Chng 7

CC BIN PHP K
THUT LM GIM MC

GY NHIM CA
NG C T TRONG

Trong chng ny, chng ta s nghin cu nhng bin php lm gim mc pht
sinh nhim ngay trong qu trnh chy ca ng c t trong cng nh cc gii php k
thut x l nhim trn ng x bng b xc tc hay lc.

7.1. Gim mc pht sinh nhim ngay t ngun

Trong nhng thp nin ti, mi quan tm hng u ca vic thit k ng c l
gim mc pht sinh nhim ngay t ngun, ngha l trc khi ra khi soupape x. V
vy, nh thit k ng c khng ch ch trng n thun v cng sut hay tnh kinh t ca
ng c m phi cn nhc gia cc ch tiu v mc pht sinh nhim.

7.1.1. ng c nh la cng bc
i vi ng c nh la cng bc, ba cht nhim chnh cn quan tm l NOx,
HC v CO. nh hng tng qut ca cc yu t kt cu v vn hnh ng c n s hnh
thnh cc cht nhim ny c phn tch chng 6.
ng c th h mi lm vic vi hn hp ngho, ngi ta khng ch thm vn
ng ri ca hn hp nhin liu-khng kh trong qu trnh chy lm gim nng cc
cht nhim, c bit l HC. S tng cng chuyn ng ri s lm tng tc lan trn
mng la v hn ch vic xut hin nhng vng 'cht' (gn thnh bung chy). Gia tng
vn ng ri c th thc hin bng cch:
- Gia tng vn ng xoy lc ca hn hp trn ng ng np.
- S dng hai soupape np khi ng c lm vic ch ton ti v mt soupape
khi lm vic ti cc b
- To ra mt tia kh tc cao phun vo ng np ph c kch thc nh hn
ng ng np chnh.
Vic la chn phng php phun nhin liu ring r cho tng cylindre hay phun
tp trung c gp ng np ph thuc nhiu yu t (kh nng iu chnh, tnh nng kinh
t-k thut, gi thnh...). Phng php phun nhin liu cng c nh hng n s hnh
thnh cc cht nhim. Tht vy, phng php phun tp trung c u im l thi gian
dnh cho vic bc hi nhin liu tng i di do hn ch c hin tng ngng t
104

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

nhin liu trn ng ng np, cn phng n phun ring r cho php trnh c s
khng ng u v thnh phn hn hp gia cc cylindre.
Vic iu chnh gc phi kh cng l mt bin php lm hi ha gia tnh nng
ca ng c v mc pht nhim HC v NOx. Gia tng gc trng ip s lm tng
lng kh x hi lu do lm gim NOx. S thay i quy lut phi kh cng gy nh
hng n s pht sinh HC. Nhng ng c mi ngy nay c khuynh hng dng nhiu
soupape vi trc cam c th iu chnh c gc phi kh. Gii php ny cho php
gim nng HC v NOx t 20 n 25% so vi ng c kiu c c cng cc tnh nng
kinh t-k thut.
Cui cng, i vi ng c lm vic vi hn hp ngho, vic lm gim nng
NOx trong kh x c th c thc hin ring r hay ng thi hai gii php sau y:
- T chc qu trnh trnh chy vi m c rt thp (f = 0,60-0,70).
- Hi lu mt b phn kh x (EGR: Exhaust Gas Recirculation)
Ngy nay, h thng hi lu kh x c dng ph bin trn tt c loi ng c
nh la cng bc c in hay ng c th h mi lm vic vi hn hp ngho. N cho
php lm bn hn hp mt s ch cng tc ca ng c nhm lm gim nhit chy
v do lm gim c nng NOx.
V mt kt cu ni chung, h thng hi lu kh x gm mt van hi lu, mt h
thng iu khin in tr lc kh nn v mt b vi x l chuyn dng. B vi x l ny nhn
tn hiu t cc cm bin v nhit nc lm mt, nhit kh np, tc ng c, lng
nhin liu cung cp... Sau khi x l thng tin nh cc quan h lu tr sn trong b nh, b
vi x l pht tn hiu iu khin h thng in tr lc kh nn ng m van hi lu
cho quay ngc mt lng kh x thch hp vo ng np.
H thng hi lu kh x phi c iu chnh theo tc v ti ca ng c
trnh xy ra hin tng chy khng bnh thng lm gia tng HC trong kh x. Trong qu
trnh lm vic, van iu khin kh x hi lu c th b kt do s ngng t ca sn phm
chy nn cn phi pha cht ph gia ty ra vo xng.

7.1.2. ng c Diesel

i vi ng c Diesel cc gii php k thut ti u

lm gim mc pht sinh nhim ngay trong bung chy cn phi c cn nhc gia
nng ca cc cht HC, NOx v b hng trong kh x.
Nh chng ta phn tch chng 6, vic thay i gc phun sm c nh hng
tri ngc nhau n nng HC v NOx (hnh 7.1).

