In aedibus Academiae Vivarii Novi,

Mense Iunio anni MMXV

Levente Dan

Ammianus Marcellinus,
De vita ac gestis Iulianii imperatoris
Ex opere cui titulus Res Gestae
1. Iulianus, Galli frater, a Constantio Aug. Fratre patrueli Caesar creatur,
ac praeficitur Galliae [Lib. XV, 8]
Constantium vero exagitabant assidui nuntii, deploratas iam Gallias
indicantes, nullo renitente ad internecionem barbaris vastantibus universa ;
aestuansque diu qua vi propulsaret aerumnas [] repperit tandem consilium
rectum, et Iulianum patruelem fratrem haut ita dudum ab Achaico tractu
accitum, etiam tum palliatum, in societatem imperii adsciscere cogitabat.
[] dixit moxque indutum avita purpura Iulianum, et Caesarem cum
exercitus

gaudio

declaratum,

submaestum : Recepisti

his

primaevus

alloquitur

originis

tuae

contractiore
splendidum

vultu
florem,

amantissime mihi omnium frater ; aucta gloria mea, confiteor, qui iustus in
deferenda suppari potestate nobilitati mihi propinquae, quam ipsa potestate
videor esse sublimis.
[15] Nemo post haec finita reticuit, sed militares omnes horrendo
fragore scuta genibus illidentes immane quo quantoque gaudio praeter
paucos

Augusti

probavere

iudicium,

Caesaremque

admiratione

digna

suscipiebant, imperatorii muricis fulgore flagrantem. [16] Cuius oculos cum

venustate

terribilis,

vultumque

excitatius

gratum,

diu

multumque

contuentes, qui futurus sit colligebant velut scrutatis veteribus libris, quorum
lectio per corporum signa pandit animorum interna. Eumque ut potiori
reverentia servaretur, nec supra modum laudabant, nec infra quam decebat,
atque ideo censorum voces sunt aestimatae, non militum. [17] Susceptus

denique ad consessum vehiculi, receptusque in regiam, hunc versum ex

Homerico carmine susurrabat :

1
Haec diem octavum iduum Novembrium gesta sunt, cum Arbetionem
consulem annus haberet et Lollianum. [18] Deinde diebus paucis Helena
virgine, Constanti sorore, eidem Caesari iugali foedere copulata, paratisque
universis quae maturitas proficiscendi poscebat, comitatu parvo sucepto,
kalendis Decembribus egressus est deductusque ab Augusto ad usque locum
duabus columnis insignem, qui Laumellum interiacet el Ticinum, itineribus
rectis Taurinos pervenit, ubi nuntio percellitur gravi, qui nuper in comitatum
Augusti perlatus, de industria silebatur, ne parata diffluerent. [19] Indicabat
autem Coloniam Agrippinam, ampli nominis urbem in secunda Germania,
pertinaci barbarorum obsidione reseratam magnis viribus et deletam. Quo
maerore perculsus, velut primo adventantium malorum auspicio, murmurans
querulis vocibus saepe audiebatur : nihil se plus assecutum, quam ut
occupatior interiret.
2. Iuliani Caesaris laus [L. XVI, 1]
[4] Videtur enim lex quaedam vitae melioris hunc iuvenem a nobilibus
cunis ad usque spiritum comitata supremum. Namque incrementis velocibus
ita domi forisque colluxit, ut prudential Vespasiani filius Titus alter
aestimaretur, bellorum gloriosis cursibus Traiani simillimus, Clemens ut
Antoninus, rectae perfectaeque rationis indagine congruens Marco, ad cuius
aemulationem actus suos effingebat et mores2.
3. Iuliani Caesaris virtutes [XVI, 5]
[1] Primum igitur factuque difficile, temperantiam ipse sibi indixit atque
retinuit, tamqum adstrictus sumptuariis legibus viveret. [] Id enim etiam
1 Ilias, V, 83.
2 Cf. Epistulam Iuliani ad Themistium, qua affirmat se imitari voluisse praecipue virtutes Alexandri et
Marci Aurelii.

