Vergelijkende neuroanatomie

Faculteit Geneeskunde en Levenswetenschappen

Zenuwen en Zintuigen
2de bachelor BMW
dr. Nathalie Geurts (nathalie.geurts@uhasselt.be)

Doelstellingen
Je hebt inzicht in de algemene organisatie en in het belang van het
ontstaan van een zenuwstelsel in evolutie, vooral in vertebraten
Je kent de voornaamste delen van het centrale zenuwstelsel van
gewervelde dieren en hoe ze bij zoogdieren zijn gevolueerd
Je kan de verschillen en de gelijkenissen tussen de rattenhersenen en die
van de mens uitleggen (practicum)
Je hebt inzicht in de evolutie van de cortex bij vertebraten en in de bouw
van functionele cortexgebieden van zoogdieren (ZSO)

Overzicht
Inleiding
Ontstaan centraal zenuwstelsel (CZS)

Het CZS: een kaleidoscopisch beeld

Ruggenmerg
Rhombencephalon
Mesencephalon
Prosencephalon

Overzicht
Inleiding
Ontstaan centraal zenuwstelsel (CZS)

Het CZS: een kaleidoscopisch beeld

Ruggenmerg
Rhombencephalon
Mesencephalon
Prosencephalon

Van
simpele
zenuwnetten

tot
zeer
complexe
systemen

Ontstaansgeschiedenis CZS

Ontstaansgeschiedenis CZS

Archasche onderdelen CZS

Ruggenmerg
Rhombencephalon
Myelencephalon
Metencephalon
- Cerebellum
- Pons

Mesencephalon
Prosencephalon
Diencephalon
Telencephalon
Bulbus olfactorius

Overzicht
Inleiding
Ontstaan centraal zenuwstelsel (CZS)

Het CZS: een kaleidoscopisch beeld

Ruggenmerg
Rhombencephalon
Mesencephalon
Prosencephalon

Ruggenmerg
Regelt primitieve lichaamsbewegingen
Lagere vertebraten: groot reflexorgaan met grote

zelfstandigheid (vb. vissen)

Hogere vertebraten: geleidingsorgaan met verloren
zelfstandigheid, signaalverwerking tussen hersenen en
lichaam (vb. mens)
dorsaal: voornamelijk sensorische functies
ventraal: voornamelijk motorische functies

RM van enkele vertebraten

Ruggenmerg
Aantal segmenten zeer variabel:
10 paar (amfibie) tot > 400 paar (slangen)

Over ganse lengte wervelkolom (vb. vissen) of over deel

wervelkanaal (vb. mammalia)
Morfologie sterk bepaald door manier van bewegen:
intumescentia gekoppeld aan aanwezigheid en omvang te

innerveren lidmaat

CZS Brontosaurus

Opstijgende en afdalende banen

Lage vertebraten: heel zwak tot matig ontwikkeld
Lichaamsbewegingen in zeer geringe mate aangestuurd vanuit
hogere hersencentra: romp en staart functioneren halfautonoom
Meeste bewegingen reflectorisch
Vissen: enkele sensibele banen tot in HS en cerebellum

Reptielen: enkele sensibele banen tot in prosencephalon

Hogere vertebraten: steeds beter ontwikkeld
semi-autonomie lichaam tegenover hersenen gaat verloren

Overzicht
Inleiding
Ontstaan centraal zenuwstelsel (CZS)

Het CZS: een kaleidoscopisch beeld

Ruggenmerg
Rhombencephalon
Hersenen
Mesencephalon
Prosencephalon

Controle hogere functies,

(plannen, zien , horen, etc.)

Hersenen van de vertebraten

Human

Cat

Dolphin
Mouse

Elephant

Hersenen
Gorilla

Macaque

Dog

Wat denken jullie?

Grotere longen meer zuurstof
Grotere magen meer voedselvertering

Grotere hersenen meer intelligentie???

Wat denken jullie?

Grotere longen meer zuurstof
Grotere magen meer voedselvertering

Grotere hersenen meer intelligentie???

Er wordt aangenomen dat dieren met
grotere hersenen intelligenter zijn

Wat denken jullie?

Grotere longen meer zuurstof
Grotere magen meer voedselvertering

Grotere hersenen meer intelligentie???

Er wordt aangenomen dat dieren met
grotere hersenen intelligenter zijn
HG mens: 1,35 kg
HG walvis: 2,6-9 kg
HG olifant: 4,2 kg
Dus grotere hersenen as such betekent
niet noodzakelijk meer intelligentie!

