc, cn andesit ca lat
vi-kim thng chim u th cc cung cha trng thnh. Cc cung ra lc a v cc ai to
ni va mng ni chung c trng bi cc magam vi-kim felsic. Cc magma phun ra
cc sng i dng hoc cc rift lc a. Cc magma cc craton rt him v khi bt gp th
chng u l cc thnh phn ca lat kim hoc l kimberlit.
S phn b cc magma mt phn phn nh s phn b ng sut trong thch quyn.
Dng nh l mt khi lng ln magma ln ti mt t th cn phi c cc t gy trt
bng hoc cng gin. Ni no xut hin cc khi lng ln ni la nh l cc sng i
dng v cc h thng cung, th ng tr cc ch ng sut cng gin. Rt t magma t
n b mt cc ranh gii mng va chm ni m cc ng sut p nn chim u th. cc ni
, cc magma kt tinh di su to ra cc xm nhp. Ch ng sut cng nh hng n
thnh phn magma. Ni no ch yu pht trin cc t gy cng gin th cc magma bazan phun
ra vi khi lng ln. cc ch p nn, cc magma c th b chn li v chu s kt tinh
phn on mnh lit, do cc thnh phn felsic c th chim u th. S phn b nguyn t vt
v ng v trong cc magma c bit cho ta bit c ngun gc ca magma v lun gii s
phn b ca chng theo thuyt kin to mng. Cc hm lng nguyn t vt thay i ng k
ga cc c thnh phn nguyn t chnh ton th ging nhau. V d: cc nguyn t Rb, Ba v
Sr thay i gp hng trm ln gia cc tholeit sng i dng v bazan kim. Cc nguyn t
tng t c tp trung mnh pha lng trong khi nng chy tng phn hoc kt tinh phn on
c gi l cc nguyn t khng tng hp (incompatible elements) v rt quan trng trong
nghin cu s thnh to magma, thnh phn ngun v lch s tin ha ca magma. Chng may,
nhiu nguyn t khng tng hp cng l cc nguyn t lu ng (mobile elements) v chng di
chuyn i ngay trong cc qu trnh th sinh nh l bin i v bin cht. Trong s cc nguyn t
lu ng nht c K, Rb, Cs, U, Sr, Ba, Pb v bi v tnh linh ng ca chng nn phi ch
trong vic lun gii ngun gc magma vi cc nguyn t ny. Tng i khng linh ng l cc
nguyn t khng tng hp khc gm cc nguyn t him (rate earth elements - REE) v cc
nguyn t rt bn vng (high field strength elements - HFSE) nh Ti, Ta, Nb, Zr, Hf v Y.