105

HC
200

200
NOx

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

100

100
+4

+2

0
-2
Gc bt u
phun ti u

-4

-6

Gqtk
Tr

Sm

Hnh 7.1 : nh hng ca gc phun sm n s hnh thnh

HC v NOx trong kh x ng c Diesel

Cc nh ch to ng c Diesel ra nhiu bin php khc nhau v k thut

phun v t chc qu trnh chy nhm gii hn nng hai cht nhim ny. Cc bin
php chnh l:
- Tng tc phun lm gim nng b hng do tng tc ha trn
nhin liu-khng kh.
- Tng p sut phun, c bit l i vi ng c phun trc tip.
- iu chnh dng quy lut phun (quan h lu lng-thi gian) theo khuynh hng
kt thc nhanh qu trnh phun lm gim HC.
i vi ng c Diesel, dng hnh hc ca bung chy nh hng n mc
pht sinh nhim quan trng hn l i vi ng c xng. Cng nh ng c xng, hi
lu kh x l mt trong nhng bin php hiu qu nht gim mc pht sinh NOx
trong ng c Diesel. Tuy nhin, v mt kt cu, h thng hi lu kh x trn ng c
Diesel phc tp hn v chn khng trn ng np qu b khng sc m van hi
lu. V vy, ngoi b vi x l chuyn dng, van in t tr lc kh nn v van hi lu, h
thng cn c mt bm to chn khng (hnh 7.2). Mt khc, ngi ta cng s dng thm
cc phng php ph sau y tng chn khng ht kh x vo ng np:
- Tit lu trn ng np to ra chn khng cn thit
- S dng mt bm c bit ht kh x
- Trch kh chy hi lu trc turbine v sau khi qua lc

106

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Bm ht

Van in/kh nn
Lc

Van hi lu
kh x
B trao i
khng kh/khng kh

Lu lng k
Tc

My nn
B vi x l

Lc kh
Lu lng
nhin liu
Hnh 7.2: S nguyn l ca h thng hi lu kh x ng c Diesel

Hin nay, t l kh x hi lu ca ng c Diesel trn t du lch cn thp. Trong

tng lai, chc chn t l ny phi tng ln tha mn lut mi trng ngy cng tr nn
kht khe hn. Tuy nhin, kh x hi lu c th lm tng mt t nng b hng (hnh 7.3)
v l iu cn phi xem xt. Cng nh i vi ng c nh la cng bc, kh x hi
lu l ngun gy bn ng np v bung chy. V vy, vic s dng rng ri h thng
hi lu kh x trn ng c Diesel cn phi i song song vi vic pht trin du Diesel c
cha cht ty.
Pht sinh b hng
(mg/g nhin liu)

Pht sinh NOx

(mg/g nhin liu)

12

0,8

8
0,4

4
0%

10%

107

20%

T l kh x hi lu

30%

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Hnh 7.3: nh hng ca t l kh x hi lu n mc

pht sinh NOx v ht rn

Cui cng, trong tng lai, vic hon thin b iu chnh in t t hp, tc ng
cng lc n nhiu thng s: gc phun sm, lng nhin liu chu trnh, lng kh x hi
lu... lp trn xe du lch cng nh xe vn ti s gp phn ng k vo vic lm gim mc
pht nhim ngay t trong qu trnh chy.

7.2. X l kh x bng b xc tc
Vic x l kh x ng c t trong bng b xc tc c nghin cu v pht
trin M cng nh Chu u t nhng nm 1960. u tin, ngi ta s dng cc b
xc tc oxy ha trn nhng ng c hot ng vi hn hp giu. Sau , h thng xc tc
lng tnh c pht trin x l kh x. H thng ny bao gm b xc tc kh, b
cung cp khng kh v b xc tc oxy ha. B xc tc 'ba chc nng' u tin c a
vo s dng t nm 1975 trn ng c nh la cng bc lm vic vi h s d lng
khng kh a xp x 1 v tr thnh b xc tc c ng dng rng ri nht hin nay. T
nm 1990, cc b xc tc mi c p dng trn ng c nh la cng bc lm vic
vi hn hp ngho, ng c Diesel v ng c 2 k.
Trong khi ch i nhng gii php k thut l tng nhm hn ch trit cc cht
nhim t trong qu trnh chy th vic x l kh x bng xc tc l bin php hu hiu
nht gim mc pht sinh nhim ca t. Ngi ta c tnh n nm 2000-2005 s
c hn 80% t lu hnh c trang b b xc tc.

7.2.1. B xc tc ba chc nng

B xc tc 'ba chc nng' (three-way) l b xc tc cho php x l ng thi CO,
HC v NOx bi cc phn ng oxy ha-kh (hai cht u tin b oxy ha cn cht th ba b
kh).
7.2.1.1. Nguyn tc chung v cu to ca b xc tc
Cc phn ng chnh din ra trong b xc tc gm:

CO 2
CO + 2 O 2
Oxy ha
y
y

C x H y + x + O 2 xCO 2 + H 2 O

4
2

108

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

1
N 2 + H 2O
NO + H 2
2

Kh NO + CO
N 2 + CO 2
2

2 x + NO + C H x + y N + xCO + y H O
x
y
2

2
4 2
2 2
Hai phn ng oxy ha din ra khi m c f nh hn hay bng 1 (hn hp
ngho). Trong khi , ba phn ng phn hy NO din ra thun li trong hn hp giu.
Trong cc phn ng kh, ngi ta ch quan tm n NO v n l thnh phn ch yu trong
NOx.
Trong cng iu kin v nhit , vic oxy ha CO, HC v kh NOx (ngha l 5
phn ng k trn phi din ra cng lc vi tc ln), ch c th din ra mt cch ng
thi khi h s d lng khng kh ca hn hp np vo ng c xp x 1. l l do gii
thch ti sao tt c t c b xc tc ba chc nng phi lm vic vi t l hn hp chy
hon ton l thuyt v t l ny c iu chnh nh cm bin lambda. T l bin i cc
cht nhim qua b xc tc rt nhy cm i vi s thay i t l hn hp (hnh 7.4).
Mt khc, vic duy tr thnh phn hn hp c f=1 ngoi vic tng t l bin i cc
cht nhim n cn hn ch phn ng 'nhiu' to N2O (protoxyde nit):

2NO + CO

N 2O + CO 2

2NO + H 2

N 2O + H 2 O

2NO + hydrocarbure N 2O + H 2O + CO 2
100

Cng cc phn ng ny b nht khi m c ca hn hp xp x 1.

