7

Kim nh gi thit thng k

v ngha ca tr s P (P-value)
7.1 Tr s P
Trong nghin cu khoa hc, ngoi nhng d kin bng s, biu v hnh nh,
con s m chng ta thng hay gp nht l tr s P (m ting Anh gi l P-value). Trong
cc chng sau y, bn c s gp tr s P rt nhiu ln, v i a s cc suy lun phn
tch thng k, suy lun khoa hc u da vo tr s P. Do , trc khi bn n cc
phng php phn tch thng k bng R, ti thy cn phi c i li v ngha ca tr s
ny.
Tr s P l mt con s xc sut, tc l vit tt ch probability value. Chng ta
thng gp nhng pht biu c km theo con s, chng hn nh Kt qu phn tch
cho thy t l gy xng trong nhm bnh nhn c iu tr bng thuc Alendronate l
2%, thp hn t l trong nhm bnh nhn khng c cha tr (5%), v mc khc bit
ny c ngha thng k (p = 0.01), hay mt pht biu nh Sau 3 thng iu tr, mc
gim p sut mu trong nhm bnh nhn l 10% (p < 0.05). Trong vn cnh trn y,
i a s nh khoa hc hiu rng tr s P phn nh xc sut s hiu nghim ca thuc
Alendronate hay mt thut iu tr, h hiu rng cu vn trn c ngha l xc sut m
thuc Alendronate tt hn gi dc l 0.99 (ly 1 tr cho 0.01). Nhng cch hiu
hon ton sai!
Trong T in ton kinh t thng k, kinh t lng Anh Vit (Nh xut bn
Khoa hc v K thut, 2004), tc gi nh ngha tr s P nh sau: P gi tr (hoc gi
tr xc sut). P gi tr l mc ngha thng k thp nht m gi tr quan st c
ca thng k kim nh c ngha (trang 690). nh ngha ny tht l kh hiu! Tht ra
cng l nh ngha chung m cc sch khoa Ty phng thng hay vit. Lt bt c
sch gio khoa no bng ting Anh, chng ta s thy mt nh ngha v tr s P na n
ging nhau nh Tr s P l xc sut m mc khc bit quan st do cc yu t ngu
nhin gy ra (P value is the probability that the observed difference arose by chance).
Tht ra nh ngha ny cha y , nu khng mun ni l sai. Chnh v s m m
ca nh ngha cho nn rt nhiu nh khoa hc hiu sai ngha ca tr s P.
Tht vy, rt nhiu ngi, khng ch ngi c m ngay c chnh cc tc gi ca
nhng bi bo khoa hc, khng hiu ngha ca tr s P. Theo mt nghin cu c
cng b trn tp san danh ting Statistics in Medicine [1], tc gi cho bit 85% cc tc gi
khoa hc v bc s nghin cu khng hiu hay hiu sai ngha ca tr s P. c n y
c l bn c rt ngc nhin, bi v iu ny c ngha l nhiu nh nghin cu khoa hc
c khi khng hiu hay hiu sai nhng g chnh h vit ra c ngha g! Th th, cu hi cn
t ra mt cch nghim chnh: ngha ca tr s P l g? tr li cho cu hi ny,

chng ta cn phi xem xt qua khi nim phn nghim v tin trnh ca mt nghin cu
khoa hc.

