Robert J Donia - Sarajevo Historija Grada

Robert J.
Donia
Sarajevo: biografija grada
HISTORIJSKE MONOGRAFIJE
Knjiga 3
Izdava:
Institut za istoriju, Sarajevo
Za izdavaa:
Dr. Husnija Kamberovi
Glavni i odgovorni urednik:
Prijevod s engleskog:
Mr. Daniela Valenta
Lektor i korektor:
Mr. Halima Sofradija
Recenzenti:
Akademik Devad Juzbai
Prof. dr. Mustafa Imamovi
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
908(497.6 Sarajevo)
DONIA, Robert J.
Sarajevo: biografija grada / Robert J. Donia;
[prijevod s engleskog Daniela Valenta]. Sarajevo
: Institut za istoriju, 2006. 462 str. : ilustr.
; 24 cm. (Historijske monografije / Institut za
istoriju ; knj. 3)
Prijevod djela: Sarajevo. Bibliografija: str.
438-450 i uz tekst
ISBN 9958-9642-8-7
COBISS.BH-ID 15374854
Robert J. Donia
Sarajevo:
biografija grada
INSTITUT ZA ISTORIJU
Sarajevo, 2006.
First published in the United Kingdom by C. Hurst & Co (Publishers) Ltd, 41 Great Russell
Street, London WC1B 3PL. All rights reserved.
Prvo izdanje ove knjige pod nazivom Sarajevo: A Biography objavljeno je 2006. u Londonu
u izdanju C. Hurst & Co (Publishers) Ltd. Pravo prijevoda na bosanski jezik posjeduje
Institut za istoriju u Sarajevu.
Prevoenje i tampanje prijevoda na bosanski jezik pomogao je Grad Sarajevo.
Mom ocu Robertu A. Doniji

i ljudima Sarajeva
SADRAJ
Predgovor i izrazi zahvalnosti

Uvod
11
23
1. Osnivai Sarajeva
30
2. Sarajevski ustanak i dolazak habsburke vlasti
60
3. Sarajevo, Fin de Sicle
83
83
85
86
88
91
96
Poloaj i prilike
Sarajevo i osmanski ideal urbanizacije
Osnivai
Osnivake institucije
Preokret u osmanskim osvajanjima i spaljivanje Sarajeva
Pokret za bosansku autonomiju
Represija i transformacija sarajevske muslimanske elite
Novi poduzetnici
Ekonomski razvoj i upravne reforme
Novi izvori nemira
Istona kriza
Nezadovoljstvo i intrige u predveerje okupacije
Narodni odbor
Ustanak
Revolucija
Otpor
Bitka za Sarajevo
Uloga Saliha Vilajetovia
Austrougarska odmazda
Novo razmatranje pokreta iz 1878.
Austrougarski pristup Sarajevu

Carska vizija
Izvori demografskog rasta
Industrijalizacija i infrastruktura
Novo lice
Primat glavnog grada

30
33
39
43
45
50
54
55
57
58
60
62
64
67
70
72
76
77
79
80
SADRAJ
Gradska vlada
Vjerske zajednice
Privatne zabave i javne priredbe
Sredstva politike kontrole
Oblikovanje nove inteligencije: sarajevske kole
Stvaranje historije: Zemaljski muzej
Habsburko nasljee Sarajeva
97
100
103
106
108
112
116
4. Novi nacionalizam, atentat i rat
117
117
119
125
130
133
136
138
142
144
148
151
5. Zaboravljeni grad Kraljevine Jugoslavije
155
155
158
162
167
173
175
177
180
184
191
Novi nacionalizam u junoslavenskim zemljama

Srpski i muslimanski pokreti za autonomiju
Liberalizacija i organizacije od zemaljskog znaaja
Sarajevo i aneksija Bosne i Hercegovine
Ustavnost i novi nacionalizam u Sarajevu
Mlada Bosna i atentat u junu 1914. godine
Protesti hrvatskih uenika
Tajne srpske omladinske organizacije
Atentat
Posljedice atentata
Sarajevo u ratu
Sarajevo u okviru Kraljevine Jugoslavije
Nove stranke i neuspjeh politikog jugoslavenstva u Sarajevu
Socijaldemokrati i komunistike alternative
Prelazno vijee grada Sarajeva, 19191920
Represija i konsolidacija autokratije
Autokratija i demokratija u Gradskom vijeu 19201929.
Autokratski centralizam, 19291939.
Memorijalna kultura
Drutvena evolucija i ekonomska stagnacija
Sarajevo i sporazum Cvetkovi-Maek (19391941)

6. Okupacija i urbani otpor u Drugom svjetskom ratu
Njemako osvajanje i okupacija
Ideologija i politika ustakog reima
Holokaust
Porijeklo etnikog i partizanskog pokreta
Neuspjeh etnika u Sarajevu
194
194
197
202
206
210
SADRAJ
Razliite uloge sarajevskih muslimana

Sarajevski komunisti i partizanska urbano-ruralna ila kucavica
Tok partizanskog i partijskog otpora
Okupacija i teror
Oslobaanje Sarajeva
Ratni gubici
211
215
218
223
224
227
7. Sarajevo u socijalizmu
230
8. Propast socijalizma i nacionalna podjela Sarajeva
276
9. Smrt i ivot u opkoljenom Sarajevu
315
Temelji novog poretka

Pragmatino rjeavanje problema u Gradskom vijeu
Drutvena transformacija
Put ka socijalistikoj ekonomiji
Razlaz Tita i Staljina i socijalizam u Sarajevu
Fizika transformacija gradskog pejzaa
Decentralizacija i lokalna uprava
Poslijeratna partizanska memorijalna kultura
Poetak nazadovanja
Olimpijski kreendo
Slabljenje organa vlasti i gubitak autoriteta

Poeci politikog pluralizma
Pobjeda nacionalista
SDS-ov politiki obru oko Sarajeva
Vojne pripreme
Referendum za nezavisnost i postavljanje barikada
Mjesec Valtera
Meunarodno priznanje i druga smrt Valtera
Planiranje davljenja
Put ka ratovanju pod opsadom, apriljuni 1992.
Meunarodni predstavnici: Politika UN-a prema Sarajevu
Stezanje obrua
Napredovanje Armije Republike BiH u zapadnom dijelu Sarajeva
Pokuaj unitavanja suivota u Sarajevu
Svakodnevni ivot u opkoljenom Sarajevu
230
236
241
250
252
256
261
265
268
273
276
281
289
292
301
305
307
310
316
320
328
337
341
343
347
10
SADRAJ
Nacionalni faktor
Srpsko Sarajevo
Pokuaji ublaavanja opsade
Kraj opsade
351
353
356
360
10. Sarajevo u mranoj sjenci rata
366
Zakljuak
384
Biljeke
389
Bibliografija
438
Indeks geografskih pojmova
451
Indeks linih imena
456
Daytonski okvir
Predaja teritorije Federaciji
Nastavak ljudskih gubitaka
Politika obnova grada Sarajeva
Obnova i problem ekonomske stagnacije
Povratak izbjeglica i raseljenih osoba
Institucije i udruenja: Koliko je ivot zaista zajedniki?
367
368
371
372
374
377
380
Predgovor i izrazi zahvalnosti
n to slijedi je po mnogo emu intimna historija. Takav pristup

prilii gradu koji je kompaktno, prepuno i intimno mjesto. Na
spektru izmeu iskustva i mate koji je razradio Benedict And1
derson , Sarajevo je vie iskustvena nego zamiljena zajednica. Stijenjen
izmeu brda sa sjevera i juga u uzanu dolinu koja se prua od istoka ka
zapadu, grad se moe pohvaliti javnim ivotom koji se uglavnom odvija na
samo kilometar dugom potezu s obje strane rijeke Miljacke. Ljudi se pozznaju, pozdravljaju na ulici i zajedno izlaze na korzo u srcu starog grada.
Ova historija Sarajeva je intimna i zbog mog oslanjanja na lina iskusstva i komunikaciju, kao i akademsko istraivanje u pripremi knjige. Tokkom prethodne tri decenije radio sam istraivanja u arhivima i bibliotekamma u gradu i tu proveo, sve skupa, neke tri godine. Prvi put sam Sarajevo
kratko posjetio kao student postdiplomskog studija 1965. godine, a tokom
1974-1975. sam ivio u gradu dok sam u gradskim arhivima i bibliotekama
provodio istraivanje za doktorsku disertaciju o bosanskoj historiji. Nakon
odsustvovanja od skoro jedne decenije, od 1994. sam dolazio svake godine
vie puta radi istraivanja, etnje ulicama grada, posjete starim prijateljima
i zbog sklapanja novih poznanstava. Uivao sam u gostoprimstvu graana
Sarajeva i vie se ne osjeam kao stranac. U tom smislu sam se oslanjao
na svoja iskustva i opservacije tokom brojnih posjeta i na informacije i
objanjenja koja sam dobio od prijatelja, poznanika i kolega tokom svog
boravka u gradu.
Moja iskustva vezana za svjedoenje u svojstvu vjetaka pred Hakim
tribunalom su takoe uticala na dijelove knjige. Poglavlja VIII i IX mnogo
duguju mojim istraivanjima kompleksnih dogaaja pred poetak opsade
1992-1995. u pripremi za svjedoenje i sastavljanje pismenih podnesaka
sudu. U knjizi se citiraju brojni dokumenti koji su prihvaeni kao dokaz
tokom mog svjedoenja 2002. godine.
11
12
PREDGOVOR I IZRAZI ZAHVALNOSTI
Ova knjiga predstavlja politiku historiju koju nazivam biografijom.

Ona predstavlja kumulativnu biografiju onih koji su izvrili najvei uticaj
na Sarajevo. U bilo kojem trenutku, grad je skup pojedinaca koji u njemu
ive, utiu na njegov razvoj i za sobom ostavljaju svoja dostignua, kako
materijalna tako i ona neopipljiva. Na narednim stranicama identificiram
glavne aktere koji su utjecali na Sarajevo i opisujem njihova dostignua i
zavjetanje. Moj odabir vodeih ljudi u gradu ne ukljuuje mnoge koji zassluuju da budu pomenuti. No, obim knjige i konzistentnost su me natjerali
na ovu teku selekciju.
Historija grada je u knjizi prikazana hronoloki, kao i u pojedinanim
poglavljima. Vei dio knjige je posveen kraju devetnaestog i dvadesetom
stoljeu, kada dinamika promjena ubrzava a dvostruka tragedija faistike
okupacije 1940-tih i opsade 1990-tih gradu nanosi najveu tetu. Ja sam
se fokusirao na periode tranzicije kada su otre ivice historijskih promjena
esto dozvoljavale lokalnim liderima da vre znaajnu kontrolu nad sudbinnom grada prije nego to bi ih monije sile prisilile na priklanjanje irim
trendovima.
Usprkos svom ograniavanju na grad Sarajevo, ova knjiga je zamiljena
kao doprinos historiji Bosne i Hercegovine. Zakljuio sam da nije praktino niti mudro iskustva Sarajlija potpuno razdvajati od historije zemlje.
Ekstrakcija nacionalnog urbanog ivota bi znaila zanemarivanje vodee
uloge koju su Sarajlije imale u uobliavanju karaktera Bosne i Hercegovine
i riskiranje predstavljanja historije grada kao skupine dogaaja koji odraavvaju lokalni patriotizam. Sarajlije su najee bile na elu pokreta i trendova
u svojoj domovini, a njihova liderska uloga baca posebno svjetlo na gradsku
historiju.
Zbir mog historijskog istraivanja i linog iskustva me je doveo do
jednog neizbjenog zakljuka: mnogo toga ostaje neizreeno a jo vie neootkriveno u informacionim katakombama prolosti grada. Sarajevo svoje
tajne odaje rijetko, a i tada sporo i nevoljko (za razliku od mitova koji se
mogu uti posvuda i koji se neselektivno propagiraju meu domaim stannovnicima ali i meu posjetiteljima). Onaj koji zakljui da je spoznao sve
o nekom historijskom pitanju u Sarajevu e gotovo sigurno otkriti novi
materijal koji izaziva sumnju i tjera na dalje istraivanje.
13
Izrazi zahvalnosti
Na mom putu otkrivanja pomogle su mi stotine graana Sarajeva i prijattelja grada koje naalost ne mogu ovdje sve pomenuti. Prvo bih se elio
zahvaliti dobrom prijatelju i kolegi Husniji Kamberoviu, direktoru Instittuta za istoriju u Sarajevu, te saradnicima Instituta Seki Brkljai, Veri Katz
i Seniji Milii. Tokom 1970-tih, kada sam po prvi put zaronio u historiju
Bosne i Hercegovine, saradnici Instituta Devad Juzbai i Nusret ehi su
mi veoma pomogli. Tokom mnogih promjena u naim ivotima u protekle
tri decenije, oni su ostali bliski prijatelji i kolege i elim im zahvaliti to su
obogatili moje znanje. Za pomo u istraivanju Sarajeva i za mnoge druge
stvari zahvalan sam Kemalu Bakariu, profesoru bibliotekarstva na Univverzitetu u Sarajevu i neumornom pokloniku novih i zanimljivih otkria.
Zahvaljujem se mom dugogodinjem prijatelju i kolegi Mustafi Imammoviu i njegovoj supruzi Senadi za mnoga pronicljiva zapaanja o historriji Sarajeva, kako u pisanim radovima tako i u linim razgovorima.
Ovoj studiji su na razne vane naine pomogli etvorica bivih direkktora Instituta za istoriju u Sarajevu: Ibrahim Karabegovi, Tomislav Iek,
pokojni Boris Nilevi i Enver Redi. Tomi Kraljaiu i Ibrahimu Tepiu,
koji vie nisu sa nama, kao i Iljasu Hadibegoviu ostajem vjeni dunik
zbog svega to sam od njih uo tokom dugih sati uz kafu 1970-tih kada
smo svi radili na istraivanju za doktorske disertacije, a Iljasu se posebno
zahvaljujem za njegovu nepokolebljivu podrku i pomo tokom protekle
decenije. Veoma cijenim prijateljstvo i pomo u razumijevanju mnogih pittanja koja mi je tokom posljednjih nekoliko godina pruio Mirko Pejannovi. Na otvorenosti i spremnosti da pomognu zahvaljujem direktorima
i osoblju Arhiva Bosne i Hercegovine, Istorijskog arhiva Sarajeva, Historrijskog muzeja Bosne i Hercegovine, Soro media centra i Nacionalne i
univerzitetske biblioteke. Zahvaljujem se Sulji Damalija i Mahiru Esadu
iz Geodetskog zavoda Bosne i Hercegovine za pomo u prikupljanju infformacija za karte. A porodici Hondo se zahvaljujem to su uinili da i u
Sarajevu imam dom.
Takoe bih elio odati priznanje nekolicini suistraivaa grada koji su
postavljali provokativna pitanja i pridruili mi se u traganju za odgovorima.
Prvi meu njima su John Fine, neumorni historiar i dugogodinji prijatelj
i njegova supruga Gena. Takoe se zahvaljujem Victoru Jackovichu, prvom
ambasadoru Sjedinjenih Drava u Bosni i Hercegovini i prijatelju Sarajeva
14
od 1970-tih, te Sinanu Aliu, Tuzlaku i strastvenom novinaru, i njegovvoj supruzi Sonji, koji su mi pomogli da razumijem sve to je bosansko.
Zahvaljujem Mary Murrel za uredniki pregled rukopisa i Chrisu Brestu
za pripremu karata. Svako od njih me zaduio svojom profesionalnou,
strpljenjem, provokativnim pitanjima i panjom koju su posveivali detaljimma u svom poslu. Duboko sam zahvalan Husniji Kamberoviu i njegovim
kolegama iz Instituta za istoriju zato to su omoguili izdavanje ovog djela
na jeziku Sarajeva. Posebno se elim zahvaliti Danieli Valenta na odlinom
prevodu knjige sa engleskog jezika.
Ovi vjerni prijatelji i kolege ne snose nikakvu odgovornost za bilo kakkve greke ili propuste na slijedeim stranicama.
Dijelovi poglavlja II i III su ranije objavljeni u Robert J. Donia, Finde-Sicle Sarajevo: The Habsburg Transformation of an Ottoman Town,
Austrian History Yearbook, 32 (2002.), str. 43-76, i iskoriteni su uz dozvolu
Centra za austrijske studije Univerziteta u Minesoti.
R. J. D
La Jolla, Kalifornija
Septembar 2005.
Fotografije
crno-bijele
Malene, natrpane prodavnice na sarajevskoj ariji, 1914. (Iz zbirke
Historijskog muzeja u Sarajevu)
Par sefardskih Jevreja u tradicionalnoj nonji, 1900. (Iz zbirke
Historijskog arhiva Sarajevo)
Careva damija, izgraena 1566. godine na mjestu damije istog naziva