31

S phn b cc nguyn t khng tng hp ni chung c biu din bng cch chun
ha cc hm lng nguyn t vi chondrit hoc vi bazan sng i dng v sp xp cc nguyn
t theo th t tng dn tnh khng tng hp trong mt ngun cm chc l manti (thng l
lhezolit granat) c biu din t phi sang tri trn trc honh. Cc biu thng c gi
l biu chn nhn (spidergrams) v c hnh gp khc phc tp. Cc ng c xu th dong
ra t u mt km khng tng hp nht ca hnh th ny. Trn biu chn nhn c th ch
ra: 1- cc khc nhau trong cc hm lng tuyt i; 2- cc khc nhau trong cc kiu phn b
tng i; 3- cc d thng trong cc nguyn t ring bit. Mi biu chun ha chondrit
thng dng biu din s phn b cc nguyn t t him. Cc bazan t cc bi cnh kin to
khc nhau th hin s phn b rt khc bit nhau ca cc nguyn t t him. Bazan sng i
dng bnh thng th hin s ngho i cc nguyn t t him nh, cc bazan cung th hin
s thay i t nm bt bn phi hnh n c lm giu cc nguyn t t him nh, cn cc
bazan gia mng th th hin s giu ln c cc nguyn t t him tng i nh ln ton th
cc nguyn t t him. S ngho i v giu ln ca Eu c gi l cc d thng Eu (Eu
anomalies) t hoc vng mt phn ln cc bazan, nhng c th ng k cc magma felsic.
Mt biu chn nhn quan trng khc l biu chun ha bazan sng i dng bnh thng
(normal Ocean-ridge bazans - NMORB). biu ny cc magma khc nhau c th c so
snh ngay vi NMORB. Cc bazan cung chng hn c lm giu cc nguyn t rt khng
tng hp gm cc nguyn t lithophil ion ln (large-ion lithophile elements-LILE) nh Rb, Th,
K, Ba v cc nguyn t t him nh. Chng cng th hin s ngho i tng i Ta v Nb,
trong mt s trng hp c Ti. S ngho i Ta-Nb so vi LILE ln cn c gi l thnh phn
i ht chm (subduction zone component - SZC). Cc bazan gia mng biu l s c lm
giu ton th cc nguyn t khng tng hp v mt s trng hp th hin d thng Ta-Nb
dng. hnh nguyn t ny gi l thnh phn trong mng (winthin-plate component- WPC).
Ngoi cc biu chn nhn cn c nhiu biu a ha c m t phn bit
cc magma t cc bi cnh kin to khc nhau. Chng thng c gi l cc biu phn
bit kin to (tectonic discriminant diagrams). Khng mt biu no trong nhng biu ny
l hon ton thnh cng trong nhn bit bi cnh kin to, v khng nn dng chng mt mnh
xc nh bi cnh kin to ca cc magma c. Ch khi s dng kt hp vi tham kho thm
cc ngun thng tin khc nh l cc t hp thch- kin to, cc kiu bin cht, cc mi trng
trm tch v cc c trng bin dng th cc biu phn bit kin to mi c ch trong vic
khoanh nh bi cnh kin to c xa.
Cc ng v phng x v bn vng (radiogenic and stable isotopes) c th hu ch trong
vic xc nh cc ngun magma. S tng trng ca cc t s ng v con nh 87Sr/86Sr,
206
Pb/204Pb v 143Nd/144Nd trong cc ngun thay i theo cc t s nguyn t cha-con (Rb/Sr,
U/Pb, Sm/Nd tng ng) v theo thi gian. Do , bng cch o m cc ng v phng x trong
cc magma v hiu chnh tui cc c c cc t s ban u m ta c th xc nh c
cc t s cha-con ca cc ngun. Bng cch s dng cc magma tui khc nhau ta cng c th
quan trc cc thay i thnh phn ngun theo thi gian. Cc ng v bn nh oxi, lu hunh v
cacbon cng c th c dng xc nh tnh cht cc ngun magma v cc ng v ny khng
b nh hng ng k bi cc qu trnh magma nh kt tinh phn on hoc nng chy tng
phn.
S dng cc phng php phn nh bi cnh kin to v tnh cht cc ngun magma ni
trn, chng ta c th vch ra mi lin quan gia cc magma vi cc bi cnh kin to nh sau:
- Cc bazan phun ra cc sng i dng (Ocean-ridge bazans - MORB) ch yu l
tholeit vi nhiu mc st gim LILE v cc t s 87Sr/86Sr thp. Mc bin i nhit thp
ca MORB do b sung LILE gia tng theo s gia tng khong cch t cc sng i dng.
- Cc magma trong mng c sinh ra cc o i dng v cc rift lc a, ngoi ra
cn c mt t di cc craton. Chng ch yu thuc v lot tholeit hoc kim v c th l

32

bimodal. Cc kimberlit xut hin cc craton cha cc th t manti v c th cha kim cng,
chng dng nh c sinh ra su 200-300km. So snh vi OMRB hoc vi chondrit th
cc magma trong mng c lm giu LILE, REE v HFSE.
- Cc magma sinh ra cc i ht chm thuc v cc lat tholeit hoc vi-kim v c
thnh phn i ht chm (subduction zone componets - SZC), tc l cn kit Ta-Nb so vi LILE.
- Mt s ni la (v granit) cung c th th hin s tng hm lng LILE theo
su i ht chm (s phn cc thnh phn) v phn ln cc ni la cung thay i thnh phn
dc theo ng phng ca cung.
- Cc magma c sinh ra cc ai to ni va mng ch yu l cc grranit vi-kim
(leucogranite) vi SZC v l sn phm nng chy tng phn ca cc trm tch hoc ca cc
khc trong v.
- Cc granit c chia ra bn loi chnh: 1- kiu M l plagiogranit t ophiolit cn kit
LILE v c sinh ra bi kt tinh phn on ca MORB; 2- kiu I l cc batolit granit t cc
cung hoc cc ai to ni va mng c sinh ra ch yu bi kt tinh phn on ca CAB (bazan
vi-kim) v IAB (bazan cung o); 3- kiu S l cc granit cao nhm c th cha cordierit, c
sinh ra so nng chy tng phn ca cc trm tch cc ai to ni va mng; 4- kiu A l cc
granit sau kin to c lm giu cao d LILE, REE v HFSE c th c sinh ra do nng chy
tng phn v di.
- Cc bazan sng i dng (MORB) c sinh ra do nng chy tng phn ca manti
tng i c lm giu trong cc plum dng tri hoc trong thch quyn c lm giu.
- Cc bazan i ht chm c th c sinh ra do nng chy tng phn ca cc siu
mafic c lm giu trong nm manti. Mc d s kt tinh phn on ng vai tr ch yu trong
s tin ha ca cc magma i ht chm, nhng mi yu t nh cc trm tch b ht chm, s
nhim bn do v lc a, s nng chy tng phn ca lc a v s tn ln magma c th ng
gp vo cc magma .
- Mt thnh phn i ht chm (SZC) c th c sinh ra do thot cht bc ca mng ht
chm trong LILE c lm giu trong nm manti (v sau tr thnh ngun ca CAB-IAB)
trong khi Ta-Nb c gi li trong cc pha st t i trong mng . Do s that cht bc ca
mng ht chm c hon thnh mt trc ni la nn SZC-manti b ko xung cc su ln
hn do i lu hoc s ko l ma st dc theo mng ht chm trc khi nng chy c th xy ra.
- Hat ng magma bimodal c th c gy ra do phn on cht lng mt bung
magma phn i; s kt tinh phn on trong cc andesit thng thng khng c phun ln
hoc trong mt khuynh hng bo th dn ti s di do cc thnh phn felsic-mafic trong
cc bn cung; hoc l do hai ngun magma khc nhau (manti v v).
- Cc d liu a ha v cc ng v cho thy manti khng ng nht cc t l, thay i
t vi mt n 104km, nhiu b phn c tui n vi t nm.
- Cn c ti thiu l bn, c th l su hoc nhiu hn, ngun cha manti thnh phn cht
gii thch cc t s nguyn t khng tng hp v ng v trong cc bn i dng. Cc
ngun cha c th bao gm: 1- manti nguyn thy (primordial mantle-PM) l manti khng h b
thay i v ha hc t khi Tri t c kt li; 2- manti b suy kit (depleted mantle-DM) l
manti tri qua mt hoc nhiu thi k trch chit magma v l ngun ca MORB; 3- manti
cao U/Pb (high U/Pb mantle-HIMU) l manti c t s U-Th/Pb cao v l ngun ca mt s ni
la o i dng; 4- cc thnh phn manti c lm giu khc nhau gp phn vo cc ngun
ca bazan trong mng.