80

HC

60

CO
NOx

40
20

NO--->N2O

-0,2

-0,1

0,1

Chy hon ton

l thuyt

0,2

Bin thin t s
khng kh/nhin liu

Hnh 7.4: Bin thin hiu qu ng x xc tc 3 chc nng theo lch

ca t s khng kh/nhin liu so vi gi tr chy hon ton l thuyt

109

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

H thng xc tc bao gm gp (support) v lp kim loi hot tnh. Ngy nay

gp bng gm hay kim loi lin mt khi, gi l monolithe, c dng rng ri nht. Gp
monolithe l nhng ng tr tit din trn hay ovale bn trong c chia nh bi nhng
vch ngn song song vi trc. Mt ct ngang ca b phn cng tc v vy c dng t ong
vi tit din tam gic hay vung. i vi ng c c cng sut khong 100kW, tit din
tng cng cn thit ca cc phn t cng tc khong 130cm2 v th tch tng cng ca
monolithe khong 2-3 lt (0,02-0,03 dm3/kW).
Vt liu gm dng ph bin l cordirite: 2MgO,2Al2O3,5SiO2. Vt liu ny c u
im l nhit nng chy cao (1400C) do n c th chu ng c nhit kh x
v nhit xc tc (i lc ln n 1100C).
Gp monolithe kim loi ngy nay c nhiu u th hn. N c ch to bng
thp l khng r c b dy rt b. u im ca kim loi l dn nhit tt cho php gim
c thi gian khi ng h thng xc tc.
Lp hot tnh l ni din ra cc phn ng xc tc c ch to bng nhng kim
loi qu m thnh lp rt mng trn vt liu nn (wash-coat). Vt liu nn rt cn thit v
gp (kim loi hay gm) c din tch b mt ring thp. Vt liu nn ch yu l mt lp
nhm gamma, b dy khong 20-50 micron c trng trn b mt ca rnh gp. S hin
din ca n cho php lm tng b mt ring ca gp do thun li cho hot tnh xc tc
ca kim loi qu. Ngoi nhm ra, vt liu nn cn cha nhng thnh phn n nh cng
nh nhng kim loi khi ng cho hot tnh xc tc.
C 3 loi kim loi qu thng c dng trng trn b mt ca vt liu nn:
Platine, Palladium, Rhodium. Hai cht u tin (Pt, Pd) dng cho cc phn ng xc tc
oxy ha, trong khi Rh cn thit cho phn ng xc tc kh NOx thnh N2. Thnh phn
Pt/Pd c la chn da trn mt s yu cu v tnh nng ca b xc tc: hiu qu xc tc
nhit thp, bn, tui th... Khi lng kim loi qu dng cho mi b xc tc rt
thp, khong t 1 n 2 gam cho mi t.
Ngoi ra, b xc tc cng cha nhng cht khc nh kn, crium, lanthane,
baryum, zirconium, st, silicium... vi hm lng b. Nhng cht ny tng cng thm
hot tnh xc tc, tnh n nh v chng s lo ha ca kim loi qu.
7.2.1.2. Khi ng b xc tc

B xc tc ba chc nng ch pht huy tc dng khi nhit lm vic ln hn

250C. Khi vt qua ngng nhit ny, t s bin i nhng cht nhim ca b xc
tc tng rt nhanh, t t l ln hn 90%. Do , trn t b xc tc ch tc ng sau mt
khong thi gian khi ng nht nh nhit ca b xc tc t c gi tr ngng
ny. Trong khong thi gian , cc cht nhim trong kh x hu nh khng c x l.
Thc nghim cho thy b xc tc t c nhit ngng sau khi t chy c t 1
n 3 km trong thnh ph.

110

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Nhit khi ng b xc tc c nh ngha l nhit m t l bin i

cc cht nhim t 50%.
Hnh 7.5 cho thy nhit khi ng ca b xc tc c th thay i theo thnh
phn ha hc ca hn hp cn x l. Ni chung alkane chui ngn, c bit l mthane l
nhng hydrocarbure kh oxy ha nht; nhng hydrocarbure thm, alcne, c th oxy ha
nhit tng i thp. V vy, trn ng c, nhit khi ng b xc tc c th
chnh lch t 10 n 20 ty theo thnh phn nhin liu s dng.
Mt bin php dng gim thi gian khi ng l sy b xc tc bng in. Bin
php ny tn km, cng sut cn thit ca thit b sy tng i cao (khong 5,5kW t
c nhit sy t 300 n 350C trong 15s).
7.2.1.3. S lo ha b xc tc

Tnh hiu qu ca b xc tc gim dn theo thi gian s dng (hnh 7.6). Nguyn
nhn gy lo ha ny l do tc ng ng thi ca cc tc nhn ha, l, nhit v c hc,
trong tc nhn ha hc do nhin liu trc tip hay gin tip gy ra l quan trng nht.
800

Nhit
khi ng (K)

Alcanes
700
600

500

Actylne
Aromatique

Alcools
Ethylne
2

S nguyn t Carbon
Hnh 7.5: Nhit khi ng i vi cc hp cht hu c khc nhau

100

Gia tng nhit

khi ng (C)

HC
CO
NOx

10

111

0,5

10

50 100

Thi gian s dng (h)

