3M*

(Se*Ut

GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
UYGULAMALI RESM ETM ANA BLM DALI

KAVRAMSAL SANAT VE TRKYE'DEK

KAVRAMSAL SANAT GRUP E TK N LK LER

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman
Yrd. Do. Dr. Serap ETKE

G A Z I N lV S 'T S 'l f
K O T a -V A ^ -S

Hazrlayan
Ertrk BOYANCI

Ankara-1994

abstract

la this study, conceptual art and conceptual art group aciivitie%in Trkiye were
examined and explained in different aspects in milestones of historical development.
Together with factors preparing the conceptual art at the international level, the
activities of the groups, established in parallel with this understanding were tried to be
reflected in a logical order.
Initially, it was dwelled on the word of concept, the concepts, applied in creating
the works o f the artists and artistic philosophy resulted in this concept were explained.
That means, the realization of the development and modification in the art, in parallel
with the development in science, technology and philosophy is unbearable. In spite of
every kind o f difficulty, artists of 20th century will proceed to introduce their feelings,
thoughts and senses

in a manner of avant-garde.

the Egyptian pyramid age until the year of 1915, the artists
meanings and definite abstract concepts in their works and forms.
The introduction o f these meanings has been revealed through cubism, dada and
constructivism. These artistic trends became the sparks of the conceptual art and after
1913 together with the arrangements that Mr. Marcel Du champ formed as ready-made.
it was started in a widespreaded manner.
Beginning from

wanted to include

At the beginning of 1960's, while the sovereignty of artists was dominant again
placeobject event in the art concept of the new extrovert in Germany, Pop-art/ Op-art
America and England and new figuration in Europe; in the following years, t? |
sovereignty reached at the peak by the trends of Minimal-Art and Conceptual -Art. 1
art was placed in a different abstractive foundation by diverging from the concept I
plastic art, objective aesthetics and traditionalism.l The conceptual art was
accepted as a current of art in 1969 by the exhibition, named "When Attitudes Bee
Form" and in many European cities. The artists involved in these exhibitions were
Barry, Houber, Kosuth, Konrad, Fisher, Wederer, Sol Levitt, Buren and Sarkis.
Japanese Gutai Group was the one, starting conceptual art in the universa
(1955). The group, established by Yoshihara and composed of Mr. Kan
Motoaga, Mukai, Shimamoto, Shiraga Tanaka have continued their activities
following biennials.

Conceptual art is divided into branches in terms of application ways. Ha*

among them is described as an arrangement of a display, exhibition or event.

Kaprow gave this name in 1958. The artists, creating works of art in this branch arc Mr,
Yves Klein, Jim Dine and Stuart Brisley.
Fluxus is an art of action. It is a way of behaviour that the artist makes against
spectator at a definite place. Mr. George Maciunas and John Cage are considered to be
the leaders of the Fluxus. In addition, Fluxus works of Mr. Beuys exist as well.
Actions was renamed as Performance later on, and is an art of display. Mr. Beuys
also created works in this area.
Environmental art started by intervention in the nature outside of the workshop. It
has the branches of Land-Art, Earth-Art, Aerial-Art. The most famous examples of this
area were given by Mr. Christo.
Process Art composed a different phase in conceptual art as a new behaviour
against the object. The leading artists of it are Mr. Morris, Serra, Hesse, Weiner and
Burn.
Povera Art was named after the poverty of the used tools. The leading artist of
this current is Mr. Mario Merz.
Word Art is/that the words are transferred to the spectators in an order. The
leading artists are Mr. Morris, Barry and Kosuth.
Installations is the dimension that conceptual art has reached today. Mr. Beuys
gave the most famous examples of this branch.
In Turkey, Mr. Altan Grman and Sarkis Zabunyan started the conceptual art after
the year of 1965. It has been continued by group activities after 1977. These groups, in
historical order, are "Yeni Eilimler Sergileri" which has been arranged 7 times in the
content of Istanbul Art Festival, "Sanat Tanm Topluluu", "nc Trk Sanatndan Bir
Kesit" exhibitions after 1984, and "ABCD" exhibitions.
The artists, creating conceptual works and composing above mentioned group5
have opened new dimensions in the Turkish art by their avant-garde natures, leadership
behaviours and independent philosophies. Theseartists can be listed as Mr. Avsan,
Kiraz, Erken, Beykal, Din, ekil, Balolu, Onur, Saray and Birsel.

ZET
Bu aratrmada, Kavramsal Sanat ve Trkiyedeki kavramsal sanat grup etkinlik'
leri tarihsel geliim srecine gre, eitli ynlerden incelenmi vc bulgulanmm Ulus
lararas dzeyde kavramsal sanat hazrlayan etmenlerle hirikle. Trkiye'de bu anlay
dorultusunda oluan gruplarn etkinlikleri anlaml bir dizgi ierisinde verilmeye all
mtr.
lk olarak kavram szc zerinde durulmu, sanatlarn yaptlarn retmede,
temel aldklar kavramlarn ve bundan doan sanat felsefelerinin aklamalar yaplm
tr. Buna gre; bilim, teknoloji ve felsefedeki gelimeye koul olarak sanatta da geliim
ve deiimin gereklemesi kanlmazdr. Her trl glklere karn 20. Yzyl sanat
s duygu-dnce ve sezgilerini, avand-garde bir biimde ortaya koymay srdrecek
tir.
Msr piramitlerinden balayarak 1915e kadar sanatlar; rettikleri yaptlarn, or
taya koyduklar formlarn ieriinde belli soyut kavramlarn, anlamlarn bulunmasn is
temilerdir. Bu anlamlarn dile getirili biimi, kbizm, dada ve konstrktivizmle tam
olarak grnr hale gelmitir. Bu sanat akmlar kavramsal sanatn hazrlayclar ol
mu; 1913den sonra Marcel Duchampn Ready-Made olarak oluturduu dzenleme
lerle birlikte, youn biimde balamtr.
f
1960l yllarn banda Avrupa'da Yeni Figrasyon, Ingiltere ve Amerika'da PopA t , Op-Art, Almanya'da Yeni davurumcu sanat anlaylarnda mekn-nesne olgusu
karsnda sanatnn egemenlii szkonusu iken; sonraki yllarda Minimal -An ve Kav
ramsal Sanat akmlaryla bu egemenlik en st dzeylere ulamtr. Sanat; nesnel este
tikten, geleneksellikten ve plstik sanatlar kavramlarndan uzaklaarak farkl bir dn
sel temele oturmutur. 1969'da "Davranlar Biime Dntnde" sergisi ile
kavramsal sanat da bir sanat akm olarak kabul edilmi ve bu sergiyi A.B.D ile Avrt.
pann birok kentlerinde alan Uluslararas byk sergiler izlemitir. Bu sergilerde ad
geen sanatlar Barry, Huebler, Kosuth, Konrad, Fischer, Wederer, Sol Le\vitt, Burcu
ve Sarkis olmulardr.
Evrensel dzlemde, kavramsal sanat olgusunu eylem ve evresel sanat olarak ba
latan (1955) Japon Gutai Grubu olmutur. Yoshihara'mn kurduu. Kanavama, Motoru
ga, Mukai, Shimamoto, Shiraga, Tanaka'dan oluan grup; etkinliklerini daha sonraki bi
ennallerde de yinelemilerdir.
Kavramsal sanat, uygulan, biimlerine gre trlere ayrlmtr. Bunlardan Hap
pening'ler, bir ov gsteri, olay dzenleme olarak ortaya koyulmaktadr. Bu ad I958*tfc
ii

Alan Kaprow vermitir. Bu alanda yapt veren sanatlar Yves Klein, Jim Dine,Stuart
Brisley olarak sralanabilmektedir.
Fluxus bir eylem sanatdr. Sanatnn belli bir meknda izleyiciye kar yapt
bir davran biimidir. George Maciunas ve John Cage Fluxus'un ncleri olarak grl'
inektedir. Ayrca Beuys'un da Fluxus almalar bulunmaktadr.
Aksiyonlar daha sonralar Performans adn almtr ve bir gsteri sanatdr. Beuys
bu alanda da yaptlar retmitir.
evresel sanat atlye meknlarnn dnda doaya mdahale ile balamtr. Ara
zi Sanat (Land-Art), Toprak Sanat (Earth-Art) Havasal Sanat (Aerial -Art) gibi eitli
bulunmaktadr. Bu alann en nl rneklerini CHRSTO vermitir.
Sre sanat, nesneye kar yeni bir tavr alarak kavramsal sanatn ierisinde farkl
bir evre oluturmutur. nde gelen sanatlar Morris, Serra, Hesse, Weiner ve Burn dur.
Yoksul Sanat (Arte-Povera) kullanlan gerelerin yoksulluundan kaynaklanm
tr. Bu akmn nde gele sanats MARO MERZdir.
/
Szck Sanatnda, szcklerin bir dizi halinde izleyiciye aktarm szkonusudur.
nde gelen sanatlar Morris, Barry ve Kosuth'dur.
Ensatalasyonlar kavramsal sanatn gnmzde ulat boyuttur. Beuys bunun en
nl rneklerini vermitir.
Trkiye'de kavramsal sanat 1965lerden sonra Altan Grman ve Sarkis Zabunyan
balatmtr. 1977den sonra kr Aysan'm nderliinde grup etkinlikleriyle srdrl
mtr. Bu gruplar tarihsel sralamaya gre; stanbul Sanat Bayram kapsamnda yedi
kez dzenlenen "Yeni eilimler Sergileri", Sanat Tanm Topluluu", 1984'ten sonra
"nc Trk Sanatndan Bir Kesit" sergileri ve "ABCD" sergileri olarak grlmektedir.
Saylan bu gruplan oluturan ve kavramsal yapt reten sanatlar Trk Sanatna;
avand-garde yaplar, nc tavrlar, zgrlk felsefeleriyle yeni boyutlar amlardr.
Bu sanatlar Aysan, Kiraz, Erkmen, Beykal, Din, ekil, Balolu, Onur. Saray. Birsel
olarak sralanabilmektedir.

NDEKLER
Sayfa
Ksaltmalar Cetveli..................... .........
Resimler Listesi
......................................................
NSZ ..................................................................... .
GR ....................................................................... ........
1. Aratrmann Konusu.... .................. ............................
2i Aratrmann Kapsam................................... ........ *.........
3. Aratrmann Yntemi................. .........................................

BLM I
1. KAVRAMSAL SANAT-------- ----------- ----------------------------- ----------A. Kavramsal Sana Hazrlayan Etmenler..................................... ..................
B. zellikleri ............. ............. .................. .............. .......*..........................
1. Eylem sanat....... ...................... .......- -------- *----- ~------ ------------- *

^
*^

a. Gutai Grubu (1955)...........................- ................................*

17

b. Happening......................... .............. ............. .................. ......

19

c. Fluxus........ ......... ................................................ ....... ....... .......

23

d. Aksiyonlar..................... ................. ....... .........- ....... ....... ...........

26

2. evresel sanat ............................................ -......................... ---------------

27

3. Sre sanat (Process-rt)...................................................................................

30

4. Yoksul Sanat (Arte - Povera)...................... .......................................................

31

5. Szck Sanat ............................ .......................................... ............................

33

6. Entalasyonlar

36

.............. ......................................................................... ............

BLME

I. TRKYEDE KAVRAMSAL SANAT ELM LERNN

TARHSEL GELM ______ ___ ________________ ________________39
A. Altan Grman:............ ................ ................... ..............................................
39
B. Sarkis Zabunyan...................... ................. ............. .........:_____________

50

C. Trk Kavramsal Sanatlarnn Grup Etkinlikleri

_________
1. Yeni Eilimler Sergileri..__.._________ _____...____....___________
a. Kuruluu.......... .......... .
. .. .... ; , . ..
b. Amac...
..
'
t

60
60

vi

c. Etkinlikleri .........................
1.
2

1977 Yeni Eilimler Sergisi.........................................

1979 Yeni Eilimler Sergisi.............................

3.
4.

1981 Yeni Eilimler Sergisi........................................

1983 Yeni Eilim ler Sergisi.........................................................

5. 1985 Yeni Eilimler Sergisi ..............................................

6. 1987 Yeni Eilimler Sergisi..............................................
7. 1994 Yeni Eilimler Sergisi ..............................................
d. Genel Deerlendirme...........................................................................
2. Sanat Tanm Topluluu.............................................................................

a. Kuruluu ............................................................................
b. Amalar ......................................................................................... ..
c. Etkinlikleri ............................................................................
d. Genel Deerlendirme............................................................3. nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergileri....................................
a. Kuruluu ............................................................................
b. Am alar

.............................................................................................

c. Etkinlikleri ............................................................................
1. 1984 nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergisi..................
2. 1985 nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergisi..................
3. 1986 nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergisi..................
4. 1987 nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergisi..................
5. 1988 nc Trk Sanatndan Bir Kesit Sergisi..................
d. Genel Deerlendirme..............................................................
4. ABCD Sergileri............................................................................
a. Kuruluu ............................................................................
b. Amalar ............................................................................
c. Etkinlikleri ............................................................................
1. 10 Sanat - 10 : A Sergisi............................................
2. 8 Sanat - 8 I : B Sergisi.................................................
3. 10 Sanat -10 I : C Sergisi.............................................
4. 10 Sanat - 10 I : D Sergisi............................................
d. Genel Deerlendirme.............................................................

