6.

Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

GEOTEKNK TASARIMLARDA SEL SRTNME

AISININ BELRLENMES
SELECTION OF FRICTION ANGLE IN GEOTECHNICAL DESIGN
Emirhan SANCAK1

zer NCOLU1

ABSTRACT
The aim of this study is to develop a method that would aid geotechnical engineers in the
selection of project based design friction angles for cohesionless soils. For this purpose,
empirically observed relationship between shear strain at failure magnitude and peak friction
angle has been used. This way, it becomes possible to compare the allowable shear strain and
the shear strain that emerges at the instance of the mobilization of peak friction angle;
comparing these values, design friction angle can be selected. To develop this method, the
results of triaxial tests for eight different cohesionless soils were investigated. Obtained
results and the developed method have been verified using the results of a model test.
Keywords: Friction angle, shear strain at failure, peak dilatancy angle, PIV.

ZET
Bu almann amac, geoteknik projelerin tasarmnda kullanlacak uygun isel srtnme
asnn belirlenmesine yardmc olacak bir yntem gelitirilmesidir. Bu amala, amprik
olarak belirlenmi, zeminlerin gme anndaki kayma birim ekil deitirmesi miktar ile en
yksek genleim as arasndaki iliki kullanlmtr. Bylece, tasarm aamasnda
belirlenmi olan izin verilebilir yapsal ekil deitirmeler ile en byk isel srtnmenin
ortaya kt ekil deitirme byklklerini karlatrmak ve bylece hangi isel srtnme
asnn tasarmda kullanlmasnn gerektiinin belirlenmesi mmkn olmaktadr. Bu amala,
sekiz farkl kuma ait eksenli deney verileri incelenmitir. Elde edilen sonular ve
gelitirilen yntem, fiziksel model deneyi sonular kullanlarak kontrol edilmitir.
Anahtar Kelimeler: sel srtnme as, kayma ekil deitirmesi, en byk genleim as,
kritik durum, PGH.

1
2

Doktora rencisi, Boazii niversitesi, emirhan.sancak@boun.edu.tr

Doent Doktor, Boazii niversitesi, ozer.cinicioglu@boun.edu.tr

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

1. GR
Geoteknik tasarmlarda mukavemet parametrelerinin belirlenmesi byk nem tamaktadr.
Kohezyonsuz zeminler gz nnde bulundurulduunda isel srtnme as zemin
mukavemetinin en belirleyici parametresi olmaktadr. sel srtnme asnn belirlenmesi
noktasnda, tasarm yapan geoteknik mhendislerin karsna iki seenek kmaktadr.
Birincisi tasarm isel srtnme as olarak en byk isel srtnme asnn (p) seilmesi,
bir dieri ise kritik durum isel srtnme asnn (c) seilmesidir [1, 2]. Tasarmlarda kritik
durum isel srtnme as (c) tasarm isel srtnme as olarak belirlenmesi; kimi zaman
fazlaca gvenli tarafta kalmak gibi bir sonuca yol aabilmektedir. Bu da ekonomik ve dolayl
olarak evresel bakmdan kayplara sebep olmaktadr. En byk isel srtnme asnn (p)
tasarm isel srtnme as olarak belirlenmesi ise daha ekonomik tasarmlara yardmc
olabilecei gibi baz durumlarda yapsal olarak gvenlik artlarnn karlanamamas
sonucunu dourabilir. Literatrde konuyla ilgili olarak ortaya konan almalara bakldnda
ilk olarak Taylorun (1948) deneysel almas sonucunda, p asnn en byk genleim
as (p) ile c asnn bir fonksiyonu olduu sonucuna vard grlmektedir. Bu
almann akabinde birok aratrmac bu parametreler ve aralarndaki iliki zerine
almalar yapmtr [3, 4, 5, 6, 7, 8, 9]. Ancak bu almalarda tasarmda kullanlacak isel
srtnme asnn belirlenmesinde kullanlabilecek bir yntem ne srlmemitir.
Bu alma kapsamnda, her ikisi de gme an ile ilikili en byk genleim as (p) ile en
byk isel srtnme asnn mobilize olduu kayma birim ekil deitirme (qf) arasnda
amprik bir iliki kurulmutur. p deeri bilinen zeminler iin qf deeri elde edilmitir. En
byk isel srtnme asnn mobilize olduu qf deeri, ayn zamanda zemin numunelerinin
gme kayma birim ekil deitirmelerine kar gelmektedir. Bu birim ekil deitirme
deerinde srekli kayma yzeyleri olumaktadr. Farkl sklk ve gerilme durumuna sahip
zeminlere ait en byk genleim alar (p) deneysel olarak ve gelitirilen eitli bantlarla
[6, 10] elde edilmitir. Buna bal gme an birim ekil deitirme deerleri hesaplanmtr
[1, 2]. Akabinde zemin parametreleri belirli olan farkl zeminler iin sonlu elemanlar
yntemiyle nceden tanmlanan ekil deitirmelerin sonucunda ortaya kacak olan birim
ekil deitirme deerlerinin gme an birim ekil deitirme seviyelerine ulap ulamad
grlecektir. Bylece yaplmas sz konusu olan yaplarn izin verilebilir deplasman
deerlerine gre ortaya kmas ngrlen birim ekil deitirme deerlerinin zeminde gme
durumuna ulalp ulalmayaca tahkik edilebilecektir. Bu tahkik sonucu ise tasarmda
kullanlacak olan isel srtnme asnn en byk isel srtnme as (p) ve ya kritik
durum isel srtnme as (c) olaca karar verilebilecektir. Ayrca gelitirilen kk lekli
fiziksel istinat duvar modelinde (ekil 1) yaplan deneyler sonucunda elde edilen qf deeri
bantlarla elde edilen deerlerle karlatrlmtr.