Relatie hersengewicht/lichaamsgewicht

Zwarte lijn: stijging HG loopt achter op de stijging in lichaamsgewicht

( lichaamsgewicht hersenen absoluut groter, maar relatief kleiner)
Groene lijn: hoe ver HG afwijkt van gemiddelde waarde

E:S ratio Encephalisatiequotint

Species

Simple brain-to
body ratio (E:S)

small ants

1:7

horse

1:600

elephant

1:560

lion

1:550

human

1:40

mouse

1:40

hippopotamus 1:2789
shark

1:2496

frog

1:172

squirrel

1:150

small birds

1:14

dog

1:125

cat

1:110

tree shrew

1:10

E:S ratio Encephalisatiequotint

Species

Simple brain-to
body ratio (E:S)

small ants

1:7

horse

1:600

elephant

Species

Human

EQ

7.44

Species

EQ

Cat

1.00

Dolphin

5.31

Horse

0.86

1:560

Chimpanzee

2.49

Sheep

0.81

lion

1:550

2.09

Mouse

human

1:40

Rhesus
Monkey

mouse

1:40

Elephant

1.87

Rat

0.40

hippopotamus 1:2789

Whale

1.76

Rabbit

0.40

shark

1:2496

Dog

1.17

frog

1:172

squirrel

1:150

small birds

1:14

dog

1:125

cat

1:110

tree shrew

1:10

0.50

EQ getal dat aangeeft in hoeverre

het hersenvolume afwijkt van de op
grond van een regressielijn voorspelde
waarde
EQ maat voor de afstand
boven of beneden de
regressielijn

Hoe dan intelligentie voorspellen?

cognitief vermogen

Mens:
grootste aantal corticale neuronen
hoge transmissiesnelheid
kleine afstand tussen neuronen
grootste informatie-processing capaciteit

Einstein brain
Einsteins Brain: New Insights into the Roots of Genius
By Gary Stix | November 16, 2012 | 23

De grootte en het gewicht van Einsteins hersenen waren

niet anders dan gemiddeld.

De prefrontale cortex (verantwoordelijk voor onder

andere het doorzettingsvermogen en de concentratie) was
wel groter dan gemiddeld.
Ook specifieke hersengebieden die instaan voor
zintuiglijke waarneming en gezichtsuitdrukkingen waren
groter dan gemiddeld.

Hersengewicht

Lichaams-/hersengewicht (HG): + gecorreleerd, niet lineair

Relatie met andere variabelen?
o Omgeving en levenswijze
o Dieet
o Locomotorische complexiteit
o Selectiedruk

Hersengewicht

Lichaams-/hersengewicht (HG): + gecorreleerd, niet lineair

Relatie met andere variabelen?
o
o
o
o

Omgeving/levenswijze
Opossum (buideldier)

Nachtdier
Omnivoor
Sterk ontwikkelde reuk
Zwak ontwikkeld visueel en auditief systeem

Omgeving/levenswijze
Rhesus aap

Dagdier
Omnivoor
Sterk ontwikkeld visueel en auditief systeem
Meer sociale intelligentie en patroonherkenning
Zeer hand vaardig

Sterk
ontwikkelde
neocortex

Dieet
Herbivoren < vrucht-, insect- en vleesetende dieren
(maw roofdieren grotere hersenen dan prooidieren)

Carnivore dinos groter HG dan herbivore dinos

Tyrannosaurus (vleeseter): 8 ton, hersenvolume 400 cm3
Brachiosaurus (planteneter): 90 ton, hersenvolume 300 cm3

Omnivoor < carnivoor

Insectenetende carnivoor kleinere
hersenen insecten vangen
gemakkelijker dan mammalia vangen

Locomotorische complexiteit
Reptielen
Schildpadden: simpele bewegingen, zeer laag HG
Hagedissen: complexere bewegingen, relatief veel hoger HG

Vogels
grotere hersenen gecordineerde acties bij vliegen
Kolibri: LG 2g, HG 0,17 g
Struisvogel: LG 100 kg, HG 42 g
(zeer laag HG, vliegt niet meer)

Reproductiegedrag
Polygamen (vroegrijp) < Monogamen (laatrijp)

Ouderzorg
Wolf: hele gemeenschap zorg voor jongen
Vos: beide ouders zorgen voor jongen
Kat: alleen wijfje zorgt voor jongen
heeft grotere hersenen dan vorige types
dit geldt niet voor mannetjes ;-)

Selectiedruk
Biologisch: behoud soort
Optie A (mens en vele zoogdieren)
Trage ontwikkeling, laatrijp, weinig nakomelingen
Vroegrijpe < laatrijpe species (grotere hersenen)
Grotere dieren met langere levensduur
Langdurige ouder/kind relatie lange leerperiode
ingewikkelde sociale patronen grotere hersenmassa

Optie B: tegengestelde

Selectiedruk
Fysisch: behoud energie
Groot dier
Beter volume/oppervlak minder energieverlies
Hersenen = grote energieverbruiker! Meer neuronen meer
capaciteit infoverwerking hoger energieverbruik gecompenseerd
door toename lichaamsgrootte
In water warmteverlies hoger gecompenseerd door toename
lichaamsgrootte