koja je bila podignuta prije 1462. (Razglednica iz zbirke
Gazi Husrev-begova damija, 1530. (Razglednica, 1900. godine, iz zbirke

Gazi Husrev-begova damija, 1530, unutranje dvorite. (Razglednica,
1900. godine, iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Mustajbeg Fadilpai (Fotografija, 1885, iz djela Vladislava Skaria,
Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske
okupacije, Sarajevo: Optina grada Sarajeva, 1937, str. 263)
Feldmaral Josip Filipovi, koji je predvodio habsburku vojsku

koja je izvrila invaziju na Bosnu i Hercegovinu 1878. (Fotografija,
1880, iz zbirke Historijskog arhiva, Sarajevo)
ene rade u fabrici tekstila u Sarajevu, 1910. (Iz zbirke Historijskog
muzeja u Sarajevu)
Josip Vanca, glavni arhitekt Sarajeva tokom austrougarske vladavine.

(Fotografija, 1900, iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Vijenica, zavrena 1894. godine, unutranje stepenite (Iz asopisa Nada,

Sarajevo, 1. decembra 1897.)
36
38
40
41
42
66
73
90
93
95
Nova sinagoga akenaskih Jevreja, zavrena 1902. godine, i obala

Miljacke (Razglednica, 1914, iz zbirke Historjiskog muzeja u Sarajevu) 96
15
16
FOTOGRAFIJE
Panorama rijeke Miljacke i njene obale, sa zavrenim podzidima,

nizom graevina izgraenih u stilu historicizma, i tramvajskom
prugom (Fotografija, 1914, iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Iznad: Vozilo u kojem se obalom Miljacke vozio nadvojvoda Franz
Ferdinand sa suprugom Sofijom, nekoliko trenutaka prije atentata,
28. juni 1914.
Ispod: Policija u Sarajevu hapsi Gavrila Principa neposredno nakon
to je izvrio atentat na nadvojvodu i njegovu suprugu. (Obje
fotografije su iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Iznad: Josip Vanca se obraa anti-srpskim demonstrantima prije

njihovog divljakog pohoda, 29. juni 1914. (Iz zbirke Historijskog
muzeja u Sarajevu)
Ispod: Ostaci razbacane i unitene imovine na ulicama nakon nemira
i napada na sarajevske Srbe do kojih je dolo nakon atentata,
29. juni 1914. (Iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Koija jugoslavenskog regenta Aleksandra ispred Vijenice tokom
posjete Sarajevu, 21. septembar 1920. (Iz djela Milan Srki
(1890-1937), Sarajevo, 1938, naspram stranice 64)
Razliite aktivnosti na Baariji, trgovakom sreditu i mjestu
drutvenog okupljanja koje je privlailo mukarce i ene svih
vjeroispovijesti.
(Fotografije iz Sarajevo na Baariji i po arijskim ulicama,
1920-40, iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Njemaki vojnici sa svstikom na zastavi na Baariji (Iz zbirke

Jerusalemski muftija El-Huseini i Mile Budak, ministar religije

i obrazovanja Nezavisne Drave Hrvatske, u Sarajevu 1943. godine
(Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Partizani se trijumfalno vraaju u Sarajevo nakon oslobaanja grada
od njemake okupacije, april 1945. (Iz zbirke Historijskog muzeja
u Sarajevu)
Graani Sarajeva slave pobjedu saveznika nad Njemakom, 8. maj
1945. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Okupljenim Sarajlijama se obraa jugoslavenski predsjednik Josip

Broz Tito, novembar 1945. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
99
146
146
149
149
171
187
188
196
215
232
234
236
FOTOGRAFIJE
Omladinske brigade grade stadion Koevo, 1947.

Skup muslimanki, dio kampanje ohrabrivanja ena da prestanu

nositi zar, 1947. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
lanica AF-a demonstrativno skida zar na skupu muslimanki da

bi ohrabrila druge da slijede njen primjer, 1947. (Iz zbirke
Procjep smrti, prostor koji je titio samo transporter UN-a i gdje su

srpski snajperisti redovno gaali pjeake i vozila u prolazu.
Oteena zgrada bosanskohercegovake skuptine je desno.
(Autorova fotografija, januar 1995.)
17
243
245
245
336
Kolori:
(izmeu str. 224 i 225)
Konak, izgraen kao sjedite osmanske vlasti 1869. godine, sa carskim habsburkim vojnikom na strai. (Razglednica, 1900. godine, iz zbirke Historijskog
arhiva Sarajevo)
Nova srpska pravoslavna crkva, posveena 1872. (Razglednica, 1900. godine, iz
zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Katolika katedrala, zavrena 1889. (Razglednica, 1900. godine, iz zbirke Historrijskog muzeja u Sarajevu)
Vijenica, zavrena 1894. godine, proelje promatrano s druge obale Miljacke.
(Razglednica, 1910. godine, iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Palaa pravde (1914.), sada sjedite Pravnog fakulteta i Rektorata Univerziteta u
Sarajevu, na sjevernoj obali rijeke Miljacke (Autorova fotografija, 2000.)
Evangelistika crkva (1899.), sada sjedite Akademije likovnih umjetnosti, na junoj obali rijeke Miljacke (Autorova fotografija, 1985.)
Zemaljski muzej, zavren 1910. (Razglednica, 1914. godine, iz zbirke Historijsskog muzeja u Sarajevu)
Multireligijski centar Sarajeva, sa akenaskom sinagogom (1902.), novom srppskom pravoslavnom crkvom (1872.), katolikom katedralom (1889.) i munarrama nekoliko damija (u pozadini). (Autorova fotografija, 1994.)
18
FOTOGRAFIJE
Iznad: Panorama grada s juga (Razglednica, 1910. godine, iz zbirke Historijskog

arhiva Sarajevo)
Lijevo: Baarijska damija sa munarom na istonom kraju grada. Desno se vidi
toranj katolike crkve. (Autorova fotografija, 1975.)
Unutranjost nove sefardske sinagoge koja je zavrena 1929. a unitena 1941. (Razzglednica, 1929. godine, iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Hotel Holiday Inn, izgraen za Zimske olimpijske igre 1984. (Autorova fotograffija, 1985.)
Iznad lijevo: Ostaci itaonice u Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci (Vijenicca) koju su unitile srpske zapaljive granate u avgustu 1992.
Iznad desno: U ratu devastirani mauzolej na Jevrejskom groblju, kljuna odbrambbena pozicija Armije BiH tokom bosanskohercegovakog rata. Pogled s mosta
na rijeci Miljacki.
Ispod: Oteenje niih spratova UNIS-ovih tornjeva u Sarajevu. (Sve fotografije
je snimio autor, 1992-6.)
Lijevo: Cvijee u podnoju jedine preostale statue Josipa Broza Tita u Sarajevu,
unutar kruga Kasarne Maral Tito (Autorova fotografija, maj 2004.)
Ispod: Zgradu glavne pote, koju je u stilu secesije projektovao Josip Vanca 1913.
godine, iznutra su minirali srpski diverzanti 1992. godine, a prijanji izgled joj
je vraen obnovom 2000. godine. (Autorova fotografija, 2000.)
Karte
1.1.
1.2.
1.3.
3.1
5.1
6.1
7.1
7.2
9.1
10.1
Sarajevo i planine u okolici.

Sarajevo u Osmanskom carstvu, 1512
Urbanistiki razvoj Sarajeva, 1600.
Kljune graevine u Sarajevu
Formiranje jugoslavenske kraljevine, 1918.
Podjela i okupacija Bosne i Hercegovine u Drugom svjetskom ratu,
1941-45.
Republike i autonomne pokrajine socijalistike Jugoslavije,
1945-92.
Deset sarajevskih opina, 1990.
Prve linije opsade Sarajeva, juni 1992.
Grad i kanton Sarajevo, 2000.
31
34
39
91
156
198
231
264
338
373
Tabele
Tabela 3.1. Porast broja stanovnika u gradovima Bosne i Hercegovine
1879 - 1910.
87
Tabela 3.2. Stanovnitvo Sarajeva prema vjerskoj pripadnosti 1879 - 1910.

Izvor: Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina
vom 10. Oktober 1910, Sarajevo: Landesdruckerei, 1912.
88
Tabela 8.1. Stanovnitvo Sarajeva po opinama i nacionalnosti, 1991.

Izvor: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine: Narodni sastav po naseljima,
Zagreb: Dravni zavod za statistiku, 1995, str. 15.
293
19
Spisak skraenica
ABH
ARBiH
AVNOJ
BHS
BiH
ERN
GFM

HDZ
HHSA
HSS
IAS
ICTY

IFOR
JMO
JNA
KP
LR
MUP
NDH
OMRI
PrBH
PRO
SDA
SDS
SDP
SGV
SK
Arhiv Bosne i Hercegovine

Armija Republike Bosne i Hercegovine
Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije
Bosanski-Hrvatski-Srpski (na engleskom BCS)
Bosna i Hercegovina
Evidence Reference Number (referentni broj dokaza)
Gemeinsam Finanzministeriums
(Zajedniko ministarstvo financija)
Hrvatska demokratska zajednica
Haus, Hof und Staatsarchiv (Dvorski i dravni arhiv), Be.
Hrvatska seljaka stranka
Istorijski arhiv Sarajevo
International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia
(Meunarodni krivini sud za zloine poinjene u bivoj
Jugoslaviji)
Snage za implementaciju (pod vodstvom NATO-a, 19967.)
Jugoslovenska muslimanska organizacija
Jugoslavenska narodna armija
Komunistika partija
Landesregierung (Zemaljska vlada)
Ministarstvo unutranjih poslova
Nezavisna Drava Hrvatska
Open Media Research Institute
Prsidial Register (u Arhivu Bosne i Hercegovine)
Public Records Office (Ured za javne dokumente), London
Stranka demokratske akcije
Srpska demokratska stranka
Socijaldemokratska partija
Sarajevsko gradsko vijee
Savez komunista
20
SPISAK SKRAENICA
SUR
SUSJ
UNPROFOR
VRS
ZAVNOBiH