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 1. Fiziksel model dzenei

2. TEPE GENLEM AISI GME ANI KESME GERNM

LKS
Abadkon (2012), Sasitharan (1989) ve Erzin (2004) tarafndan farkl kumlar zerinde yaplan
eksenli basn deneyleri sonularna gre p-qf ilikisi incelenmitir. Akpnar, Erksek ve
alt farkl Anadolu kumu kullanlarak yaplan bu deneylerin her birinde p deeri llm ve
bu deerin lld qf deerleri ile eletirilmitir. Ortaya kan iliki ekil 2 de
gsterilmektedir.

ekil 2. Eksenli Basn Deneylerinin Sonular (a) Erksak Kumu (Sasitharan, 1989) (b)
Bafra Kumu (Erzin 2004) (c) Ceyhan Kumu (Erzin 2004) (d) Sinop Kumu (Erzin 2004)

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 2de grld zere p-qf ilikilerinin yar-logaritmik olarak tanmlanabilecei

anlalmaktadr. Buna gre

p c ln qf d

(0)

eklinde tanmlanabilir. Bu almadaki temel ama dorultusunda Eitlik 1, qf deeri kumun

sahip olduu sklk ve gerilme durumuna gre elde edilecek ekilde aadaki gibi
dzenlenir.
p d

qf e

(0)

Eitlik 2de c ve d deerleri uyarlama parametreleridir. Farkl yntemlerle elde edilebilen p

parametresi ve zemine zel c ve d katsaylar kullanlarak belirli artlar altndaki qf deeri
hesaplanabilir.

3. ZEMNE ZEL C VE D KATSAYILARI LE ORTALAMA DANE

API (D50) ARASINDAK LK
Genleim davran tanecikli zeminlerde kayma esnasnda taneciklerin birbirleri zerinde ve
evresinde yuvarlanmas sonucu hacim deiimi olarak tanmlanmaktadr. Bu davrann
ortam gerilimine ve zemin sklna bal olduu bilinmektedir. Genleim mekanizmasnn
danelerin hareketi sonucunda oluu gznnde bulundurulduunda, en byk genleimin (p)
lld, gmeye kar gelen qf deerinin zeminin dane apna bal olmas
beklenmektedir. Bu dorultuda eksenli basn deneylerinde kullanlan her bir kum iin
Eitlik 2yi tanmlayan c ve d sabitlerinin ortalama dane ap deerleri ile ilikisi
aratrlmtr. ekil 3 ve 4te c-D50 ve d-D50 ilikileri grlebilir.

ekil 3. Farkl Kumlar in Elde Edilen C Katsaylarnn Zeminlerin D50 Deeri le Deiimi

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 4. Farkl Kumlar in Elde Edilen D Katsaylarnn Zeminlerin D50 Deeri le Deiimi
ekil 3 ve 4te ortaya konan c ve d katsaylar ile D50 arasndaki ilikiler, Eitlik 3 ve Eitlik
4teki gibi amprik bantlar haline getirilmitir. Bu bantlar ortalama dane ap, D50
deerinin, mm cinsinden tanmland durumlarda geerlidir.