33

- Cc ngun manti c lm giu gm: 1- thch quyn b bin cht trao i; 2- v t

gy b ht chm c th l ngun ca manti HIMU; 3- manti c trn ln cc trm tch b ht chm;
4- thch quyn lc a b bong tch.
- C hai m hnh tranh chp nhau cng c a ra gii thch ngun gc v s phn
b khng ng nht ca manti. l m hnh manti phn lp (the layered mantle model) trong
manti trn (b suy kit) v manti di i lu mt cch ring r v m hnh nho khuy plum
(the plum pudding model) ph hp vi d liu a vt l thin v s i lu ton th manti (hnh
3. 25).

3.4.3. bin cht

Hnh 3.25. Cc m hnh i lu trong manti (theo M.Wilson, 1898)
S chn vi cc trong v Tri t gy ra hot ng bin cht tin trin khi cc chu
s gia tng so vi s gim nhit . V cc phn ng bin cht xy ra nhanh hn s gia tng so
vi s gim nhit , nn cc tp hp khong vt bin cht c th ghi li ch P-T cao nht m
cc tri qua. S nng ln v xm thc sau gip cc nh a cht c th trc tip nghin cu
cc bin cht vn b vi lp di cc su khc nhau trong v, nhng nay l ra trn mt t.
Cc cha cc tp hp khong vt bin cht b bt gi mt s su chn vi, hay l
mc bin cht. Mt t thay i v khong vt gi l bin cht git li c th xut hin trong
khi nng ln, nhng cc thay i ni chung c th nhn bit chng my kh khn nh nghin
cu cc c trng kin trc ca cc . Bin cht tin trin km theo s mt nc v cc cht