7.2 Gi thit khoa hc v phn nghim

Mt gi thit c xem l mang tnh khoa hc nu gi thit c kh nng
phn nghim. TheoKarl Popper, nh trit hc khoa hc, c im duy nht c th
phn bit gia mt l thuyt khoa hc thc th vi ngy khoa hc (pseudoscience) l
thuyt khoa hc lun c c tnh c th b bc b (hay b phn bc falsified) bng
nhng thc nghim n gin. ng gi l kh nng phn nghim (falsifiability, c
ti liu ghi l falsibility). Php phn nghim l phng cch tin hnh nhng thc
nghim khng phi xc minh m ph phn cc l thuyt khoa hc, v c th coi y
nh l mt nn tng cho khoa hc thc th. Chng hn nh gi thit Tt c cc qu u
mu en c th b bc b nu ta tm ra c mt con qu mu .
C th xem qui trnh phn nghim l mt cch hc hi t sai lm! Tht vy, trong
khoa hc chng ta hc hi t sai lm. Khoa hc pht trin cng mt phn ln l do hc
hi t sai lm m gii khoa hc khng ai chi ci. Sai lm l im mnh ca khoa hc.
C th xc nh nghin cu khoa hc nh l mt qui trnh th nghim gi thuyt, theo cc
bc sau y:
Bc 1, nh nghin cu cn phi nh ngha mt gi thuyt o (null hypothesis),
tc l mt gi thuyt ngc li vi nhng g m nh nghin cu tin l s tht. Th d
trong mt nghin cu lm sng, gm hai nhm bnh nhn: mt nhm c iu tr bng
thuc A, v mt nhm c iu tr bng placebo, nh nghin cu c th pht biu mt
gi thuyt o rng s hiu nghim thuc A tng ng vi s hiu nghim ca placebo
(c ngha l thuc A khng c tc dng nh mong mun).
Bc 2, nh nghin cu cn phi nh ngha mt gi thuyt ph (alternative
hypothesis), tc l mt gi thuyt m nh nghin cu ngh l s tht, v iu cn c
chng minh bng d kin. Chng hn nh trong v d trn y, nh nghin cu c th
pht biu gi thuyt ph rng thuc A c hiu nghim cao hn placebo.
Bc 3, sau khi thu thp y nhng d kin lin quan, nh nghin cu dng
mt hay nhiu phng php thng k kim tra xem trong hai gi thuyt trn, gi
thuyt no c xem l kh d. Cch kim tra ny c tin hnh tr li cu hi: nu
gi thuyt o ng, th xc sut m nhng d kin thu thp c ph hp vi gi thuyt
o l bao nhiu. Gi tr ca xc sut ny thng c cp n trong cc bo co
khoa hc bng k hiu P value. iu cn ch y l nh nghin cu khng th
nghim gi thuyt khc, m ch th nghim gi thuyt o m thi.
Bc 4, quyt nh chp nhn hay loi b gi thuyt o, bng cch da vo gi
tr xc sut trong bc th ba. Chng hn nh theo truyn thng la chn trong mt
nghin cu y hc, nu gi tr xc sut nh hn 5% th nh nghin cu sn sng bc b gi
thuyt o: s hiu nghim ca thuc A khc vi s hiu nghim ca placebo. Tuy
nhin, nu gi tr xc sut cao hn 5%, th nh nghin cu ch c th pht biu rng cha

c bng chng y bc b gi thuyt o, v iu ny khng c ngha rng gi

thuyt o l ng, l s tht. Ni mt cch khc, thiu bng chng khng c ngha l
khng c bng chng.
Bc 5, nu gi thuyt o b bc b, th nh nghin cu mc nhin tha nhn gi
thuyt ph. Nhng vn khi i t y, bi v c nhiu gi thuyt ph khc nhau.
Chng hn nh so snh vi gi thuyt ph ban u (A khc vi Placebo), nh nghin cu
c th t ra nhiu gi thuyt ph khc nhau nh thuc s hiu nghim ca thuc A cao
hn Placebo 5%, 10% hay ni chung X%. Ni tm li, mt khi nh nghin cu bc b
gi thuyt o, th gi thuyt ph c mc nhin cng nhn, nhng nh nghin cu
khng th xc nh gi thuyt ph no l ng vi s tht.

7.3 ngha ca tr s P qua m phng

hiu ngha thc t ca tr s P, ti s nu mt v d n gin nh sau:
V d 1. Mt th nghim c tin hnh tm hiu s thch ca ngi tiu th
i vi hai loi c ph (hy tm gi l c ph A v B). Cc nh nghin cu cho 50 khch
hng ung th hai loi c ph trong cng mt iu kin, v hi h thch loi c ph no.
Kt qu cho thy 35 ngi thch c ph A, v 15 ngi thch c ph B. Vn t ra l
qua kt qu ny, cc nh nghin cu c th kt lun rng c ph loi A c a chung
hn c ph B, hay kt qu trn ch l do ngu nhin m ra?
Do ngu nhin m ra c ngha l theo lut nh phn, kh nng m kt qu trn
xy ra l bao nhiu? Do , l thuyt xc sut nh phn c phn ng dng trong trng
hp ny, bi v kt qu ca nghin cu ch c hai gi tr (hoc l thch A, hoc thch
B).
Ni theo ngn ng ca phn nghim, gi thit o l nu khng c s khc bit v
s thch, xc sut m mt khch hng a chung mt loi c ph l 0.5. Nu gi thit ny
l ng (tc p = 0.5, p y l xc sut thch c ph A), v nu nghin cu trn c lp
i lp li (chng hn nh) 1000 ln, v mi ln vn 50 khch hng, th c bao nhiu ln
vi 35 khch hng a chung c ph A? Gi s ln nghin cu m 35 (hay nhiu hn)
trong s 50 thch c ph A l bin c X, ni theo ngn ng xc sut, chng ta mun tm
P(X | p=0.50) =?
tr li cu hi ny, chng ta c th ng dng hm rbinom m phng v
nh ni trn thc cht ca vn l mt phn phi nh phn:
> bin <- rbinom(1000, 50, 0.5)