Tusculanus Cato prudenter definiens, cui Censorii cognomentum, castior

vitae indidit cultus: Magna inquit cura cibi, magna virtutis incuria. [3]
Denique cum legeret libellum assidue, quem Constantius, ut privignum ad
studia mittens, manu sua conscripserat, praelicenter disponens quid in
convivio Caesaris impendi deberet, phasianum et vulvam et sumen exigi
vetuit et inferri, munificis militis vili et fortuito cibo contentus. [4] Hinc
contingebat ut noctes ad officia divideret tripertita, quietis et publicae rei et
musarum, quod factitasse Alexandrum legimus Magnum ; sed multo hic
fortius. Ille namque aenea concha supposita, brachio extra cubile protento
pilam tenebat argenteam, ut cum nervorum vigorem sopor laxasset infusus,
gestaminis lapsi tinnitus abrumperet somnium. [5] Iulianus vero absque
instrumento, quotiens voluit evigilavit, et nocte dimidiata semper exsurgens,
non e plumis vel stragulis sericis ambiguo fulgore nitentibus, sed ex tapete
et sisyra, quam vulgaris simplicitas susurnam apellat, occulte Mercurio
supplicabat,

quem

mundi

velociorem

sensum

esse

motum

mentium

suscitantem, theologicae prodidere doctrinae3 ; atque in tanto rerum defectu,

explorate rei publicae munera cuncta curabat. [6] Post quae ut ardua et seria
terminata,

ad

procudendum

ingenium

vertebatur,

et

incredibile

quo

quantoque ardore, principalium rerum notitiam celsam indagans, et quasi

pabula quaedam animo ad sublimiora scandenti conquirens, per omnia
philosophiae membra prudenter disputando currebat.
4. Iulianus Caes., post res in Gallia bene gestas, in aula Constantii aug.
Ab invidis deridetur, segnisque et timidus appellatur [XVII, 11]
[1] Haec cum in comitatu Constantii subinde noscerentur [] omnes
qui plus poterant in palatio, adulandi professores iam docti, recte consulta
prospereque completa vertebant in deridiculum, talia sine modo strepentes
insule : in odium venit cum victoriis suis capella, non homo, ut hirsutum

3 Per opera Cornelii Labeonis, in circulis senatoriis diffusa est doctrina neo-platonica de interpretandis
allegorice mythis antiquorum, cuius doctrinae Ammianus quoque fautor videtur fuisse.

Iulianum carpentes, appelantesque loquacem talpam et purpuratam

simiam et litterionem Graecum .
5. Iulianus A. Viennae Christianum se simulate illiciendae multitudinis
causa [XXI, 2]
[4] Utque omnes nullo impediente, ad sui favorem illiceret, adhaerere
cultui Christiano fingebat, a quo iam pridem occulte desciverat, arcanorum
particibus paucis, haruspicinae auguriisque intentus, et ceteris quae deorum
semper fecere cultores. [5] Et ut haec interim celarentur, feriarum die, quem
celebrantes mense Ianuario Christiani Epiphania dictitant, progressus in
eorum ecclesiam, sollemniter numine orato discessit.
6. Imperator, dum ad repellendos Persas, omissa lorica, temere se
proeliis inserit, hasta vulneratur, ac in tabernaculum refertur [XXV, 3]
[2] Dumque teguntur firmiter latera, [] invasa subito terga pone versus
arma cogentium principi indicator, etiam tum inermi ad speculanda anterior
progresso. [3] Qua concitus clade, oblitus loricae, scuto inter tumultum
adrepto, properans ultimis ferre suppetias, revocatur alio metu, qui etiam
antesignanos, unde discesserat, paria perpeti nuntiabat. [4] Quae dum sine
respectu periculi sui, redintegrare festinat, ex alia parte cataphractorum
Parthicus globus centurias adoritur medias, ac sinistro cornu inclinato acriter
superfusus, faetorem stridoremque elephantorum impatienter tolerantibus
nostris, contis et multiplicatis missilibus decernebat. [5] Verum principe
volitante inter prima discrimina proeliorum, exsilivit nostra succintior
armatura, aversorumque Persarum et beluarum, suffragines concidebat et
dorsa. [6] Quos cum Iulianus cavendi immemor, difluxisse trepidos elatis
vociferando manibus aperte demonstrans, irasque sequentium excitans,
audenter effunderet semet in pugnam, clamabant hinc inde candidati (quos
disiecerat terror) ut fugientium molem tamquam ruinam male compositi