6!
61

62
65
66

67
72
73
75
75
75
76
76
79
79
79
80
80
80
83
86
88
89
91
92
92
92
93
93
94
97
97
100

BLM IH
I. KAVRAMSAL SANAT ANLAYIINDAK GRUP ELMLERNN,
. TURK SANATININ GELMNDEK YER VE NEM...................
ZET, SONU ve NERLER.............................................
a. zet ...................................
b. Sonu
.....................
c. neriler

KAYNAKA ................ ........................................................................................

101
104
104
108
110
112

KISALTM ALAR CETVEL

U
_T_
1 1
:r .

\
': 'r'

: r

i
:r .
' 1
l

*#

; Adt G tc Eaer

u.g.m

i Adi Geen Makale

a.g.g.

: Ad G een CMMpne

a.gk.

$ Ad Geen Katalog

C.

; OH

s,

Say

8,

: Sayfa

ev.

: eviren

D.G.S.A.

: Devlet G zel Sanallar Akadem isi

S.T.T.

: Sanat Tanm Topluluu

.T.S.B.K

: nc Trk Sanatndan Bir K etli

G..

: Gazi niversitesi

M.S..

: Mimar Sinan niversitesi

A KM

: Atatrk Kltr Merkezi

.T..

: stanbul Teknik niversitesi

TDK.

: Trk D il Kurumu

T.T.K.

: Trk Tarih Kurumu

;
,
T

a
w. J i
|.
J f l
L
L

L
V

RESMLER LSTES

RESM

SAYFA

1 - Josehp Kosuth. "Bir ve Sandalye..................................................... .... . . r i

2- Pablo Picasso "ie, Bardak ve Keman", 1912-1913, Karakalem Kolaj,
47x62 c m .............................................................................

, ...JO

3- Pablo Picasso. "Gitar", 1912, tabaka metal ve tel, 77x 33x 19 cm .............. 10
4- Vladimir Tatlin. "nc Enternasyonal'a ait Amfin Modeli". 1919........ 11
5- Marcel DUCHAMP. "eme", 1917............................................................. !4
6- Yves KLEIN. "Sanat Kendisini Bolua Atyor," 1958............................ 22
7- Stuart BRlSLEY. "Fahie Gibi Sanat; Bir Olay", 1971, Galeri
House, LONDON............................................................................................. 22
8- Joseph BEUYS. "Avrasya", 1964................................................................... 25
9- Joseph BEUYS. "Ynlendirme Gleri", Londra, 1977.............................. 26
10- CHRSTO. "Sarlp Sarmalanm Ky", Little Bay, Avusturalya, 1969 .... 28
11- Robert SMTHSON. "Spiral Jetty", A.B.D., 1970...........................' .......... 29
12- lan BURN. "Xerox. Book", 1968................................................................... 31
13- Mario MERZ. "ieli Spiral", 1979................................................................ 32
14- Mario MERZ. "ift Igloo", 1979................................................................... 33
15- Roy LCHTENSTEN. "Sanat", 1962............................................................ 34
16- Robert BARRY. "Sergi Sresince Galeri Kapal Olacaktr", 1969.......... 35
17- Joseph KOSUTH. "Hibireyin Monte Edilmi Tanmlamalar, 1966...... 36
18- Joseph BEUYS. "Sr" 1969........................................................................ 38
19- Altan Grman. "istatistikler" dizisinden, 1966...............................................41
20- Altan Grman. "Kompozisyon", Kark Teknik.......................................... 42
21- Altan Grman.l "Kompozisyon No: 8", 1969, Karbon zerine Kark Teknik,
70x100..........................................
x

22- Aha Gilrman "Montaj No: 5 . 1()67, Kark Malzeme.

125x1-42x9 cni....................................
23-

Allan Gilrman. "Kapitone. 1976. K ark M a lz e m e ...................................... 47

24- Allan Gilrman. "M3", Montajlar dizisinden...

25- Allan Gilrman. "Montaj No: 4". 1967. Kark Malzeme.
140x140x10 cm ........................................................................
'- SARKS. "Bekleyi Durumunda Bir Rulo", 1969, (Rezistans)................... 52
27- SARKS. "D ekor Heykelleri". 1982...........................................................- $3
28- SARKS. "ingenelerin Meryem Anas , 1989.........................................- 34
29- SARKS. "aylak Sokak". 1986 ..................................................................
30- SARKS. "Rakkaseye Sayg". 1987 ..................................................... ~ 57
31- SARKS. 11. stanbul Biennali Ayasofya Hazine Dairesinde
Bir Dzenleme, 1989.................................................................................... 58
32- SARKS. "Ankara'dan Bugne Sarkis" Sergisinden, 1993......................... 59
33- kr AYSAN. "Pentr 1.2.3". 1977, Bez zerine
Aklilik. 167x130 cm..................................................................................... 62
34- Rahmi AKSUNGUR. 1977, Kark Teknik, 50x350x35 c m .....................63
35- Aye ERKMEN. "Srekli Dzenleme", 1979, Aa................................... 64
36- Mehmet GLERYZ. "Gariplikler Mzesi", 1989,
Kark Teknik.............................................................................................. 64
37- Serhat KRAZ. "Grsel Yanlsamal Alglama ve Gerekilik", 1979. Kark
(Ayrnt)........................................................................................................ 54
38- Fsun ONUR. "Resimde nc Boyut-eri Gel". 1981. Boyal p ve Tahta.
185x200x160 c m ......................................................................................
39- Ylmaz AYSAN. "Yalnzm". 1983, Kark Gere ve
Uygulaym. 90x90x40 cm .....................
40- Yeni Eilimler Sergisi Betiksaat Blm.................
41- Fato BEY KAL- Lle ZGDER. "Tekstil-Obje". 1985
x

42- Handan BRTEENE. "Kr-Gr", 1985...............................,............ -.... 70;

43- cyma RElSOLU. "Seni Syler Terkedilmiliim De", 1985............ .... Tl
44- Grcan KKOLU. "Dayan IV, 1987, Kark (148x135x90cm)., 73
45- Fato BEYKAL. "Ataszleri Gibi Ypranm Kadnlar",
1994, Kark Gere........... ....................................................................... 74
46- Sanat Tanm Topluluu, "Sanat Olarak Betik", 1981 ......... ............... ......78
47- Serhat KRZ. "Dzenleme", 1984............... ............. .... ....

$2

48- Fsun ONUR, "Kavramsal ve Grsel imgeler", 1983, TuvVKartk Gere.

70x140x145 cm...................................... ................. ...__ ____________82
49- SARKlS. "Sfenksle Seyahati", 1985 Kark Gere ve Uygulaym......... - 84
50- Grel YONTAN. "Gelip Geilen Bir Kap", 8x2,5 m. 1985...................... 84
51 - Aye ERKMEN. "Zamanla", 1986, Toz Boya, 20 adet 40x60 cm.............. 87
52- Cengiz EKL. "Dzenleme No:4H, 1986, Kark Gere.......... ,............... 87
53- smail SARAY. "Egemenlik Disiplini", 1987, Kark Gere..................... 88
54- Canan BEYKAL. simsiz", 1987 .............................................................. 91
55- Aye ERKMEN. "Bu Sergi iin Bir Kompozisyon", 1989 ........................ 94 f
56- Serhat KRAZ. "ikilem", 1991.................. .... ........ .................................. 95
57- smail SARAY. "Ingiltere'den Sevgilerle", 1991........ ............................... 95
58- Osman DN. Sonsuzluk", 1991...........................................................98
59- Fsun ONUR. "Herhangi Bir iskemle", 1991.............................................98
60- smail Saray "Doann Gc ve Kavramlarn Kardkluu Oluturan
Vurgular" 1993...................... .............................. ......................................99
61- Selim Birsel "Bir dahaki Savaa", 1993......................................................99

NSZ
Kavramsal Sanat, Uluslararas dzeyde, 1960i yllardan beri youn olarak tlirdO'
riilmekte ve bu anlayta yapt reten sanatlara her geen yl yenileri eklenmektedir.
Yzyllardan beri sregelen geleneksel sanat anlayn, sanatn (Resm-heykel) dzlem
sel ve tecinsel yapsn, mzecilii, ksaca bugne dein bilinen tm sanatsal kurallar}
ve snrlayclklar yadsyan bu sanatlar gnmz kavramsal sanatn ortaya koymak'
tadrlar.
Nesnenin dnsel yapsn temel alan kavramsal sanat, 1970li yllardan beri Trkiye'de de uygulanmaktadr. Balangcndan bugne, birok tartmalara neden olan
Trk kavramsal sanatlarnn bu uygulamalar, henz hakettii dzlemde deerlendin'lememektedir. Kavramsal sanat anlaynn daha geni kitlelerce bilinmesi ve yaygnla
mas iin yeterli aratrmann, kaynan bulunmamas; bu konunun aratrlmas gerekti
i dncesini dourmutur.
Bu aratrmada kavramsal sanatn ne olduu zellikleri ve uluslararas boyutta uy
gulanan rnekleriyle birlikte; Trkiye'deki kavramsal sanat eilimleri, grup etkinlikleri
erevesinde, tarihsel geliim sreci ierisinde rnekleriyle verilmeye allmtr.
ncelemeler geni apl literatr tarama yntemiyle biimlendirilmi; aratrmac
lar, eletirmenler ve sanat grmeleriyle desteklenmitir.
Giri blmnde, aratrma ile ilgili genel bilgiler verilmitir. Birinci blmde
Bat kavramsal sanatnn genel bir deerlendirmesi yaplm; bu sanat hazrlayan et
menler kapsaml biimde, ayrntlaryla aklanmtr. Daha sonra zelliklerine geile
rek uluslararas boyutta uygulan biimleri blmlere ayrlp, tarihsel bir sralama ieri
sinde verilmeye allmtr. kinci blmde; Trkiye'deki kavramsal

sanatn

balangcm oluturan ilk uygulayclarna, gnmz sanatnn biimlenmesinde tadk

lar nem nedeniyle geni yer verilmi ve grup etkinlikleri rnekleriyle aklanmtr.
nc blmde ise; kavramsal sanat anlayndaki grup etkinliklerinin, Trk sanatnn
geliimdeki yeri ve nemi ele alnmtr. Aratrma, zet-sonu ve nerilerle tamamlan
mtr.
Bu aratrma G.. Sosyal Bilimler Enstits Uygulamal Resim Eitimi Anabiiim
Dal Yksek Lisans Tezi olarak hazrlanmtr.
xii

Aratrmann amac; kavramsal sanat uygulamalarnn ve Trk antnn elis^

inindeki neminin bilinmesi, belgelenmesidir. Bu ama dorultusunda konu ile itrit
tm yazl kaynaklardan ve kiilerle yaplan grmelerden yararlanlmtr.
Aratrmann gereklemesinde bana yardmc olan, eletirileriyle yol gsteren tez
danmanm Yrd. Do. Dr. Serap Etike'ye grleri ve yaynlaryla destek olan Do. Dr
Gnl Gltekine, sayn Beral Madraya, Sayn Nilgn zayten'e, Sayn Serhat Kiraza
^aym kr Aysana ve Sayn Prof Dr. Blent zere teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Eri rk BO YANCI
1 Ekim 1994

GR
1- Aratrmann Konusu:
nsanln var olduundan bugne; yni maara dnemi insanndan gnmzn
ada insanna kadar geen geliim sreci ierisinde, sanat hep var olmutur. nsan
dnen ve hisseden canl olmas nedeniyle bu tepkilerini ancak sanat yoluyla ortaya karabilmitir. Bilinen en eski kavramsal sanat, antik a, sanatndan bu yatta sanat bilim-teknoloji ve felsefenin geliimine kout olarak, geliim gstermitir. Toplumlarm
baskc dnemlerinde bir durgunluk, htt gerileme grlrse de. bu gerileme bir sonra*
ki dnem iin gelime ve deiimin, daha dorusu sramann zeminini oluturmutur.
Sanat her zaman, sanat tarafndan ortaya konulan bireysel bir olgu olmasna ra
men, sanatnn yaad ortam onu etkilemitir. Bu etkileimde sanat toplumun iinde
olabilmise de; toplum, sanatnn her zaman gerisinde kalmtr.
"Anlatacak fikirlerimiz varsa en uygun ara lisandr. Sanatnn fikirleri hie
saymas kendi zarar nadir. Fakat onun ii bu fikirleri nmze sermek deil, bunlara
kar olan i tepkilerini bize ulatrmaktr." (1)