Trong lnh trn, chng ta yu cu R m phng 1000 ln nghin cu, mi ln c 50 khch

hng, v theo gi thit o, xc sut thch A l 0.50. bit kt qu ca m phng ,
chng ta s dng hm table nh sau:
> table(bin)

bin
14
1

15
1

34
2

35
3

16
2

17
11

18
16

19
24

20
47

21
60

22
83

23 24 25 26
94 107 132 114

27
98

28
65

29
44

30
44

31
26

32
14

33
12

Qua kt qu trn, chng ta thy trong s 1000 nghin cu , ch c 3 nghin cu m

s khch hng thch c ph A l 35 ngi (vi iu kin khng c khc bit gia hai loi
c ph, hay ni ng hn l nu p =0.5). Ni cch khc:
P(X 35 | p=0.50) = 3/1000 = 0.003
Chng ta cng c th th hin tn s trn bng mt biu tn s nh sau:

Frequency

50

100

150

200

250

Histogram of bin

15

20

25

30

35

bin

Tt nhin chng ta c th lm mt m phng khc vi s ln ti th nghim l

100.000 ln (thay v 1000 ln) v tnh xc sut P(X 35 | p=0.50).
bin <- rbinom(100000, 50, 0.5)
> bin <- rbinom(100000, 50, 0.5)
> table(bin)
bin
11
4

13
40

14
83

15
197

16
462

17
946

18
1592

19
2719

20
4098

21
5892

22
7937

23
9733

24
25
26
10822 11191 10799

27
9497

28
7925

29
5904

30
4185

31
2682

32
1562

33
893

34
455

35
223

36
98

37
31

12
17

38
5

39
7

40
1

Ln ny, chng ta c nhiu kh nng hn (v s ln m phng tng ln). Chng hn nh

c th c nghin cu cho ra 11 khch hng (ti thiu) hay 40 khch hng (ti a) thch c

ph A. Nhng chng ta mun bit s ln nghin cu m 35 khch hng tr ln thch c

ph A, v kt qu trn cho chng ta bit, xc sut l:
> (223+98+21+5+7+1)/100000
[1] 0.00355

Ni cch khc, xc sut P(X 35 | p=0.50) qu thp (ch 0.3%), chng ta c bng
chng cho rng kt qu trn c th khng do cc yu t ngu nhin gy nn; tc c
mt s khc bit v s thch ca khch hng i vi hai loi c ph.
Con s P = 0.0035 chnh l tr s P. Theo mt qui c khoa hc, tt c cc tr s
P thp hn 0.05 (tc thp hn 5%) c xem l significant, tc l c ngha thng
k.
Cn phi nhn mnh mt ln na hiu ngha ca tr s P nh sau: Mc ch
ca phn tch trn l nhm tr li cu hi: nu hai loi c ph c xc sut a chung
bng nhau (p = 0.5, gi thuyt o), th xc sut m kt qu trn (35 trong s 50 khch
hng thch A) xy ra l bao nhiu? Ni cch khc, chnh l phng php i tm tr s
P. Do , din dch tr s P phi c iu kin, v iu kin y l p = 0.50. bn c c
th lm th nghim thm vi p = 0.6 hay p = 0.7 thy kt qu khc nhau ra sao.
Trong thc t, tr s P c mt nh hng rt ln n s phn ca mt bi bo khoa
hc. Nhiu tp san v nh khoa hc xem mt nghin cu khoa hc vi tr s P cao hn
0.05 l mt kt qu tiu cc (negative result) v bi bo c th b t chi cho cng
b. Chnh v th m i vi i a s nh khoa hc, con s P < 0.05 tr thnh mt
ci giy thng hnh cng b kt qu nghin cu. Nu kt qu vi P < 0.05, bi bo
c c may xut hin trn mt tp san no v tc gi c th s ni ting; nu kt qu P
> 0.05, s phn bi bo v cng trnh nghin cu c c may i vo lng qun!