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Hnh 7.6: Gia tng nhit khi ng ca b xc tc theo thi gian s dng t

A. Tc ng ca ch

Tc hi ca ch n b xc tc c th do nhiu hp cht ha hc ca n hnh thnh

trong qu trnh chy gy ra (cc oxyde, halognure, sulfate). Tc hi ca ch l ph ln
mt cht xc tc mt lp kim loi tr nhit cao v chn kn cc l xp nhit
phttnh
nhim
thp. Nhng cht halogne, chlor v brome, chnh chng cng lm Mc
gimdn
nng ca
(g/mile)
pht
b xc tc do chngMc
b hp
th nhim
trn b mt kim loi qu.
(% gi tr ban u)
HC 2
CO
400

16

300

12
1

200

100
1 bnh
xng
pha ch

500

1 bnh
xng
pha ch

3 bnh
xng khng
pha ch

1000

1500

2000

3 bnh
xng khng
pha ch

2500

3000

Qung ng chy (mile)

Hnh 7.6: nh hng ca ch n b xc tc 3 chc nng

V vy, phi trnh vic s dng xng pha ch i vi ng c c ng x xc tc.

Tuy nhin, xng pha ch khng hy hon ton hot tnh xc tc. Tnh xc tc c th c
phc hi li mt phn khi s dng xng khng pha ch (hnh 7.6)
B. Tc ng ca phosphore

S hin din ca phosphore trong nhin liu gy nh hng rt nghim trng n

b xc tc. Phosphore mt mt gy ra s sai lch tn hiu ca cm bin lambda v mt
khc, lm gim hiu qu ca b xc tc, nht l i vi vic oxy ha CO.

112

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Trong thc t, nhin liu thng thng c hm lng phosphore nh hn 0,02ppm.

Mt khc, phosphore trong kh x cng c th bt ngun t cht chng mn pha trong du
bi trn (dialkyldithiophosphate km). Tuy nhin, hm lng khng gy ra nhng
tc hi ng k i vi b xc tc.
C. Tc ng ca lu hunh

Lu hunh hin din trong xng c tc hi lm tr ha dn b xc tc ba chc

nng, c bit l trong iu kin hn hp tng i giu. Tuy nhin s tr ha do lu
hunh gy ra c th phc hi khi s dng xng c thnh phn lu hunh rt thp.
Lu hunh trong xng cn c th gy ra mt hin tng bt li khc: pht sinh
nhng bng kh H2S trong mt s iu kin lm vic, chng hn khi khi ng trng thi
ngui hay khi chy khng ti sau giai on gim tc. Tht vy, khi ng c lm vic vi
hn hp tng i ngho, lu hunh c lu tr di dng sulfate, ch yu l sulfate
cerium. Hp cht ny sau bin thnh H2S khi thnh phn nhin liu-khng kh tc thi
chuyn sang giu. chng li hin tng ny, ngi ta pha vo kim loi xc tc mt
hm lng kn rt b. Gii php ny c p dng M nhng khng c p dng
Chu u do c tnh ca kn.
D. Lp bm carbon

Khi t c b xc tc ba chc nng c s dng thng xuyn trn nhng qung

ng ngn, s lp li thng xuyn qu trnh khi ng, qu trnh i hi hn hp giu,
c th gy ra mt lp than ng k bm trn ng x xc tc. Khi cn mt nhit cao
th b xc tc mi khi ng c. Tuy nhin tc ng ca lp than n b xc tc c th
kh i khi t chy n bng nhit cao. B xc tc tr li tnh nng ban u sau khi ht
lp than.

7.2.2. B xc tc oxy ha dng cho ng c Diesel

B xc tc oxy ha Diesel hin nay cha c ph bin rng ri nh b xc tc ba
chc nng ca ng c xng v mc pht sinh nhim ca ng c Diesel v CO v
HC cn nm trong gii hn cho php, cha cn thit phi s dng thit b x l trn ng
x. Mt khc, b xc tc oxy ha khng c tc dng i vi NOx v ch c tc dng rt
gii hn i vi b hng.
7.2.2.1. c im ca b xc tc v iu kin s dng:

Kh x ca ng c Diesel c cha b hng v mt lng b CO, HC do h s d

lng khng kh ln. Trn nguyn tc, s xc tc oxy ha din ra thun li. Kh khn duy
nht lin quan n nhit mi trng phn ng thp. Hnh 7.7 cho thy nhit mi
trng cn phi t n 200C th b xc tc mi bt u khi ng.
Vo khong 300C, b xc tc bt u oxy ha ng thi SO2 thnh SO3. Cc cht
ny do lu hunh trong nhin liu to ra. y l mt hin tng rt xu v n lm gia tng
113

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

mc pht sinh ht rn (hnh 7.8). Mt khc, sau khi hnh thnh, SO3 c th bin thnh
acid sulfuric ngm nc v cht ny b gi li mt phn trn lc lm nh hng rt ng
k n tui th ca lc. V vy, vic s dng b xc tc oxy ha trn ng c Diesel cn
phi i km vi vic s dng nhin liu c thnh phn lu hunh rt thp. Trn c s iu
kin k thut ny, Lin Hip Chu u ra tiu chun gii hn lu hunh trong nhin
liu Diesel khng c vt qu 0,05% p dng t ngy 1 thng 10 nm 1996.
100

T l bin i
CO (%)

CO
HC

75
SO2

50
25

Nhit kh (C)
100

200

300

400

Thnh ph

500

600

700

ng trng

Hnh 7.7: Bin thin ca t l oxy ha theo nhit kh x

100

Pht sinh b
hng (g/h)

Thnh phn
lu hunh

75

0,3%

0,15%
0,1%

50
0,05%
25

200

0%

300

600
400
500
Nhit kh vo b xc tc (C)

Hnh 7.8: nh hng ca thnh phn lu hunh trong nhin liu

n s pht sinh ht rn theo nhit kh vo ng x

V mt kt cu, kim loi qu dng cho b xc tc oxy ha Diesel ch yu l

Platine v Palladium hoc hp kim ca hai cht ny, trong Palladium c a chung
hn v n kh oxy ha SO2 thnh SO3.