Herbert READ'e gre; sanatn oluumu sanatnn i tepkilerinden ortaya kmak

tadr. Bu i tepkiler yukarda da belirtildii gibi toplumun tepkileriyle kout olamazlar.
Bu koutsuzluk gerek ve yarnlara kalacak sanatn temel esidir.
Dnya sanat tarihinde ba yapt olan birok eser bu uyumazln sonucu olarak
ortaya kmtr. Giottodan Leonardoya, Mondrian'dan Malevich'e kadar ortaya kan
yaptlar srekli olarak toplumlarm ilerisinde olmulardr. Avand-garde olarak nitelenen
bu tavr, sanatn geliimi iin nemli; daha da tesinde gereklidir. Toplumla bark, re
tinada alglanan hibir yapt gnmzde ilerici ve ada olma zelliini gsteremez.
Srekli gelien sanat, gnmzde resim ve hekelin fiziksel varlm sorgulayan
boyuta gelmitir. Marcel Duchamp'la balayan sanattaki bu ikinci dil, sanatn bir dn
ce arac olduu biiminde gelimektedir. Modernist tavrla sergilenen yaptlar tad alma
(1)

READ, Herbert: (ev. Gner NAL, Nuin ASGAR) Sanatn Anlam, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul, 1974, s.37.

arac olarak retilirken; kavramsal sanat metinse! bir ierikle dnsel algnn genile
mesini amalamaktadr.
Kavramsal sanat da dnya sanat tarihindeki tm gelimelerde olduu gibi toplumlarn allm duygu ve dncelerinin zerinde avand-garde bir tavrdr. Tm
avand-garde tavrlara gsterilen, bilgi yetersizlii nedeniyle-lepki kavramsal sanat iin
de szkonusudur. Bu tepkinin bilincinde olan Trk ve dnya kavramsal sanatlar, geli
en bilim ve felsefenin koutluunda modemizme kar, karj-sanat yapmak zorunlulu
u duymaktadrlar. Kavramsal sanat Avrupa'da 1965'lerde zirvesine ulamasna karn
Trkiye iin yeni ve henz sonulanmam bir sanat olgusudur. Bu nedenle gnmz
insan adaln gerei olarak bilgi birikimini arttrp bu yeni olguyu kavramaya al
maldr.
Bu aratrma kavramsal sanatn ne olduu ve neyi amalad konusunda yeterli
kaynak olmamas nedeniyle aratrlmas gereken bir sorun olarak grlmtr.
Bu aratrma, gelecekte kavramsal sanat konusunda almak isteyen sanatlara;
bu sanatn geliimiyle ilgili bilgi vermek bakmndan yardmc olabilir. Ayrca Gzel
Sanatlar Eitimi yapan Yksek renim kurumlarna, kavramsal sanat konusunda ba
vuru kayna olmas bakmndan yardmc olabilecei dnlmektedir.
2- Aratrmann Kapsam
"Kavramsal Sanat ve Trkiye'deki Kavramsal Sanat Grup Etkinlikleri" konuiu bu
aratrmada amaca ulamak iin aadaki sorulara yant aranmtr:
1- Kavramsal sanat nedir ve gnmz kavramsal sanat uygulamalarn, sanat tari
hinin geliim sreci iinde hazrlayan etmenler nelerdir?
2- Kavramsal sanatn zellikleri nelerdir?
3- Uluslararas dzeyde kavramsal sanat, uyguluma biimlerine gre ne tr eit
likler gsterir?

4-

Trkiye'de kavramsal sanal anlaynda rnler ne zaman onaya kmtr

bu alanda yapl reten ilk sanatlar kimlerdir?

5- Tarihsel geliimi ierisinde, Trkiye'deki kavramsal sanat grup e tk in lik le ri nasil bir sre izlemitir?
6- Kavramsal sanat anlaynda oluturulan gruplarn, kurulutan, amalan ve et
kinlikleri nelerdir?
7- Kavramsal sanat anlayndaki grup eilimlerinin, Trk sanatnn geliimindeki
yeri ve nemi nedir?
3- Aratrmann Yntemi:
Bu aratrma, kavramsal sanatn, uluslararas dzeyde nasl deerlendirildii,
zellikleri uygulama biimlerine gre trleri ve Trkiye'deki kavramsal sanat ilk uygu
layan sanatlar ile bu alanda oluturulan grup etkinliklerinin tantlmas ynlerinden in
celenmitir. Aratrmalar ounlukla literatr tarama yntemiyle gerekletirilmitir.
Aratrma verilerinin toplanmasnda; belgesel tarama ve grme yntemleri kul
lanlmtr.
Belgesel tarama yoluyla, kavramsal sanatla ilgili tm yazl kaynaklar, belgeler in
celenmitir. 1960-1994 yllan arasnda yaynlanm tm sanat dergileri taranm; kav
ramsal sanat ile ilgili yazlm tm makaleler gzden geirilmi, Trke ve yabanc dil
de mevcut kitaplar incelenmi, eviriler yaplmtr. Bu incelemelerde Mill Krapbane
Hacettepe niversitesi Kitapl, Gazi niversitesi, Mimar Sinan niversitesi Gzel
Sanatlar Fakltesi Kitaplklan, Yksek renim Kurumu Dokmantasyon Merkezi ve
zel Kitaplklardan yararlanlmtr. Tarama srasnda elde edilen veriler kaynak fii,
not fii olarak kaydedilmitir.
Grmeler stabul'da Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan!
Prof. Dr. Blent zer, Do. Dr. kr Aysan, Serhat Kiraz, Beral Madra, A.K.M. Gale
risi Yneticisi Nilgn zayten ile; Ankara'da ise Do. Dr. Gnl G ltek in ile gerekle
tirilmitir.

4
Btn bu kaynaklardan elde edilen verilerin tarihsel bir artlamaya gre anlaml
sonuca gtrecek biimde dizimi yaplm ve yorumlanmtr ncelikle, kavramsal sa
natn ulusalararas dzeyde, zellikleri ve trleriyle birikte deerlendirmesi yaplm,
daha sonra Trkiye'de bu sanat anlayn ilk uygulayan sanatlara grup eitimleri, elde
edilen veriler nda aklanmaya allmtr.
Aratrma blmden oluturulmu; son blmde, giriten balayarak zetlen
mi, genel yorumu yaplm, sonular belirlenmi, neriler sunulmu, yararlanlan kay
naklarla aratrma tamamlanmtr.

BLM I
I- KAVRAMSAL SANAT:
"Kavram" szc szlk anlamyla:
"Bir nesnenin zihindeki soyul ve genel tasarm. Nesnelerin ya da olaylarn ortak
zellikleri kapsayan ve bir ortak ad altnda toplayan genel tasarm". (I )

dr. insan olgusu, doas gerei, yaratc potansiyeli iinde srekli deien, gelien bir
canldr. Balangcndan bugne insan yaratmnn ortaya koyduu sanat kavram ise,
geliim sreci sonucunda kendini, doasn, sorgulayan dzeye gelmitir. Buna gre:
ulalmak istenilen gelecek kltr anda, yeni duyu organlarnn gelieceine, irade
potansiyelinin varolandan yeni yaratclk nitelikleri oluturacana, duygu yani hare
ket potansiyelinden entellektel biim ve dnme duyusunun doacana inanlmak
tadr. (2) Bu dorultudan hareketle; kendi yapsnn aratrmasna giren sanat kavram,
kavramsal sanat adyla anlp; gndelik, sradan objelere ironik anlamlar y klemi ve
temel olan obje veya doann kendisi olmutur. Burada sz konusu olan temel felsefe,
sanat kavramnn btn elikilerinin analiz edilmesine ynelik dnceler ve olayla
rn zn irdeleyen almalarla ortaya karlan anlatmlardr.
Kavramsal sanat felsefesinin uygulanndaki temel yol; gndelik nesnelerin sz
lk karlklarnn birka ynde kullanlarak gelitirilmesi ve bu geliimle nesnenin
sanatn zgl sorunlarnn sembol olarak ortaya koyulmasdr. Bunun en bilinen r
neini Joseph Kosuth "One and Three Chairs" (Bir ve sandalye) adl yaptyla ver
mitir. (Resim 1) Sanat bu yaptn unsurdan oluturmutur. "Sandalye" szc
nn szlkten alnm bir tanm, herhangi bir sandalye ve sandalyenin fotoraf.
Bu unsurla btnlenen yapt "tantm" kavramn vurgulamaktadr.
Sonu olarak kavramsal sanat; plstik sanatlarn tarihsel geliimi ierisinde, tm
sorunlarn ele alp, irdeleyip maddesel anlamda tm teknolojik gelimeleri de kapsa
yarak yeni bir anlayla ortaya kmtr. Temel ilke, sanata drdnc boyutu getir
mektir. Bu drdnc boyut, nesnelerin grnen biimleri dndaki anlamlarnn ara
t ) "Trke Szlk", T.D.K. Yaynlar, T.T.K. Basmevi, Ankara: 1983, Cilt. 1. s. 668
(2)

AYSAN, kr: "Kavramsal Sanat Konusunda Sorunlar". Sanat ve Sanat Eitimi, G.SJ-. Yayn:
3, 1987, s. 12 - 14.

trlm asdr. Zam an, hareket, k bu amac ortaya karabilm ek iin ska kuUamfmrtr. Dnsel plnda grsel veya iitsel varla dnen bu yeni olgu, akln kurallarm
ve alkanlklar sarsmakta; bylece izleyicide eitli tepkilerin dogmasna neden ok
m aktadr.

Resim: 1 - Josepl Kosutl. "Bir ve Sandalye"

Ancak bilim ve teknolojideki gelimeye kout olarak sanatta da geliim ve dei
imin gereklemesi kanlmazdr. Her trl zorluk ve engellemelere karn, 20. Yz
yl sanats duygu - dnce ve sezgilerini, avand - garde bir biimde onaya koyma
y srdrecektir.
A- K avram sal Sanat Hazrlayan Etmenler:
Sanat kavramna, kavram olarak belli anlamlann yklenmesi, tarihsel sre ie
risinde, eski uygarlklara kadar dayanmaktadr.
"O dnem de insan, doa ile yani verilm i olarak bulduu evre ile ortaklk k a
rarken, bugn de sanat verilm i olarak bulduu yapay endstri evresiyle o n a k lk
kurm ak istiyor. Asl am a, o evrenin m eydana gelm esinde etkili olabilm ektir. Sa
nat yine yaam n ayrlm az unsuru olm ak iin urayor. B u ise ancak yaratc yete
neklerin snrsz geliebildii toplum larda m m kn olabilecektir." (3)

(3)

GEL, Sem ra : " evresel S a n a t" , l.T . . M hendislik - M im arlk Fakltesi Y aynlan: 121. Istan
bul: 1977. s. VII

A lntda belirtildii gibi tarih ncesi uygarlklar ile, gnmz sanatlarnn CIJ~
dizeleri farkldr.
Yerkrenin corafk yapsna bakldnda; kesinlikle insanlar tarafndan yapl
m

formlar grmek olasdr. Bu formlarn en nls eski M sr Piramitleridir.

"Hibir kral ve hibir topluluk, yalnzca bir anl dikm ek iin bunca m asraf ve

gze alamazd. Nitekim krallarn ve kullarnn gznde piramitlerin pratik bir

vardr. Kral, halk stnde egemenlik sren kutsal bir varlk saylyordu. Bu

eziyeti
ilevi

dnyadan ayrld zaman da yanlarndan geldii tanrlarn arasna ykselecekti- O

gkyzne karken piramitler, olaslkla onun kn kolaylatracaklard. Am a
hereyden nce onun kutsal bedeninin korunmasn salayacaklard." (4)

Kavramsal sanatn en eski rnekleri bu piramitlerdir. Basit anlamda geometrik

bir form olan piramide; insan akl ve duyarll, inanlarnn da etkisiyle bu antsal
formlara birok tinsel ve dnsel anlamlar yklemitir. Bu tr uygulamalar dnya
nn dier blgelerinde de grmek mmkndr. ngiltere'deki ilk mezar antlar olan
Menhirler'den baka; nka ve Maya Uygarlklarnda grlen topraa kazlm hayvan
figrleri ve geometrik biimlerde de ayn tasalarn duyulduu gzlenmekledir. Gky
znden bakldnda ancak kavranabilen bu tr biimlerin nasl tasarlayp uygulanabil
dii hl merak konusudur.
S
"O ysa zam anm zn sanatm , gnm zn herhangi bir evini veya reklm afiini,
yaklak bebin yl nce Nil vadisinde yeeren Sanata balayan, ustadan raa, on
dan da sanat sevene veya kopyacya aktaran dorudan bir gelenek vardr." (5)

Gnmz plstik sanatlarnn en u noktalarnda uygulanan kavramsal sanatn

kkleri, yazarn da belirttii gibi eski Msr Uygarlklarna dayanmakta; geleceini ve
dnsel altyapsnn kaynan oralardan almaktadr.
Tarihi geliimi ierisinde, sanat olarak kabul edilen enstalasyonlar da grmek
mmkndr.
"Bunun dnda, sanat yapt nitelii tayan ve arasm ortaya kan bir olaylar ve
gsteriler gelenei vardr ki, burada yalnz belli bir olayla ilgili sanat yaptlarna
(4)
(5)