c 4.96D50 7.48
d 6.37D50 22.88

(0)
(0)

Elde edilen bu bantlar Eitlik 2 ierisine yerletirilmesiyle gme an kayma birim ekil
deitirmesi, qf, Eitlik 5 elde edilir.
p 6.38D50 22.88

qf e

4.96D50 7.48

(0)

Eitlik 5 sayesinde gme an kayma birim ekil deitirmesi deeri, efektif ortam gerilmesi
ve zemin sklna bal olan bir parametre olan en yksek genleim as ve ortalama tanecik
boyutu cinsinden hesaplanabilir.
Uygulamada kullanlmak zere Eitlik 5e dayanarak bir tasarm izelgesi retilmitir (ekil
5). Bu izelge, qf deerini elde etmek iin D50 ve p deerlerinin bilinmesi durumunda
kullanlabilir [1, 2].

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 5. Eitlik 5 Kullanlarak Oluturulan Tasarm izelgesi

4. ELDE EDLEN BAINTILARIN FZKSEL MODEL DENEY

SONULARI LE KONTROL
Gelitirilen kk lekli fiziksel istinat duvar modeli ile (ekil 1) bir takm deneyler
gerekletirilmitir. Bu deneylerde parack grntl hz lm (PGH) yntemi sayesinde
gme an kayma birim ekil deitirme deeri, qf, hesaplanmtr. Gelitirilen denklemden
elde edilen qf deeri ile PGH analizi sonucunda elde edilen deerler karlatrlarak
denklemin doruluu snanmtr. PGH yntemi hakknda detayl bilgi iin Altunba vd.
(2014)nin sunmu olduu almaya baklabilir.
zellikleri Tablo 1de verilen Akpnar Kumu zerinde yaplan deney herhangi bir srarj
yk olmadan gerekletirilen deneyden elde edilen PGH analiz sonular, duvar modelinin
aktif yndeki yapt farkl deplasmanlara gre ekil 6 ve ekil 7 de gsterilmektedir.
Kk lekli fiziksel istinat model deneylerinde kullanlan Akpnar Kumunun tepe
genleim as, p, mevcut ortam gerilmesi ve sklna gre iniciolu vd. (2013) nin
sunduu eitlikle 27o olarak bulunmutur (Eitlik 6).
Tablo 1. Akpnar Kumu zellikleri
Zemin cinsi
Akpinar kumu

emax
0.87

emin
0.52

D50
(mm)
0.27

Cu

1.23 -0.066

p'
tan p i m I D
pa

m
0.64

r
0.39

'c
(derece)
33.8

ID
0.8

(0)

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

Tablo 1 de belirtilen p ve D50 deerleri bu alma sonucunda elde edilen Eitlik 5 te ve ya

tasarm izelgesinde (ekil 5) yerine konulduu zaman gme an kayma birim ekil
deitirme, qf, deeri 0.76 olarak elde edilmektedir.
Fiziksel istinat duvar modeli deneyinde farkl yatay deplasmanlarda dolguda oluan kayma
birim ekil deitirmelerinin gzlendii ekil 6da 0.80 mm deplasman gerekletiinde
kayma dzleminin net bir ekilde olutuu gzlemlenmektedir. ekil 7deki grafikten
grlecei zere 0.80 mmlik duvar hareketinin olumaya balayan kayma yzeyinde sebep
olduu en yksek kayma birim ekil deitirmesi, q, deeri %3.00 tr. Denklemle elde
edilen %0.76lik gme an kayma birim ekil deitirmesi deerinin fiziksel deney
sonucuyla da tutarl olduu ortaya konmutur. Buna gre 0.8 mm altnda kalan duvar
deplasman beklenen durumlara karlk gelen tasarmlarda p kullanlabilir. Ayn dorultuda,
tasarmda izin verilen duvar yatay deplasman 0.8 mm veya daha zerinde bir deerse, kayma
yzeyleri olumaya balayaca iin tasarmda c kullanlmaldr.

ekil 6. Model almalarnda PGH Yntemi le Elde Edilen Farkl Duvar telenmelerinde
Kayma Yzeylerinin Durumu