ZNOR

Publikacija Sarajevo u revoluciji

Publikacija Sarajevo u socijalistikoj Jugoslaviji
United Nations Protection Force (Zatitne snage UN-a)
Vojska Republike Srpske
Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja
Bosne i Hercegovine
Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu
jugoslovenskih naroda
21
Uvod
devedesetim godinama XX stoljea, Sarajevo je postalo sinonim

za ljudsku agoniju. Milioni televizijskih gledalaca irom svijeta
su svakodnevno bili svjedoci smrti, ranjavanja i oskudice kojoj
su Sarajlije bile izloene zbog dugotrajne opsade. Ove slike su posebno
teko bile razumljive onima koji su grad upoznali kao idilino mjesto
odravanja Zimskih olimpijskih igara 1984. godine. Druge je pak opsadda podsjetila da je grad bio zloglasno mjesto atentata na habsburkog
nadvojvodu Franza Ferdinanda 1914. godine, koji je pokrenuo lanac doggaaja koji su kulminirali izbijanjem Prvog svjetskog rata. Neki promattrai su brzo Sarajevo proglasili metaforom jednog vremena, tumaei
atentat iz 1914. i opsadu 1990-tih kao dva karakteristina dogaaja koja
simboliki i hronoloki zaokruuju nasilno dvadeseto stoljee u Evropi.
etnja gradskim ulicama ostavlja dojam koji protivrjei ovim poppularnim medijskim prikazima spektakularnog nasilja. Tokom kratke
etnje od istoka ka zapadu (nekih pola sata od istonog gradskog ruba
do trga na Marindvoru), mogue je u neposrednoj uzajamnoj blizini viddjeti hramove razliitih religija, Sarajlije koji se uzajamno pozdravljaju
na ulici i ljude kako oputeno sjede u kafiima. Bogata arolikost arhitekktonskih stilova iz nekoliko razliitih epoha svjedoi o potovanju koje
su vizionari svakog novog reima imali za dostignua svojih prethodnikka. Na istonom kraju grada, monumentalne graevine islamske kulturre i obnovljene zanatske radnje svjedoe o preko etiri stotine godina
osmanske vladavine. Pored njih, podruje sa objektima graenim u stilu
historicizma i secesije stoji u spomen periodu habsburke uprave koji
je usprkos kratkoi trajanja bio ispunjen snanim razvojem. A zapadno
od Marindvora, visoke i moderne javne graevine iz doba socijalizma se
prostiru duinom od nekoliko kilometara do zapadnog predgraa Ilide.
Graevine iz razliitih perioda stoje jedne pored drugih, a kratki prolaz
23
24
UVOD
gradskom jezgrom otkriva lice grada koje je puno intimne raznolikosti i

ive ljudske aktivnosti.
Izgled grada odraava njegovo historijsko iskustvo. U proteklih est
stoljea, est razliitih vladajuih reima je upravljalo gradom, od kojih ak
pet u dvadesetom stoljeu. Dananje Sarajevo je uglavnom izgraeno tokkom tri glavne ere ekspanzije: prvih 140 godina osmanske vlasti (do 1600.
godine), u mirnim godinama austrougarske vladavine (od 1883. do 1914.),
i u formativnom razdoblju socijalistike vlasti (od 1945. do Olimpijskih
igara 1984. godine). Tri od est vladajuih sistema u Sarajevu su bili usredssreeni na izgradnju grada sa jasnom vizijom koja je organizirala ili reorgannizirala drutvo u urbanom kontekstu. U svakoj eri, novi upravljai su imali
jedinstvenu viziju urbanog ivota koja je odraavala njihove vrijednosti i
ciljeve, i oni su tu viziju primjenjivali i u razvoju. Izuzev eliminacije zakletih
neprijatelja, ove tri vlade su sponzorirale razvoj Sarajeva i olakavale uee
razliitih grupa u oblikovanju urbane sredine grada.
arolikost stanovnitva je bila zatitni znak Sarajeva od njegovog
osnivanja u petnaestom stoljeu. Promatrai su se uvijek udili sarajevskoj
mjeavini religija, naroda, i uticaja, i dijelili su sa njegovim stanovnicima
odreenu nevjericu prema ideji da bi iko elio unititi takav grad. Relativna
brojnost najveih grupa u gradu se mnogo puta mijenjala tokom historije,
kao i njihovi nazivi. U prvim stoljeima razlike meu grupama su bile primmarno vjerske, ali u dvadesetom stoljeu razlike su se uglavnom bazirale na
nacionalnosti.
Savremeno Sarajevo i Bosna i Hercegovina su preteno nastanjeni prippadnicima tri najvee nacionalne skupine: Bonjacima, Hrvatima i Srbima.
Pripadnici svake pojedine grupe uvaju sekularni identitet koji se razvijao
vremenom, ali se pozivaju i na specifinu vjersku tradiciju iz ranijih vremmena. Bosanski Hrvati osjeaju svoje katoliko nasljee; bosanski Srbi se
pozivaju na svoje pravoslavno porijeklo; a Bonjaci islam i muslimansku
kulturu vide kao svoje najznaajnije uticaje. Dananji Srbi su se ranije nazivvali pravoslavcima, srpskim pravoslavcima, pa ak i grkim pravoslavcima;
Hrvati su nazivani katolicima, ili, rjee, Latinima; a Bonjaci su do pred
kraj dvadesetog stoljea bili poznati kao bosanski muslimani, ili prosto musslimani. Pored njih, Jevreji su od svog dolaska u esnaestom stoljeu postali
znaajna grupa. Tragedija njihovog gotovo potpunog unitenja u Drugom
svjetskom ratu je znaila da se uloga Jevreja smanjila, mada oni i dalje igraju
znaajnu ulogu u bosanskohercegovakom javnom ivotu.
UVOD
25
Pitanje identiteta nikada nije jednostavno, a malo gdje je ono toliko

kompleksno kao u Bosni i Hercegovini. Neki graani Sarajeva, ne osjeajui primarnu lojalnost ni prema jednoj od navedenih grupa, su se izjanjavali
kao Jugoslaveni, naroito tokom ere socijalizma. Oko pet posto Bonjaka se
na popisu stanovnitva 1991. godine izjasnilo kao Jugoslaveni, ali u Sarajevvu i nekoliko drugih gradova ak oko deset odsto je odabralo tu vrstu identtiteta. Ova grupa je ukljuivala mnogo djece iz mijeanih brakova i drugih
koji su u tome pronali utoite od svih nacionalnih identiteta, kao i onih
koji su sebe smatrali prvenstveno graanima Jugoslavije. Neki zagovornici
su vjerovali da bi se razliite nacije u Jugoslaviji mogle stopiti u nadnacioonalni jugoslavenski identitet, ali je ta ideja naglo izgubila na privlanosti
kada se kolo sree socijalistike Jugoslavije poelo okretati osamdesetih goddina XX stoljea. Jugoslavenski identitet je postao pribjeite onih koji su
u toj kategoriji popisa stanovnitva vidjeli alternativu glavnim nacionalnim
identitetima dvadesetog stoljea.
Ironino je da grupni identiteti postaju kompleksniji to se promatrannje vri pod veom lupom a jedinice historijske analize postaju manje, to
je evidentno kada se ispituje period izmeu dva svjetska rata. Tokom tog
perioda, rukovodstvo novouspostavljene jugoslavenske kraljevine je prizznalo samo tri imenovana plemena jugoslavenske nacije: Srbe, Hrvate
i Slovence. Ali na narednom niem nivou politike organizacije, odluke
koje su se donosile u Bosni i Hercegovini su pored Srba i Hrvata u obzir
uzimale jo jednu grupu, bosanske muslimane. U gradu Sarajevu, s druge
strane, priznavale su se obino etiri grupe kolektivnih aktera: katolici (Hrvvati), pravoslavci (Srbi), muslimani (Bonjaci) i Jevreji. Da bi se uspostavio
njihov paritet u javnom ivotu, ove etiri grupe su obino identificirane
kao vjerske zajednice, iako su Hrvati i Srbi polagali pravo na nacionalni
identitet a kraljevska vlada im je priznavala status naroda. Dakle, ako se
ovo pitanje paljivije razmotri, broj aktera je rastao dok se uloga ideologije
srazmjerno smanjivala kao kriterij za priznavanje grupa aktera.
Ali koliko su zapravo ove grupe bile odvojene u Sarajevu i kako su se
slagale? Opsada i rat 1990-tih je potaknuo estoke polemike o tim pitanjimma. Nasuprot onima koji su promovirali stanovite da su Sarajlije stoljeima
uestvovale u meusobnom nasilju, Vijee sigurnosti Ujedinjenih naroda
je u Rezoluciji 824 iz maja 1993. godine pozdravilo jedinstveni karakter
grada Sarajeva kao multikulturnog, multietnikog i viereligijskog centra i
objavilo da se grad (pored jo pet drugih u Bosni i Hercegovini) treba tret-
26
UVOD
tirati kao zatiena zona1. Moja teza je ne samo da je karakterizacija Vijea

sigurnosti bila blia istini nego tvrdnje onih koji su vidjeli samo neprestano
ponavljanje divljatva, ve i da je relativna demografska i drutvena pozicija
svake grupe znaajno varirala sa historijskim promjenama tokom vijekova.
Do poetka devedesetih godina, Sarajlije u opisu svoga grada nisu korristile niti jedan termin sa prefiksom multi iz Rezolucije 824, ve su govorrili o zajednikom ivotu. Oni su svoj etniki raznolik grad posmatrali kroz
prizmu komiluka, o pripadnicima drugih etnonacionalnih grupa su govorili
kao o komijama, a svoje odnose sa njima nazivali dobrim komijskim odnossima.2 Ovi izrazi bolje odraavaju jedinstvenost Sarajeva i odlike koje same
Sarajlije cijene u historiji svoga grada. Prefiks multi, koji znai sastavljen
od vie dijelova, afirmira postojanje razliitih kulturnih, etnikih i vjerskih
zajednica meu kojima ne mora biti preklapanja niti mijeanja. Zajedniki
ivot, s druge strane, pretpostavlja toleranciju, koja se definira kao pravian
i popustljiv odnos prema ljudima ija se rasa, vjeroispovijest, nacionalnost i
slino razlikuju od sopstvene3. Poput tolerancije, zajedniki ivot poiva na
pretpostavci da ljudi pripadaju razliitim grupama za koje je malo vjerovatno
da e se asimilirati u jednu nediferenciranu, homogenu cjelinu. Da bi izrazili
svoje potovanje za ljude razliite vjere i nacionalnosti. Sarajlije ve dugo
koriste koncept komiluka, koji se ogleda u praksi uzajamnog posjeivanja
i estitanja praznika, kao i u svakodnevnim srdanim odnosima. Zajedniki
ivot je komiluk u najirem smislu. On otjelotvoruje upravo one vrijednossti, iskustva i aspiracije, koje su zajednike Sarajlijama razliitog identiteta i
koje veina Sarajlija njeguje od osnutka grada.
Zajedniki ivot nije bio isti u svim historijskim epohama, a graen
je i odravan s naporom. Odnosi meu grupama u gradu nikada nisu bili
statini, a promjene u odnosima meu pripadnicima razliitih grupa su bile
daleko od linearnih. Razliiti reimi osmanski, habsburki i socijalistiki,
su njegovali zajedniki ivot koristei veoma razliite politike i naine. Ali
u drugim vremenima, oni koji su vjerovali u zajedniki ivot su ga pred
udarom sopstvene vlasti morali braniti svim raspoloivim sredstvima. Do
krvavog nasilja meu grupama je dolo u nekoliko navrata u XX stoljeu, i
zajedniki ivot je bio ozbiljno ugroen u mranim danima Drugog svjetsskog rata i opsade poetkom devedesetih. U trenutku pisanja ove knjige, opsstanak zajednikog ivota ni u kom sluaju nije osiguran. No, ipak je veina
Sarajlija u veini epoha i u veoma razliitim okolnostima njegovala svoju
tradiciju i praksu zajednikog ivota.
UVOD
27
Da li je Sarajevo jedinstveno u svom preivljavanju promjena sastava