GOM BRICH, E. H.: "S a n a tn yks, (ev. C M ERT Bedrettin). Remzi Kilabcvi. stanbul:
1984, s.32
G O M BRICH, E.H. : a.g.e. s. 31

rastlanr. Elbcllc olduka eski bir geici (ksa mrl) sanal gelenei de vardr. Jn
para lorun geliini kullamak iin drer gibi sanatlarn hazrlad laklar, Roljespicr
rc'in istei zerine, devrim sonras Fransa'sn aydnlatmak amacyla Jacques-!aou<
David'in dzenledii yeni dinsel trenler gibi. Bu yaptlarn kalc olmaylar yQ,
znden geride pek iz brakmamlardr." (6)

Gnmzde uygulanan kavramsal sanat etkinlikleri ise, bilim olan dnsel aliyaps ilk kez 1909 ylnda (Analitik), Picasso ile Brague n ortaklaa oluturduk!.m
bireimsel (sentetik) (1913 - 14) kbizmde grlmtr. Ad geen sanatlarn o d
nemdeki yaptklar iler doadan olmayp, sanattan ya da yapma nesnelerden kaynak
lanan unsurlardan olumutur. Kbizmden nceki en nemli sanat akm olan mprcssionizm'de duyusal olarak kavranan doa dnda, sanatn bir baka objesi olana/d
anlay temel alnmtr.
"Hemen hemen be yzyldr Avrupa resmi objeden hareket etmiti. Obje tuval
zerindeki yapt belirlemiti. mpressionizm bu gelimenin doruk noktas idi." (7)

Ulalan bu noktada srar etmek, bir anlamda, sanatn kendini tekrarlamasna ne

den olacaktr. Dier yandan an deien bilim anlay ve felsefesi ile birlikle yeni
bir gereklik anlay ortaya kmaktadr. Tm kltr dnyasnda oluan bu kkten
deime, sanat alannda da gzlenmeye balanmtr. Yzyllardr Avrupa sanalnda
vazgeilemeyen objenin yerini, an gereklik yorumuna uygun bir baka varlk ola
caktr.
"Bu varlk 'sje' olacakt. nk 19. Yzyln Objekiv - materialist gereklik
kavray, 20. Yzyla girerken yerini subjeklivist bir gereklik anlayna brakyor
du." (8)

mpressionizm doay duyularla kavrayp, duyusal olarak resmetmek istemitir.

Oysa yeni kavrayta doa bir kenara braklp, nesnelerin grnen biiminden, nesne
lerin ne demek istedii; yani anlam zerinde durulmaktadr. Nesne, duyusal olarak
kavranan gereklik anlayndan uzaklap, bir bilin varl olarak ortaya kmak ta
dr. "Bundan tr, nesne bir duyusal gereklik olduu halde nesnenin anlam soyut
(6)

LYNTON, Norbert: Modern Sanatn yks, (ev. AP .AN, Cevat-Sadi zi). Remzi Kitabe vi
lsianbul: 1982, s. 130.
(7) TUNALI, smail: Felsefenin Inda Modern Resim, Remzi Kitabevi, stanbul: 1992. s. 121
(8) TUNALI, smail: y. a.g.e. s. 121
(9) TUNALI, smail: y. a.g.e. s. 122

bir varlktr, bir idealitedir. (9) Bu dnceleri Paul Klee yle zetlemitir. "Sanat ar
tk, grnebilir olan eyi tekrarlamaz, tersine grnr klar." (10) Burada ifade edilen
grnr klnacak olan ey; duygularmzla alglanan nesneler olmayp onlarn anlam
lardr. Yni, eylerin soyut, dnsel varldr. Duyusal gereklikten ok farkl olan
bu dnsel soyut varlk, sanatta yeni bir tavrn balamas anlamna gelmektedir. Bu
tavr ise ksaca doa ve nesneler karsnda duyusali bir kenara brakp, dnse!
bir tavr alma ile zetlenebilir. Buna gre yeni sanat anlaynn arad obje mpressionistlein yaptklar gibi anlalabilen nesneler deil, tersine dnsel nesnelerdir,
Inpressionizm resim sanatnn bir grme sanat olduunu belirtmesine karn yeni an
layta resim sanat tamamen bir dnme sanat kimlii kazanmtr. Bylcce doay
grmeye dayal mantk; yerini doay dnme, yeniden kurgulama ve farkl malze
melerle anlatmaya ynelmitir.
Sentetik kbizm konstrktiv elemanlarn birletirilmesiden olumutur ve hare
ket olarak da 1913 - 1914 yllarn kapsamaktadr.
"Bu konstrktiv elemanlar artk, biraz nce sylediimiz gibi, doal elemanlar
deildir. Tersine, dnsel soyut elemanlar, geometrik elemanlardr. k noktas
ise dnce dnyas ve geometridir." (11)

Picasso "ie-bardak ve keman" (1912 - 1913) adl tablosunda, kemann bir b

lmn bir gazete parasna ve zemin oluturan kada kara kalemle izmitir. Dier
ksm ise tahta taklidi bir biim olarak yaptrlmtr. Hemen yannda kemann izgi
lerini belirten baka bir gazete parasnn zerinde bir bardak iareti vardr. Soldaki
ie ise gazeteden kesilmitir. Ayrca resme, sanatya gre anlam olan JOURNAL
szc de kesilip yaptrlmtr. (Resim : 2)
"Bu resimde gereklik nerededir? Resimdeki her nesnenin fiziksel varl, aa
yukar hayattaki niteliklerinin kart bir nitelikle verilmitir. Bu nesneler resmin y
zeyine ylesine arlkl bir biimde yaylmtr ki, aralarndaki ilikinin ne olduu
nu birtrl karamayz."(12)

Bu yaptnda Picasso artk, gelenei bozmu, nesneleri boyann dnda farkl

malzemeler ve kolaj tekniiyle gerekletirmitir.
Yine ayn yllarda (1912 - 1913) gen bir Rus ressam olan Tatlin, Picasso ile
grmtr. Bu grmede Picasso, sentetik ve konstrktivist anlayta yapt resim
ve rlyefleri sanatya gstermitir. zellikle 1912 ylnda gerekletirdii, tabaka
(10) TUNALI, smail: a.g.e. s. 123
(11) TUNALI, smail: a.g.e. s. 172
(12) LYTON, Nobert: a.g.e. s. 64

10

Karakalem + Kolaj, 47x 62 cm

metal ve telden yapt "gitar" isimli boyutlu almas Tatlini ok etkilemitir.

(Resim: 3)

Resim : 3- Pablo Picasso. "Gitar, 1912, tabaka metal ve tel, 77x33x19 cm.

Bu alma dzlemler, kenarlar ve izgilerle, boluklardan oluan ve belli bir

nesneyi olaanst bir kar doaclkla anlatan; yine de inandrc olabilen en ve
arpc bir kompozisyondur. Asld duvar taban olarak tasarlanan bu kabartma yan
t Picasso, duvarn snrlayc yzeyinden uzaklatrp bir sandalye zerinde kullan
mtr. Bylece duvardan uzaklatrd yapta yaamsallk kazandrmtr. Picassonun
eline geirdii her trl malzeme ile heykel yapma dncesi, gnmze kadar srp
gelen konstrktvist heykel geleneinin de balangc olmutur. Tatlin 1913 ylnda
Rusya'ya dndnde, Picasso'dan etkilendii biimde soyut metal heykeller yapmaya
balamtr. Bu almalar onu Rus Konstrktvizminin nde gelen ismi olarak or
taya karmtr.

R esim : 4- Vladimir Tatlin: "nc E nterrasyonal'a ait A n t'm M odeli", J 9 J 9

at olarak yar
1920'Iede duyarl ve bilgi birikimi biimlenmi sanat
anlsnn gnlk sorunlar yanstmasna karar vermitir. Gerekle
yapt "nc enternasyonal'e" ait ant kule tasarmdr. Bu tasarm baz
formlara yaama ilikin anlamlar yklemitir. (Resim: 4)
Simgesellikle ilevselliin birarada dnld bu yapnn eik ekseni kutup
yldzna doru ynelmitir. Bylece Tatlin bu kule ile insanln yeryzndeki yn
n belirlemeyi amalamtr. Toplant Salonu dnyann, gnein evresindeki dn
n betimleyen bir yl, sekreterlik salonu ayn dnya evresindeki dnn betim
leyen 28 gn, danma merkezi ise dnya gibi 24 saatte bir kere dnecek ekilde
dnlmtr. Sanat, gerekleemeyen bu kule tasarmna, nesnelere farkl ve ieri
i olan eitli anlamlar yklemitir.
Tatlin iin Herbert Read:
"O sanata bir gkta gibi gelmi ve byk etkiler yaratm bir sanatdr." (13)

demitir. Tatlinin kurup, gelitirdii konstrktivizm akm zgn bir sanatsal kuram
olarak 1920den sonra dnya tarafndan farkedilmi ve 1922'de Dseldorfda toplanan
ilerici sanatlar kongresinde, akm ortak uluslararas sanat dili olarak benimsenmitir.
Konstrktivizme gre, sanat yaptnn biimi iki temel ilke ile dzenlenmitir 3unlar
gere (Renkler, sesler ve szckler) ve yapdr (Konstrksiyon). Hemen hemen tm
dnyada ve btn sanat dallarnda yaygnlk kazanm olan bu akm yaamn di alektii ile balarn kurmu, sanat tarihini, sanatn dnce ve biim asndan geliimini
diyalektik yntemlerle aklamay nemsemitir. Bat sanatnn gelitirdii pek ok
yntem, bu dnemin, dinamik ortamnda ortaya kan konstrktvizm akrandan etki
lenmitir.
"Bugn happening ya da evresel sanat diye bildiimiz oluum daha 1913'ler or
tamnda gerekletirilmitir" (14)

Gnmz kavramsal sanatnn oluumunu, sentetik kbizm ve konstruktiv izin

den sonraki dadacln felsefesi oluturmutur. 1916 ylnda svire'de sava kart
(13) BEYKAL, Canan: "Vladimir Tatlin ve Konstrktivizm", Yeni BOYUT Plstik sanatlar Dergisi,
4/31, stanbul: 1985, s. 18.
(14) BEYKAL, Canan: a.g.m. s. 19

birok sanatnn biraraya gelmesiyle oludan dadaclar, sanat laihine imdiye kadar
allmam, kurallar ineyici, dzene kar kan bir anlay getirmilerdir,
"Bu anlay, insanlar en korkun olaylar yurtseverlik gerei kabul etmek, ya da
bunlar teknolojik ve eitsel ilerlemenin yanltc bir d olduunun kant olarak
reddetmek zorunda brakan bir savan sonucuydu, ylece sanat da bir yanlsama
myd?" (15)

Bundan nceki sanat anlaynn ve rnlerinin gereklii bylece tartlmaya

balanmtr. Ayrca dada hareketi; ok kapsaml olarak dinleti, tiyatro, kabare, sergi
ve benzeri eleri de ierecek biimde geniletilerek, sanat olarak kabul edilmesi fik
rini ortaya atmtr. Dadaclarn ortak yan; yenilikilii benimsemeleri ve sanatn ne
olmas konusundaki yerlemi grlere kar kmalardr. "Sanatnn tkrd her*
ey sanattr" (16) diyen Kurt Scwitters, bu tanmlama ile; bir yapt sanat yapan unsu
run; konusu, ierii tr ve yanstt ustalk deil, sanatnn onun sanat olduunu
bilmesinin yeterli olduu grn belirtmitir.
n Dadac olarak kabul edilen ve gnmz kavramsal sanatnn hazrlaycs
olan sanat Marcel Duchamp'tr. 1887de Rouen'de doan Duchamp; 1911 ylnda
Kbistlerin "Section d' Or" grubuyla birlemitir. Yapt almalarda; "Merdivenden
inen plak" ta (1912) olduu gibi, kbizm ve ftrizm akmlarnn etkileri grlmek
tedir. Bu almalar farkl bir kiilik yapsna sahip olan Duchamp iin yeterli olma
m ve kbizmin n saflarnda yer alamayacan anlamtr. 1915 ylnda gittii New
York'ta geliebilecei uygun ortam bulmutur. Sanatya gre, yeni sanatsal dnce
lerin oluabilmesi iin, sanat gelenei olmayan Amerika gereklidir.
Duchamp, Francis Picabia ile birlikte Amerikada dada akmna benzer bir hare
ket gelitirmitir. (Pisuvar 1917)
"Dada, temizleyici olarak ok yararlyd. Sanyorum ki o zaman bu gerein ve
kendimi temizleme arzumun bilincindeydim. (17)

diyen sanat, dada hareketini resmin fiziksel zelliine karn, kesin bir protesto ola
rak grmektedir. Dadann inkrclk yannn olmas, Duchampm yakn evresinden ve
gemiten gelen etkilenmelerden kopmasn salam; ona sanatn da zgrln yol(15) LYTON, Norbert: a.g.e. s. 127
(16) LYTON, Norbert: a.g.e. s. 130
(17) DUCHAMP, Marcel: "Sanatlardan Yazl Belgeler" Yeni BOYUT Plstik Sanatlar Dergisi.
2/18, stanbul : 1983, s. 31

krm amtr. Geleneksel sanata kar k " standart stopaj" (1914) adn verdii
almasyla ortaya kmtr. Bu almasnda sanat, birer metre uzunluundaki
iplik parasn, bir metre ykseklikten bir tuval zerine atarak, bu iplikleri dtkleri
dzensiz biimleriyle tutturmutur. Duchamp bu almasyla; Fransz yasama mecli
sinin 1799 ylnda belirledii bir metre l birimini, metre nitelii bozulmadan don
bir izgi olmaktan karm; iki nokta arasndaki en ksa mesafenin doru izgi oldu
u kavramna kukuyla yaklalmasn salamtr.
lerleyen zaman ierisinde sanatnn sanatsal tavrnda gelimeler grlm, ya
ptlarnda ready-made elemanlar kullanmaya balamtr. "Bisiklet Tekerleinde ol
duu gibi Duchamp yalnzca sanatsal dilin ama ve aralarn sorgulamakla kalmayp,
sanatnn toplumsal ilevini de aratrm ve sanata felsefesi boyutlar katmtr.
"Ready - made'le sanat, artk, bir biim sorunu olmaktan kp, bir ilev sorunu
olmutur. Bu dnm "kavramsal" sanatn balangcn belirler. Duchamp'dan son
ra sanat kavramsaldr." (18)

1917'de, Mott\vorks Firmasnn yapt porselen drar kabn "R. Mutt imzasyla
izleyicilere sunan sanat; bu yaptyla sanat/sanat-nesnesi - halk ilikilerini betimle
mitir. (Resim: 5)

Resim: 5- Marcel DUCHAMP. "eme", 1917.

