Mlijena lijezda

glandula lactifera (mama)

glandula lactifera

Mlijene lijezde su modificirane egzokrine kone lijezde

koje vode poreklo od ektoderma. Vime-mlijena lijezda smatra se polnom lijezdom, koja se kao i druge polne
lijezde i organi mijenja u anatomskom i fiziolokom
pogledu u toku rasta i razvoja organizma. U goveda se
nalazi u ingvinalnoj regiji i vrlo dobro je razvijena

glandula lactifera

Sekret ove lijezde-mlijeko slui kao hrana mladuncima

(teladima) u periodu sisanja.

Razvoj i funkcija mlijene lijezde zavisi od aktivnosti

neuroendokrinog sistema. Mlijena lijezda se ubrzano
razvija (raste) u toku prve bremenitosti i njena
funkcionalna aktivnost prvi put poinje sa poroajem, a
prestaje zavretkom sisanja, odnosno prestankom mue
krava, kada nastupa period visoke bremenitosti (posle 7
mjeseci). Ovaj zasueni period - prestanak luenja mlijeka
krave u prosjeku traje izmeu 50 i 60 dana.
FOR MORE INFO...

Ratko Lazarevi
Savremeno govedarstvo Beograd 2003

Mlijena lijezda krava, shematski I

prirodni Izgled

Mlijena lijezda je potpuno razvijena kod enki, dok je kod

mujaka rudimentirana i ne funkcionira. Ona se sastoji od
mamarnih kompleksa, iji je broj karakteristian za svaku vrstu
domaih ivotinja. Krava ima etiri dosta ujednaeno razvijena
mamarna kompleksa.

Svaki mamarni kompleks vimena krave sastoji se iz ljezdanog

tijela (tkiva) i sise. ljezdano tijelo sastoji se iz ljezdanog
parenhima i intersticijuma, a obloeno je fascijama i koom.
Osnova ovog tijela je vezana za trbuni zid i ventralno se suava u
vidu izboine na koju se nastavlja sisa.

Na presjeku mlijene lijezde-vimena, u makro-grai se uoavaju:

ljezdani parenhim - renjevi (lobuli), kanali (ductus lactiferi),
mlijena cisterna, sisni kanal (ductus papilaris) i potporno tkivo intersticium.
FOR MORE INFO...
Ratko Lazarevi
Savremeno govedarstvo Beograd 2003

glandula lactifera

ljezdano tkivo je isprepletano pregradama od vezivnog tkiva, koje

sainjavaju manje ili vee renjeve -lobule, ija je duina 0,5-5 mm i
razliitog su oblika (krukast, bubreast, srcast i sl).

Mlijeni kanali nisu iste duine i irine, ve se naizmjenino suavaju i

ire. Svaki reanj ima svoj odvodni kanali, koji se u pojedinim etvrtima
vimena ti1iva u 10-12 veih kanala, a ovi se ulijevaju u mlijenu cisternu.
Mlijena cisterna se dijeli na ljezdani (okrugao ili jajolik oblik) i sisni
dio (oblika gljive). ljezdani dio m1ene cisterne je elastian i ima
sposobnost da se prilikom sekrecije mlijeka rairi, u zavisnosti od koliine
mlijeka.
Sisni kanal (ductus papilaris) je dugaak izmeu 8 i 10 mm, a moe da
varira od 6-12 mm, dok je irok nekoliko milimetara. Takoer, i prenik
sisnog kanala varira plus-minus jedan milimetar, najvei je u gornjoj, a
najmanji u donjoj polovini. Sluzokoa ovog kanala obrazuje vei broj
nabora i ograniena je ploasto slojevitim epitelom.

glandula lactifera

Potporno tkivo - intersticijum - obavija mlijenu lijezdu i ini njenu

ovojnicu. Potporno tkivo mlijene lijezde se sastoji od vezivnih elija i
vlakana kolagene i elastine prirode. Taj mreasti splet je bogat krvnim
kapilarama. U toku razvia parenhima mlijene lijezde nastaje regresija
intersticijuma. Pred kraj bremenitosti krava, alveole se proiruju, jer se u
njima nagomilava znatna koliina laktoproteina uslijed aktivnosti
ljezdanih elija. Takoer, u lumenu alveola nalaze se leukociti i histociti.