7.4 Vn logic ca tr s P
Nhng ng trn phng din l tr v khoa hc nghim chnh, chng ta c nn
t tm quan trng vo tr s P nh th hay khng? Theo ti, cu tr li l khng. Tr s
P c nhiu vn , v vic ph thuc vo n trong qu kh (cng nh hin nay) b rt
nhiu ngi ph phn gay gt. Ci khim khuyt s 1 ca tr s P l n thiu tnh logic.
Tht vy, nu chng ta chu kh xem xt li v d trn, chng ta c th khi qut tin
trnh ca mt nghin cu y hc (da vo tr s P) nh sau:

ra mt gi thuyt chnh (H+)

T gi thuyt chnh, ra mt gi thuyt o (H-)
Tin hnh thu thp d kin (D)
Phn tch d kin: tnh ton xc sut D xy ra nu H- l s tht. Ni theo
ngn ng ton xc sut, bc ny xc nh P(D | H-).

V th, con s P c ngha l xc sut ca d kin D xy ra nu (nhn mnh: nu) gi

thuyt o H- l s tht. Nh vy, con s P khng trc tip cho chng ta mt nim g
v s tht ca gi thuyt chnh H; n ch gin tip cung cp bng chng chng ta chp
nhn gi thuyt chnh v bc b gi thuyt o.
Ci logic ng sau ca tr s P c th c hiu nh l mt tin trnh chng minh
o ngc (proof by contradiction):

Mnh 1: Nu gi thuyt o l s tht, th d kin ny khng th xy ra;

Mnh 2: D kin xy ra;
Mnh 3 (kt lun): Gi thuyt o khng th l s tht.

Nu bn c cm thy kh hiu cch lp lun trn, ti xin ly thm mt v d

trong y khoa minh ha cho tin trnh ny:

Nu ng Tun b cao huyt p, th ng khng th c triu chng rng tc (hai

hin tng sinh hc ny khng lin quan vi nhau, t ra l theo kin thc y
khoa hin nay);
ng Tun b rng tc;
Do , ng Tun khng th b cao huyt p.

Tr s P, do , gin tip phn nh xc sut ca mnh 3. V cng chnh l

mt khim khuyt quan trng ca tr s P, bi v con s P n c tnh mc kh d ca
d kin, ch khng ni cho chng ta bit mc kh d ca mt gi thuyt. iu ny
lm cho vic suy lun da vo tr s P rt xa ri vi thc t, xa ri vi khoa hc thc
nghim. Trong khoa hc thc nghim, iu m nh nghin cu mun bit l vi d kin
m h c c, xc sut ca gi thuyt chnh l bao nhiu, ch h khng mun bit nu
gi thuyt o l s tht th xc sut ca d kin l bao nhiu. Ni cch khc v dng k
hiu m t trn, nh nghin cu mun bit P(H+ | D), ch khng mun bit P(D | H+)
hay P(D | H-).

7.5. Vn kim nh nhiu gi thuyt (multiple tests of

hypothesis)
Nh ni trn, nghin cu y hc l mt qui trnh th nghim gi thuyt. Trong
mt nghin cu, t khi no chng ta th nghim ch mt gi thuyt duy nht, m rt nhiu
gi thuyt mt lc. Chng hn nh trong mt nghin cu v mi lin h gia vitamin D
v nguy c gy xng i, cc nh nghin cu c th phn tch mi lin h tng quan
gia vitamin D v mt xng (bone mineral density), gia vitamin D v nguy c gy
xng theo tng gii tnh, tng nhm tui, hay phn tch theo cc c tnh lm sng ca
bnh nhn, v.v (Xem v d di y). Mi mt phn tch nh th c th xem l mt
th nghim gi thuyt. y, chng ta phi i din vi vn nhiu gi thuyt
(multiple tests of hypothesis hay cn gi l multiple comparisons).
Bng 2. Phn tch hiu qu ca vitamin D v calcium theo c tnh ca bnh nhn

c tnh bnh
nhn

Nhm c iu
tr bng calcium
v vitamin D 1

Nhm gi dc
(placebo) 1

T s nguy c
(relative risk) v
khong tin cy
95% 2

tui
50-59
60-69
70-79

29 (0.06)
53 (0.09)
93 (0.44)