(18) KOSUTH, Joscph: "Felsefenin Sonu Sanatn Balangc" (ev: AYSAN. kr), Sanat Olarak
Betik, Sanat Tanm Topluluu Yayn, stanbul: 1980. s. 13.

Bu nesnenin, sradan ve seri yapn rn olup, hibir zellii bulunmamaktadr

Byle bir nesnenin tek yenilii, sanatnn ona salad yeni konum ve bu deime*'
nin getirdii anlamdr. zleyicinin sanat eserini yalnzca biimsel olarak alglama affkanl, Rcady-madc ile birlikte deimi; eserin zerinde farkl dnme, nesnenin
gerisindeki anlam aratrma, reddetme, kabul etme sorgulama gibi kavramlarn, sanat
yaptn alglamadaki temel sorunlar olmutur. Sanatya gre, hazr nesne dncesi,
bir tarafszlk durumudur. yi ya da kt beeni olmayaca iin hazr nesne bir este'
tik l de deildir anlayndadr.
"Duchamp hazr nesnelerin estetik bir deer kazanmasna kar kmtr.

Ben

estetiin cesaretini kracan sanyordum. Ama sanatlar (Nco- dadaclar) benim

hazr nesnelerimi aldlar ve onlarda estetik gzellik grdler. Ben pisuvar ve ie
askln onlarn suratna frlattm, onlara hayran kaldlar"( 19)

Duchamp, sanatn ok boyutlu bir meknda ortaya kan grsel olaylardan olu
an bir sistem olarak yeniden tanmlamasn yapmaktadr ve sanatn gelimesi iin tek
bir pencerenin almasn yeterli bulmamaktadr.
Marcel Duchamp'n dier yaptlar "Bisiklet tekerlei" (1913) "Bekrlar. Tara
fndan rlplak Soyulan Gelin" dir. (1914 - 1923) (Byk Cam)
1968 ylnda yaamn yitirdii zaman, zerinde yirmi yldr alt bir yapt
ortaya kmtr. u anda Philadelphia'da bulunan bu yaptta, geri plnda hareket ha
linde bir alayan ve nnde uzanm bir plak bulunmaktadr. Bu yapt bir avlu ka
psnn aralndan izletilerek, izleyenlere rntgenci kimlii verilmektedir. Yaptn ad
"alayan ve Aydnlatc Gaz" dr. (20)
Duchamp'tan gnmze kadar geen sre iinde kavramsal sanat, eitli isimler
ve eilimlerle varln kantlam; her geen yl anlatmna yeni boyutlar katarak g
nmzde de srdrlmektedir.
B- zellikleri
Bu yzyln ilk eyreinde, resmi ve heykeli alabildiine sorgulayan expresyonistlerin, kbistlerin, ftrisilerin. srrealistlerin, dadaclarn, kostrktivistlerin e g e(19) MADRA, Beral: "Ensalasyon, A rk itck t: 8, stanbul: 1991, s.20
(20) LYTON, Norberl: a.g.e. s. 135

menlii grlmekledir. Amerika ve Avrupa'da kinci Dnya Savandan I960 Urm ba

na kadar ise, evrensel zellik tayan soyul expresyonizm. Action Painting, Tazm
gibi akmlar ortaya kmtr. Bu akmlarn nemli ortak zellikleri; resmin, kendisi'
nin "mekn" olmas; heykelin ise uzaysal, soyut bir meknn organik bir pars olma
sdr. 1960'l yllarn banda Avrupa'da yeni gerekilik, Ingiltere ve Amerika'da PopArt ve Op-Art, Almanya'da Yeni davurumcu sanat anlaylarnda, mekn- nesne ol
gusu karsnda sanatnn egemenlii szkonusudur. Bu egemenlik 19601 yllarda
Minimal Sanat (1962) kavramsal sanat gibi sanat akmlaryla en st dzeye ulam
tr. Ancak Minimal Art kavramsal sanatn hazrlaycs olmu ve ksa srm bir
akmdr. Oysa kavramsal sanat yukarda sz geen tm sanat akmlarndan farkl bir
dnsel temele oturmaktadr. Sanatn zm bekleyen bir problem olarak griil
ve zellikle bilgili izleyiciye, aracsz (izleyici koullandracak onu edilgen klacak
her trl geleneksel malzemeden uzaklatrlm) grsel varln gereklilii verilmek
istenmektedir. Kavramsal sanat, plstik sanatlarla (resim ve heykel) deil, ancak sana
tn genel anlamyla tanmlanabilmektedir. Eer Kavramsal sanat hakknda geni bir
yorum yaplacaksa, bu sanatn ierisinde her ey olabilmekte, yaamn snrlanma
uzand tm boyutlardan szedilebilmektedir.
1960'larn sonlarnda Bat dnyasnda ada sanatn byk uluslararas sergileri
balad zaman kavramsal sanat da bir sanat akm saylmak zorunda kalmtr.
1969'un Mart-Nisan aylarnda Bern'de alan "Davranlar Biime Dntnde"
(When Attitudes Become Form) sergisi ile "Banda Yaa" fikri slogan olarak iln
edilmitir. (21) Bu sergiyi srasyla Seth Siegelaup tarafndan dzenlenen Ocak ovu
(31 Ocak 1969) ve yaz ovu (Temmuz - Austos- Eyll 1969) izlemitir. Bu sergiler
de Barry, Huebler, Kosuthun yapdan zleyiciye sunulmutur. Sergi katalogunun kat
l, sert yaln grn, ierdii sekiz neriden yalnzca ikisinin bu sergi alannda
gerekletirilmi olmas baanszlk olarak grlebilmekte; Ancak kavramsal sanat
olarak ortaya km olan bu almalar bu sanatn uluslararas dzeyde kabul edilme
sinin ilk etkinlikleri olarak deerlendirilmektedir. (22) Konrad Fischer ve Rolf Wederer'in, Ekim- 1969'da, Bat Almanya Leverkusende birlikte dzenledikleri sergi daha
ncekilere gre daha etkili olmutur. Bu sergide Robert Barry, Joseph Kosuh, Sol
Lewitt'in yannda almalarnda soyut bir biimde grsellie verilen nemi vurgula
yan Daniel Buren de yer almtr. (23) Bundan sonraki sergi Michel Claura tarafndan
(21) GNTZ, Claude : "Kavramsal Sanat Bir Perspektif: Bir Sergi Projesi zerine Notlar. Sergi Katalo
gu Giri Yazs, 1989. s. 9.
(22) GNTZ, Claude: a.g.k. s.9
(23) GNTZ, Claude : a.g.k. s. 10

dzenlenen Nisan - 1970 Paris sergisi olmutur. Genellikle kavramsa! sanatn sergisi
olarak kabul edilen bu sergide iki kktenci dnce arasnda karlatrma yaplmtr.
Birincisi dilsel tanmlama lehine grselliin kaybolmasna dayanr, kincisi ise yeni
lenmi ierikler aracl ile grsel yaptn gerekli malzemelerini eski durumunda ko
runmasdr.
1960'l yllarn sonlarndan gnmze dek yaplan uluslararas nitelikli sergi ve
biennaller arasnda Paris, Venedik, Sydney, Kassel - Documenta'larn ounluu ile
New York Museum of Modern Art ve Paris George Pompidou Merkezinin dzenledi
i sergilerin etkinlikleri saylabilmektedir.
1- Eylem Sanat:
Kimi kaynaklarda performans, Happening (olay), Body Art (Vcut Sanat ayr
ayr ele alnrsa da, bu aratrmada eylem sanat ana bal altnda yle sralanm
tr:
a- Gutai Grubu:
Kavramsal sanatn tarihsel geliimi incelenirken Japon Gutai grubunun etkinlik
lerinden szetmek gerekmektedir.
"Balangta Japon Gutai grubunun (1954). eylem ve d evre dzenleme eri
olarak 1955'de balattklar kavramsal sanat, Avrupa ve Amerika'da byk ilgi gr
mtr. (24)

Trk sanat terminolojisine Gutai Grubunu tantan Gnl Gltekin in yukarda

belirttii gibi; Japon sanatnn Bat'da byk yank uyandran ilk kavramsal hareketini
gerekletiren bu grup olmutur. Grup 1954 ylnda Jiro Yoshihara nclnde ku
rulmu, Akira Kanayama, Sadamasa Motanaga, Shz Mukai, Shz Shimamota. Kazuo Shiraga, Atsuko Tanaka, Michio Yoshihara ve Tsuruko Yamasaki gruba katlm
lardr. Bat'da o dnemde karl olmayan bir sanat tavrn amalayan grup,
kavramsal sanatn eylem sana ve evre dzenleme sanat ynlerinde ilk sergilerini
Ashiyoda (1955 - 56) gerekletirmilerdir. Gutai grubu etkinliklerini ak havada ya(24) GLTEKN, Gnl: "Trk Kavramsal Sanatlarnn Yeni evre Yaratma Sorununa Yak! a m hin.
Sanat Dnyas, S. 14, Mays-Austos 1994, s. 56,61.

puruk dnya sanalna farkl bir yenilik getirmilerdir. Ayrca yaptlarnda geleneksel
tekniklerden uzak, doa, materyal ve kavramlara nem vererek, bir eylem ierisinde
oluturulan almalar; izleyicide alt sanat anlaynn dnda etkiler tyaodtnVMf*'
tr. (25)
Gulai Grubu Ashiyo Sergisini 1993 ylnda Venedik Biennali'nde yinelemitir,
Kavramsal Sanat alanndaki bu nc almalarn hl geerliliini koruduu ve eskimemilii gnmzde de gzlenmektedir. Oniki sanat, 1955 - 1956 yllarnda ger
ekletirdikleri yaptlarn yineleyerek toplam otuzbir alma ve biennale katlmlar
dr.
Grubun ncs Jiro Yoshihara ilk resim almalarna davurumcu soyut bir
anlatm tarzn benimsemitir. Ancak ikinci dnya savanda yenik den Japonya'nn
ulusal kimliini yeniden kazanabilmesi iin o gne kadar bilinmeyen fakat tam anla
myla Japon olan bir sanat dncesi erinde srarla durmutur. Sava yllan ve he
men sonrasndaki bunalml yllar kavram ve dnce arlkl bir eilimin olumasn
temellendirmitir. Bu eilimde Batl anlatm biimlerinden farkllk gsteren dier
yenilik ise, izleyiciyi de sanat yaptnn iine alarak olumasna katkda bulunmay
salamasdr. zleyicinin katlm ile yeni anlamlar kazanan yaptlar, hareketliliin ge
tirdii bir tr gsteriyi de ortaya koymutur. Bylece eylem sanatnn ilk rnekleri
olay ve gsteri biiminde gerekletirilmitir. Avrupal ve Amerika'l sanatlara! kav
ramsal sanata ynelmelerinde bu yenilik taban oluturmutur.
Gutai Grubu sanatlarnn anlatm biimlerinde, yeni evre yaratmann yannda,
happening biiminde de eylemler grlmektedir. Kazuo Shiraga 1955 balarnda ken
di vcudunu kullanarak davurumcu bir tavr iinde Body-Art' (Vcut sanat) 1ar ger
ekletirmitir. Avrupa ve Amerikal sanatlar bu tr almalar ancak 1956-1958li
yllardan sonra uygulamaya balamlardr.
1965 ylnda Tokyo'da Gutai tiyatrosunda gerekletirilen happening (olay) ise
byme olayn konu almtr. Balon, duman, su, k gibi kabarp genileyen madde
lerle bu olay anlatlmaya allmtr.