stanovnitva tokom vremena? I drugi veliki gradovi su bili dom arolikim
populacijama i veina je tokom vremena doivjela promjene. Ali u velikim
gradovima Evrope i Mediterana, pluralizam zasnovan na vjerskom identittetu nije dobro prihvaen u modernim nacijama-dravama. U novijoj studdiji Soluna, historiar Mark Mazower pokazuje kako je taj grad, koji je tokkom osmanske vlasti bio veoma arolik, postao gotovo iskljuivo grki grad
zahvaljujui meunarodno odobrenom protjerivanju njegovih muslimansskih stanovnika (1923-1924.), istrebljenju njegovih Jevreja (1943.) i grkoj
nacionalistikoj kulturnoj kampanji.4 Stanovnici Istanbula i Jerusalima su
takoe doivjeli politike podjele, pomjeranja stanovnitva i etnonacionalnni sukob koji je proiziao iz nezaustavive navale modernog nacionalizma i
aspiracija nacije-drave.5 Historiju zapadnoevropskih prijestonica takoe
krasi raznolikost stanovnitva, i u dvadesetom stoljeu su mnoge prijestonnice nekadanjih kolonijalnih imperija, poput Londona, Amsterdama, Parriza i Bea, postale dom stotinama hiljada emigranata iz bivih kolonija.
No, i njih je duboko izmijenio pritisak nacionalizma. U onim gradovima
(poput Sarajeva) koji su proli kroz nacistiku okupaciju u Drugom svjetsskom ratu, holokaust je donio nezapamenu katastrofu za njihove jevrejske
stanovnike i traginu promjenu za same gradove koja je zauvijek izmijenila
sastav njihovog stanovnitva i nain ivota.
Iako Sarajevo nije jedino proivjelo raznolikost i velike historijske prommjene, historijski razvoj grada je ipak bio jedinstven. Sarajevo je do 1941.
uglavnom imalo koristi od ivota u okrilju relativno benignih multinacionnalnih imperija. to je najvanije, Sarajevo je doivjelo habsburki interreggnum (1878-1918.) izmeu etiri stoljea osmanske uprave i prikljuenja
jugoslavenskoj kraljevini. Tokom tih etrdeset godina, graani Sarajeva su
postali Evropljani, i grad je apsorbirao zapadne uticaje koji su se mijeali
i stapali sa osmanskim nasljeem. Inspirirani eljom da smire Bosance i
impresioniraju Evropljane svojim sposobnostima upravljanja, habsburki
namjesnici su u Sarajevu provodili evropsku viziju ekspanzivne gradnje bez
premjetanja naroda i njihovih najznaajnijih spomenika. Habsburki vladdari i njihova mnogo kritikovana birokratija su u malo priznatom uspjehu
zatitili Sarajevo (i Bosnu i Hercegovinu) od otrih vjetrova nacionalistikog gnjeva krajem XIX i poetkom XX stoljea. Sarajevo je tako ostalo
poteeno katastrofalnog protjerivanja naroda i unitavanja islamskih graevina osmanskog doba koje je uveliko pratilo zauzimanje drugih gradova
28
UVOD
od strane nacija-drava. Raznolikost Sarajeva je takoe opstala tokom vladdavine jugoslavenske kraljevine (1918-1941.), usprkos naginjanju reima
ka srpskim nacionalnim aspiracijama i njegovog malignog zanemarivanja
privrednog razvoja grada.
U dvadesetom stoljeu raznolikost Sarajeva i tradicija tolerancije su
stradali u dvije velike provale nasilja: okupaciji tokom Drugog svjetskog
rata (1941-1945.) i opsadi tokom rata u Bosni i Hercegovini (1992-1995.).
U oba sluaja, mnogi graani Sarajeva su pruili otpor, ustajui u odbranu
grada i svojih komija od ekstremnog nacionalizma iji je cilj bio iskorijenniti, potpuno ili djelomino, odreene grupe u gradu. Historija grada u ove
dvije epohe otkriva da je tetu raznolikosti i pluralizmu nanio savez susjeddnih nacionalistikih vlada i lokalnih nacionalistikih politikih formacija.
U odsustvu jake suverene drave u Bosni i Hercegovini, nacionalne politike stranke su zadobile odreene odlike i vrile odreene funkcije suverene
drave. Nadalje, tokom nekoliko svojih inkarnacija u dvadesetom stoljeu,
nacionalne srpske i hrvatske stranke su postajale sve ue i ue vezane za
susjedne zemlje, da bi 1992. dole pod utjecaj i kontrolu Srbije i Hrvatske.
Pluralizam u Sarajevu nije gotovo zbrisala domaa nacija-drava ve polittike stranke koje su djelovale kao surogati za interese susjednih drava.
Ova studija predstavlja ispitivanje kako su velike historijske promjene
koje su pratile smjenu reima oblikovale razvoj grada. Moja sredinja teza
je da su grad i njegovi stanovnici postajali bogatijima, raznolikijima i tollerantnijima u epohama u kojima je vladala jedinstvena inkluzivna vizija,
bez obzira na posebnosti politikog sistema koji je sponzorirao ili nadgleddao realizaciju tih aspiracija. S druge strane, prosperitet i raznolikost grada
su opadali u vrijeme sektake vlasti, produenog sporenja i ekskluzivnih
koncepcija urbanog ivota. Kratko reeno, rukovodstvo je igralo znaajnu
ulogu. Oni rukovodioci koji su zastupali snanu inkluzivnu viziju i aktivno
ukljuivali veliki dio stanovnitva u njenu realizaciju su grad inili boljim
mjestom i osiguravali njegovim stanovnicima bolji ivot. Rukovodioci ija
je vizija iskljuivala pripadnike najveih grupa su polarizirali stanovnitvo i
u zavrnici pogoravali poziciju ak i onih u ije ime su tvrdili da djeluju.
Postoji itav niz drugih studija koje u detalje istrauju razliite reime
koji su upravljali regionom, ali ova djela se rijetko fokusiraju na ulogu jeddne zajednice u mutirajuoj politikoj sredini. Historija grada prua mogunost da se izvri uvid u ljudsko iskustvo na lokalnom nivou na nain koji
nije mogu kada se promatra historija veih prostora. Ispitivati historiju
UVOD
29
jednog grada znai promatrati ivot izbliza. Posebno je izrazitije od opeg,

pojedinci i dogaaji su od ogromnog znaaja, a injenice tvrdoglavo spreavaju uopavanja. Iskazano rijeima engleske historiarke Jay Winter u
njenom nedavnom izrazu podrke prouavanju glavnih gradova u vrijeme
rata, Najbolji nain da se prodre kroz veo iluzija unitarnog nacionalnog
iskustva jeste da se opie karakter ivota zajednice.6
Nema grupe ljudi koja je intenzivnije iskusila ponore i vrhunce neddavnih historijskih promjena od Sarajlija, niti historije nekog grada koja
bolje odraava dalekosene promjene koje su obuhvatile region. Zahvaljujjui svojim aspiracijama, dostignuima, ustrajnosti i opstanku, Sarajlije su
tokom stoljea postale primjerom nesalomivosti ljudskog duha. Ono to
slijedi je pria o njima.
1.
Osnivai Sarajeva
smanska vlast je Sarajevo osnovala kao novi grad sredinom XV

stoljea s namjerom da ga uini odrazom islamske osmanske civvilizacije.1 Prve vee graevine u gradu su nikle s ciljem unapreenja stratekih interesa carstva i promoviranja njegove filozofije vladanja,
a mnogi su tadanji stanovnici za ivot zaraivali ueem u osmanskim
pohodima na Evropu. Iako su Osmanlije Sarajevo zamislile kao grad u
slubi islamske ideologije,2 njihovi su planovi ostavljali mjesta za etvrti
i bogomolje katolikih, pravoslavnih i (od sredine XVI stoljea) jevrejskih
stanovnika. Nastanak Sarajeva u vrijeme osmanske imperijalne ekspanzije
je grad obavilo istonjakom aurom, koja doprinosi njegovoj jedinstvenosti
meu regionalnim centrima.
Poloaj i prilike
Sarajevo se poelo uzdizati na istonom kraju ravne aluvijalne doline uz
tok rijeke Miljacke. Planine na sjeveru i jugu uokviruju dolinu kao kaskkadne tribine amfiteatra, dok se kamenita brda i stijene na istonom kraju
razdvajaju tek toliko da rijeka moe utei u dolinu. U okolici su umovita
brda istone i srednje Bosne, i etiri vee planine: Romanija, Bjelanica,
Igman i Trebevi. S izuzetkom Trebevia, ove planine su zaobljene, bez
otrih vrhova, ali surove i kroz historiju su predstavljale ozbiljan izazov svimma koji bi ih pokuali prei. No, okolne planine predstavljaju izvor prirodne
ljepote koja ih je uinila privlanim izletitima i dijelom klasinog imida
Sarajeva kao ivog urbanog centra koji se ugnijezdio izmeu netaknutih
planina. S druge strane, meutim, poloaj Sarajeva je grad uinio praktino
neodbranjivim od napada sa okolnih brda.
30
31
POLOAJ I PRILIKE
1,453 m
sn
OZREN
RO
MA
NIJA
Bo
Sarajevo (537 m)
1,652 m
Miljacka
lje
zn
I
EV
EB
TR
1,629 m
ica
M
I G
Ze
1,504 m
2,066 m
SNICA
ELA
J
B
J A
A
1,910 m
H O R I N
0
0
km
miles
10
10
Karta 1.1. Sarajevo i planine u okolici.
Sarajevo je dobilo ime od slavizirane skraenice turskih rijei saraj

(dvor) i ovasi (polje), pri emu se misli na iroka polja zapadno od upravnih
zgrada koje su podignute za smjetaj oblasne uprave. Ime grada je postojalo
u vie varijanti, pogotovo kada su ga upotrebljavali stranci, ukljuujui i
Bosna Serai (bosanski dvor) i Serai Bosna, ali su sastavni dijelovi imena bili
uvijek lako prepoznatljivi. Prvi dokument u kojem se spominje naziv Sarajjevo datira iz 1455. godine, to znai da je do tog vremena vrlo vjerovatno
ve postojao dvor ili zgrada uprave.3 Historiari su dugo godina smatrali
da je Sarajevo izgraeno na mjestu ranijeg naselja pod nazivom Vrhbosna,
koje se esto javlja na prvim savremenim evropskim kartama. No, nakon
ispitivanja osmanskih popisa stanovnitva, sarajevski historiar Hazim abbanovi je 1960. godine zakljuio da je Vrhbosna bio naziv administrativne
oblasti, a ne grada, i da se utvreni grad Hodidjed, jedino znaajnije naseelje u blizini Sarajeva, nalazio dalje na istok, uzvodno od rijeke Miljacke.4
32
1. OSNIVAI SARAJEVA
Putujui trgovci iz Dubrovnika su koristili ime Vrhbosna za pijacu sela

Trgovite (ili Stara Varo), koje je bilo smjeteno na maloj pritoci Miljacke,
oko kilometar na zapad od istonog kraja doline. Trgovci su ime Vrhbosne
pronijeli Evropom, stvarajui tako dojam da je u predosmanskom periodu
tu ivjela brojna zajednica, dok je Trgovite, ustvari, 1455. godine bilo selo
sa samo pedeset devet domainstava, ili oko tri stotine stanovnika.5
abanovievi nalazi idu u prilog iroko prihvaenom savremenom gledditu da je Sarajevo bilo primarno osmanska tvorevina a ne adaptacija posstojeeg srednjovjekovnog naselja. Namjera osnivaa da novi osmanski grad
odvoje od postojeih naselja se dalje ogleda u njihovoj odluci da premjeste
srednjovjekovno selo Brodac, koje je bilo smjeteno na okuci toka rijeke
Miljacke, u podruju sadanje Bendbae, da bi oslobodili zemljite za nove
graevine.6 Brodac vjerovatno vue ime od brodica kojima su seljani prevvozili putnike i robu preko rijeke. Prema osmanskom popisu stanovnitva
iz 1455. godine, jo nekoliko manjih sela je postojalo u blizini lokacije na
kojoj je osnovano Sarajevo.
Sarajevska dolina je naseljena mnogo prije dolaska Osmanlija. Arheolloke iskopine ukazuju na postojanje ljudskih naselja jo u vrijeme neolita.
Veliki podni mozaik i brojni kameni ostaci stubova svjedoe o velikom rimsskom naselju na Ilidi, na zapadnom kraju doline. Naunici vjeruju da se
rimski put protezao du doline prema brdima na istoku. U periodu izmeu
540. godine i 800. godine, dolo je do velike migracije Slavena iz njihove
postojbine na teritoriji dananje Ukrajine i Poljske, u pravcu jugoistone
Evrope, kao i na zapad i istok. Prilikom dolaska u jugoistonu Evropu,
juni Slaveni su bili uglavnom nepismeni pagani, animistikih vjerovanja.
U svojoj postojbini su ivjeli u plemenima i veina naunika vjeruje da su
se plemenske strukture odrale tokom migracije.
Bosna lei u sreditu velikog podruja na Balkanskom poluostrvu na
kojem su se naselili Juni Slaveni. U stoljeima nakon njihovog dolaska,
Junim Slavenima u podruju Sarajeva je vladao niz drava i imperija.7
Misionari iz Rima na zapadu i iz Konstantinopolja na istoku su postepeno
June Slavene preveli na kranstvo. Jo od vremena ovih preobraenja,
Bosna je dom suprotstavljenim varijantama kranstva.
Srednjovjekovna bosanska drava je nastala krajem XII stoljea du
krivudave rijene doline na potezu od juga ka sjeveru, na podruju dananjih
gradova Sarajevo, Visoko i Zenica. Njeni vladari su priznavali vrhovnu
33
vlast Ugarskog kraljevstva tokom srednjeg vijeka, ali su nakon 1180. godine
stekli de facto nezavisnost. Srednjovjekovna Bosna je bila feudalna drava
potresana oruanim sukobima izmeu vodeih plemikih obitelji, naroito
u kasnijim godinama. U XV stoljeu, osmanska je vojska porazila srednjovvjekovno bosansko kraljevstvo u nizu bitaka i zadobila kontrolu nad veim
dijelom Bosne, okonavi tako dugogodinju kaotinu borbu za prevlast
meu plemstvom.
U vrijeme osmanskog osvajanja oko 1430. godine, oblast Sarajeva su
naseljavali katolici lojalni rimskom papi. U toj oblasti je tokom stoljea
prije osvajanja vladalo znatno rivalstvo izmeu razliitih kranskih crkava,
a prelazak s jedne vjere na drugu nije bio neuobiajen. Pripadnici druge
dvije kranske crkve, neovisne bosanske crkve i srpske pravoslavne crkve,
su ivjeli u oblinjim zemljama. Veina seljana u podruju Sarajeva se nallazila pod feudalnim patronatom srpske pravoslavne porodice Pavlovi.
Mnogi Slaveni su svoju kransku vjeru mijeali sa preivjelim paganskim
obiajima, a crkva je vjerovatno bila slabo upuena u doktrinu. Odsustvo
dobro organizirane crkvene strukture je znailo da su slavenski krani
imali slabu institucionalnu podrku za svoja vjerska ubjeenja i obrede.
Okruenje ispunjeno religijskim krivovjerjem i sinkretizmom je mnoge
June Slavene uinilo prijemivim za islam nakon osmanskog osvajanja u
XV stoljeu.
Osmanska vlast je urbanizaciju smatrala sastavnim dijelom imperijalne
misije islamizacije i civiliziranja osvojenih zemalja. Zbog nedostatka dokummentacije i jedinstvenih osmanskih metoda prikupljanja podataka, mnoga
pitanja ostaju bez odgovora, kako u pogledu teorije, tako i u pogledu prakse
osmanske urbanizacije,8 mada su osnovne razlike kod prostornog ureenja
i njegove primjene na Sarajevo dovoljno jasne. Osmanska vizija urbanog
prostora je centralno mjesto predviala za islamske vjerske, kulturne, obrazzovne i upravne institucije, ali je takoe ostavljala dosta prostora i za nemusslimane, njihove bogomolje i institucije putem kojih su zaraivali za ivot.
Osmanski pristup ureenju urbanog ivota je ukljuivao veliki broj pravila
i propisa kojima su se stanovnici urbanih podruja razlikovali po pripadnossti, klasi i spolu. Pravne razlike su nestale tek sredinom XIX stoljea, u eri
reformi; njihov nestanak je popraen otporom i nezadovoljstvom konzerv-
34
1. OSNIVAI SARAJEVA
Da
nu
b
HOLY
ROMAN
EMPIRE
Vienna
Buda
H
Zagreb
IA
Sava
Belgrade
WA L L A C H I A
be
Danu
Dr
in
Kotor
Black
Sea
Split
Adriatic
Sea
Dubrovnik
Sarajevo
a
Morav
ia
Bosn
Zadar
Skopje
Durres
Erdine
Istanbul
EP
ar
d
Var
Salonika
IR
OS
Aegean
Sea
0
0
km
250
miles
250
Karta 1.2. Sarajevo u Osmanskom carstvu, 1512.
35
vativnih bosanskih muslimana koji su smatrali da im takve reforme ukidaju