Ovaj proizvod aktivnosti mlijene lijezde i spomenute elije zajedno

ine kolostrum. Kolostrum je veoma dobar laksativ i ima izvjesna
imunoloka djelovanja, pa je kao takav nezamjenljiva prva hrana u
ishrani teladi. U tim prvim danima po roenju teladi za ishranu se
iskljuivo preporuuje napajanje teladi kolostrumom i iskljuivo od svoje
majke.

glandula lactifera

Ako se graa vimena posmatra mikroskopom, razlikuju se:

primarni, sekundarni i tercijarni renjevi.
Primarni renjevi su duine 0,5-1,0 mm, dok su sekundarni
i tercijarni znatno dui i sa veim variranjem (1,0-5,0 mm).
Primarni renjevi su na opip fino zrnasti i vani su za
procjenu kvaliteta vimena. Ove renjeve sainjavaju
alveole iji prenik varira od 40 do 140 mikrona. U
renjevima se nalazi 10-120 alveola, a u svakoj alveoli 1550 epitelnih elija koje lue mlijeko.
FOR MORE INFO...

Kvaliteta vimena

Za proizvodnu sposobnost vimena znaajnu ulogu ima

struktura, odnosno udio pojedinih vrsta tkiva, od kojih
zavisi koliina proizvedenog mlijeka u toku dana i za
vrijeme trajanja laktacije.

FOR MORE INFO...

Tabela 1 Vrste tkiva vimena krava

ljezdani

Potporno

parenhim

tkivo

1. Grubo zrnasto, elastino, spuvasto vime, %

82,2

13,2

4,6

2. Grubo zrnasto, elastino, gumasto vime, %

74,2

19,1

6,7

3. Grubo zrnasto, elastino, meko vime, %

61,2

12,9

25,9

4. Fino zrnasto, elastino, spuvasto vime, %

79,4

13,7

6,9

5. Fino zrnasto, elastino, gumasto vime, %

79,4

13,7

6,9

6. Fino zrnasto, elastino, mehko vime, %

76,3

12,5

11,2

Osobine

Izvor: Literaturni podatci

Masno
tkivo

glandula lactifera

Pored vezivnog tkiva, u potporno tkivo spadaju nervi i

krvni sudovi. Njihov udio u prosjeku iznosi oko 10%, a
kree se u velikom intervalu od 2 do ak 50%. Takoer je
u praksi poznato da vime krave s veim udjelom potpornog
tkiva ima pozitivnu i srednje jaku korelaciju sa
interalveolarnim tkivom (r = +0,541) i ini takozvano
"mesnato vime" -nepoeljno vime, jer ono ima manju
sposobnost da stvara i lui mlijeko. Ono istovremeno
negativno utie na kapacitet alveolarne upljine (r = 0,785) i ukupni ljezdani parenhim (r = - 0,728). Ovo,
drugim rijeima znai da je sa porastom udjela potpornog
tkiva vimena, kvalitet vimena slabiji.

Masno tkivo zauzima znaajno mjesto u ukupnoj masi

vimena krave. U veini krava kree se u prosjeku oko 5%
od ukupnog tkiva u vimenu, a moe da dostigne i itavih
20%, a kod pojedinih krava ak i vie.

Ako je udio masnog tkiva vei od prosjeka, onda govorimo

o takozvanom "masnom vimenu", takoer nepoeljnom u
praksi. Masno tkivo je u slaboj i pozitivnoj korelaciji sa
potpornim tkivom (r = +0,198), u srednjoj i negativnoj
korelaciji s alveolarnom upljinom (r = - 0,357), u jakoj i
negativnoj korelaciji sa ljezdanim parenhimom (r = 0,671). Ovo znai da je kvalitet mlijene lijezde slabiji
ukoliko je udio masnog tkiva u vimenu vei, a samim tim
je i proizvodnja mlijeka laktaciji manja.