34

bc, vi mt s terran bin cht cao hu nh khng c nc. Cc bin i a ha khc cng c
th i km vi bin cht mc d cc thay i hm lng nguyn t chnh c xem nh khng
ng k.
Cc i gia tng mc bin cht c th c phn loi thnh cc tng bin cht
(metamorphic facies) biu th cc khong gii hn ca p sut nng, nhit v hm lng
nc trong v. C nm tng bin cht khu vc chnh c phn nh. Tng zeolit (zeolite
facies) c trng bi s pht trin ca zeolit trong cc trm tch, cc ni la v phn nh nhit
di 2000C v cc su vi lp t hn 5km. Tng phin lc (greenschist facies) c
trng bi s pht trin ca clorit, actinolit, epidot v albit cc ni la, muscovit v biotit
cc pelit. T hp tng phin xanh (blueschist facies) to thnh cc p sut cao (>5kbar)
nhng nhit thp (<4000C), v c trng bi cc khong vt glaucophan, lawsonit v jadeit.
Tng amphibolit (amphibolite facies) c trng bi disten, staurolit v silimanit metapelit,
bi plagioclas v hornblend cc mafic. Tng granulit (granulite facies) c trng bi s
tha tht hoc vng mt cc khong vt ngm nc v s xut hin ca pyroxen.
S dng cc d liu thch lun thc nghim v ng v oxi c th nh gi nhit v p
sut m cc tp hp khong vt bin cht kt tinh. T cc kt qu c th khoanh nh cc
su chn vi ca cc ai bin cht m nay l ra trn mt t. V cc gradient a nhit thay i
t ch ny n ch khc trong Tri t nn cc chui tng bin cht cng s thay i. Mt
chui tng bin cht mt vng a l no c gi l mt lot tng bin cht. C ba lot
tng bin cht chnh: Lot tng p sut thp phn nh gradient a nhit tng i t ngt
(>250C/km) v c trng bi cc khong vt nh andalusit, cordierit v silimanit; Lot tng p
sut trung bnh phn nh cc gradient a nhit trung gian (10-250C/km) c trng bi disthen,
granat; Lot tng p sut cao (100C/km) c trng bi glaucophan, jadeit v lawsonit.
Cc ai bin cht p sut thp tui no cng c, nhng chng c bit ph bin cc
teran Arkei. Cc ai bin cht trung bnh cng dc m t cc min v mi tui nhng chng
khng ph bin Arkei. Cc ai xanh xut hin u tin vo Proterozoi mun v khng ph
bin cho n sau Paleozoi gia. Cc teran ny c thnh to pha hm vc ca cc h thng
cung ng vi mt ng a nhit tt xung cc i ht chm. S vng mt ca chng cc
teran trc proterozoi mun c th phn nh cc gradient a nhit cao hn bn di h thng
cung trong Tin Cambri.
S kt tinh bin cht xut hin ko nhit ca cc tr nn cao hn mt gi tr ti hn
no . V vy, bin cht khu vc xut hin ni no nhit ca v kiu lc a c nng ln
trn quy m khu vc do bt c nguyn nhn no. Nhit nng ln trong v xut hin cc bi
cnh kin to khc nhau v nhng l do khc nhau v c khng ch bi nhiu nhn t nh
chiu dy v thnh phn ca v, hm lng v s phn b ca cc nguyn t phng x, dng
nhit t manti n v, tnh dn nhit ca cc , s c mt ca cc xm nhp magma, cc chuyn
ng ca cc cht lu nhit dch, cc hiu ng nhit ca cc th a cht khc v tc xm
thc.
Cc bi cnh kin to chnh b nung nng quy m khu vc v do b bin cht khu
vc gm:
- Cc i tch gin y bin: cc qu trnh bin cht y c gy nn do thm thu
nc bin qua cc i nt n vo trong mt ct ophiolit su 2-3km n mc lp gabro v c
nhng trng hp ring bit cn su hn nhiu, t n mc siu mafic. Nc bin chui
xung su b un nng v gy ra bin cht tng ng vi bin i lc nhng mc tng trn
ca v i dng v tng amphibolit trong lp gabro di. Khi nc nng c lm giu cc
kh magma thm thu i ln th trong phn trn ca mt ct ophiolit b bin i nhit dch ng
k v c bit b ra la. Ni ng ra th bin cht v i dng khng phi l ng ha. Mt
trong nhng xu hng c trng nht ca n l cc mafic mt i CaO v thm vo Na2O.