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 7. Model almalarnda PGH Yntemi le Elde Edilen Farkl Duvar telenmelerine
Karlk Gelen Kayma Birim ekil Deitirmelerinin Dalm

5. TASARIM SEL SRTNME AISININ BELRLENMES

Ortaya karlan ve fiziksel deneyle de desteklenen bulgularla birlikte aada listelenmi
admlar halinde bir tasarm as belirlenebilir:
i. p as deneyler veya hesaplama yoluyla (Bolton 1986 veya iniciolu vd. 2013
bantlar) ile elde edilir.
ii. D50 deeri ilgili zemin iin elek analizi ile llr.
iii. D50 ve p deerleri ekil 4te kullanlarak, tasarm yaplan ortamn gerilme ve
sklk artlarnda test edilen zemin numunesinin gecei kayma birim ekil
deitirmesi (qf) bulunur.
iv. Tasarlanan yapnn izin verilen deplasmanlar sonucunda zeminde oluacak en
byk kayma birim ekil deitirmesinin (en byk q) bulunmas amacyla saysal
alma yaplr. Tasarlanan yap ve zemin saysal olarak modellenir. Bu model,
yap iin bir ngrlen ekil/yer deitirme tanmlanarak analiz edilir. Analiz
sonucunda belirtilen zeminde oluabilecek en byk q deeri elde edilir.
v. Eer qf<q-max ise tasarmda p kullanlr. Fakat qfen byk q ise tasarmda c
kullanlmaldr.
Tasarlanan yapnn izin verilen deplasmanlar/ekil deitirmeleri sonucunda ortaya kan en
byk q deerinin qfe eit olmas yapnn gt anlamna gelmez. Bunun sebebi qf
deerinin numune gmesine karlk gelmesidir. Model iinde herhangi bir noktada q=qf
olmas, sadece o noktada gme yzeylerinin olumaya baladn gsterir. Gme yzeyinin
olumaya balad bu noktadan sonra tasarm isel srtnme as olarak kritik durum isel
srtnme asnn (c) kullanlmas uygun olacaktr [1, 2].

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

5.1. rnek Uygulama

Genilii 5 m olmak zere Akpnar kumu zerinde yaplacak olan basit bir srekli temelin
tasarmnda kullanlacak isel srtnme asn belirlemek zere sunulan yntemi
uygulayalm.
i. p as deneyler veya hesaplama yoluyla, Eitlik 6 yardmyla 270 olarak elde edildi.
ii. D50 deeri ilgili zemin iin elek analizi ile 0.27 olarak tespit edildi (Tablo 1).
iii. D50 ve p deerleri bilinen Akpnar kumu iin, tasarm yaplan ortamn gerilme ve
sklk artlarnda test edilen zemin numunesinin gecei kayma birim ekil
deitirmesi ( qf) 0.76% olarak bulundu (ekil 7).

ekil 7. Akpnar kumu iin belirtilen gerilim ve sklk artlarna gre

deerininbulunmas

iv.

qf

Tasarlanan yapnn izin verilen 0.02 mlik dey deplasman sonucunda zeminde
oluacak en byk kayma birim ekil deitirmesi (q-max) bulunmas amacyla yap ve
zemin saysal olarak Plaxis programnda modellendi. Programda temel boyunca 0.02
mlik bir oturma tanmland. Analiz sonucunda belirtilen zeminde oluabilecek en
byk kayma birim ekil deitirme, q-max, deeri 1.2% olarak elde edildi (ekil 8).

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

ekil 8. Yapnn 0.02 m Dey Deplasman Sonucu Zeminde Oluan q

Elde edilen sonulara gre; belirtilen dey deplasman sonucunda ortaya kabilecek q-max,
deerinin mevcut zemin olan Akpnar kumunun gme an kayma birim ekil deitirme, qf,
deerinden yksek olduu gzlemlenmektedir. Bu durumda tasarm isel srtnme as
olarak kritik durum isel srtnme as, c, 33.8o kullanlmas uygun olacaktr.