13 (0.03)
71 (0.13)
115 (0.54)

2,17 (1.13-4.18)
0.74 (0.52-1.06)
0.82 (0.62-1.08)

Body mass index

<25
25-30
>30

69 (0.20)
63 (0.14)
43 (0.09)

66 (0.19)
74 (0.16)
59 (0.13)

1.05 (0.75-1.47)
0.87 (0.62-1.22)
0.73 (0.49-1.09)

Ht thuc l
Khng ht thuc
Hin ht thuc

159 (0.14)
14 (0.14)

178 (0.15)
16 (0.17)

0.90 (0.71-1.11)
0.85 (0.41-1.74)

Ch thch: 1 s ngoi ngoc l s bnh nhn b gy xng i trong thi gian theo di (7 nm) v
s trong ngoc l t l gy xng tnh bng phn trm mi nm. 2 T s nguy c tng i (hay
relative risk RR s gii thch trong mt chng sau) c c tnh bng cch ly t l gy
xng trong nhm can thip chia cho t l trong nhm gi dc; nu khong tin cy 95% bao
gm 1 th mc khc bit gia 2 nhm khng c ngha thng k; nu khong tin cy 95%
khng bao gm 1 th mc khc bit gia 2 nhm c xem l c ngha thng k (hay
p<0.05).

Xin nhc li rng trong mi ln th nghim mt gi thuyt, chng ta chp nhn

mt sai st 5% (gi d chng ta chp nhn tiu chun p = 0.05 tuyn b c ngha hay
khng c ngha thng k). Vn t ra l trong bi cnh th nghim nhiu gi thuyt
l nh sau: nu trong s n th nghim, chng ta tuyn b k th nghim c ngha
thng k (tc l p<0.05), th xc sut c t nht mt gi thuyt sai l bao nhiu?
tr li cu hi ny ti s bt u bng mt v d n gin. Mi th nghim
chng ta chp nhn mt xc sut sai lm l 0.05. Ni cch khc, chng ta c xc sut
ng l 0.95. Nu chng ta th nghim 3 gi thuyt, xc sut m chng ta ng c ba l
[d nhin]: 0.95 x 0.95 x 0.95 = 0.8574. Nh vy, xc xut c t nht mt sai lm trong
ba tuyn b c ngha thng k l: 1 0.8574 = 0.1426 (tc khong 14%).
Ni chung, nu chng ta th nghim n gi thuyt, v mi ln th nghim chng ta
chp nhn mt xc sut sai lm l p, th xc sut c t nht 1 sai lm trong n ln th
n
nghim l 1 (1 p ) . Khi n = 10 v p = 0.05 th xc sut c t nht mt sai lm ln
n: 40%.

Bi hc rt ra t cch l gii trn l nh sau: nu chng ta c mt bi bo khoa

hc m trong nh nghin cu tin hnh nhiu th nghim khc nhau vi cc kt qu tr
s p < 0.05, chng ta c l do cho rng xc sut m mt trong nhng ci-gi-l