35

Kiu bin cht ny c gi l spilit ha v spilit thc l cc bazan i dng b bin i v

bin cht tng zeolit thuc lot tng p sut thp.
- Cc i ht chm: mt s ra lc a tch cc c v lc a rt dy nn dn ti tch t
nhit phng x. Cc ra lc a tch cc khc v phn ln cung o trng thnh c v lc a
dy trung bnh. Cc cung o v ra lc a tch cc thng c magma xuyn ln rm r lm tng
nhit v gy bin cht khu vc.
Cc xm nhp c th xp vo hai loi chnh: gabroid v granitoid. Cc magma gabroid
sinh ra trong manti trn v c th xuyn vo trong v.
Cc xm nhp gabroid chuyn mt lng ln nhit t manti n v, gp phn lm nhit
v tng ln. Chc hn nhng xm nhp nh cc magma gabroid xut hin ch yu trong v
di c mt tng i cao v c th l l do ti sao gabro tng i him trn b mt
khu vc ny. v di, s nng chy tng phn c th sinh ra cc magma gabroid m sau
dng ln v gia v v trn lm tng nhit gy nn bin cht khu vc cc su nh.
Trong lc cc phc h bi kt cc hm vc c th c a xung cc su ln
b bin cht p suy cao. cc khi bi kt nhit thng ch tng n trung bnh v c
mng i dng ht chm nm di chng. Kt qu l c iu kin bin cht p sut cao, nhit
thp. Nu c mt phc h bi kt cn su trung bnh hoc nng th cc iu kin p sut
va, nhit thp hoc p sut thp c th xut hin, hoc c th khng c bin cht g c.
Nh vy, i ht chm xut hin ai bin cht sng i gm c cao t s P/T cung v
thp t s P/T hm vc nm song song vi nhau dc theo ra lc a. Miyashiro cho rng vng
ai bin cht cao P/T l cc i hm vc c xa, cn ai bin cht thp P/T l ai xm nhp
granitoid v ni la cung ra lc a hoc cung o. Bin cht hai ai ny chc l xy ra ng
thi.
- Cc ai va mng lc a: va mng lc a thng lm tng chiu dy v do un np,
t gy chm v cc qu trnh c hc khc. Trong v c lm dy nh vy th s tch t nhit
phng x c th gy ra s tng cao nhit , dn ti kt tinh bin cht di su. V chng, va
mng lc a thng gy ra hat ng xm nhp m cg gp phn lm tng nhit quy m
ln, gy ra hoc tng cng s kt tinh bin cht.
Trc khi va mng lc a th bn i dng gia hai khi lc a ang ti gn nhau c
th b chui xung di mt trong hai lc a to thnh mt i ht chm. Bin cht cao t s
P/T c th xut hin i hm vc nh m t trn. Tip , sau khi bn i dng hon
ton c tiu th th lc a c tr trn mng ht chm c th bt u ht chm vo bn di
lc a kia. iu gy ra bin cht cao t s P/T khi lc a ht chm v cc lp trm tch
nm trn. Nh c tnh ni c ca khi lc a ht chm m s ht chm dng li ngay sau
v s nng cao c th bt u. i ht chm mng lc a pha ty dy Alpi (ht chm kiu A)
cho thy cc t hp khong vt c trng cho cc p sut cao nhiu hn cc i ht chm mng
i dng (ht chm kiu B) cc khu vc xung quanh Thi Bnh Dng. iu c ngha l
khi lc a ht chm c tnh ni ln cao hn lm cho cc bin cht c nng ln cao t
su ln hn.
Dewey J.F. (1988) chia ai to ni va mng ra 5 pha kin to m mi mt pha trong
c trng bi s phi hp cc s kin kin to, magma, bin cht, a mo v a tng c dn
ra sau y.
Trong tin trnh pha u tin xy ra s lm dy v km theo s pht trin cc t gy
chm v trt bng, s thnh to cc t hp bin cht cha phin glaucophan v disthen do
bin cht p sut cao-nhit thp trn nn gim gradient a nhit. Trong tin trnh pha ny s
nng cao c b ng tnh bng cc gc v lm cho bt c mt s cng gin no c gy ra
bi nn p thng ng u b gii hn bi mc v.

36

Pha th hai c trng bi nn p chm chp, trong qu trnh s gin nhit lm mng
dn lp dn bin nhit (thermal boundary - phn t nht ca thch quyn di) v tng gradient
a nhit. S lm mng dn lp bin nhit c th dn n s lm dy v tip theo, nu nn p
xut hin km vi pht trin cc i t gy trt bng. Nu nh thi k ny kh di (chng hn
40 triu nm phn trung tm Appalach) th s gin nhit to ra bin cht tin trin sau kin to,
s nung nng v, xm nhp cc granit bnh thng v granit kim sau kin to.
Pha th ba bt u t s ph hy t bin s i lu ca lp bin nhit v c trng bi
s nng ln nhanh chng ca gradient a nhit, s tng nhit ng p nhanh chng, s bin cht
nhit cao tin trin v cc xm nhp thnh phn felsic sau kin to. S cng gin xut hin
trong tin trnh pha ny dn ti s pht sinh sp c trng cho pha th t.
Pha th t xy ra vi vic tng gradient nhit do cng gin v lm mng thch quyn,
dn ti s nng chy tng phn manti v tng cng hat ng magma felsic. S xm nhp cc
khi lng ln magma mafic vo trong v cung ng ngun nhit b sung lm xut hin bin cht
tin trin nhit cao v nng chy v to ra cc magma mafic. S b sung nhit tip theo c th
lm xut hin cc diapir lherzolit manti nhit cao, n ln trong qu trnh pha cng gin th
t. S st xung nhanh chng c trng cho pha ny ch yu to ra s tch t cc trm tch lc
a, tuy nhin nhng ni cc lc cng gin tng cng v tip tc sp th s st xung c
th tip tc c di mc nc bin, khi bin tin c th xy ra t t hoc t bin. Khi cc lc
tc ng ln ranh gii cc mng l nn p th s cng gin c cc kin trc chm vy lm cn
bng. nhng ni cc lc ranh gii l ko cng th s sp trng lc gy ra cng gin
c cn bng bi cc chuyn ng mng phn k v c th dn n tch gin sau cung hoc
chia tch cc lc a.
Pha kt thc l giai on th gin thch quyn sau qu trnh cng gin, trong qu trnh
pht sinh s phc hi nhit v co rt lp bin nhit, gim st gradient a nhit v hat ng
magma, h nhit ng p v bin cht git li.
Bn cht, s bo tn v phn b cc bin cht cc ai to ni ph thuc vo di
lu v tng quan gia nm pha to ni ni trn. C ch quan trng bo tn cc bin cht
cao l s cng gin sp lm cho cc kt tinh mc di c a ln mc trn, sau
chng c th l ln trn b mt do xm thc hoc do chm vy.
S phn tch cc m hnh bin cht trong bi cnh va mng ch ra rng du hiu c
trng nht ca kin sinh va mng l s xut hin bin cht phn i cc kiu disthen-silimanit v
andalusit-silimanit. Trong bin cht p sut thp khng nht thit phi thay th theo thi gian
bin cht sm, p sut trung bnh nh xy ra trong phn chia giai on pht trin bin cht ca
to ni va mng.
- i cng gin lc a: cc i cng gin v m rift lc a nh phm vi bn trng v
dy ni (the basin and Range province) ty Hoa K c trng bi s i km dng nhit cao,
tc l c tn ti cc nhit cao trong v di gy ra kt tinh bin cht. cc khu vc
nh th s nung nng v xut hin do lm mng thch quyn (bao gm c v) khin cho vt liu
quyn mm nhit cao dng ln, do sinh ra v dng ln cc magma trong manti v trong v.
- Mt s ai bin cht khu vc, nh ai Pyrenne, gn y c xem l mt i cng gin
c bn trong lc a. Cc ai to ni Paleozoi (Hercyn) Ty u c nhiu phc h bin cht
tng granulit. Tui phng x ca t nht mt phc h khng phi l Paleozoi mun m l
Paleozoi sm (Caledon). Trong cc ai , Paleozoi mun l thi gian p nn v v sinh ra bin
dng v l thi gian to ni, trong khi Paleozoi sm li l thi gian bin cht tng granulit, c
km theo cc pha xm nhp granitoid. Weber (1954) a ra gi thuyt rng trong thi gian
Paleozoi sm s m rift lc a xut hin bn trn mt d thng manti v nhit c chuyn t
manti n v di to ra bin cht tng granulit v cc xm nhp granitoid km theo.