culminis declinaret, et (incertum unde 4) subita equestris hasta, cute brachii

eius praestricta, costis perfossis, haesit in ima iecoris fibra. [8] Moxque ubi
lenito paulisper dolore, timere desiit, magno spiritu contra exitium certans,
arma poscebat et equum, ut revise proelio suorum fiduciam repararet, ac
videretur sui secures, alienae salutis sollicitudine vehementer adstringi. []
[22] Et flentes inter haec omnes qui aderant, auctoritate integra etiam
tum increpabat, humile esse, caelo sideribusque conciliatum lugeri principem
dicens. [23] Quibus ideo iam silentibus, ipse cum Maximo et Prisco
philosophis super animorum sublimitate perplexius disputans, hiante latius
suffossi lateris vulnere, et spiritum tumore cohibente venarum, epota gelida
aqua quam petiit, medio noctis horrore, vita facilius est absolutus, anno
aetatis altero et tricensimo, natus apud Constantinopolim, a pueritia usque
parentis obitu destitutus Constanti, quem post fratris Constantini excessum,
inter complures alios turba consumpsit imperii successorum, et Basilina
matre iam a maioribus nobili.
7. Virtutes eius et vitia, forma corporis et statura [XXV, 4]
[1] Vir profecto heroicis connumerandus ingeniis, claritudine rerum et
coalita maiestate conspicuus. [2] Et primum ita inviolata castitate enituit, ut
post amissam coniugem nihil umquam venereum attigisse eum constaret ;
illud advertens, quod apud Platonem legitur, Sophoclem tragoediarum
scriptorem,

aetate

grandaevum,

interrogatum

ecquid

adhuc

feminis

misceretur, negantem, id adiecisse, quod gauderet harum rerum amorem ut

rabiosum quendam effugisse dominum et crudelem.
[7] Dein prudentiae eius indicia fuere vel plurima. Armatae rei
scientissimus et togatae, civilitati admodum studens, tantum sibi arrogans
quantum a contemptu et insolentia distare existimabat : virtute senior quam
aetate : studiosus cognitionum omnium et indeclinabilis aliquotiens iudex :
4 Libanius, in Oratione XXIVa affirmat Iulianum a quodam milite ex copiis auxiliarum Taienorum
occisum esse.

censor in moribus regendis acerrimus, placidus opum contemptor, mortalia

cuncta despiciens, postremo id praedicabat, turpe esse sapienti, cum habeat
animum, captare laudes ex corpore. [8] Quibus autem iustitiae inclaruit
bonis, multa significant, primo quod erat pro rerum et hominum distinction,
sine crudelitate terribilis, deinde quod paucoru discrimine vitia cohibebat,
tum autem quod minabatur ferro potius quam utebatur. [9] Postremo ut
multa praeteream, constat eum in apertos aliquos inimicos insidiatores suos
ita consurrexisse mitissime, ut poenarum asperitatem genuine lenitudine
castigaret. [12] Auctoritas adeo valuit, ut dilectus artissime, dum timetur, ac
si periculorum socius et laborum, et inter concertationes acerrimas,
animadverti iuberet in desides, et Caesar adhuc sine stipendio regeret
militem, feris oppositum gentibus, ut dudum est dictum ; allocutusque
tumentes armatos, discessurum ad vitam minaretur privatam, ni tumultuare
desisterent.
[16] Digestis bonis quae scire potuimus, nunc ad explicanda eius vitia
veniamus, licet dicta sint carptim. Levioris ingenii, verum hoc instituto
rectissimo temperabat, emendari se cum deviaret a fruge bona permittens.
[17] Linguae fusioris, et admodum raro silentis, praesagiorum sciscitationi
nimium deditus, ut aequiperare videretur in hac parte principem Hadrianum,
superstitiosus magis quam sacrorum legitimus observator, innumeras sine
parsimonia pecudes mactans, ut aestimaretur (si revertisset de Parthis),
boves iam defuturos. [20] Namque et iura condidit non molesta, absolute
quaedam iubentia fier vel arcentia, praeter pauca. Inter quae erat illud
inclemens,

quod

docere

vetuit

magistros

rhetoricos

et

grammaticos

Christianos, ni transissent ad numinum cultum.

[22] Figura tali situque membrorum. Mediocris erat staturae, capillis
tamquam pexis et mollibus, hirsuta barba in acutum desinente vestitus,
venustate oculorum micantium flagrans, qui mentis eius argutias indicabant,
superciliis decoris et naso rectissimo.

[25] At in Galliis barbarico tumore gliscente, diffusis per nostra

Germanis, iamque Alpibus ad vastandam Italiam perrumpendis nihil praeter
lacrimas supererat et terrores, ubi et praeteritorum recordatio erat acerba, et
expectatio tristior impendentium. Quae omnia iuvenis iste, ad occiduam
plaga specie Caesaris missus, regesque pro mancipiis agitans ignobilibus,
cuncta paene mira dictu celeritate correxit. Itaque ut Orientem pari studio
recrearet, adortus est Persas, triumphum exinde relaturus, et cognomentum,
si consiliis eius et factis illustribus decreta caelestia congruissent.