glandula lactifera

Alveolarnu upljinu, pored alveola, sainjavaju intralobularne

sabirne upljine i manji broj mlijenih kanala. Alveolarna
upljina obuhvata 60% volumena i ona je u negativnoj i visokoj
korelaciji s potpornim i masnim tkivom (r = - 0,898), to ukazuje
na bolji kvalitet vimena, odnosno na mogunost stvaranja vee
koliine mlijeka toku dana i za vrijeme cjele laktacije.
Epitelno tkivo obuhvata oko 9% vimena, sa variranjima od 7-11
%, a sastoji se iz alveola, tkiva sabirnog prostora i manjih
mlijenih kanala. Epitelno tkivo je u pozitivnoj srednjoj
korelaciji s epitelnom upljinom (r = +0,498), a u slaboj i
negativnoj korelaciji s potpornim i masnim tkivom (r = - 0,135 i
r = - 0,216).

glandula lactifera

Ako se posmatra struktura tkiva

izmeu prednjih i zadnjih etvrti
na vimena, u veini krava nema
bitnih razlika, iako se one mogu
povremeno javiti. Ako se pak
posmatra lijeva i desna polovina
vimena, onda se moe uoiti da
je sadraj ljezdanog tkiva neto
vei u 1evoj, nego u desnoj
polovini
vimena.
Takoer,
ljezdano tkivo je gue u
zadnjim, a manje zgusnuto u
prednjim etvrtinama vimena.

U odgajanju goveda, posebno

onih za proizvodnju mlijeka, treba
znati da veliina vimena krava ne
utie na strukturu tkiva, posebno
ne na ljezdani parenhim. Pored
navedenih injenica, treba istai i
to, da se moe pojaviti ili da
postoji razlika u etvrtinama
vimena u pogledu kvaliteta
parenhima kod iste krave, kao i da
se na kraju laktacije, kada je
proizvodnja mlijeka smanjena,
poveava udio vezivnog i masnog
tkiva na raun alveolarnog
prostora (upljine).

Pravilna graa i izgled vimena krava

glandula lactifera

Kvalitet vimena se ne procjenjuje nikada prije mue,

odnosno izmuzivanje mlijeka, ve iskljuivo posle
mue krave.
Na bazi prikazanih vrsta tkiva vimena (tabela 1.) posle
mue, za praksu, to jest koliinu mlijeka u laktaciji,
najbolje su one krave koje posjeduju fino ili grubo
zrnasto elastino vime, pri emu je ono pri prestanku
laktacije (krave u zasuenju) spuvasto, dok je zrnasto
i meko vime sa veim sadrajem masnog, a manje
ljezdanog tkiva, kako za selekciju tako i za praksu
nepoeljno vime za visoku proizvodnju mlijeka krava.

Kapacitet Vimena

Pri ocjenjivanju mlijenosti krava u selekciji se posebno obraa panja

na veliinu, dubinu, irinu i na jasno izraene krvne sudove (vene)
koje prekrivaju povrinu vimena. Jednom rijeju, vodi se rauna o
kapacitetu vimena, to jest o mogunosti da primi to veu koliinu
mlijeka u jednoj mui. U praksi, pa i u selekciji, smatra se da je veliko
i pravilno postavljeno vime znak visoke proizvodnje mlijeka, odnosno
tada se govori o visokoj mlijenosti krave u laktaciji. Meutim, i vime
srednje veliine moe biti znaajno u selekcijskom i odgajivakom
radu, a posebno ako je bogato ljezdanim tkivom. Malo vime nema
veeg znaaja za selekciju i odgoj krava, jer je poznato u praksi da
malo vime daje i malu proizvodnju mlijeka u toku dana i laktacije.

glandula lactifera

Kapacitet vimena krave je osnovna pretpostavka da se

moe govoriti da u optimalnim uslovima ishrane, njege i
dranja, krava moe u toku dana da proizvede 30-40 i 50
kg mlijeka, a u laktaciji od 305 dana, 6.000 kg, 8.000 kg i
10.000 kg mlijeka i vie. Drugim rijeima, takvo vime
treba da bude sposobno da prihvati koliinu mlijeka u
jednoj mui u danu i do 20-25 kg, odnosno, ako se krava
muze dva puta u toku dana (to je veinom sluaj), vime
omoguava proizvodnju 40-50 kg mlijeka u dvije mue.

Iz prikazane tabele 2 jasno se vidi da veliina - kapacitet vimena - nije

uvijek konstantna i zavisi od perioda laktacije i od toga koja je laktacija
po redu.