(25) GLTEKN, Gnl: "Krk Yl Sonrasnda da Deerini Koruyan Gulai Grubu, Yaynlanmam
makale

Grup; almalarnda amanla doal elerin yerine, sanal nesnelefmi

tr. Bunlar genellikle gndelik yaamdan seilen objelerdir. (Tabakalar, bilyeler* trafik
lmbalar kumala kapl masa, sineklikler gibi),
Akira Kanayama'mn "Ashiato 1956 adl almas, zerine ayak izleri baslm
metrelerce uzunluundaki bez, Venedik Biennali bahesinin tamamnda dolandrlm
tr. Ayrca Motonaga'nn almalarnda Suyu, Michio topra, Murakami ve Hori ise
gkyzn ve gnei kullanmlardr. Gutai Grubu sanatlar materyalin niteliklerini
deitirmemeye zen gstermilerdir. Hatta Yoslihara 7 nolu Gutai Blteninde Ma
teryale yaamas iin bir ans vermeliyiz. Yni dier bir ifade ile insan ruhu ve d
ncesinde meydana gelen herey materyal aracl ile somut olarak ifade edilebi
lir." (26) demitir.
Yukarda anlatlt gibi 1954'de kurulan Gutai Grubunun almalar gnmz
kavramsal sanatnda etkin olan Eylem, gsteri, olay ve evresel sanatn ilk uygulama
lar olmulardr. Ancak o dnemde bu sanat dallarnn, sanat dilinde var olmadklarn
dan grubun, etkinlikleri tam anlalamamtr. Kavramsal sanat eilimleri, Gutai Gru
bunun etkileriyle Avrupa ve Amerika'l sanatlar tarafndan uygulanarak evrensel
sanat diline girmitir.
b- Happening:

'

Happening hereyden nce bir ov - gsteri, olay dzenlemektir. Bu olay, gste

rim zerine dikkat ekmek kouluyla heryer olabilmektedir. (Ak yada kapal alanlar,
galeri meknlar, sokak ve caddeler vb.) Tmyle nceden plnlanm bir eylemin ge
rekirse izleyiciyi de iine alarak gerekletirilmesidir. Bir kavramn, bir dncenin
kitlelere anlatm iin, sanatnn kendisini obje olarak kulland bu almalarda so
nu; plnland gibi gerekleebilir, veya olayn iinde izleyici de bulunduundan
baarszlkla da sonulanabilmektedir. Alan Kaprovv 1959'da tiyatro - oyun ve plstik
sanat karm olan gsterilere Happening adn vermitir.
Bu sanat biiminde 1960'l yllar sanatlarn bireysel olarak ortaya ko d
davranlar biimidir. 1970li yllarda ise Happening geni bir sanatsal harekete d
nmtr. Bu yllarda insann kendi vcuduna kar olan an ilgisi szkonusudur.
(26) GLTEKN Gnl: a.g.m.

1980'Ji yllara gelindiinde bu sanat dalnn

rak sonsuz eitlenmi ve ad Performans ol

n endstrinin geliimini kst ola*

meye balamtr.

"Alan Kaprow'un 1959da dzenledii Happening, bir balang nokas olmu

ve olay hzla yaylmtr. HappeningIerin ve teki gsteri trlerinin tm Bal dnya
snd a hu denli hzla yaylmas bu sanat biiminin sunduu kendine yaylmas bu sa
nat biiminin sunduu kendine zg tevik edici yanlarna balanabilir." (27)

Lynton'un da belirttii gibi Kaprow bu sanat trn U.S.A/da balatan sanat

denilebilmektedir. Sanat, Happening trndeki almalarn genellikle drt dzeyde
dnmtr, nce her hareketin, dier hareketlerle birlikte yada kendi bana anlam,
fiziksel ve elle tutulabilir bir olay olmas nedeniyle nemlidir. kinci dzeyde ise,
bunlarn yaamdan alnm, ama yaama benzemeyen dler (Fantezi) olarak yanst
mas grlr. ncsnde, hareketlerin dzenlenmi bir dizgisi amalanmtr. Dr
dnc dzeyde, bu hareketlerin kiide uyandrd armlar yada ironi yoluyla alg
lamann sonsuz boyutlarn vermeye almtr. Yukarda aklanan saptamalar.
Happening sanatnn temel kurallarn oluturmaktadr.
Yves Klein'in Paris'te iris Clert Galerisin'de 28 Nisan 1958'de gerekletirdii
jest ise bu hareketin ilk rneklerinden saylabilir. Serginin alna bir binann ikinci
kat penceresinde^ bolua atlayarak gelen Klein, bo olan galeri meknm tamamen
beyaza boyam; yine beyaza boyad sergi meknnda ise hibirey sergilememitir.
Ksa ad "Le Vide" (Boluk) olan serginin anlatm ile sanatnn bolua atlayarak
yapt jest birbirini tamamlamaktadr. Sergiye gelen konuklar arasnda bulunan Al
bert Camus'un, sergi defterine yazd "Bo ile dolu gleniyor" szleri happening'in
amalarna ulatn gstermektedir.
Happeningi U.S.A/da uygulayan dier bir sanat Jim D in edir. 1960 Judson
Church New York'da gerekletirdii "The Smiling Workman" (Glmseyen ii) ad
l Happening'inde iki yanl bir taraa ve tuval kullanmtr. Ayrca bir masa ve
zerinde boya kavanozu ve iki fra bulunmaktadr. Gsteri yerine zerinde kapionlu krmz bir giysi ve kla birlikte giren sanat bo tuvallere, turuncu ve mavi
(27)

LYNTON. Norbert: a.g.e. s. 330

boya ile "Ben ne yaptm seviyorum" diye yazmtr. Yazma ileminin sonunda k
roketleri hzlanarak birksm boyay imi, bir ksm boyay da bandan aa dk
rntr.
Sanatnn dier bir happeningi "Vaudeville act" (Elenceli hafif gldr) dr
Bu almas Glmseyen i'den daha baarl olmutur. Birok lgn olay kapsa
yan bu happening'de org mzii ve kasctalardan kendi konumalar fon mzii ola
rak kullanlmtr. Her tarafnda pamuklar olan krmz bir giysi ile gsteri \ erine gelen sanat yzn de sarya boyamtr. Mzik boyunca zerindeki pamuklan
koparp yere atmtr. Mzik bittiinde Dine gsteri yerini terketmi ancak sahnede
ipe dizilmi eitli sebzeleri dansettirmitir. Geri dnnde ellerinde kanondan yapl
m iki adet kz kuklas bulunmaktadr. Gsteri sonuna kadar bu kuklalarla dans et
mitir. Dine'nin bu almas, ftristlerin manifestolannda uyguJadklan tiyatrolar
artrr. (28)

1960l yllarda balayan ve gnmze kadar sren happening'Ierde birok sanat

tarafndan, deiik biimlerde ve eitli malzemeler kullanlarak uygulanmtr. n
giltere'de S tu art Brisley, bir kvet dolusu rm ve kokumu etin iine girip, birsre kalm bylece izleyicide rahatsz edici, hatta nefret uyandran duygular
yaratmtr. Chris Burden "ATI" adl happening'inde kendisini be metre uzaklkta
duran bir arkadana 22 kalibrelik bir silhla, sol kolundan vurdurtmutur. Ayn sanat
"L" adl happening'inde ilek bir cadde zerine, lm izlenimi verecek biimde
hareketsiz yatm; bu olay sonucunda polise tutuklanmtr. (Resim: 6-7)

(28) SMTH, E. Lucie : "A rt T oday" Phaidon Press Limited, Great Britain : 19877. s. 398.

Resim : 6- Yves KLEN "Sanat Kendisini Bolua Atyor", 1958.

Resim : 7- Stuart BR1SLEY. "Fahie Gibi Sanat; Bir olay,

1971, Galeri House, LONDON

c- Fluxus:
Fluxus hareketi, 1960'J yllarda Avrupa'da isimlendirilmi bir eylem sanatdr.
Fluxus ile Happening srekli olarak birbirlcriyle kartrlmtr. Happeninglerde her
yer (cadde, sokak vb.) ve herkez olayn ierisine katlp hareketin gereklemesinde
etkin rol oynamaktadr. Oysa Fluxus, sanatnn veya sanatlarn belli bir meknda
izleyiciye kar yapt bir davran biimidir.
"Syleyebileceim ey, Fluxusun teatral bir form olmasdr,"(29)

Rene Block'un da syledii gibi Fluxus hareketi adeta klsik bir tiyatroyu a
rtrmaktadr. Ancak izleyici bu oyunda metinsel bir kurgu gzlemleyemez. Kavram
sal sanatn temeli, metinsel bir ieriktir. Biimsel bir grnm asla olmamtr. Yni
grnr klma temel dnce olmayp, almay btnleyen gerekli bir edir. Kav
ramsal sanat ierisinde alnan Fluxus hareketinin yaptlarnn anlalmas iin biimsel
bir zmlemeye bavurmak yanltr.
Fluxus hareketi, 1916'da ortaya kan Dada'clarm hareketleriyle benzeyebilmek
tedir. Ancak bu benzeme anlatlan olayn sunulu biimiyle ilgilidir. Dadada; bat
uygarln tmne kar kmak zdncesinin espri veya saldrgan bir biimde sah
nede sunulmasna karn; fluxus, farkl dncelerin retilmesi ve yaratmak ilkeleri
zerine kuruludur. Daha ayrntl aklamak gerekirse; Dada hareketinde snrlarn y
klmas szkonusu iken, Fluxusda yeni snrlarn oluum abalar gzlenmektedir.
/
George' Maciunas ve John Cage, Fluxus'un ncleri olarak grlebilmektedir.
1954'de cage, bu konuda en kktenci ve ilk almay gerekletirmitir. 4'33" (Drt
dakika otuz saniye) olarak adlandrlan bir mzik parasn yorumlamtr. Cage bu
almasnda, hibir mzik aletinin alnmad, mziksiz geen, sadece meknn iin
de kan seslerin oluturduu bir olay gerekletirmitir.
"George Maciunas Fluxus hareketinin babasyd." (30)

Yukarda ad geen mimar ve tasarmc George Maciunas Fluxus hareketinin

kurucusudur ve 1962 ylnda Almanya-Wiesbaden'de bir dergi yaynlanmtr. Bu der
gide yer vermek istedii sanatlarn katklaryla bir festival dzenlemi; bu festival
fluxus festivali olarak adlandrlm ve gruba adn vermitir. Wiesbaden grubunda
Wolf Vostel, Nam June Paik, Erich Andersen ve Maciunas bulunaktadr. Wiesbaden
(29) BLOCK, Rene: "Berlin - New - York Aksiyonlar (1964 - 1979)" (ev. BEYKAL Canan. Plstik
Sanallar Dernei Yayn, stanbul: 1992, s. 78
(30) BLOCK, Rene: a.g.e. s. 90

olayndan sonra benzer dnceler tayan sanatlar Joseph Beuys, Takako ar

Jackson Muclovv gruba katlmlardr. Ayrca John Cage, New School'da Sylerin M
ve 60'lann banda verdii derslerle, ayr bir koldan, Fluxusa inanan sanatlarn j
timesini salamtr. Fluxus'un geliim nedeni, diyaloga ve dnme ak olma*
dadr. Nesne yada yapt retmektense diyalog ve sosyal yaratcla verdii nem F
xus'un yaamn srdrmesinin belirgin nedenidir.
"198l'de Dick Higgnes, Fluxus'un cmclini oluturan dokuz kriterden szeder.
Ken Friedman is bunlar onikiye karr. Bunlar: Globaliztn (kresellik), sanatn ve
yaamn birlii, inler medya, deneysellik - aratrmaclk, ans, oyunsallk, sadelik tutumluluk, kapsayclk temsiliyet, zgllk, zamanda var olmak, mzikaiitedr.*
(31)