6. SONULAR
Akpnar, Erksak ve 6 farkl Anadolu kumu ile yaplan 146 adet eksenli basn deneyinin
sonular incelendi. Sonularn nda p as ile qf arasnda amprik bir iliki tanmland.
Tanmlanan saysal ilikide zemine zel c ve d sabitlerinin ortalama dane boyutuna (D50) gre
deiimi elde edildi. D50nin p-qf ilikisine olan etkisi llerek bir tasarm izelgesi
gelitirildi. Mhendislerin herhangi bir kohezyonsuz kum numune iin muhtemel pi, ID ve
D50 bilgilerini kullanarak gme an kayma birim ekil deitirmelerini elde edebilecei bir
tasarm izelgesi retildi. Hesaplanan qf deerine zemin srekli ortamnda ulalmas kayma
yzeylerinin oluumuna iaret etmektedir. Dolaysyla bu kabullere dayanan ve tasarma
uygun isel srtnme asnn seilmesinde kullanlabilecek yeni bir yntem nerildi.
Gelitirilen yntemin kullanm bir dier farkl zemin olan Akpnar Kumu zerinde yaplan
kk lekli fiziksel istinat duvar modeli deney sonular kullanlarak kontrol edildi.

6. Geoteknik Sempozyumu
26-27 Kasm 2015, ukurova niversitesi, Adana

KAYNAKLAR
[1] Sancak, E., (2014), Strain Based Selection of Friction Angle for Geotechnical Design,
Yksek Lisans Tezi, Boazii niversitesi.
[2] Sancak, E., iniciolu, ., Geoteknik Tasarimlarda sel Srtnme Asnn Gerinim
Esasl Seimi, Zemin Mekanii Ve Temel Mhendislii 15. Ulusal Kongresi, 16-17
Ekim 2014, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara.
[3] Taylor, D. W. (1948), Fundamentals of Soil Mechanics, John Wiley.
[4] Bishop, A. W., Discussion to Measurement of the shear strength of soils by Skempton
and Bishop, Geotechnique 2(1), 113116, 1950.
[5] Rowe, P. W., The relation between the shear strength of sands in triaxial compression,
plane strain and direct shear, Geotechnique 19(1), 75-86, 1969.
[6] Bolton, M. D., Strength and Dilatancy of Sands, Geotechnique 36(1), 65-78, 1986.
[7] Vaid, Y. P., Sasitharan, S. (1992), The Strength and Dilatancy of Sand, Canadian
Geotechnical Journal 29 (3), 522-526.
[8] Schanz, T., Vermeer, P.A. (1996), Angle of Friction and Dilatancy of Sand,
Geotechnique 46(1), 145-151.
[9] Powrie, W. (2004), Soil Mechanics: Concepts and Applications, 2nd edition, Spon
Press.
[10] Cinicioglu, O., Abadkon, A., Dilatancy and Friction Angles Based on In Situ Soil
Conditions, J. Geotech. Geoenviron. Eng. (DOI) 10.1061/(ASCE) GT.19435606.0001272 , 06014019, 2014.
[11] Erzin, Y. (2004), Strength of Different Anatolian Sands in Wedge Shear, Triaxial
Shear, and Shear Box Tests, Ph.D. Dissertation, The Middle East Technical
University.
[12] Sasitharan, S. (1989), Stress Path Dependency of Dilatancy and Stress-Strain Response
of Sand, Master of Engineering Thesis, the University of British Columbia.
[13] Abadkon, A. (2012), Strength and Dilatancy of Anisotropic Cohesionless Soils, Ph.D.
Dissertation, Bogazici University.
[14] Cinicioglu, O., Abadkon, A., Altunbas, A., Abzal, M., Variation Of Friction Angle And
Dilatancy For Anisotropic Cohesionless Soils, Proceedings, 18th International
Conference on Soil Mechanics & Geotechnical Engineering (2013), Paris.
[15] White, D. J., Take, W. A., Bolton, M. D. (2003), Soil Deformation Measurements Using
Particle Image Velocimetry PIV and Photogrammetry, Geotechnique 53, 619 631.
[16] Soltanbeigi, B., Gezgin, A. T., Altunbas, A. and Cinicioglu, O., Backfill Failure
Surfaces and Failure Displacements During Active Failure States, 11th International
Congress on Advances in Civil Engineering (ACE), 2014, Istanbul.
[17] Altunbas, A., Soltanbeigi, B., Gezgin, A.T., Cinicioglu, O., Shear Band Localization
Behind Retaining Walls, 23rd European Young Geot. Eng. Conf., 2014, Barcelona.