114

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

S hin din ca lu hunh trong du Diesel, ngay c khi hm lng rt b, cng

gy nh hng ng k n hot tnh ca b xc tc, c bit l n lm tng nhit khi
ng ca b xc tc (hnh 7.9). Tuy nhin b xc tc c th phc hi c c tnh ban
u khi ng c s dng nhin liu khng cha lu hunh.
60

Thnh phn
lu hunh

T l bin i
HC (%)

40
0%

0,15%

0,05%

20

T=25C
160

180

200

220

240

Nhit kh vo b xc tc (C)
Hnh 7.9: nh hng ca thnh phn lu hunh trong nhin liu
n nhit khi ng ca b xc tc

7.2.2.2. Hiu qu ca b xc tc oxy ha Diesel

Nh trn nu, vic s dng b xc tc oxy ha phi km theo vic s dng

nhin liu Diesel khng cha lu hunh. Th nghim ng c t nh theo chu trnh
ECE+EUDC cho thy b xc tc oxy ha trn ng c Diesel c th lm gim trung bnh
35% i vi CO, 30% i vi HC, 25% i vi ht rn ha tan (SOF).

7.2.3. Kh oxyde nit trong mi trng c s hin din ca oxy

K thut ny thng c gi l 'kh NOx' c dng trn ng c nh la cng
bc lm vic vi hn hp ngho v trn ng c Diesel. N l i tng nghin cu ca
rt nhiu cng trnh nhng cho ti nay k thut vn cha c trin khai trong cng
nghip. 'Kh NOx' l vn mu cht trong x l kh x trn ng thi, v ngy nay ngoi
h thng hi lu kh x kh d lm gim NOx ngay trong qu trnh chy (nhng gy ra
nhng nhc im v tnh kinh t-k thut ca ng c), cha c mt gii php k thut
no no kh d kh c NOx i vi hai loi ng c va nu, m chnh hai loi ng c
li l nhng ng c c rt nhiu u th v tnh nng kinh t-k thut.
B xc tc kh NOx ch yu l gim oxyde nitric NO, cht chim i b phn
trong NOx. S phn gii NO c vit nh sau:
2NO ---> N2 + O2

115

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

V phng din nhit ng hc, phn ng trn hon ton c th xy ra nhng vi

tc phn ng rt thp.

T l bin
100 i
75

CO
Khng phun
Phun

50
25
50

150

250

350

450
Nhit (C)

250

350

450
Nhit (C)

T l bin
30 i

NOx
20
10

50

150

T l bin
100 i
75

HC

50
25
Hnh 7.10: nh hng ca vic phun hydrocarbure trn ng x
450
50
150
250
n hiu qu
kh NOx 350

Nhit (C)

Mt phng n khc, c p dng trn ng c tu thy c ln l thm cht

ph gia ammoniac hay ur (NH2-CO-NH2) trong kh x v x l ton b hp cht nhn
c trn b xc tc nn oxyde titan ph lp oxyde vanadium, cht c kh nng hp th
mnh nhng cht kh. Khi , phn ng xc tc tng qut c vit nh sau:
NO + NH3 + 0,25O2 ---> N2 + 1,5H2O

116

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Phn ng trn cho php loi tr c 70-80% NO cha trong kh x. Tuy nhin, k
thut ny hin nay cha c p dng trn ng c t (thi gian tip xc cn thit ln,
c tnh ca ammoniac...)
Cc nghin cu mi y c tin hnh theo hng kh NO bng hydrocarbure
c mt hay c cung cp thm vo trong kh x. Phn ng kh c vit nh sau:
NO + Hydrocarbure ----> N2 + CO2 + H2O
Phn ng trn thc t xy ra vi t l bin i t 40-80% nh b xc tc ng ph
trn nn zolithe hay platine ph trn nn zolithe. Tuy nhin, iu kin trong kh x ng
c cn khc bit nhiu so vi iu kin th nghim ti u i vi phn ng trn v:
- Nhit kh x qu thp (150-250C so vi iu kin th nghim 400-500C).
- Nng hydrocarbure khng (thp hn iu kin th nghim t 20-40 ln).
Tuy iu kin thc t cn khc bit nhiu so vi iu kin th nghim nhng
phng php kh NOx bng hydrocarbure c rt nhiu ha hn. Hnh 7.10 gii thiu mt
vi kt qu c cng b trong nhng nm gn y.
Ngoi nhng kh khn va nu, trc khi a b xc tc kh NOx bng
hydrocarbure vo ng dng trong cng nghip, ngi ta cng cn phi gii quyt mt s
vn k thut khc chng hn nh khng ch phn ng to N2O v ko di tnh n nh
ca b xc tc theo thi gian. Trong thc t, b xc tc kh NOx ng c Diesel khng
cn phi t tnh nng cao nh b xc tc ba chc nng. T s bin i NOx chng 3040% l c th chp nhn c. Cng ging nh cc b xc tc khc, vic x dng b xc
tc kh NOx trn ng x ng c Diesel cn phi i km vi vic s dng nhin liu
khng cha lu hunh.