37

Mt chui s kin gy ra s thnh to v ph by cc phc h bin cht tng granulit

kiu ny c Weber m t nh sau. S cng gin v lc a lm mng v do m rift dn v to
graben v trn v gin do v di. S m rift trn v i km vi s m rift trong manti
thch quyn nm di, lm tng s dng ln ca vt liu manti thch quyn nng n ranh gii
gia manti v thch quyn. Cc magma bazan sinh ra do nng chy tng phn vt liu quyn
mm c th xm nhp vo trong v. S nung nng mnh lit bi vt liu quyn mm v cc
magma to ra bin cht tng granulit trong v di 7-11kbar v 700-8500C y v dy
khong 30-40km. S nung nng cc trong v to ra cc magma granitoid.
Trong khi cc qu trnh xy ra di su th cc lat trm tch Paleozoi c tip tc
hnh thnh. iu c ngha l khng xy ra s nng ln kin to, v c th tn ti cc qu
trnh cng gin v khng to ra s dn dy v. Trong thi gian Paleozoi mun xut hin p nn
v, to ra cc lp ph a di v cc kin trc un np. Hot ng bin dng ny tc ng ln cc
bin cht tng granulit v cc xm nhp km theo chng vn hnh thnh t trc. Pha nn
p lm dy v lc a v gy ra cc hat ng bin cht v xm nhp mi. S nng ln v
xm thc tip theo lm l cc phc h bin cht tng granulit ln trn b mt.
3.5. KIN TO MNG THCH QUYN V VN SINH KHONG
3.5.1. Rift i dng
Nh s dng nh chp bin su v cc tu ln nh m nhiu trng nhit dch c
nhn bit cc sng i dng. Cc tu ln cho php quan st v o c trc tip trn y bin.
cc sng Gapalagos v Juan De Fuca, cc mnh nhit dch rng t 500m n 1600m v nm
dc theo h thng khe nt di 500-2500m. Trng nhit dch TAG sng i Ty Dng (260
bc) xut hin dc theo mt i t gy dc vch pha ng ca thung lng rift gia sng. Nc
that ra t cc trng ny c nhit ln ti 3000C. Cc mch nc nng pht trin khu bit
nhng vng y bin tr nht v xut hin dc theo cc on sng tch gin c nhanh ln chm.
Mi trng nhit dch c nhiu ng x mc ln cao n 10m bn trn y bin. Cc khong vt
tch t trong mui cc ng x ch yu l Fe, Cu v sunfur Au vi mt t anhydrit v silic khng
nh hnh. Cc nc nhit dch l acit, giu H2S, l cc ngun chnh ca Mn, Li, Ca, Ba, Si, Fe,
Cu v Au. Cc kim loi ny hoc c tch t trong cc ng mui hoc vi cc trm tch gn cc
ming mch.
Nc nhit dch phun ra dc theo cc sng i dng l nc bin c di chuyn qua
v i dng nng vi cc gradient nhit 1500C/km. Nc bin chc l c di chuyn bi s
i lu qua phn trn ca v thm thu, c nung nng di su v that ra dc theo cc khe
nt trong rift trung tm. S that nc lm chit tch cc kim loi t v i dng v lm bin
i v bng cch b sung H2O v cc kim loi nh Mg. Khi phun ra y bin th cc nc nhit
dch ngui i nhanh chng v tng pH, do lm tch t cc sulfur v sulfat.
3.5.2. Rift lc a
Mt trong nhng biu hin chnh ca cc khong tch dng phn lp l cc rift lc a.
Cc khong tch ny khng nm cng vi cc magma m li xut hin trong cc cacbonat
v chc l c tch t trong nc bin c di chuyn ti cc bn rift. Cc nguyn t t him,
Nb, U, Th, Ba, P, Sr v halogen c tp trung trong carbonatit v cc magma kim khc c
mt mt s rift lc a. Cc granit xm nhp trong nhng giai on cui ca m rift v thng
i cng vi Sr v fluorit. Cc khong tch Cu dng phn lp xut hin trong cc phin st v
ct kt rift nh cc khong tch di ng Zambia. ng chc c ngun gc t cc bazan .
Cc evaporit l cc khong tch phi kim loi quan trng c tm thy mt s rift.
Xem xt v i dng c th thy c hai khong tch trong ophiolit: cc sulfur Cu-Fe
dng khi kiu Cyprus v chromit dng ht u. Cc qung kiu Cyprus xut hin nh l cc
khong tch dng phn lp trong cc lp bazan cu gi. Cc qung ny c v nh l cc khong