significant (hay c ngha thng k) rt cao. Chng ta cn phi d dt vi nhng

kt qu phn tch nh th.
i vi mt ngi lm nghin cu, ngha ca vn th nghim nhiu gi
thuyt l: khng nn cu c. Ti xin ni thm v khi nim cu c trong khoa hc.
Hy tng tng, mt nh nghin cu mun tm hiu hiu qu ca mt thut iu tr mi
cho cc bnh nhn au khp. Sau khi xem xt cc nghin cu cng b trong y vn,
nh nghin cu quyt nh tin hnh mt nghin cu trn 300 bnh nhn: phn na c
iu tr bng thut mi, phn na ch s dng gi dc. Sau thi gian theo di, thu thp
d liu, nh nghin cu phn tch v pht hin s khc bit gia hai nhm khng c
ngha thng k. Ni cch khc, thut iu tr khng c hiu qu. Nh nghin cu khng
chu u hng, nn tm cch tm cho c mt kt qu c ngha thng k. ng chia
bnh nhn thnh nhiu nhm theo tui (trn 50 hay di 50), theo gii tnh (nam hay
na), thnh phn kinh t (c thu nhp cao hay thp), v thi quen (chi th thao hay
khng). Tnh chung, ng c 16 nhm khc nhau, v c th th nghim 16 ln. ng
khm ph thut iu tr c ngha thng k trong nhm ph n tui trn 50 v c thu
nhp cao. V, ng cng b kt qu. l mt qui trnh lm vic m gii nghin cu
khoa hc gi l fishing expedition (mt chuyn i cu c). Tt nhin, mt kt qu nh
th khng c gi tr khoa hc v khng th tin c. (Vi 16 th nghim khc nhau v
vi p = 0.05, xc sut m mt th nghim c kt qu significant ln n 55%, do
chng ta chng ngc nhin khi thy c mt con c c bt!)
cho kt qu tr s P c ngha nguyn thy ca n trong bi cnh th nghim
nhiu gi thuyt, cc nh nghin cu ngh s dng thut iu chnh Bonferroni (tn
ca mt nh thng k hc ngi tng ngh cch lm ny). Theo ngh ny, trc
khi tin hnh nghin cu, nh nghin cu phi xc nh r gi thuyt no l chnh, v gi
thuyt no l ph. Ngoi ra, nh nghin cu cn phi ra k hoch s th nghim bao
nhiu gi thuyt trc khi bt tay vo phn tch d liu. Chng hn nh nu nh
nghin cu c k hoch th nghim 20 so snh v mun gi cho tr s p 0.05, th thay
v da vo 0.05 l tiu chun tuyn bsignificant, nh nghin cu phi da vo tiu
chun 0.0025 (tc ly 0.05 chia cho 20) tuyn b significant. Ni cch khc, ch khi
no mt kt qu c tr s p thp hn 0.0025 (hay ni chung l p/n) th nh nghin cu
mi c quyn tuyn b kt qu c ngha thng k.
Tr s P, d cc k thng dng trong nghin cu khoa hc, khng phi l mt
phn xt cui cng ca mt cng trnh nghin cu hay mt gi thuyt. Th nhng trong
thc t, cc nh khoa hc qu l thuc vo tr s P suy lun trong nghin cu v
tuyn b nhng khm ph m sau ny c chng minh l sai lm. C th ni khng
ngoa rng chnh v s lm dng v ph thuc mt cch m qung vo tr s P m khoa
hc, nht l y sinh hc, tr nn ngho nn. Hng ngy chng ta c hay nghe nhng
pht hin khoa hc tri ngc nhau (nh lc th c nghin cu cho thy c ph c tc
dng tt cho sc khe, lc khc c nghin cu cho bit c ph c hi cho sc khe; hay
lc th thuc gim au aspirin c hiu nng lm gim nguy c ung th, nhng mi y c
nghin cu cho thy aspirin c th lm tng nguy c b ung th v, v.v). C khi cng
chng khng bit pht hin no l thc v pht hin no l dng tnh gi. Theo phn

tch ca Berger v Sellke, khong 25% cc pht hin vi p < 0.05 l cc pht hin
dng tnh gi [2].
Do , chng ta khng nn qu ph thuc vo tr s P. Khng phi c nghin cu
no vi p<0.05 l thnh cng v p>0.05 l tht bi. C khi mt pht hin vi p>0.05
nhng li l mt pht hin c ngha. Vn quan trng l lm sao c tnh mc
kh d ca mt gi thuyt mt khi c d kin tht trong tay, tc l c tnh P(H+ | D).
c tnh P(H+ | D), chng ta phi p dng nh l Bayes, v cch tip cn nh l ny
khng nm trong phm tr ca cun sch ny. Bn c mun tham kho thm c th c
mt vi bi bo ca ti hay cc cc bi bo ca James Berger m ti liu tham kho di
y c th cung cp thm.
Ti liu tham kho:

[1] Wulff et al., Statistics in Medicine 1987; 6:3-10.

[2] Berger JO, Sellke T. Testing a point null hypothesis: the irreconcilability of P-values
and evidence. Journal of the American Statistical Association 1987; 82:112-20.