7.3. Lc ht rn
Nh nhng thnh tu trong nghin cu hon thin vic t chc qu trnh chy
trong ng c Diesel m trong hai mi nm qua, mc pht sinh ht rn ca ng c
Diesel gim i rt nhiu. Mc pht sinh b hng ca ng c Diesel lp trn t du
lch Chu u gim t 0,50 g/km xung 0,08g/km, tha mn tiu chun nhim nm
1996 ca EU. Vi tc tin b nh hin nay trong nghin cu qu trnh chy v nng
cao tnh cht nhin liu, trong nhng nm ti y, cc th h ng c Diesel mi c th
tha mn c tiu chun Euro 2000 (khong 0,05 g/km).
Nghin cu hon thin qu trnh chy c th lm gim nng b hng trong iu
kin chy bnh thng. Trnh tp trung nhin liu nhng vng c nhit cao l iu
kin tin quyt hn ch mc pht sinh b hng. Tuy nhin, trn cc phng tin vn
ti ng c thng xuyn tng gim ti trong khi vn hnh v l nguyn nhn c bn
pht sinh b hng trong ng c Diesel hin i.

117

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Ci tin hnh dng bung chy, thay i thnh phn nhin liu, pha cc cht ph
gia... c t nhiu tc dng lm gim nng b hng trong kh x. Gim cng sut ng
c cng l cch gim nng b hng nhng cng sut ng c Diesel cng ln th hiu
qu kinh t cng cao. Cc nh khoa hc v ang ra sc tm kim cc gii php hon
thin qu trnh chy trong ng c Diesel gim nng b hng trong kh x n mc
thp nht.
Tuy nhin cho d nng b hng trong kh x Diesel gim i nhiu, n vn lun
l mi quan tm ca cc nh khoa hc v b hng rt d i su vo phi, b gi li ph
nang gy nhiu tc hi i vi c quan h hp. Ngi ta thy rng trong s nhng ht bi
c mt trong kh quyn th nhng ht c kch thc tng ng vi ht b hng b gi li
trong phi d dng nht v tn ti trong thi gian di nht.
Chnh v l , vic lc b hng trn ng x ca ng c Diesel rt c quan
tm trong nhng nm gn y cho d k thut ny cn phc tp v tn km.
B hng trong kh x c kch thc rt b. a s ht b hng (hn 90% s ht) c
ng knh trung bnh khong 1m. Lc ht c ny rt kh v n s gy tn tht ln trn
ng thi. Ht b hng xp, c khi lng ring trung bnh khong 0,07g/cm3 nn lc b
tt rt nhanh. Lm sch thng xuyn b hng bm trn li lc l iu kin cn thit
m bo lc hot ng bnh thng. Lc b hng tp trung gii quyt hai vn c bn
l la chn k thut lc v phng php ti sinh lc.

7.3.1. K thut lc
b hng

Thnh xp

C nhiu phng n lc b
hng khc nhau nhng nhn chung
chng da trn cng nguyn tc l
by ht b hng.

Nt gm

Hnh 7.11 : Li lc

1. K thut lc

Hai mi nm qua, nhiu cng trnh nghin cu v lc b hng c tin hnh

nhng cha c mt loi lc no c ng dng rng ri. Gi thnh lc vn cn cao, h
thng lc cn phc tp v tui th ca lc thp. Lc ch to bng vt liu gm c p
dng t nm 1981. Hiu qu lc ca chng rt cao (c th t 90%), nhng s pht trin
loi lc ny cn b hn ch do cha tm ra c mt h thng ti sinh tin cy vi gi thnh
h. Thnh lc c b dy 0,3mm, vt liu c xp 4050% vi ng knh l xp trung
bnh 14m. Li lc c ch to thnh dng t ong v c lm kn mt u xen k
nhau (hnh 7.11). Kh x vo u h ca lc, khi qua cc l xp ca thnh b hng b gi
li. Trong li lc hin i, dy in tr c b tr trong thnh gm t b hng trong
qu trnh ti sinh. Lc bng vt liu gm thng hay b nt hng do ng sut nhit khi ti
sinh v xung lc ca dng kh thi.

118

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Lc gm monolithe l dng lc c
nghin cu v th nghim nhiu nht k t
khi ra gii php lc b hng. Lc c ci
to t gp ca b xc tc ba chc nng bng
cch lm kn xen k u cc rnh thng sao
cho kh thi buc phi qua lp xp ca thnh
gm ngn cch hai rnh thng lin nhau (hnh
7.12). Phng php lc ny gi l phng
php 'thi qua tng' (wall flow). Hiu qu
ca lc rt cao (ln hn 90%) nhng tr lc
trn ng x ln v gradient nhit trong
li lc cao khi ti sinh lc. Vt liu gm
thng c s dng l cordirite
(2MgO,2Al2O3,5SiO2) hoc carbure silic
(SiC).

Thnh xp

B
Kh x

B hng b gi li

Nt gm

Hnh 7.12: Li lc gm

Lc si gm c ch to t si silic hay hn hp oxyde nhm v silic, c cun

thnh lp dy khong 10-12mm quanh nhng ng bng kim loi c ng knh 40mm.
Kh x di chuyn t bn trong ng ra ngoi. Lp si ny to thnh li lc vi ng knh
trung bnh ca l khong 10 micron. Dng lc ny c u im l t chu nh hng ca
ng sut nhit v c kh, hiu qu lc va phi (75-80%).
Lc li si gm va mi c pht trin trong nhng nm gn y nhng c rt
nhiu ha hn. Nhng si gm c ng knh chng 10 micron c an li thnh tm
(hnh 7.13) m dng l trng c ti u ha m bo hiu qu lc cao nht v cng
vng chp nhn c. Cc tm ny c dt theo phng php c in ca cng ngh dt.
Hiu qu lc, chu ng gradient nhit v rung ng c hc ca li lc ny rt tt.