Klein dier
Weinig mogelijkheid opstapelen energie
Voortdurend bezig met zoeken naar voedsel hoger energieverlies
Sterke selectiedruk naar kleine hersenen
Meer maar kleinere neuronen
Dicht opeengepakte neuronen

Oppervlakte - Warmteverlies

De hersenen

Rhombencephalon
Myelencephalon
Groot schakelstation tussen hersenen en
rest van lichaam Formatio reticularis

Medulla oblongata: kruising zenuwbanen

(tast en motoriek)
Speciale structuren in functie van gedrag en
levensstijl
Elektrisch orgaan bij sommige vissen
Infrarood receptoren voor warmtedetectie
bij sommige slangen

Vissen - Zeeprik

Rhombencephalon
Metencephalon
Ventraal = pons
= verbinding cortex-cerebellum
Klein bij lagere species: buideldieren, Insectivora
Goed ontwikkeld bij Rodentia, Carnivora
Zeer goed ontwikkeld: zeezoogdieren, primaten

Dorsaal = cerebellum

Meest variabel deel CZS

Cordinatie + controle motoriek
Goed ontwikkeld bij vogels
Grootte niet direct gerelateerd aan
locomotorische mogelijkheden individu
o Niet/zwak ontwikkeld bij voorouders
vertebraten
o Enorm ontwikkeld bij bepaalde
elektrische vissen (olifantsvis)

Vissen Olifantsvis

Mesencephalon
Dorsaal deel = tectum
(vierheuvelenplaat)
Controle orintatie beweging = vlugge
combinatie en timing van oogbewegingen
met deze van hoofd en hals en, via tonische
nekreflexen, rest van lichaam
Input verschillende sensorische modaliteiten:
auditief, somatosensibel, electrosensorisch,
visueel
Sterk uitgebouwd bij niet-zoogdieren

Vogels - Duif

Mesencephalon
Ventraal deel = tegmentum
Cordinatie motoriek
o
o

TEGMENTUM

Zeer sterke toename bij toename corticofugale vezels

vb. opossum < Primaten

TECTUM

Prosencephalon - Diencephalon
1. Epithalamus (met epifyse)
2. Thalamus
Verbindingsstation in hersenen

3. Hypothalamus (met hypofyse)

Sleutelrol in homeostase, emoties,
hormoonhuishouding, fight-or flight,
voortplantingsgedrag

4. Pineale complex

Bij sommige soorten (prik) 2

onderdelen: paraphyse en epiphyse
Fotoreceptief complex bij reptielen
(parietaal oog + epiphyse)

Prosencephalon - Telencephalon
Origineel = een reukkwab
Tijdens evolutie: meer en meer
toevoegen reukloze deel hersenen
hersenschors of cortex
Meest variabel onderdeel hersenen
(samen met cerebellum)

Minuscuul bij vissen

Duidelijk bij reptielen
Groot bij vogels & zoogdieren
Enorm groot bij primaten & walvissen

Reptielen - Hagedis

Vogels - Duif

Mammalia - Kat

Mammalia - Dolfijn

Mammalia - Mens

Prosencephalon - Telencephalon
Oppervlakte
Glad (= lissencephaal) bij vissen, reptielen,
vogels, insectivoren, kleine primaten
Geplooid (= gyrencephaal) bij carnivoren,
primaten,

Bij vogels duidelijk verschillend

Rudimentaire neocortex
Hypertrofisch corpus striatum met
neo-, hyper- en archistriatum

Verder: Evolutie van de corticale lagen

(zie COO)

Glad versus geplooid

Bulbus olfactorius
Uitwendig zichtbaar als aparte structuur

Ontwikkeling = facultatief
(accuraatheid en belang van reuk in gedrag en
leven van dier)
Zeer groot bij prik, hagedis, Insectivora
Heel zwak bij meeste vogels en primaten
Afwezig bij bepaalde walvissen (Cetaceae)

Futurisme Evolutie
Homo sapiens

Homo cyberneticus

Homo machinus ???

Evolueert menselijk brein nog steeds?

Hersenen functioneren reeds op maximum capaciteit (?)
Microcephalin and abnormal spindle-like microcephaly
associated ( ASPM )
Mutaties in deze genen invloed op hersengrootte
Nog veel onderzoek vereist naar andere genen
natural selection

Grotere hersenen vele nadelen

Intelligentie verbeteren?
Genetic engineering computer interface?

http://science.howstuffworks.com/life/inside-the-mind/human-brain/brain-evolution.htm
http://www.hhmi.org/news/human-brain-still-evolving
http://happinessbeyondthought.blogspot.be/2012/03/were-as-smart-as-were-going-to-get.html

Einde