Yukarda szedilen kresellik, ayn dnyada yaadmz, siyas snrlarn do

al ve kltrel olmad gereini belirlemektedir. Fluxus harketi ulusal kkeni dikka
te almadan benzer, zihinleraras diyalogu ngrmektedir. Fluxus'da en bilinli ama
ise, yaam ve sanat arasndaki snrlar yoketmektir. Fluxus'un sanata yapt en ger
eki katk, silinmesi gereken bir snrn olmadn nermesidir. Beuys herkezin sa
nat olduunu ileri srerek, bu durumu ok daha iyi aklamtr. Fluxus sanata bi
limsel metodu uygulamtr. Deneysellik ve aratrmaclk onun ilkesidir. Bilimde
teorisyenlerin, deneycilerin ve aratrmaclarn birlikte almalar fikri benimsenmi:
Fluxus bu fikri sanata uyarlamtr. ans metodu ve sonulan Fluxus sanatlarnn i
lerinde olduka sk grlmektedir. ans olgusu Fluxus'da yeni bir forma dnt!-in
de rastgelelikten kmakta ve evrimsel bir boyut kazanmaktadr. Sadelik ve tutumlu
luk mmkn olduunca az terim kullanmakla e anlamldr. Bylece dil karma
klktan kurtulup daha anlalr ve zgr bir biimde ifade edilmektedir. Kapsayclk
ise, ideal bir Fluxus'un iinde birok baka ii de kapsamasdr. zgllk kavram,
iin zgl, kendine yeterli ve tm paralar ieren bir durumda olmasyla balantl
dr. Fluxus'un performans ve sreksiz obje ve yayn retiminde geicilik nitelii
nemlidir. Ancak Fluxus ilerinde deiik br sre duygusu vardr. Gnler yada hafta
lar sren mzikal paralar Fluxus ierisinde yer alabilmektedir.
Bu aklamalardan sonra zetle Fluxus hareketi; zel meknlara gerek dumayan,
egoyu ortadan kaldran, gzellii gerekle eanlaml gren, sanat sanatlarn toplam
olarak alglayan bir olgudur.
rnek olarak Beuys'un "Avrasya" (1964) - Berlin'de gerekletirdii Fluxus a
lmas verilebilir: Beuys belli bir sre iinde, galeri meknn, l bir tavanla Yr
yerek dolamtr. Bu arada aznda tuttuu, boruya benzer bir arala deiik trde
(31) ZAYTEN, Nilgn: "Bat'da Obje Sanal/Kavramsal Sanat/ Post Kavrasal Saat ve T rk: , o d e ' V51992 yllar Arasndaki Benzer Eilimler," Yaynlanmam Doktora Tezi. stanbul: 1992, s. 43

sesler karltr. Sol ayann altna bakrdan bir 1nl'ilJ yap

v,
irmi; yrrken zaman
zaman ayan yere srterek, yie baz sesler elde etmitir. Bu sesler cal
ine uygun olarak katkda bulunmutur. Ayrca meknda noc
zerindi* DuyuK
Ufiuri, u
pr ha by.
n v v u ^ w

lunan bir kara tahta yer almaktadr. Hareketin /

vinelediS
di

rin c e illdCIl) o n a

kvm

silinerek oraya "EURASlA" szc yazlmtr. Fluxus almas bitlisi t

tahtann sol tarafna "han dalm" szc yazlm, l tavan tahtna birtakm ubuklarla tutturulmutur. Ayrca tahtann ortasna keeden bir c
aaya da ber ya geni ile, kk bir 'ya kesi /yerletirilerek
fi,.*,,
m iuv , , v r uA
U y,-ai__
d l j n U S l

mamlanmtr. (Resim : 8)

mBjnl

Resim : 8- Joseph BEUYS. "Avrasya", 1964

d- Aksiyonlar:
1970'li yllarn sonlarnda Happening sanat bilim ve teknolojinin genileyen
olanaklarn da kullanp, ok eitli malzemelerle desteklenerek uygulanmaya devam
etmitir. Bu eitliliin gerei sonucunda happening, isim ditirerek dnya sanat lite
ratrne Aksiyon yada performans olarak girmitir. Genellikle byk mzelerin geni
meknda kalan almalar olduu gibi, ak alanlarda dzenlenip fotoraflarla belge
lenmitir.
Bu konuda nemli almalarda bulunan Joseph Beuys 1977 yJnda arl ola
rak gittii, Goethe Enstits'nde (Londra) "Directional Forces" (Ynlendirme Gleri)
adl aksiyonunu gerekletirmitir. Sanat balangta bo olan yz adet karatahta iz
leyicilerle birlikte gsterime balamtr. Gsteri boyunca izleyicilerle tartm ve tar
tma sonularn tahtalara yazmtr. Biten her tahtay yere koyarak izleyicilerin ze
rinden gemesini salam, yz karatahta doldurulduunda tartmay bitirmi ve
tahtalarn hepsi yerde kalmtr. Bu alma daha sonra New- York'ta baz ilvelerle
sergilenmitir. Berlin National Galerisi tarafndan satn alnan sanatnn almas,
New-Yorkta yaplan ikinci aksiyonun meknnn ayns oluturularak bugn Ber
lin'deki galeride sergilenmektedir. (Resim : 9)

Resim : 9- Joseph BEUYS. "Ynlendirme Gleri", Lor.drc 1977

2- evresel Sanat:
1960'l yllarn sonlarnda baz sanatlar; dnemin snr tanmaz sanat anlayla
n dorultusunda atlyelerin, galerilerin, mzelerin snrlayc yaplamdan uzaklap d<>
aya ynelik almalar balatmlardr. Bunlar arazi sanat (Land-Art), Toprak Sanal
(Earht-Art), Havasal Sanat (Aerial - Art) gibi isimler almlardr. Bu almada, bunla
rn tamamn kapsayan Environmental - Art (evresel Sanat) olarak ele alnmtr,
"Tek gvdeli anman baka byk bir alana, topraa kazlan

izgilerle br geomet
ve Gney Amerika

rik dzen vemek veya byk hayvan figrleri kazmak. Kuzey

sanatlarnda lnka Maya devirlerinde grlr." (32)

alntda da belirtildii gibi, tarih ncesi uygarlklarda, gnmz evresel sanat uygula
malarna benzer almalarn izleri grlmektedir. Ancak bu almalar gnmz ev
resel sanatlarnn yaptlar ile yalnzca biimsel olarak benzemektedir. Oysa evre
sel sanat reten sanatlar; geleneksel sanat olgusunda bulunan kltrel , ekonomik,
toplumsal deerlerden kurtulmay amalamlardr. Nesneden uzaklamak bu sanat
larn temel sorunu olmutur. Land- Art'n nde gelen sanatlarndan Michael Heizcr
"Nesne oluturmadan yaratmak istiyorum" demektedir. Robert Smithson da "Nesne
fazladandr, sanat yalnzca bir bakla, bir tek gz atla yaratda bulunabilir" demi
tir. (33)
Bu eilim Amerika'da balamakla birlikte yalnzca Amerikan sanat deildir.
Avrupal sanatlar da zaman zaman bu tr almalara ynelmilerdir.
"Toprak sanatn konu alan nemli sergiler 1968 New- York Dwan Galerisindeki
"Earth Works" 1969'daki Amsterdam Stadeljik Mzesi Sergisi, 1969'da Fransa'da
Yvon Lambert galeresinde alan Oppenheim Sergisi olarak sralanabilir." (34)

evresel sanat uygulamalar;

Yaanan kentlerin varlna duyulan kuku ve nefretin kanlmaz sonucu olarak
kent ortamna meydan okuyan eylemlerdir.
(32) GEL, Semra: a.g.e. s.2
(33) DESCHAMPS, Madeleine: "Kavramsal Sanat", (cv. AYSAN. kr) Yaynlanmam ders notlar.
1979, s.4
(34) ZAYTEN, Nilgn: a.g. doktora tezi, s. 50

2- evresel Sanat:
1960'l yllarn sonlarnda baz sanatlar; dnemin snr tanmaz sanat anlayla
r dorultusunda atlyelerin, galerilerin, mzelerin snrlayc yap lamdan uzaklap do
aya ynelik almalar balatmlardr. Bunlar arazi sanat (Land-Art), Toprak Sanat
(Earlt-Art), Havasal Sanat (Aerial - Art) gibi isimler almlardr. Bu almada, bunla
nn tamamn kapsayan Environmental - Art (evresel Sanat) olarak ele alnmtr.
"Tek gvdeli antan baka byk bir alana,

to p r a a

kazlan izgilerle br geomet

rik dzen vermek veya byk hayvan figrleri kazmak. Kuzey ve Gney Amerika
sanallarnda lnka Maya devirlerinde grlr. (32)

alntda da belirtildii gibi, tarih ncesi uygarlklarda, gnmz evresel sanat uygula
malarna benzer almalarn izleri grlmektedir. Ancak bu almalar gnmz ev
resel sanatlarnn yaptlar ile yalnzca biimsel olarak benzemektedir. Oysa evre
sel sanat reten sanatlar; geleneksel sanat olgusunda bulunan kltrel , ekonomik,
toplumsa] deerlerden kurtulmay amalamlardr. Nesneden uzaklamak bu sanat
larn temel sorunu olmutur. Land- Art'n nde gelen sanatlarndan Michael Heizer
"Nesne oluturmadan yaratmak istiyorum" demektedir. Robert Smithson da "Nesne
fazladandr, sanat yalnzca bir bakla, bir tek gz atla yaratda bulunabilir demi
tir. (33)
Bu eilim Amerika'da balamakla birlikte yalnzca Amerikan sanat deildir.
Avrupa'l sanatlar da zaman zaman bu tr almalara ynelmilerdir.
"Toprak sanatn konu alan nemli sergiler 1968 New- York Dwan Galerisindeki
"Earth Works 1969'daki Amsterdam Stadeljik Mzesi Sergisi, 1969da Fransada
Yvon Lambert galeresinde alan Oppenheim Sergisi olarak sralanabilir. (34)

evresel sanat uygulamalar;

Yaanan kentlerin varlna duyulan kuku ve nefretin kanlmaz sonucu olarak
kent ortamna meydan okuyan eylemlerdir.
(32) GEL, Semra: a.g.e. s.2
(33) DESCHAMPS, Madeleine: "Kavramsal Sanat", (ev. AYSAN. kr) Yaynlanmam ders notlar
1979, s.4
(34) ZAYTEN, Nilgn: a.g. doktora tezi, s. 50

Doada gerekletirileli ni almalarn tmne yakn bir ksm geicidir. Bfty

loce yaptn satlabilmesi olanakszlan dinitir.
Yapt, izleyiciye gre yoktur, Ancak yaants ve geicilii konusunda da bi
mszdr. Oluum srasnda izleyici onun tek tanddr.Geleneksel yaptlarda oldu
gibi, onun sonsuza kadar varoluu istenmektedir.
evresel sanat uygulamalm izleyicide sadece fotoraf olarak kalabilmektcdit
Mylcce izleyicide zihinsel bir srecin balatlmas istenmektedir.
evresel sanatn en nemli sanatlarndan biri Christo'dur, Sanat byk doa
paralarn ya da nemli byk binalar metrelerce uzunluundaki bezlerle paketleme
projeleri gelitirmitir. Bu projelerin bazlar uygulanm, bazdan da ogulanamamtr.
Minneapolis'teki Walker Sanat Merkezi, Berne Kunsthalle. Chicago ada Sanatlar
Mzesi, Avusturya Little Bay kys gerekletirebildii ahmalandandr. (35) (Re
sim 10)

29
Christo alg boyutunu aan bu ilerinde, antsal sanat objeleri oluturmay ama
lamtr.
"Paketlenmi yaplar gsteren bu almalarn altnda Frcudun yabanclama
kavram yatyor. Bir nesnenin kendi kiiliini korurken baka bir ey haline dnl'
gn gryoruz."(36)

Alntda da belirtildii gibi Christo almalarnda, nesnenin bilinen grntsn

deitirerek, izleyicide alg snrlarnn zorlanmasn salamtr.
Bir dier sanat Robert Smithson Utah'taki Salt Lake uygulamasnda gln k
ysnda toporafik bir deiim oluturmutur. (A.B.D. 1970) "Spiral Jetty" adl yapt,
talardan yaplm spiral bir rhtmdr. Spiral eklindeki arkaik bir biimi doada or
ganik olarak byme eklinde tasarlayarak gle kabul ettirmitir. (37) (Resim: 11)

Resim: 11-Robert SMTHSON. "Spiral Jetty", A.B.D., 1970

Bu hareketin dier nde gelen sanatlar; Michael Heizer, Pennis Oppenheim ,

Walter De Maria, Richard Long'dur. Bu sanatlar da, deniz kylarnda, llerde, e
hirlerde evresel sanat uygulamalarnda bulunmulardr.

(36) B O Y U T Dergisi: a .g .y .. 32

3- Sre Sanat (Process Art)

Siirc sanat nesneye kar yeni bir tavr alarak kavramsal sanatn ierisinde
farkl bir evre oluturmutur. 1960'hlarn balarnda evresel sanata kar bir tarla
ortaya kmtr. Bu sanat ile ilgili uygulamalarn nemli olan yan; sradan ve doal
nesnelerin kullanlmasna karn, yaptn oluumu annda geirdii zaman ve evrelerin
nemsenmesidir Nesnenin fiziksel yaps, bu yapya uygun biimsel deiiklikli^ u
ramas ile yakndan ilgilidir.
kontrolnn terkedilJackson Pollock'un
damlatma boyama teknii ile ilikilidir. Sre sanats sistematik bir metoda karar
verdii zaman, davrantan otomatik hale gelir ve neticeleri sanki onlar tabii rnler
"Sre deyiminin orijini, srrealistlere veya onlarn uurlu

mesine kadar izlenebilir. Amerika'daki daha direkt ikileri ise

mi gibi, grnrdeki cazibelerine baklmakszn kabul edilirler." (38)

Eser yaratma srecinde sonuca ulamak, genellikle basit teknikler kullanlarak

salanp, bylelikle izleyicinin uygulanan teknikleri iin son haline bakarak zihinde
yeniden canlandrmas beklenmektedir.