tradicionalne privilegije.
Osmanlije su razliku izmeu gradova i naselja zasnivale na njihovoj
veliini i funkciji. U osmanskim dokumentima manji gradovi se obino nazzivaju kasabama, to su bila neutvrena naselja vea od sela ali bez veliine,
izgleda i unutarnje diferencijacije jednog grada.9 Sarajevo je osnovano kao
kasaba oko 1462. godine, a osmanske vlasti su ga priznale kao grad (eher)
poetkom XVI stoljea. U skladu sa ustaljenim osmanskim praksama, Sarrajevo sve do poetka XVIII stoljea nije bilo utvreno (izuzev tvrave na
brdu iznad grada). Takoe u skladu sa osmanskim konceptom urbanog prosstora, institucije od carskog znaaja su grupirane u centru grada, prostorno
i funkcionalno odvojene od rezidencijalnih etvrti. Najvie graevine su
bile munare damija koje su nosile imena sultana, generala i upravitelja koji
su ih dali izgraditi. Druge graevine, poput obrazovnih institucija, tekija
dervikog reda, upravnih zgrada, prenoita i duana, graene su u sjeni
munara. Razliite graevine u centru grada su predstavljale vezu izmeu
islamske vjere, osvajanja, uprave i prosperiteta koji su definirali osmanski
ideal teokratske drave.
Sredinji dio grada Sarajeva je stoljeima poznat kao Baarija, ili glavnna trnica, ali ekonomske aktivnosti su se odvijale na mnogo irem podruju
zvanom arija (trnica), du obje obale rijeke Miljacke. Nemuslimani i
muslimani su veinu svojih ekonomskih aktivnosti obavljali u ariji. Mnoggobrojne graevine u kojima su se obavljale ekonomske aktivnosti su bile
izgraene od drveta ili drugih manje trajnih i jeftinijih materijala. arija
je takoe postala drutveni centar, sredinja taka zajednikog ivota u osmmanskom periodu, stjecite ljudi razliitih vjera i klasa koji su se mijeali
pred duanima i na ulicama. Ni same aktivnosti koje su obavljane u ariji,
a ni izgled malih duana stijenjenih jedni uz druge, se nisu mnogo izmijennili od osnivanja grada do iza drugog svjetskog rata.
Kao i veina osmanskih gradova, Sarajevo je bilo podijeljeno u stambbene etvrti, ili mahale. Svaka mahala je obino bila dom pripadnicima
iskljuivo jedne vjerske zajednice, i u centru svake se nalazila bogomolja,
to je znailo da su, uz neke izuzetke, stambene etvrti bile segregirane
prema vjeri. Mahale su dobijale naziv po osobi koja je dala izgraditi vjersku
graevinu. U muslimanskim mahalama, vjerske graevine su bile damija
ili mesdid. (Mesdid je muslimanska bogomolja manja od damije, bez
munara, gdje se molitve mogu obavljati svakodnevno izuzev petkom i na
36
1. OSNIVAI SARAJEVA
Malene, natrpane prodavnice na sarajevskoj ariji, 1914.

odreene praznike.)10 Broj mahala je kontinuirano rastao i krajem XVI

stoljea preao stotinu. Sve sarajevske mahale, osim tri ili etiri, su bile musslimanske, pa je grad bio proaran damijama. Monumentalne damije su
graene u ariji, dok su manje damije graene u stambenim etvrtima.
Posjetitelji iz inostranstva su esto komentirali izuzetnu ljepotu i boggatu vegetaciju sarajevskih mahala. Evlija elebi, koji je 1660. godine possjetio Sarajevo, nazvao je grad naprednim, lijepim i ivahnim, i napisao da
u njemu teku bezgranine i bezbrojne ive vode, a sa svih strana ukraen
je mnogobrojnim baama koje izgledaju kao ruinjaci ili ograene rajske
bae11. Veina privatnih kua je ulazom bila okrenuta prema unutra, sa
velikom vanjskom kapijom koja je vodila do unutranjeg dvorita koje je
esto ukljuivalo sredinju esmu, vonjak i povrtnjak. Voe, povre i cvijjee je raslo u irokom prostoru izmeu kua. Vode je bilo svuda i mogla
se donijeti kako sa jedne od preko dvije stotine javnih esmi, ili sa neke od
brojnih esmi pred lokalnim damijama i stambenim kuama.12 Stambene
kue su graene tako da omogue segregaciju spolova.
U najveoj nemuslimanskoj mahali su ivjeli uglavnom katolici iz Dubbrovnika, koji su bili zanatlije graevinskog zanata ili zastupnici dubrov-
37
vakih trgovakih interesa. Latinska etvrt sa malom katolikom crkvom

je sredinom XVI stoljea imala 66 kua. Do kraja stoljea tu mahalu su
nastanili i neki roeni sarajevski katolici i predstavnici drugih trgovakih
gradova. Pravoslavna mahala, osnovana oko sto metara od istonog ruba
grada, je u sreditu imala srpsku pravoslavnu crkvu izgraenu u periodu
izmeu 1520. i 1539. godine.13 Ta crkva, sa znaajnim izmjenama kojima je
tokom vremena poveana, postoji i danas.
Jevreji su 1565. godine ve ivjeli u Sarajevu, ime je arolikoj gradskoj
populaciji muslimana, pravoslavaca i katolika dodata jo jedna vjerska skuppina.14 Nakon to ih je 1492. godine iz panije protjerao vjerski netoleranttan kraljevski par Ferdinand i Isabella, mnogi su se Sefardi uputili u gostolljubivije Osmansko carstvo i nastanili u njegovim gradovima.15 Sefardi, koji
su govorili ladino, jezik blizak panjolskom, ustanovili su jevrejsku mahalu
sa malom sinagogom oko 1580-81. godine.16 Ali za razliku od katolika i
pravoslavaca, Sefardi su ivjeli i van jevrejske mahale. Prvi Akenazi su stiggli iz Budima vie od stoljea kasnije, nakon to su Osmanlije izgubile vei
dio maarske teritorije. Veina Akenaza je kao maternji govorila njemaki
ili maarski jezik. Nakon dolaska u Sarajevo, Sefardi i Akenazi su ivjeli u
odvojenim zajednicama, svaka sa svojom sinagogom i jezikom. Broj Akennaza je ostao mali sve do poetka austrougarske uprave 1878. godine.
Osmansko carstvo je toleriralo, pa ak i pomagalo pripadnicima drugih
monoteistikih religija, ali su nemuslimani bili podvrgnuti diskriminacijsskim propisima. Njima je bilo zabranjeno da nose odjeu ivih boja (iako
je taj propis uglavnom ignoriran u Sarajevu), da jau konja ili da se bave
odreenim zanimanjima bez prelaska na islam. Iako je ivot nemuslimana
bio ogranien propisima, krani u gradovima su uivali prednosti koje nisu
postojale na selu. Poput svojih muslimanskih komija, urbani nemuslimani
su bili izuzeti od razliitih poreza koji su nametani seljacima. U poetku
je nemuslimanima bilo zabranjeno da se bave zanatima, ali je taj propis
tokom vremena ublaen. Nekoliko zanata je postalo multikonfesionalno,
a nekolicinom su dominirali Jevreji i pravoslavci. Muslimanskim enama,
koje su se suoavale sa najveim ogranienjima od svih drutvenih grupa
u gradu, je dozvoljavano da izlaze u javnost iskljuivo pokrivene. One su
veinu svog ivota provodile u porodinoj kui, promatrajui ivot vani iz
odaja na koje su bile ograniene.
38
1. OSNIVAI SARAJEVA
Par sefardskih Jevreja u tradicionalnoj nonji,

1900. (Iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo)
Poloaj i veliina razliitih bogomolja u Sarajevu otkriva mnogo o meuvjerskim odnosima. Nemuslimanske bogomolje nisu smjele biti vie od
najvie damije u gradu i mogle su se graditi samo uz odobrenje vlasti.
Kranske crkve nisu smjele imati zvona. Prve katolike, pravoslavne i jevvrejske graevine u Sarajevu su bile minijaturne u poreenju sa visokim
munarama i monumentalnim damijama u centru grada. Ali one ni u kom
sluaju nisu bile neprimjetne, a svaka je bila veliine damija i mesdida u
muslimanskim mahalama. Evlija elebi je na slijedei nain opisao ono to
je vidio na svom proputovanju 1660. godine: Sve su crkve malene, nema
crkve sa zvonom. Crkve srpskih i latinskih hriana su u dobrom stanju.
Evropejci, Frenci i Grci (Rm) takoe vre svoje vjerske obrede u ovim
crkvama. Ima i jedna jevrejska sinagoga.17 Nemuslimanske bogomolje i
39
OSNIVAI
Stream
Kosevo
Gazi Husrevbeg
Mosque
Old Serbian
Orthodox Church
Bascarsija
Fortress
Bezistan
Miljacka River
Sultans Mosque
Ottoman
Government Center
300 m
Karta 1.3. Urbanistiki razvoj Sarajeva, 1600.
mahale su bile smjetene na periferiji centralne trnice, u blizini najveih

damija i institucija islamske kulture u gradu. Njihova lokacija i veliinna svjedoe o kompleksnoj kombinaciji tolerancije i diskriminacije koja je
obiljeila prvih nekoliko stoljea osmanske vladavine.
Osnivai
Isa-beg Ishakovi je ope prihvaen kao osniva Sarajeva.18 Poput svoga
oca, i on je bio i osvaja i upravitelj. Ishakovi je sluio Osmanskom carstvu
kao guverner skopske oblasti, koja je ukljuivala novoosvojenu bosansku
teritoriju, da bi oko 1460. godine postao upravitelj Bosne.19 Malo prije
1462. godine, Ishakovi je dao sredstva za izgradnju prvih velikih zgrada
na obalama rijeke Miljacke, na mjestu gdje ona iz brdovitog podruja na
istoku utjee u dolinu. Meu prvim graevinama na junoj obali rijeke je
izgraen dvor (saraj), koji je sluio kao sjedite uprave. Na sjevernoj obali
rijeke Ishakovi je dao izgraditi tekiju za derviki red, nekoliko vodenica,
javno kupatilo, trgovake objekte i damiju. On je takoe izgradio mostove
preko rijeke. Po nareenju sultana on je 1457. godine izgradio damiju na
junoj obali Miljacke, ispred upravnog dvora. Nazvana Careva damija,
ona je u narednih nekoliko stoljea sluila kao glavno mjesto za vjerska i
politika okupljanja.
Sarajevski historiari smatraju XVI stoljee zlatnim dobom grada. Gazi
Husrev-beg, jo jedan u nizu osmanskih velikodostojnika koji su karijeru
40
1. OSNIVAI SARAJEVA
Careva damija, izgraena 1566. godine na mjestu damije istog naziva koja je bila
podignuta prije 1462. (Razglednica iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
vojskovoe osvajaa upotpunili karijerom upravitelja, je bio glavni dobroinitelj grada u prvim decenijama XVI stoljea. Gazi Husrev-beg je roen
u Serezu (dananja Grka) oko 1480. godine. Otac mu je bio porijeklom iz
OSNIVAI
41
okoline Trebinja (u Hercegovini) i preavi na islam dobio je ime Ferhad, a

majka mu je bila sultanija, kerka Bajezida II. Smatra se da je zajedno sa sammim sultanom zasluan za pobjedu nad udruenim kranskim snagama u
Mohakoj bici 1526. godine, to je osmanskim snagama omoguilo opsadu
Bea 1529. godine. Stekao je veliko bogatstvo u osvajanju dijelova Ugarske,
Hrvatske i Slavonije. Kao guverner Bosne sluio je u periodu od 1521. do
1541. godine, uz tri prekida zbog potrebe voenja vojnih pohoda.
Zapamen je uglavnom kao osniva tri graevine koje nose njegovo
ime: damije, biblioteke i medrese, vie islamske kole. Gazi Husrev-begovva damija, monumentalno ali elegantno i jednostavno ostvarenje osmansske arhitekture XVI stoljea, je i danas najvea bogomolja u centru grada.
Poput svog prethodnika Ishakovia, Husrev-beg je donirao sredstva za
uspostavljanje gradskih ekonomskih aktivnosti, ukljuujui prenoite za
putujue trgovce i prostorije za stotine zanatskih i trgovakih radnji. Pod
njegovim se patronatom Sarajevo nastavilo iriti i tokom njegove uprave
Gazi Husrev-begova damija, 1530. (Razglednica, 1900. godine,

iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
42
1. OSNIVAI SARAJEVA
Gazi Husrev-begova damija, 1530, unutranje dvorite.