Vime je najvee na poetku laktacije, i to posebno u prvih 100 dana, zatim

se blago smanjuje u drugih 100 dana, dok se pri kraju laktacije 250-305320 dana vime osjetno smanjuje, a to znai da se funkcija stvaranja i
luenja mlijeka svodi na najmanju koliinu. Ovo je sasvim normalna
pojava, jer je u treem periodu trajanja laktacije (250-320 dana) krava
visoko gravidna, te se osnovne funkcije organizma prilagoava razvoju i
porastu embriona-teleta, na raun funkcije stvaranja i luenja mlijeka.
Broj laktacija, odnosno laktacija po redu, znatno utie na poveanje
kapaciteta vimena. U selekciji se zna, a praksa je potvrdila da se sa brojem
laktacija, poveava koliina mlijeka, odnosno kapacitet vimena. Dobro je
poznato da krava najveu koliinu mlijeka ostvaruje u III i IV laktaciji,
tako da je cilj svakog odgajivaa - farmera da ostvari u svom stadu
najmanje etiri teljenja po kravi, odnosno etiri i vie laktacija.

Tabela 2. Prosjene Dimenzije Vimena, U Cm (Witt I Sar., 1974.)

I laktacija (n=539)
Osobine

III laktacija (n=260)

6. sedmica

38. sedmica

6. sedmica

38. Sedmica

Duina vimena

36,5

30,0

42,1

33,1

irina vimena naprijed

31,9

36,4

26,9

irina vimena u sredinu

27,0

22,0

13,1

22,9

22,6

18,3

26,1

19,2

21,8

22,4

30,0

28,7

Dubina vimena naprijed

22,3

22,0

29,8

27,1

Udaljenost vimena od zemlje

55,9

56,6

48,1

50,3

Obim vimena

22,1

15,0

39,8

21,4

Razmak prednjih sisa

Razmak zadnjih sisa

19,8

16,5

23,2

16,9

10,9

8,5

13,3

9,5

9,6

8,1

12,1

9,4

irina vimena pozadi

Dubina vimena pozadi

Razmak izmeu prednjih I zadnjih sisa

26,1

Veliina i oblik sisa krava imaju znaajnu ulogu u selekcijskom i

odgojnom radu. Ovo zato to sva koliina mlijeka treba da pree kroz
sisni kanal i preko otvora u kantu, odnosno sistem za muu i
prihvaanje mlijeka.

O prednjim sisama se govori da su pravilno razvijene ako im je duina

u prosjeku 7 cm, s varijacijama od 5,5-11 cm. Zadnje sise su neto
krae, u prosjeku 6-6,5 cm, s varijacijama od 4,5-10 cm. Obim sisa
(prednje i zadnje) treba da iznosi izmeu 10-12 cm.
U praksi mue krava, bilo da je to runa, a posebno mainska mua,
nisu poeljne tanke i debele, kao ni duge i kratke sise. Tanke i duge
sise aparat za muu gnjei, te se javljaju ea oteenja, koja
nepovoljno utiu na zdravstveno stanje krava i tok laktacije. Do sada
se u praksi odgajanja krava pokazalo da je za mainsku muu krava
najbolja duina sisa izmeu 6 i 7 cm sa obimom od 9-10 cm, jer dobro
prilijeu u sisne ae, pa je tok mue normalan.

glandula lactifera

glandula lactifera

Za mainsku muu krava bitan je i razmak izmeu prednjih i zadnjih

sisa (rako, 1974; Gotschalk, 1983, R. Lazarevi, 1990). Taj razmak u
prvoj laktaciji treba da iznosi 8-9 cm, a u treoj laktaciji 11-12 cm.
Razmak izmeu prednjih i zadnjih sisa u periodu izmeu prve i tree
laktacije treba da iznosi 19-22 cm, a izmeu zadnjih sisa 10-14 cm.

Takoer, za odgojno-selekcijski rad i praksu veoma je bitno istai da

postoji visoka vrijednost heritabiliteta za vei broj osobina vimena
(tabela 3.)

Tabela 3. Koeficijenti heritabiliteta za osobine vimena (Witt i sar., 1974.)