38

tch nh kh c thnh to bi cc ming, mch nhit dch dc theo cc sng i dng nh m

t trn. Cc khong tch chromit dng ht u c to thnh trong cc phn t ophilit v cc
kin trc tn d cho thy chng l cc sn phm ca kt tinh phn on.
3.5.3. Cc h thng cung ni la pluton thuc i ht chm
Cc khong tch kim loi c nhiu c ra lc a tch cc ln cung o. Phn ln cc
kim loi c bn (Zn, Cu, Mo, Pb), cc kim loi qu (Ag, Au) v cc kim loi khc (Sn, W, Sb,
Hg) c tm thy trong cc mch nhit dch c thnh to cc h thng cung. Nh s xm
thc tip theo m nhiu khong tch sa khong ca cc kim loi ny c mt mt s vng a l.
Cc mch nhit dch thng i km vi cc ni la v xm nhp granit, ni m chng l cc
cht lu giai on cui c ngun gc t cc magma cung b phn d. Cc khang tch
porphyr Cu, Mo, Sn cng c to thnh cc h thng cung. Cc khong tch phn tn trong
cc hm lng qung thp nhng c khi lng ln trong granit porphyr b bin i l cc ngun
quan trng ca Cu v Mo ty nam Hoa K v dy Andes. Cc sulfur dng khi kiu Kurovo
(Cu, Pb, Zn) rt quan trng trong cc chui bn gia cung v sau cung, ni m chng c to
thnh do s nh kh ca bazan i dng. Cc khong tch U, V, Cu trong cc trm tch mu
xut hin mt s bn trc cung li nh trong cc trm tch mu Mesozoi cc nguyn
Colorado.
S phn i ca cc khong tch kim loi c m t trong cc Tam mun
Andes. i v pha t b n nhng su ln hn ca i ht chm th gp cc i chnh sau:
cc khong tch Fe bin cht trao i tip xc; cc mch Cu, Au v Ag; cc khong tch Cu-Mo;
cc khong tch bin cht trao i tip xc v mch Pb-Zn-Ag; cc khong tch porphyr v mch
Sn v Mo. Cc i c cho l c gy ra do gii phng tin trin ca cc kim loi t mng
chui xung, vi Sn n t su khong 30km. Cc d liu a ha v ng v u ng h quan
im chung cho rng cc khang tch nm i ht chm bt ngun t mt s kiu phi hp
gia mng i xung v nm manti nm trn. Cc kim loi di chuyn i ln t cc magma v cc
cht lu c tp trung trong cc pha magma hoc nhit dch mun.
3.5.4. Cc ai to ni va mng
Cc khong tch kim loi kh di do cc ranh gii va mng, ni c loi bi cnh cng tn
ti, ph thuc vo khong cch t ai chm vy v giai on tin ha. Ngoi ra, cc khang tch
gi hn i cng vi cc t hp ophiolit, cung, craton v rift lc a cng xut hin cc i va
mng. Cc khong tch Sn v W i cng vi granit sng mu va mng Hymalaya v to ni
Hercyn, cn cc mc v su hn th c cc khang tch Fe v Ti i cng vi anorthosit. Nhiu
qu (ruby, sapphyr) cng c tm thy trong cc bin cht cao hoc trong syenit nephelin
ng kin to cc ai to ni va mng. Trong cc bn tin x ven ra th c th c cc khang
tch c ngha kinh t ca sulfur Pb-Zn-Cu v trm tch mu cha U-V-Cu.
3.5.5. im nng v ra lc a th ng ni mng
C t khang tch kim loi dc thnh to cc craton v ra lc a th ng hin i
c bit. Tuy nhin, cc thnh to Au-U sa khong v st phn di l nhng th d ca cc
khong tch c thnh to trong cc bn craton Tin Cambri. Trong s cc khong tch phi kim
loi c to thnh cc vng craton c kim cng trong cc ng n kimberlit v cc sa khong
i cng, bauxit, cc khong tch Ni laterit v cc evaporit.
3.5.6. Khong sn nng lng
Cn phi c mt vi yu t trong bt k bi cnh kin to no sn sinh v tch t cc
hydrocarbon nh du v kh t t nhin. u tin, s bo tn vt cht hu c i hi phi c s
di chuyn nc bin hn ch ngn cn oxi ha v phn gii. Cn c gradient a nhit cao
bin i vt cht hu c thnh du v kh. Cui cng, cn c cc iu kin kin to nh to