(Razglednica, 1900. godine, iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
ispunilo kriterije da bude nazvano gradom (eherom). Kada je Husrev-beg

umro 1541. godine, ukopan je u velikom turbetu u dvoritu damije koju
je izgradio.20
Ishakovi i Husrev-beg su ratom stekli slavu i bogatstvo. Njihove karrijere svjedoe o uskoj vezi izmeu osmanskih osvajanja i ranog prosperitteta Sarajeva. Uvijek blizu esto pomjeranih granica carstva sa Mlecima i
Habsburkom monarhijom, Sarajevo je postalo polazite velikih osmanskih
ofanziva u pravcu sjevera i zapada i centar iz kojeg se vrilo snabdijevanje
osmanskih vojnih snaga koje su ratovale u regionu.
Od pet-est ratrkanih sela sredinom XV stoljea, stanovnitvo Sarajevva je do 1600. godine naraslo na oko 23500, to je Sarajevo uinilo treim
gradom po veliini u evropskim zemljama Osmanskog carstva, odmah iza
Soluna i Edirne.21 Rast grada je uglavnom bio rezultat doseljavanja Junih
Slavena iz okolnih sela i drugih dijelova Bosne; osmanski popisi stanovnittva ukazuju na to da je malo Sarajlija dolo iz drugih dijelova Osmanskog
carstva. Lokalni zvaninici su kontrolirali migracije u grad. Iako je turski
bio slubeni jezik u prvim stoljeima od nastanka grada, gotovo svi stanovvnici su kao maternji govorili slavenski jezik. Turski, arapski i perzijski su
bili jezici za slubene prilike i knjievnost.
OSNIVAKE INSTITUCIJE
43
Vjerska pripadnost je predstavljala najvaniju odrednicu mjesta stanovvanja, drutvenog poloaja i politikog statusa u poetku postojanja grada.
Veina stanovnika u to vrijeme su bili Slaveni koji su preli na islam ili ranije
ili neposredno nakon dolaska u grad. Nemuslimanima monoteistikih vjerrovanja su vrata takoe bila otvorena, i neki su postali neophodni za razvoj
grada. Iako podvrgnuti odreenim ogranienjima u pogledu ponaanja i
odijevanja, ove prakse izgleda nisu rezultirale veom netrpeljivou izmeu
muslimana i nemuslimana u gradu pod osmanskom upravom. (Ima dokaza
da neki od zakona o izgledu i ponaanju nisu bili potovani u Sarajevu, ali
gradski historiari nisu nikada sistematski ispitali opseg tog nepotivanja.)
Tvrdnja da su nemuslimani bili rtve surovog ugnjetavanja pod osmanskim
jarmom, ideja koju su slobodno propagirali srpski i hrvatski nacionalisti u
XIX i XX stoljeu, nema potpore u historijskim opisima ivota u gradu pod
osmanskom vlau.
Veina naunika se slae da je islamizacija Bosne bila postepena i
openito dobrovoljna. Zahvaljujui preobraenju lokalnog slavenskog stannovnitva na islam, urbana populacija Sarajeva se od 73 % krana i 27 %
muslimana 1485. godine pretvorila u populaciju sa 97 % muslimana 1530.
godine.22 Popisi stanovnitva ukazuju na to da je prelazak na islam tekao
istom dinamikom i u okolnim ruralnim predjelima.
Poput zapadnoevropskih gradova, i u Sarajevu je urbano drutvo predsstavljalo hijerarhiju u kojoj je neiji status odreivala kombinacija bogatstva,
ranga, privilegija i vjere. U poetku osmanske drave, feudalni ratnici su bili
na vrhu sarajevske drutvene hijerarhije. Najprominentiji meu njima su
bili spahije, konjanici koji su kao plau za svoju vojnu slubu primali prihod
od odreenih posjeda. Veina pripadnika konjice su bili muslimani, mada
vjera nije predstavljala prepreku za takvu vrstu slube; bilo je i kranskih
konjanika. Pripadnici janjiarskog odreda, elitne pogranine jedinice koja
je takoe sluila kao sultanova garda, su uivali status slian spahijskom.
Vjerski islamski slubenici i zvaninici uprave su takoe u tom ranom perriodu spadali u istaknute Sarajlije.
Osnivake institucije
Sredinja finansijska institucija tokom dinaminog irenja grada pod osmmanskom upravom je bio vakuf (od arapskog wakf), odnosno dobrotvorna
zadubina. Vakuf je osiguravao sredstva za djelovanje i odravanje vjerskih,
44
1. OSNIVAI SARAJEVA
kulturnih i ekonomskih institucija. Obino bi bogati pojedinac donirao

sredstva za novu graevinu. On (ili veoma rijetko ona) bi odredio odreenu
imovinu koja donosi prihod, obino poljoprivredna dobra ili gradske duane,
za kontinuirano djelovanje i odravanje te graevine. Svaki vakuf je osnivan
putem osnivake povelje ili vakufname, u kojoj se definirala institucija koja
je obuhvaena zadubinom i dobra koja su odreena za njeno izdravanje.
Veina ranih dobroinitelja su bili uspjeni vojni zapovjednici koji su u svojjim pohodima stekli veliko bogatstvo koje su zatim posvetili oigledno
po odobrenju ili savjetu centralnih vlasti izgradnji kljunih institucija
carstva. Grad je 1604. godine imao ve preko stotinu vakufa i znaajan dio
ekonomskog ivota grada se vrtio oko odravanja i uzdravanja njegovih
vjerskih i obrazovnih struktura. Najvei vakufi su odravali kako najvee
gradske institucije tako i manje damije i kole u mahalama.
Kontinuirana osmanska osvajanja na zapadu i sjeveru su poticala gradssku privredu. Osmanske snage su bile stacionirane u podruju Sarajeva
gdje su se pripremale za dugotrajne ratne pohode kojima je bilo ispunjjeno XVI stoljee. Rani dobroinitelji su donacijama osigurali izgradnju
infrastrukture za zanatsku proizvodnju i trgovaku razmjenu u Sarajevu da
bi osigurali dobru opremljenost osmanske konjice za rat. Veina radionica
i manjih duana je bila koncentrirana na Baariji, meu monumentalnnim damijama gradskog centra. Ishakovi i Husrev-beg su osnovali po
jedan dugi, uzani natkriveni trgovaki centar - bezistan, u kojem su se nizali
duani sa obje strane ravnog prolaza. U duanima u ovim bezistanima se
uglavnom prodavala roba uvezena iz drugih dijelova carstva.
I Ishakovi i Husrev-beg su podigli prenoita karavan-saraje ili hannove koji su pruali smjetaj trgovcima i karavanima. Takva prenoita su
postojala irom Osmanskog carstva, i veina ih je bila funkcionalno slina.
Na prizemlju su oko centralnog dvorita bile staje za konje i skladita. Na
spratu su bile odaje za smjetaj putnika. Ishakoviev han je imao etrdeset
soba, a u stajama se moglo smjestiti trideset pet konja.23 Putujui trgovci
su u ovim prenoitima imali pravo na tri dana besplatnog noenja i hrane.
Takva gostoljubivost je privlaila posjetitelje dok ih je u isto vrijeme sprijeavala da zloupotrijebe velikodunost domaina.
Zanatske radionice su organizirane prema vrsti proizvoda. Duani koji
su prodavali odreene proizvode su se nalazili u istoj ulici koja se zvala po
vrsti proizvoda. Zanatlije su se organizirale u cehovska udruenja - esnafe
- kao to je bio obiaj u srednjovjekovnim evropskim gradovima. Obiaj u
45
osmanskim gradovima je bio da se esnafima daje iroka autonomija. Mnogi

zanatski duani su uspostavljali odnos sa pojedinim konjanikom, koji je
postajao pokroviteljom i zatitnikom duana. Ove prvobitno uspostavljene
veze izmeu vojnih asnika i esnafa su pomogle da se sudbina zanatlija
vee za privilegiranu feudalnu vojnu klasu. Na prvi znak protesta, trgovci i
zanatlije u Sarajevu, kao i drugim gradovima, bi istovremeno zamandalili
svoje radnje na Baariji i povukli se u kafane gdje bi gunali o svojim
pritubama.
Osmanski zvaninici su Sarajevo osnovali kao sjedite regionalne vladde, i ono je uglavnom tokom osmanske vladavine sluilo kao regionalna
prijestolnica.24 ak i kada su vlasti preselile guvernerovu rezidenciju u Bannja Luku (15531639) ili Travnik (16991850), novoimenovani bosanski
upravitelji priznavali su primat Sarajeva ceremonijalnim traenjem dozvole
da uu u grad. Njegova uloga regionalnog politikog centra ne samo da je
gradu donijela ekonomske povlastice, ve je i podigla vanost odnosa izmeu guvernera i gradske elite. Ovi odnosi, koji su bili harmonini tokom
zlatnog doba Sarajeva, su postali sporni nakon prvih znakova osmanskog
slabljenja na ratitu nakon 1600. godine.
Prosperitet Sarajeva je poivao na pripremanju mukaraca za rat, ali
sam opstanak grada, koji nije bio utvren, ovisio je od odranja mira. Grad
je cvjetao i rastao sve dok se Osmansko carstvo irilo. Ali kada je irenje
polako zaustavljeno, a carstvo je poelo gubiti teritorije, poloaj Sarajeva
i njegovi ekonomski temelji su ga uinili lakom metom za osvajae koji
bi stigli na brda iznad grada. Sa prvim znakovima prestanka osmanskih
osvajanja grad je uao u period kontinuiranog propadanja koji je trajao do
sredine XIX stoljea.
Osmansko carstvo je dostiglo vrhunac svojih osvajanja i unutarnje vitalnossti krajem XVI stoljea. Veliki porazi koje je imperija pretrpjela u pomorsskoj bici kod Lepanta (1571.) i u kopnenoj bici za Sisak (1593.) oznaili su
kraj teritorijalne ekspanzije u Evropi. Engleski historiar Noel Malcolm je
sugerirao da su dva dogaaja poetak kovanja srebrenjaka koji su sadravvali manju koliinu srebra (1585.) i pobuna janjiara koji su plaani ovim
srebrenjacima (1589.), oznaila poetak dugog pada Osmanskog carstva.25
Negdje u isto vrijeme, pripadnici feudalne vojne elite poeli su svoje steen-
46
1. OSNIVAI SARAJEVA
ne posjede, koji su im mogli biti oduzeti, pretvarati u nasljedne. Po rijeima

sarajevskog historiara Ahmeda Aliia, sarajevska (i bosanska) muslimansska elita je postala trajno, brojem ogranieno, domae vojno plemstvo,
koje zbog uslova nasljeivanja vremenom dobija oblik krvnog plemstva.26
Tokom niza godina, vojni gubici i unutranje slabosti carstva su pothhranjivali jedni druge. Centralna vlast se uzaludno trudila da povea prihodde od poreza, ostavljajui vojnike bez plate i bez dovoljno opreme. Dijelovi
vojno-feudalne elite su dizali bune protiv centralne vlasti, koja im nije bila u
stanju platiti niti garantirati privilegije. Po regijama su se javljali buntovnici
koji su zbog svojih interesa ustajali protiv postavljenih carskih zvaninika.
Ove promjene su se deavale sporo i energino, centralno vodstvo ih je u
nekoliko navrata uspjelo zaustaviti i vratiti stvari na staro, ali dva dominanttna trenda u carstvu od 1600. godine do prve polovine XIX stoljea bili su
vojni neuspjesi i unutranje propadanje.
Teritorijalni gubici i unutranja kriza imperije su predstavljali kobne
znakove za Sarajevo. Upadljivo ranjiv poloaj je grad uinio primarnom
metom austrijske vojske kojoj je cilj bio osveta stanovnicima osmanskih
zemalja. Princ Eugen Savojski, general osvaja u slubi Austrijskog carstva,
vodio je vojsku koja je Osmanlijama otela teritorije u Dalmaciji, Slavoniji i
Ugarskoj nakon slamanja opsade Bea 1683. godine. Nakon to je njegova
ofanziva u sjeverozapadnoj Bosni izgubila na zamahu u ljeto 1697. godine,
on je svoje trupe poveo preko rijeke Save kod Broda u sjevernu Bosnu i
dalje na jug, du toka rijeke Bosne do Sarajeva.
Ulogoren na rubu grada, princ Eugen se zarekao da e unititi sve
maem i ognjem ukoliko se grad ne preda. Gradsko vodstvo je nastavillo prkositi i Eugen je uskoro ispunio svoje obeanje. Habsburka vojska
je ula u Sarajevo i u noi izmeu 23. i 24. oktobra 1697. godine spalila
vei dio grada.27 Veina drvenih graevina je unitena, i neke od kamenih
damija u gradu i drugih vjerskih institucija su oteene. Jedan anonimni
sarajevski pisac je sugerirao da je skrnavljenje islamskih institucija i obiaja
predstavljalo smiljeni dio unitenja:
Austrijski nevjernici doli su s vojskom, popalili knjige i damije, sruili
mihrabe i s kraja na kraj lijepo eher Sarajevo. Kao ovce potjerali ljude, iz
oiju krvave suze prolili, mnoge zarobili i upropastili, viene su i djevojjke kao rajske ljepotice ije lice ni sunce ni mjesec nije vidjalo, bose i
47
gologlave su tjerane i iz svoje sree oborene, otile na dar kralju, doao