119

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Hnh 7.13: Li lc bng li si gm

Lc bng si thp m nhm c quy trnh ch to n gin hn. N c u im chu

c s thay i nhit , rung ng v xung lc ca kh x. Th tch ca li lc v kch
thc ca si lc c xc nh theo lu lng kh x v tn tht p sut cho php. Si
thp sau khi m nhm c b dy 0,2mm l ti u nht (hnh 7.14).
Li lc bng kim loi xp c p dng trong nhng nm gn y. Kim loi xp
c tn gi l Celmet, l hp kim Ni-Cr-Al, c th chu ng c nhit 700oC trong
300 gi. Tn tht p sut ch bng khong 1/10 so vi lc bng vt liu gm thng thng.
Lc Celmet c ng knh l xp trung bnh khong 500 m (hnh 7.15). Kch thc l c
th iu chnh bng cch gy bin dng li lc hay ghp chng ln nhau nhiu tm lc
ng trc. Thng li lc gm hai li lc hnh tr c b tr ng trc v gia hai li
lc ny ngi ta b tr mt in tr ti sinh lc. Kh x vo khng gian gia hai li v
thot qua cc l xp ca chng. B hng bm trn thnh lc c t nh k bng bc x
ca in tr. Do khng gian gia hai li lc nh nn cng sut in tiu tn cho in tr
t cng gim.

120

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Hnh 7.14: Li lc bng si thp m nhm

Li lc tnh in c p dng trong cc thit b lc bi cng nghip cng c

nhiu trin vng c s dng trong cc b lc b hng ng c Diesel. u im ca loi
lc ny l c th kt hp gia nguyn l lc li c in v lc tnh in. N gm cc li
bng thp khng r, cch in v t xen k nhau. Chng c ni ln lt cc cc m,
dng ca accu. Khi dng kh thi i qua li, nhng ht b hng kch thc ln b gi li
v nhng ht nh thot qua lc nhng b nhim in. Nhng ht ny sau b gi li bng
lc ht tnh in trn li lc pha sau c in th tri du (hnh 7.16a). in p cng ln,
hiu qu lc cng cao (hnh 7.16b).
Lc bng cch ngng t hi nc
hp th b hng hin cng ang c
nghin cu. Kh x qua b lc c lm
lnh n di im ngng t hi nc
(khong 50oC) bng mt li gm nhng
ng lm lnh c ung knh b. Khi dng
kh x i qua, ht b hng b gi li trn
b mt nhng git nc ngng t. Nc
v b hng sau c cha vo bnh
ngng v nh k chng c ly ra
x l.
Hnh 7.15: Lc celmet

Li nhim
in m

Bnh in

Li nhim
in m

Li lc

B hng

Li nhim in dng

Cnh tn nhit

Kh121
x
Kh sch
Kh x

Lc bng li

Lc tnh in

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Hnh 7.16a: Lc tnh in

Hiu qu lc (%)

4 tng

Hnh 7.16b: nh hng ca in

p n hiu qu lc tnh in

2 tng

Thi gian hot ng (pht)

7.3.2 Ti sinh lc
Nh trn phn tch, trong qu trnh s dng, lc b tc rt nhanh nn phi ti
sinh lc trnh tn tht p sut trn ng x. Khi hiu qu lc cng cao th lc cng
nhanh b tc. Lng b hng pht sinh trung bnh i vi t Diesel du lch l 0,10g/km,
do lc phi gi li 100g b hng trn qung ng 1000km. Vi khi lng ring b
hng c chng 0,075g/cm3, th lng b hng va nu chim mt th tch 1,3 lt. i vi
t hng nng (xe ti, bus) th khi lng v th tch b hng pht sinh trn cng qung
ng s gp 10 ln so vi t du lch! S tch t b hng trn li lc gy tr lc trn
ng x v do lm gim tnh nng ca ng c (khi tn tht p sut bt u vt 100150 mbar).
Cc gii php thng thng l t, rung, ra hay dng dng kh thi ngc. t b hng
l phng php c p dng rng ri nht. Thc nghim cho thy s oxy ho b hng

122

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

bt u vi tc thp 300C v gia tc 400C trong khng kh hay dng kh c cha

10% oxy. B hng bm trn lc c th b t chy hon ton nhit 540C vi iu
kin c oxy. Nhit ti sinh cng cao, thi gian t hon ton b hng cng gim.
Nhit cao ca kh x c th to ra nh thay i ch lm vic ca ng c, tit lu
trn ng np hay thm nhng thit b ph nh b sy in tr, vi t, uc xc tc....
Phng php gia nhit kh thi bng in tr khng my trin vng v i hi cng sut
in ln. Dng vi t bng nhin liu Diesel trong ng x hay uc xc tc gia
nhit dng nh c nhiu trin vng nht.
Hnh 7.17 gii thiu b t b hng ti sinh lc. H thng ny lm vic mt
cch t ng. Tr lc trn ng x c o lin tc v ghi vo b nh ECU. Khi p
pmax, ECU khi ng vi t. Nhin liu c phun bng kh nn. Ngn la c khi
mo bng tia la in xut hin gia hai in cc ca b nh la. ECU ct nhin liu qua
vi t kt thc qu trnh ti sinh khi p sut trn ng x nh hn mt gi tr nh
trc.
Nguyn l ca uc xc tc l phun nhin liu hydrocarbure (lng hay kh) vo b
xc tc t trong ng x. S to nhit do oxy ha lng nhin liu ny lm tng nhit
kh oxy ha b hng. H thng ti sinh kiu ut xc tc ch gm mt b to xc tc
n gin do gi thnh h. Cc nghin cu gn y cho thy mt s oxyde kim loi c
kh nng lm gim nhit xc tc b hng xung xp x nhit kh x khi ng c lm
vic bnh thng (350C). S Oxy ho graphite trn oxyde ng chng hn c biu din
bi hai phn ng sau:
C + 2CuO CO2 + 2Cu
2Cu + O2 2CuO
Kh nn
Kh x
ng c