39

nn cc by cho hydrocarbon tch t. Mt vi bi cnh kin to c th c tim nng p ng

c cc i hi ni trn.
C du v kh c to thnh cc bn trc cung v sau cung l cc ni to by v
bo tn vt cht hu c cng nh c ngun a nhit gip bin i vt cht hu c thnh
hydrocarbon. Cc bin dng mun hn, thng i cng vi cc va mng, to ra loi by kin
trc v a tng m trong hydrocarbon tch t. Mt ngun quan trng ca s thnh to
hydrocarbon l cc bn trc ni. Cc tch t du kh khng l vng vnh Persic c to
thnh trong cc bn trc ni ngoi vi nm trng vi to ni Arabia-Iran trong Tam.
Phn ln tr lng du kh trn th gii c thnh to hoc bn trn craton hoc cc
ra lc a th ng. S m ra cc h thng rift lc a n mt bn i dng dn n giai on
khi nc bin di chuyn vo trong thung lng v bc hi vt qua lng nc bin chy vo
lm cho cc evaporit tch t. Mi trng cng c trng bi s chu chuyn nc khng cn
cn c gii hn v tch t vt cht hu c v evaporit ngng li. Cc gradient a nhit cao
bn di cc rift ang m ra v p lc tng ln do cc trm tch vi lp khin cc vt cht hu c
bin thnh du v kh. giai on mun hn, cc lp mui trong lot evaporit v khng c tnh
n nh v trng lc nn c th tri ln thnh cc vm mui, by du v kh. Du v kh cng c
th b by trong cc by kin trc hoc a tng khi chng di chuyn ln ng ph li s tng
p sut v nhit di su. Ph hp vi m hnh ny l cc d liu thu c t cc ging
khoan Hng Hi, tng ng vi mt giai on sm ca tin ha i dng. Cc ging khoan
ny bt gp cc hydrocarbon nm trng vi cc mt a nhit cao v vi tng mui dy n 5km.
Vng quanh bn i Ty Dng c mi tng quan a l v a tng cht ch gia tch t
evaporit v hydrocarbon.
S sinh ra hydrocarbon trong cc bn trn craton cng c th lin quan n cc qu trnh
kin to mng. Vic tng tc tch gin y bin v chiu di sng i dng c th gy ra
bin tin, dn n tch t cc bn trong craton. S gim st tc tch gin gy ra bin li, to
ra cc bn c s chu chuyn gii hn, do vt cht hu c v cc evaporit c tch t. Cc bt
chnh hp cng pht trin trong giai on ny. S chn vi v nung nng vt cht hu c trong
cc bn trn craton gip sinh ra hydrocarbon, cc vm mui cng nh cc bt chnh hp c th
cung cp cc by chnh tch t.
Than c thnh to hai bi cnh kin to chnh: cc bn craton v bn trc ni.
than c th thnh to th cc di tch thc vt phi nhanh chng b vi lp trc khi chng kp
phn hy v s vi lp nhanh chng xy ra cc m ly c nhiu cy ci. Bin tin ph bin
rng ri trong Kreta c bit thun tin cho cc m ly to than trong cc vng trn craton. Cc
m ly trong cc bn trc ni ni chung l phn ca cc bn h ln v cc than ph bin trong
Paleozoi mun nh Trung u. Cc phin chy c th c tch t trong nhng iu kin
tng t, nh cc phin chy trong cc bn trc ni Tam sm ng Utah.
Cc ngun nng lng a nhit xut hin dc theo cc sng i dng vi Iceland l mt biu
hin b mt duy nht ca sng. Cc ngun a nhit khc xut hin trng vi cc im nng (nh
cng vin yellowstone), cc h thng cung (nh vng Taupo, New Zenland) v cc rift lc
a (nh Jemez-New Mexico).