Sre sanatnn nde gelen sanatlar Robert Morris, Richard Serra, Eva Hesse,
Lawmce Weiner, lan Bum'dur. Bu sanatlardan Hesse, Morris, Serra "Davranlar
Biime Dntnde" (1969) Sergisine katlmlardr. Richard Sena bir almasnda
eritilmi kurunu tekrar tekrar birletii yere dkmtr. Aktlan kurun sonucunda
ortaya kan ekiller, her nekadar heykel olarak gsterilmek istenmise de, esas olan
yaptn oluum srecini imgelemle yeniden kurmaktr.
Ian Bum fotokopi makinasyla gerekletirdii almada; kopyalanm bo bir
beyaz kad, ikinci bir kopya yapmakta kullanm ve bu ilem defalarca yinelenmi
tir. Sonuta dokusu srekli artan katar biraraya getirilerek kitap olarak izleyiciye su
nulmutur. (Resim 12)

(38) WALKER. A. John: "A rt Since P op", Thames and Hudson Ltd., London: 1975. s.3-i

R e sim
: 1 2- almalar;
la n B U R N . yaJan
"XeorexBook",
sanatndaki
yapian
gemiin 1968
allm,
om
rtaetrik
y a k
m ktr.
h ey
eiierin e, rastgeie olum u ve biimsiz g r n t le riy le , br k*

Sre

,eny,e-*>*M

W ------------- d tizcn jj

4r *

k e n li iy le

c ,,/

'

: , n " y

i l g i l e n m i l e r d i r R a s t * '
zellikleri
deiy e n m i le r d ir .
B a la n g c a eid i adlarla sunulan san
c leler.ealtklarndan b u ism i alm lardr.

B u a k m n n d e g e le n san ats M ario Merz'dir. Sanat yaptlarnn ounda

s p ir a lin m a te m a tik s e l g e o m e tr ik ve organik kavramn biimlendirmitir. Merz iin
s p ir a l z a m a n n v e e n e rjin in betim len m esidir. M erkezden embere doru alm sala-

V tu

b i im in . so m u m

F ib o n a cci'tin b u ld u u saysal

s itb ir a n la tm la , b ir if t
3, 5,
8 .1 3 .
I s l a n m t r . (R e s im : 1 3 )

m#

bulmutur. Fibonacci saylar M = Z

tavan
^ ^
S
.12 k i y l e g ste rm iim B o ylece

Resim: 13- Mario MERZ. "ieli Spiral", 1979

Mario Merz "gloo adn

verdii ikinci tr yaptlarnda da kavramsal ierik ola

boyutlu spirali kullanmtr. Igloo'nun tepesi, spiralin balangc, sfr noktas
taban ise srekli alm salayacak olan spiralin gvdesi olmutur. Fibonaccfnin say
dizisi ne kadar gelitirilebilirse, spiral yada igloo da o kadar byyp geniievebilme
yetisine sahip olmaktadr. Sanat bulabileci, rastlantsal olarak eline geen her nes
neyi spiral yada gloo yapmnda kullanmtr.
rak

"gloo bir eyi bilmekten dodu. Igloo'yu yaptm zaman sanaln daha ok z
grlkle yaplmas gerekliini sylyordum. Bu dnce 60lar iin ok nem liy
di." (39) (R esim : 14)

Sanatnn da belirttii gibi, kendisini youn olarak dnsel zgrle brak

onun sanat anlaynn temelini oluturmutur.

(39) KER, Canan: "Spiralin Sanats MARD MERZ", BOYUT Plstik Sanatlar D ergisi, 1/3, An
kara: Mays 1982. s. 13

33

R esim : 14- M ario MERZ, "ift Igloo", 1979

5- Szck Sanat:

Kavramsal sanatn bu blmnde; szcklerin (bir anlam ifade eder veya et

mez) bir dizi halinde izleyiciye aktarm szkonusudur. Kavramsal sanat ilke olarak
sanat yaptnn ortaya kabilmesi iin, grsel malzemeyi biimsel bir zmlemede
ara olarak kullanmamaktadr. Bu nedenle szck sanatnda kullanlan kelimeler yada
cmleler, izleyicide, szcn tad anlamla imge yaratmay amalamamaktadr.
Szck sanatnn k, Ready-Made'le balayan, sanatn grsel bir dil olduu gerei
ile tam bir koutluk gstermektedir. Szck sanatnda yaptlar, szckler biiminde
bir nesne olarak grnr klnr ve birtakm tantk biimler vardr. Ancak bu biim
ler, geleneksel eletiri ve biimsel zmleme yoluyla alglanmamaldr. Makinada
yazlm yada baslm bir metin sergilenebilmektedir. Bu metnin grsel gzellii
nemsizdir. almay oluturan metinler, plstik kayglarla retilmediinden bilinen
estetik yadsnmtr.
Szck sanatnda izleyicinin aklna; bu metni sanat yapt olarak sunmann anla
m nedir? sorusu gelebilir. Bunun aklamasn Alfred Pacquement:
"Bu soru btn alarda ayn biimde sorulm u, yalnzca, metin szc, ala
ra gre natrmort, peyzaj soyut biim, ie kurutucusu konserve kutusu szckleriy
le yer deitirm itir. Sanatn yirminci yzyldaki geliimi bu soruyu kesinlikle ya
ntlam gibidir. Duchamp'n Ready-Made'inden sonra sanat tarafndan retilmi
veya seilmi herhangi bir nesne sanatsal balam da grldnde sanal yaplm a d-

niiyor. Baka bir deyile, .sanal yaplnn varlk durumu, sanatnn onu
pl olarak tanmas) la sk skya baldr." (40)

eklinde yapmtr.
Szcn sanat nesnesi olarak kullanlmas Amerikan Pop sanat akm ierisin
de grlmektedir. Roy Lichtenstein "ART" szcn 90x170 cm. byklndeki
bir tuvale byterek yazmtr. Glgeli harflerle yazlan bu resimde ART s< zc im
geye dnmtr. Ayrca pop sanatn reklm ve afie edilme ilkeleri gznne aln
dnda. bu almann kavramsal sanat balamnda deerlendirilmemesi gerekmekte
dir. (Resim : 15) Bundan baka davurumcularn, yeni davurumcularn bask ve
tuval resimlerinde de baz szcklerin yazl olduu grlmektedir. Yalnz burada ya
zlan szckler figrn anlatmn veya davurumunu daha belirgin klmak amacyla
kullanlmtr. Szckler bamsz olmayp; resmin, resimsel balamda birer organik
paras durumundadrlar.

Resim: 15- Roy LlCHTENSTEN. "Sanat", 1962

Robert Morrisin Card - Fileli (1962), totoloji (Ayn eyi ters kelimelerle tekrar
lama) biimiyle oluturulmu almas szck sanatnn birok zelliinin biraraa
grld ilk yaptlardandr. Kendine zg bir dil kullanm, grselliin kaybolmas,
zaman ve mekn araclyla bymenin anlatld bir yapttr. Morris bu \ mtn
(40) AYSAN, kr: "Kavramsal Sanal", Sanat Olarak Btik, S.T.T. yayn, stanbul: 1980.

35
New-York halk ktphanesinde oluturmu; 31 Aralk - J962 saat bete iamantlavarak kart dosyasnn kararlar blmne not etmitir. Sanat bu almas iin;
"Saldrlan, resim, heykel (ikon) olarak sanallan daha fazla bireydir, Saldrlan,
sanal bitirilmi bir rn olarak sanal yaptdr diyen rasyonalist grtr."(41)

demitir.
Robert Barry, insan zihnini grnenin tesine ynlendirmek dncesiyle, al
malarnda en az ve en basiti kullanmtr. Sanatnn yaptlarndaki dil, saf bir ise!li
gi, ya da anlam olan bir yokluu izleyiciye duyumsatmaya almtr. Barry Aralk
1969'da "Art and Projeck Bulletin" (Sanat ve Tasan Blteni) nin 17, saysnda "Du
ring the exhibition the gallery will be closed" (sergi sresince galeri kapal olacaktr)
diye yazmtr. Daha sonra sanat bu tanrm 1-21 Mart 1970 Los Angeles Eugenie
Butler galerisinde gerekletirmitir. Galerinin iine girilemeyen meknnda izleyiciye
karanlk-aydnlk bo-dolu vb. gibi kartlklan duyumsatmaya almtr.(Resim: 16)

d u rin g the

e x h ib itio n

th e

g a lle ry

w ill

be

c lo s e d .

Resim: 16- Robert BARRY. "Sergi Sresince Galeri Kapal Olacaktr ," 1969

Szck sanat kapsamnda yaptlar reten bir dier sanat da Joseph Kosuthtur.
Sanat 1965lerden sonra organik ve geometrik biimlerle ilikisini kesmitir. Nesne
soyutlamalann grsel ve biimsel dncelerin olumas iin deil, dilsel ve felsef
bir sorun olarak dikkate almaya balamtr. Aratrmanm banda verilen "Bir ve
skemle (Resim: 1) buna rnek gsterilebilir. Kosuth, daha nce sz edilen evresel
sanat reten sanatlardan farkl olarak almalarnda genlemenin aksine indirgen bir
tutum taknmtr. Yaptlarnda bitmilik szkonusu deildir. 1969un sonlarna doru
sanat, szlk tanm] amal arnn byk fotolarm yapmay brakmtr. nk bu a
lmalarnn, izleyici tarafndan yanl alglanarak; pop sanat rnlerine benzetilmesin
den rahatszlk duymutur. (Resim: 17)

(41) GINTZ, Claude: "Kavramsal Sanat Br Perspektif: Bir Sergi Projesi zerine Notlar, "K.
nat: Bir Perspektif Sergisi Katalogu Giri Yazsmdan Paris: 1990, s.7.

Resim: 17- Joseph KOSUTH. "Hibireyin Monte Edilmi Tanmlamalar'4, 1966.

6- Enstalasyonlar:
Kavramsal sanatn gnmzde ulat son boyut Entalasyonlar (Yerletirmeler)
dir. Dier kavramsal sanat eitleri doal yaplan gerei, saklanabilme, srekli izlenebilme ve zaman amna ugramlarndan dolay kalc olma zelliine sahip deildirler.
Oysa yerletirmeler gnmzde kavramsal sanat kabul eden birok mze ve galeri
lerde sergilenmektedirler. zellikle 1980'li yllardan sonra kavramsal sanatlarn entalasyon trnde yaptlar ortaya koyanlar, anl olarak dnya genelinde birok biennale katlmaktadr. Entalasyonlann olumasnda sanat iini aksiyonun da yardmyla
izleyici karsnda gerekletirebildii gibi, izleyici gelmeden de yaptn oluturabil
mektedir. Her trl nesnenin kullanlabildii entalasyonlarda kavramsal sanatn teme
line kout olan metinsel ieriin esas alnmas ngrlmektedir. Biimsel grnmler
ise sadece almann ortaya kabilmesi iin gerekli bir ge niteliindedir.
Ancak yerletirmelerin ncelikli koulu; sanatnn almasn gerekletirecei
mekn nceden, inceleyip deerlendirmesi gerekliliidir. alma projelendirildikten

sonra o meknda oluturulmaktadr ve bu oluumda meknn zellikleri de dikkate

alnmaktadr. Yerletirmenin bir evreden dier bir sergileme alanna tanmas, olgunun karakterine ters bir davrantr. Tanmas halinde, gerekletirilen ikinci enstalasyon ncekinin yinelenmesi deil, yeni bir kurgu durumundadr. Sark bu konuda:
"Bcuys ldkten sonra Berlin'de sergisini yaptlar. Enalasyonu santimetrelere
vurarak ltller, tadlar ve kurdular. Bence enstalasyonu ldrdler. Tamamen
imitasyon oldu."(42)

diyerek konuya aklk getirmitir.

Yerletirmeler konusunda yapt reten en nemli sanatlardan biri Joseph Beuys'dur. Duchamp'n ortaya kard Ready-Made, nesnenin zerinde yeniden dn
me fikri ve nesnenin sanat tarafndan seildiinde, sanat nesnesine dnme olgusu
Beuys'da daha ileriye gtrlerek baka bir balamda ele alnmaktadr. Sanat nesne
yi yabanclatrmak yerine, ondan birimler oluturup, ierisine girilip, daha ok tan
mak ve kavramak dorultusunda almalar yapmtr. Sanatnn en nl yaptlarn
dan birisi "Sr" (1969) isimli entalasyonudur. (Resim: 18) Bu dzenlemesinde
Beuys, gerek bir Wolksvagen minbs ve onun arkasnda otuziki adet kar kza
kullanmtr. Kzaklar kendine ait cankurtaran malzemelerini tamaktadr. Bu malze
meler cep feneri, sarlm bir kee topu ve bir miktar yadan olumaktadr. Beuys'a
gre sr tarafndan yaplan bir saldr durumunda Wolkvagen minbs ilevsiz hale
gelebilmektedir. Daha ilkel bir ara olan kzak ise sa kalmay baarabilmek iin da
ha gvenli tama aracdr. Onlarn arza yapmas szkonusu deildir. Cep feneri yn
dncesini ve , kee scakl ve korumay, ya ise yiyecei betimlemektedir.

(42) SARKS: a.g.s. S. 103

Resim: 18- Joseph BEUYS. "Sr ", 1969