nevjernik i grabi im imetak i hranu, deset hiljada ljudi zarobljeni su i
plau.28
Veina damija je popravljena i u roku nekoliko godina ponovo

koritena za molitvu, a na kraju je obnovljena i veina drvenih graevina.
No, Sarajevo se u smislu broja stanovnika i prosperiteta nije vratilo na nivo
prije spaljivanja sve do poetka XX stoljea, i to pod upravom, koje li ironijje, one iste Habsburke monarhije koja ga je gotovo unitila 1697. godine.
Nakon spaljivanja, grad je izgubio status sjedita bosanske vlade, koje je
1699. godine preneseno u oblinji Travnik, gdje je i ostalo do 1850. godine.
Osmanski zvaninici su ovu promjenu uveli u nadi da se tako upravitelj
nee morati stalno suoavati sa opstrukcijom sarajevskih muslimana. Sarrajevo je usprkos tome ostalo politiki najaktivniji grad u Bosni, a njegova
ratnika elita je ostala najutjecajniji politiki element u zemlji.
Propadanje grada nakon zlatnog doba je imalo dublje i znaajnije povvode nego to je to bila jedna habsburka kaznena ekspedicija. Openito
govorei, blagostanje Sarajeva je propadalo sa porazima osmanske vojske
isto kao to se razvijalo sa njihovim pobjedama. Naizgled nepresune pottrebe vojnika su se umanjile, i zanatska proizvodnja i trgovina su u XVII
stoljeu poeli opadati. Jo znaajnija je bila postepena promjena u druttvenoj strukturi i politikom ponaanju sarajevskih muslimana, proces koji
je trajao oko 200 godina (od oko 1600. do 1800. godine). Vladajua vojna
klasa je i dalje vojno sluila centralnoj osmanskoj vlasti, ali su njeni prippadnici pruali otpor upraviteljima koji su iz Istanbula dolazili da vladaju
Bosnom. Vodei sarajevski muslimani su koristili prava na autonomiju koja
su gradu data u ranim danima osmanske vladavine, odbijajui da priznaju
vlast pojedinih zvaninika iz Istanbula. Muslimani Sarajeva i Banje Luke
su 1603. godine po prvi put digli vojnu pobunu protiv novoimenovanog
upravitelja.29
Pripadnici janjiarskog odreda su tvorili prethodnicu otpora sarajevsskih muslimana centralnoj osmanskoj vlasti. Osnovani kao elitna granina
jedinica i lina sultanova garda, janjiari su u imperiji imali povlaten poloaj. Janjiari su se u XVII i XVIII stoljeu okupljali u gradovima i zagovarrali svoje politike zahtjeve pod krinkom urbane autonomije. U Sarajevu su
janjiari postali dio domae nasljedne muslimanske elite. Mnogi su postali
zatitnicima pojedinanih zanatskih radnji ili su i sami radili kao zanatlije,
48
1. OSNIVAI SARAJEVA
pa je janjiarski odred postao poput esnafskih udruenja u gradu.30 Sa svojjim privilegiranim statusom i uskim saveznitvom sa esnafima, janjiari su
do kraja XVIII stoljea postali dominantna politika snaga u gradu.
Kako su sarajevski muslimani postajali sve manje vani u svojim ekonnomskim i drutvenim ulogama, oni su isticali zahtjeve za ponovnim usposstavljanjem tradicionalnih obiaja i privilegija za koje su tvrdili da ih je
uzurpirala centralna vlast. Oni su se suprotstavljali reformama koje su zaggovarali razliiti veliki veziri u smislu recentralizacije drave, racionalizirannja poreske strukture i moderniziranja vojnih snaga carstva. Iako se njihovi
zahtjevi za autonomijom nisu formalno iskristalizirali u politiki program
sve do 1830-tih godina, sarajevska elita je traila sve vie lokalne autonommije za grad i Bosnu u cjelini.
Tokom vie od dva stoljea, centralne osmanske vlasti i vodei muslimmani u Sarajevu su redovito bili na suprotstavljenim stranama, a ponekad i
u oruanom sukobu. Sa slanjem svakog novog upravitelja u Bosnu poinjao
je niz sve gorih dogaaja. Prilikom svakog imenovanja novog upravitelja,
veliki vezir bi obino poslao kaznenu ekspediciju iji je zadatak bio namettnuti novopostavljenog upravitelja nepokornim Sarajlijama. Vojnom silom
bi se pokorili pobunjenici, a nekolicina sarajevskih voa bi bila neutralizirrana izgnanstvom ili pogubljenjem. Ali finansijskim problemima pritisnuta
osmanska centralna vlast bi onda povukla svoje kaznene snage, preputajui
lokalne muslimane sebi samima. itav ciklus bi se ponovio kada bi lokalni
muslimani obnovili svoj otpor prema vlasti upravitelja, koji bi zatim ili bio
prihvaen od strane gradskih muslimana, uklonjen putem direktive centtralne vlasti, ili prisiljen da pobjegne suoen sa nepopustljivom opozicijom.
Ovaj slijed dogaaja, koji se mnogo puta ponovio tokom XVII i XVIII stolljea, dodatno je oslabio grad i pogorao unutarnje gloenje meu vodeim
sarajevskim muslimanima.
Poevi 1729. godine, Sarajlije su na rastuu nesigurnost odgovorili
graenjem kompleksa zidova, kula i kapija. Ova utvrda se sastojala od oko
tri stotine metara zidova i etiri kule.31 Dvije kapije i dio zida postoje i
danas. Poto bi nastupajui osvajai mogli koristiti okolna brda da sa viih
taaka napadnu grad, utvrenje je imalo ogranien vojni znaaj, ali su kappije omoguile gradskim zvaninicima da reguliu rutinske ulaske u grad, a
zidovi su spreavali dosta nedozvoljenih ekonomskih aktivnosti.
Iako su se redovno suprotstavljali autoritetu imenovanih namjesnika,
sarajevski muslimani nikada nisu digli bunu protiv samog sultana. Gradske
49
institucije su ostale osmanske po svom karakteru, a grad je administrativno

uvijek bio dio imperije.32 Gradski muslimani su se vjerno borili u carskoj
vojsci, i mnogi su poginuli za sultana na ratitima irom imperije. Sarajevsski muslimani su se odazvali osmanskom pozivu na okupljanje snaga za rat
protiv Perzijskog carstva 1727. godine.33 Od 5200 oficira i vojnika koji su iz
Bosne otili u taj rat, vratilo ih se samo 500. Kontingent od 10 000 Bosanacca je 1737. godine otiao kao dio osmanskih snaga koje su se borile protiv
Ruskog carstva, od ega se samo nekolicina vratila u ratrkanim grupicama,
u jesen i zimu 1737. godine.
Pored sluenja na udaljenim ratitima, snage bosanskih muslimana su
povremeno angairane za dranje oblinjih teritorija pod sultanovom vlau. Bosanske snage su se 1712. godine borile sa crnogorskim plemenima
koja su povremeno upadala u Hercegovinu. Iako su Crnogorci natjerani na
povlaenje, mnogi muslimani iz ponovno zauzetih dijelova su odluili otii
sa bosanskim snagama. Muslimani iz spornih podruja su tako napustili
svoje domove i postali izbjeglice u Sarajevu.
Bosanski muslimani su inili vei dio sultanovih snaga u stalnim ratovimma sa Habsburkom monarhijom du sjevernih i zapadnih granica Bosne.
Pripadnici ratnike klase bosanskih muslimana su inili najvei dio snaga
koje su uspjeno odbranile Banja Luku u velikoj bici 1738. godine, to je
neke historiare navelo da tu bitku smatraju kljunim dogaajem u razvoju
specifinog muslimanskog i bonjakog identiteta po kojem se razlikuju od
drugih muslimana u osmanskom carstvu.34 Nedavno je ameriki historiar
Michael Hickok zakljuio da Bosanci nisu bili samodovoljni i okarakterizzirao je tu bitku kao efikasan zajedniki pothvat osmanskog namjesnika
u Bosni i bosanskih ratnika.35 Iako se nastavlja spor oko razloga pobjede
u banjalukoj bici, nema sumnje da je sposobnost Osmanlija da zadre
Bosnu do 1878. godine dugovala mnogo vojnikoj neustraivosti bosanske
muslimanske ratnike elite iji je primarni centar bilo Sarajevo.
Veliki vezir je bosanske muslimanske ratnike pozvao da ugue srpski
ustanak 1804. godine u podruju Beograda. Tokom narednih nekoliko
godina, Bosanci su tvorili vei dio snaga koje su se borile protiv srpskog
nacionalnog ustanka u zametku, koji je imao podrku ruskog cara i dobbrovoljaca panslavenskog pokreta u Rusiji. Do 1830. godine, kombinacija
meunarodnih pregovora i osmanskih gubitaka dovela je do openito povvoljnog ishoda za Srbe.
50
1. OSNIVAI SARAJEVA
Mnogi sarajevski muslimani ratnici su se protivili reformama iz straha

da ne izgube prava, koja su dobili od drave, na prikupljanje odreenih nammeta od seljaka. Sve vee slabljenje osmanske vlasti omoguilo im je da slobbodno prikupljaju te namete u gotovini i naturi, a mnogi zemljoposjednici
su veinu ili sve prikupljeno zadravali za sebe. Kako se pritisak nameta
poveavao, seljaci su postajali sve nepokorniji. Pod nametima su trpili kako
kranski tako i muslimanski seljaci, ali je patnja kranskih seljaka postala
meunarodno pitanje kada su se Francuska, Rusija i Velika Britanija postavvile kao zatitnice krana u carstvu. Nepopustljivi protivnici reformi u sarrajevskoj muslimanskoj eliti su osmanski pokret za reforme poeli smatrati
odgovorom na neeljeno i neosnovano mijeanje stranih nevjernikih sila
u unutranje stvari carstva koje je tetilo njihovim tradicionalnim preroggativima. Po oba ova pitanja, muslimani u Sarajevu i u drugim bosanskim
gradovima su se borili i protiv centralne osmanske vlasti i protiv glavnih
neprijatelja carstva meu evropskim silama.
Pokret za bosansku autonomiju
Nakon napoleonskih ratova, vladari Osmanskog carstva su obnovili svoju
kampanju s ciljem reforme vlade i vojske. Djelovali su pod znatnim meunnarodnim pritiskom, ali su shvaali da opstanak carstva ovisi od zaustavljannja i promjene trenda vojnih poraza i unutranjeg slabljenja. U maju 1826.
godine, sultan je raspustio janjiare, a mjesec dana nakon toga naredio je
rasputanje dervikog reda Bektashi.36 Osmanske trupe su napale utvrdu i
poubijale i zatvorile hiljade janjiara u Istanbulu, ime je doao kraj pobuni
protiv centralne vlasti u prijestolnici. Pokazalo se, meutim, da je njihov
utjecaj u provincijama daleko tee slomiti.
U Bosni je sultanova naredba o rasputanju janjiara prvi put objavvljena na javnom itanju u Travniku, 12. jula 1826. godine.37 Travniki su
janjiari bez prigovora prihvatili naredbu. Sarajevski janjiari su pak bez
razmiljanja odbili nareenje kada je tri dana kasnije proitano i u Sarajevu.
arija je zatvorena, a oni koji su donijeli proglas su protjerani iz Sarajevva. Sarajevski janjiari su organizirali delegaciju koja je otila u Travnik i
ubijedila tamonje janjiare da povuku svoju odluku o prihvatanju nareennja. Odaslali su delegaciju u Istanbul da protestira protiv sultanove odluke.
Sarajevska grupa je u poetku zadobila iroku podrku drugih bosanskih
muslimana u svom protivljenju naredbi, ali su simpatije drugih gradova
POKRET ZA BOSANSKU AUTONOMIJU
51
brzo isparile kada su Sarajlije u januaru 1827. godine na brutalan nain