Gim p

Kh x

Bung
hn hp
Van phun
Bm N. liu

Nhin

B nh
la
Bm
k.kh

Nhin liu

H thng
iu khin

Hnh 7.17: Ti sinh lc bng t b hng

Ngoi ra, cc cht hot tnh xc tc khc nh Oxide Vanadium V2O5 , Oxyde
Cobal Co3O4/ CoO, Oxyde Cerium CeO2, Oxy km ZnO, Oxyde Nikel NiO... cng c th
c dng ch to b xc tc b hng. Hnh 7.18 gii thiu hiu qu xc tc ca cc
123

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

cht khc nhau i vi b hng. Khi ng c Diesel lm vic vi ti trung bnh, nhit
kh x c th t n gii hn cn thit cho qu trnh xc tc. Trong trng hp ng c
lm vic ch ti thp, cn gia nhit thm cho kh thi nhng nng lng b sung thp
hn nhiu so vi cc b ti sinh lc khc. B xc tc cn c tc dng t nhng
hydrocarbure nng m nhng cht ny c th thot ra ngoi nu ch dng lc b hng
thng thng.
Da vo tnh cht xc tc ca mt s hp cht ha hc ngi ta cng c th t
chy lp b hng bm trn li lc ti sinh lc. Cht xc tc c th c trng trn thnh
li lc hay phun ngay trc lc. N cng c th c pha vo du Diesel di dng cc
cht ph gia. Nhng cht ny khng nhng cho php lm gim nhit t chy ca b
hng m cn lm tng tc oxy ha.
100
80
V2O5

60

Co3O4

CuO
NiO

40
20
100

200

300

400

500

600

700

Hnh 7.18: Hiu qu xc tc b hng

Vic lp t b xc tc ngay trong lc l tng i hiu qu nht, nht l trng

hp m gp lc lm bng si gm hay si kim loi. Tuy nhin, trong trng hp n
cng oxy ha lu hunh cha trong nhin liu dn n s pht sinh SO3 v acide sulfuric
lm gim tui th ca lc. V vy, b xc tc ny ch c li khi du Diesel cha hm
lng lu hunh rt thp.
Mt k thut ti sinh khc l phun ha cht ngay trc lc khi tin hnh qu trnh
ti sinh. Phn ln cc ha cht ny u c hot tnh xc tc ring, chng kch hot nhng
cht xc tc cha trong lc hay lm gia tng nhit to iu kin thun li cho b xc
tc hot ng.
Vic pha cht ph gia vo du Diesel va c th lm gim b hng ngay ti ngun
va to iu kin thun li thc hin qu trnh ti sinh lc bng cch gim nhit
chy ca b hng. Pha cht ph gia vo nhin liu cho php ti sinh lc mt cch lin tc,
khng cn tc ng g n ng c hoc n lc. Hnh 7.19 gii thiu dao ng ca tr lc
ng thi v nhit gia u vo v u ra ca lc b hng trong trng hp du
Diesel c pha cht ph gia.

124

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

Tr lc (bar)

Nhit kh (C)

Nhit trc lc

Nhit sau lc

Tr lc

Thi gian (pht)

Hnh 7.19: S dng cht ph gia v ti sinh lc b hng

Bnh iu ha
My nn

Van

Van in t

Phn t lc

Bung khng kh

Kh x

Khoang cha b hng

Hnh 7.20: Ti sinh lc bng cch phun ngc khng kh

Ti sinh lc bng phun ngc khng kh cng c cc nh ch to t quan tm.

Trong trng hp , lc gm 2 li c b tr song song. Xung kh nn c thi ngc
v thay phin nhau qua cc li lc lm sch lp b hng bm trn thnh xp. B hng
tch ra khi lc c cha trong khoang b hng v c t bng in tr. H thng thi
kh ngc gm 1 van in t, vi phun kh, bnh cha kh v my nn kh. p sut kh nn
cn thit khong 0,8MPa. H thng lm vic mt cch t ng (hnh 7.20) nh h thng
125

Chng 7: Cc bin php k thut lm gim mc gy nhim ca ng c t trong

iu khin van in t v cc van tit lu trc v sau lc. Qu trnh ti sinh lc c th

thc hin thng xuyn hay nh k.

7.3.3 Vin nh tng lai

Lc b hng v ang c tip tc nghin cu nhm lm gim mc gy
nhim ca kh x ng c Diesel. Tuy nhin k thut ny c c p dng mt cch rng
ri trong tng lai hay khng cn ph thuc vo nhng tin b lin quan n s pht trin
ca li lc, s b tr h thng lc trn t v s pht trin ca cc cht ph gia. im cui
cng ny dng nh quan trng nht. Trong bt k trng hp no, vic s dng cht ph
gia trong nhin liu phi tha mn tiu chun an ton i vi sc khe con ngi.

126