I laktacija (n=539)
6. sedmica,
h2

III laktacija(n=260)
6. sedmica, h2

Duina vimena

0,51

0,59

irina vimena sprijeda

0,36

0,25

irina vimena pozadi

0,58

0,09

Dubina vimena sprijeda

0,15

0,49

Dubina vimena pozadi

0,40

0,65

Udaljenost vimena od zemlja

0,52

0,32

Volumen vimena
Udaljenost sisa naprijed

0,76

0,60

0,24

0,08

0,38

0,88

0,74

0,58

0,50

0,87

0,69

0,13

Osobine

Udaljenost sisa pozadi

Udaljenost izmeu prednjih i zadnjih
sisa
Duina prednjih sisa
Duina zadnjih sisa

glandula lactifera

Navedene veliine heritabiliteta za vei broj osobina vimena ukazuju

da se u odgajivako-selekcijskom radu vanije osobine vimena i sisa
mogu uspjeno popravljati. Ovo se naroito odnosi na duinu, irinu,
dubinu i volumen vimena, kao i na neke osobine sisa. Ali zato
odgajiva-farmer mora da zna da ovaj selekcijski rad nije jednostavan,
da ne traje kratko i da trai tano i precizno napravljen plan rada u
ovom pravcu. Ovaj struan i odgovoran posao za nauku, a posebno za
praksu, rade timovi u institutima, selekcijskim centrima i stoarskoveterinarskim stanicama. Iz tabele 3 moe se dalje zakljuiti da to je
vime pravilnijeg oblika sve je ujednaenije uee ljezdanog
parenhima u njemu. Takvo vime se smatra poeljnim za odgajivanje i
selekciju, kao i za pravilnu primjenu i koritenje mainske mue krava.

Oblici vimena

Ova osobina vimena ima znaajnu ulogu u proizvodnji

mlijeka i iskoritavanju krava u laktaciji. Oblici vimena
krava mogu biti razliiti, odnosno dosta neujednaeni i
nepravilnog - nepoeljnog oblika.

U glavnom se razlikuju:
Pravilno,
Visee, kozje,
Etano i
Okruglo vime.

glandula lactifera

Za praksu su najbolje krave koje imaju visoku proizvodnju mlijeka i

posjeduju pravilan oblik vimena. Pravilno postavljeno vime, ili vime
pravilnog oblika, odlikuje se izrazitom duinom, protee se daleko
naprijed prema trbuhu i pozadi do pod samu vulvu, poluokruglog je
oblika, a moe biti i ravno. Pravilno-poeljno vime ne mora uvijek biti
i veliko vime. Ono moe biti i srednje veliine ali da sadri veliki udio
parenhima i da je bogato krvnim sudovima, to jest da posjeduje
izraene krvne vene.
Duina sisa treba da je izmeu 6 i 7 cm, a obim oko 9 i 10 cm. Vime sa
ovakvim osobinama nazivamo "vime za mainsku muu" ili "vime
dobiveno pravilnim radom preko koritenja genetike i selekcije"

Ostali oblici vimena, kao to su: visee, kozje, etano i okruglasto

vime, po pravilu su nepoeljni iz vie razloga. Iako su u praksi
zastupljena na u znaajnom broju, ne omoguavaju ravnomjerno
mainsko izmuzivanje svih etvrtina vimena, kapacitet je po pravilu
manji (razliite dubine i irine vimena; nepravilan raspored i razliite
veliine sisa), podlona su raznim infekcijama i oboljenjima i, to je
najvanije, zbog razliitog udjela pojedinih tkiva, kapacitet im je
manji, a samim tim manja je i ukupna proizvodnja m1eka u laktaciji
(tabela 4).

Vime za "mainsku muu"

Tabela 24. Zastupljenost pojedinih tkiva u vimenu krava razliitog oblika, u %

Vime
Loptasto
Tkivo, %

pravilno

etano

kozje

visee
okruglasto

11,8

14,4

14,2

18,7

12,3

8,5

7,9

6,5

7,5

6,7

79,7

77,7

79,3

73,9

81,0

61,5

59,5

62,2

54,3

61,7

Potporno
Masno
ljezdani parenhim
Alveolarna upljina