ubile lokalnog muslimana koji je bio na strani sultana. Kada su centralne
vlasti poslale kaznenu ekspediciju i novog guvernera da savladaju Sarajlijje, muslimanske voe u veini drugih gradova su svoje snage zadrali kod
kue. Kaznena ekspedicija je brzo dovela do poraza Sarajlija i ponovnog
uspostavljanja reda, ali je malo janjiara napustilo grad. Zahvaljujui tome
to su mnogi od njih bili dobro integrirani u cehovska udruenja, uspjeli su
ostati i pridruiti se ostalima unutar sarajevske muslimanske elite koja se
protivila centralnoj osmanskoj vlasti.
Kratko nakon svladavanja janjiara, dogaaji na meunarodnoj sceni
su ponovno sarajevsku muslimansku elitu pokrenuli na akciju. Vrei prippreme za rat Osmanskog carstva sa Rusijom 1827. godine, bosanski guvernner je pozvao sarajevske muslimane da obezbijede trupe. Sarajlije i ostali
bosanski muslimani su ispotovali poziv ali je ishod rata bio nepovoljan za
Osmansko carstvo. Osmanske vlasti su u sklopu mirovnog sporazuma prisstale da est provincija (nahija) koje su historijski pripadale Bosni prepuste
susjednoj Srbiji. Ovo je naroito vrijealo ratnike meu bosanskim muslimmanima, koji su se u prethodnih dvadeset pet godina borili u vie navrata
protiv pobuna u Srbiji. Razjareni sarajevski muslimani su ponovo spremili
otpor nareenjima centralne vlasti. Ovoga puta su se nali pod vodstvom
Husein-kapetana Gradaevia, sposobnog vojnog zapovjednika i civilnog
upravitelja iz Gradaca na sjeveru Bosne.
Husein-kapetan je jednoglasnom podrkom doao na elo pokreta
1831-2. godine. U posljednjih nekoliko decenija, Bosanci ga otvoreno slavve kao Zmaja od Bosne. On je bio i ostaje zagonetan lik, oko ije uloge
historiari vode debate ve decenijama.38 Evidentno je da on nije podravvao Sarajlije koji su se opirali rasputanju janjiara 1826-7. godine. On je
barem dva puta putovao u Sarajevo na molbu upravitelja da bi pomogao u
mobilizaciji snaga za rat sa Rusijom, to ukazuje na to da je bio spreman
pomoi osmanskim vlastodrcima. No, ipak je u decembru 1830. godine
pozvao muslimanske voe iz cijele Bosne na svoje imanje kod Gradaca da
bi skovali urotu o otporu osmanskoj centralnoj vlasti.
Nakon okupljanja, prvo u Tuzli pa u Travniku poetkom 1831. godine,
Husein-kapetan je poveo vie od dvadeset hiljada ljudi na dvosedmini
mar ka Kosovu. Tamo su se njegove snage sukobile sa redovnim osmansskim snagama koje je veliki vezir poslao da ugue istovremene ustanke musslimana na Kosovu i u Bosni.39 Snage Husein-kapetana su do nogu potukle
52
1. OSNIVAI SARAJEVA
carske trupe, ali Gradaevi nije iskoristio tu pobjedu, povukavi umjesto

toga svoje snage natrag u Bosnu. Muslimani iz Sarajeva i drugih bosansskih gradova su 12. septembra 1831. godine Husein-kapetana proglasili
guvernerom Bosne na ceremoniji u Carevoj damiji u Sarajevu. On je svoje
sjedite premjestio u Travnik, odakle je i vladao. U Istanbul je odaslao posslanike nadajui se da e sultan priznati njegov izbor.
Sultan, koji je bio pod pritiskom razliitih separatistikih pokreta koji
su postupno ralanjivali carstvo, odbio je priznati Husein-kapetana kao
guvernera Bosne. Umjesto toga, sam veliki vezir je poveo kaznenu ekspeddiciju na pobunjene Bosance. Trupe je poslao u dvije grupe, jednu s june
strane a drugu sa sjeverne, koje su se trebale sastati kod Sarajeva. Nakon
poetnih arki, odluujua bitka za Bosnu je voena 4. juna 1832. godine
na Stupu, nekoliko kilometara zapadno od centra Sarajeva, u blizini dannanjeg aerodroma. Nadmone osmanske snage i udrueni muslimanski
odredi iz Hercegovine su razbili snage Husein-kapetana, koji je pobjegao
na habsburku teritoriju. Na koncu mu je dozvoljeno da se vrati, ali samo
na istone teritorije carstva, pod uvjetom da nikada vie ne kroi u evropske
zemlje Osmanskog carstva. Umro je u Istanbulu 1834. godine, u 32. godini
ivota.
Pokret 1831-32. godine je pod jedinstvenim karizmatinim voom
udruio razliite regionalne, klasne i vjerske struje. Veina sarajevskih musslimana je imala zajednike ciljeve sa onima iz drugih gradova, i zajedno
su voe pokreta po prvi put u formalnom politikom programu artikulirale
prethodno neosmiljene tenje za autonomijom Bosne. Njihovo nezadovvoljstvo je potpireno spremnou osmanske vlasti da prepusti tradicionalnno bosanske teritorije Srbiji. Voe pokreta su vjerovale da bi autonomija
povratila privilegije koje su ranije pripadale ili se vjerovalo da pripadaju
gradskoj eliti. Meutim, i neki su se bosanski krani pridruili vojnim snaggama, borei se u pratnji zemljoposjednika kojima su plaali namete. Pokret
tako nije predstavljao iskljuivo revolt reakcionarnih muslimana, mada je
islamski vjerski konzervativizam bez sumnje motivirao mnoge uesnike.
Poraz Gradaevievog pokreta nije uspio okonati dugotrajnu borbu
izmeu osmanske centralne vlasti i nepokorne sarajevske muslimanske elitte. Samo godinu dana nakon stupske bitke, 1833. godine vodei sarajevsski muslimani odbili su naredbu da se pridrue reorganiziranoj osmanskoj
vojsci, u kojoj su morali nositi nove uniforme i fes.40 (Fes, koji je kasnijje postao sinonim konzervativnog islama na Balkanu, izazvao je ogoreni
POKRET ZA BOSANSKU AUTONOMIJU
53
otpor konzervativnih muslimana tog vremena, koji su tradicionalno nosili

turbane). Osmanski upravitelj je bombardovao grad, a sarajevski muslimani
su odglumili pristanak na slubu u novoj vojsci. Zaarani krug sarajevskog
otpora i osmanske represije se nastavio.
Usprkos otporu mnogih konzervativnih muslimana, pokret za osmanssku reformu je 1830-tih godina dobio na snazi i zamahu. Neposredno nakkon dolaska na prijestolje 1839. godine, sultan Abdul Medid je proglassio prve sveobuhvatne reforme za cijelo carstvo, pod nazivom Tanzimat.
Ovaj revolucionarni dekret je sve stanovnike carstva proglasio jednakim
podanicima sultana, bez obzira na vjeru i klasnu pripadnost. Uveo je poreski
sistem koji je bio zasnovan na koliini bogatstva a ne na privilegijama i
za cilj je imao modernizaciju vojske putem direktnih nameta i obaveznih
modernih uniformi.41
Veina sarajevskih muslimana je dekret smatrala dodatnim razlogom
za otpor centralnoj vlasti. Naroito su se protivili odredbama koje su se
ticale vojne reforme. Sarajevski musliman Ahmet Munib Gloo je 1840.
godine poveo oruani ustanak protiv mobilizacije u moderniziranu osmanssku vojsku.42 Njegove snage, koje su se procjenjivale na oko dvadeset hiljada
ljudi, poraene su od strane snaga lojalnih sultanu. Nakon pobjede, snage
osmanskog upravitelja su ule u Sarajevo, uhapsile etrdeset jednog vou
pokreta i prognale ih u Istanbul.
Iako se mnogo Sarajlija borilo sa Gloom protiv centralne vlasti, progglaavanje Tanzimata je zadobilo podrku nekolicine istaknutih sarajevskih
muslimana koji su bili spremni pomiriti se sa promjenama koje su zahvatale
cijelo carstvo. Meu snagama koje su porazile Gloin pokret je bio i odred
pod komandom Sarajlije Fazli-pae erifovia.43 Pomaganjem da se poraze
sugraani, erifovi je postao pionir strategije oprezne saradnje sa centralnnom vlasti uz istovremeno odravanje veza sa antireformskim snagama. Kao
nagradu za pomo koju je pruio u guenju Gloinog ustanka, erifovia
su osmanske vlasti imenovale voditeljem lokalne uprave u oblasti Sarajeva.
Usprkos viegodinjem progonstvu iz Sarajeva tokom 1850-tih godina, errifovi je stalno traio zajedniki jezik sa osmanskim centralnim vlastima.
On je paljivo balansirao odanost osmanskom reimu uz zadovoljavanje
potreba svojih muslimanskih sugraana u Sarajevu. On je na ovoj pozicijji proraunate dvosmislenosti ostao sve do okonanja osmanske vladavine
1878. godine, nakon ega su njegova dva sina, Mustajbeg i Mahmudbeg
Fadilpai, usvojila slian stav prema novim austrougarskim vladarima.44
54
1. OSNIVAI SARAJEVA
Otac i dva sina su postala i ostala najutjecajnijim Sarajlijama do kraja XIX

stoljea, premoavajui prelaz sa osmanske na habsburku vlast.
Represivne mjere osmanske vlade su se suoavale sa neprekidnim
otporom. Krajem 1840-tih izbili su novi ustanci. Buntovni muslimani u
sjeverozapadnoj Bosni su osujetili napore energinog bosanskog upravitelja
na provoenju reformi koje su proglaene deceniju ranije. Nestrpljivi sulttan je 1849. godine imenovao Omer-pau Latasa specijalnim izaslanikom
sultana sa zadatkom da u Bosni provede reforme. Latasov mandat je bio da
neposlune Saralije dovede vrsto pod osmansku kontrolu.
Represija i transformacija sarajevske muslimanske elite
Latas je upotrijebio otre mjere da bi okonao oruani otpor osmanskim
reformama. Veina pripadnika sarajevske muslimanske elite je uklonjena
pogubljenjem, zatvaranjem i progonstvom. ak je i glavni saveznik reima,
Fazli-paa erifovi, prognan u Istanbul. U najkrupnijem potezu provoennja ekonomskih reformi i ukidanja utoita koje su koristili buntovni bivi
janjiari, Latas je 1851. godine ukinuo mona cehovska udruenja. Provoenje reformi je otuilo ne samo muslimane, ve i kranske seljake koji su
se nali pod teretom dodatnih nameta u sklopu novog poreskog sistema.
Pored guenja muslimanskog ustanka, Latas je bio prisiljen uguiti pobunu
kranskih seljaka, uglavnom srpskih pravoslavaca.
Otra represija je efikasno okonala sporadine oruane pobune sarajjevskih muslimana. Postupno je stasala nova generacija muslimanskih voa,
naelno iz istih porodica koje su imale istaknuto mjesto i prije represije.
Fazli-paa erifovi je otjelotvoravao ponovno uspostavljenu sarajevsku
muslimansku elitu. Sa ogromnim imanjima u Posavini na sjeveru Bosne,
i dobrim odnosom sa osmanskim zvaninicima, on je preivio i na kraju
postao veoma uspjean u relativno mirnom Sarajevu 1860-tih i ranih 1870tih godina. Duh konzervativnog islamskog otpora reformama je nastavio
da ivi ali je sve vie bio limitiran na nie muslimanske slojeve. Sa Latasovvim istkama onih koji su bili spremni orujem se suprostaviti osmanskim
reformama, sarajevski muslimani su od razvlatenih ratnika postali zemljjoposjednici koji su ivjeli od plodova seljakog truda u relativnom luksuzu
urbanog Sarajeva.
Nakon toga, osmanski upravitelji su se dodvoravali novom sloju muslimmanskih zemljoposjednika lojalnih vlastima. Do sredine 1870-tih godina,
NOVI PODUZETNICI
55
najbogatiji i najmoniji muslimanski zemljoposjednici su postali neraskidivvo povezani sa osmanskom upravom. Austrougarski konzul je 1875. godine
pripremio spisak najistaknutijih i najutjecajnijih muslimana. Tom prilikom
je napisao: Nije potrebno razdvajati muslimanske zvaninike od zemljopposjednika jer svi istaknuti zemljoposjednici slue u nekoj upravnoj grani
bez naknade.45
Usprkos promjenama u sastavu i politikoj orijentaciji muslimanske
elite, Sarajevo je krajem osmanske vladavine nastavilo sa postupnim ekonnomskim i demografskim propadanjem. Grad je sa neke 24.000 stanovnika
poetkom XVII stoljea pao na oko 20.000, pa i manje, 1860-tih godinna. Izuzev odravanja i popravaka, gradski pejsa se malo promijenio od
1697. godine kada su snage Eugena Savojskog poharale grad. Po prvi put
se 1860-tih godina javljaju naznake ire obnove.
Novi poduzetnici
Dvije velike promjene u treem kvartalu XIX stoljea su dovele do novog
rasporeda stanovnitva i politikih snaga u gradu. Prvo, ekspanzija srpske
trgovake klase, koju je omoguio poboljani status nemuslimanskih stanovvnika carstva, je u gradu poveala demografsku raznolikost. Drugo, muslimmanska elita u gradu je smanjila svoju nepopustljivost i sklonost oruanoj
pobuni nakon pobjede Omer-pae Latasa i represije koju je proveo 1850tih godina. Ove promjene e postati glavnim faktorima u razvoju dogaaja
tokom posljednjih dana osmanske vladavine 1878. godine.
Muslimanska elita, opsjednuta otporom reformama i koritenjem polittikog utjecaja je postupno gubila monopol u vanim zanatskim granama i
trgovini. S promjenama vojnih metoda i tehnologije, pjeadija je zamijenila
tradicionalno privilegiranu konjicu, a mone artiljerijske baterije su zamijjenile koplja i puke. Neki zanati su se suoili sa izumiranjem kako je trite za njihove tradicionalne proizvode slabilo pa ak i potpuno nestajalo.
Pored toga, osmanske reforme iz 1850-tih godina su irom otvorile vrata
za nemuslimanske poduzetnike zahvaljujui povlaenju diskriminacijskih
propisa i otvaranju mogunosti da steknu imovinu u urbanim sredinama.46
Osmanski reformatori su ukinuli esnafe 1851. godine, ostavljajui muslimmanske zanatlije bez utjecajnih organizacija koje su pomogle osigurati njihhovu ekonomsku nadmo. Srpski i jevrejski poduzetnici su bili u uskoj vezi
sa poduzetnicima svoje vjere i nacije u susjednim zemljama i uspjeno su
56
1. OSNIVAI SARAJEVA
razvijali uvoz jeftinih proizvoda iz inostranstva koji su ugroavali skuplje

lokalno proizvedene zanatske proizvode. Bosanski historiar Iljas Hadibbegovi je na slijedei nain opisao taj proces: Ve u drugoj polovini 18.
vijeka mnoge srpske zanatlije prerasle su u trgovce i zajedno sa jevrejskim
preuzeli gotovo itavu vanjsku trgovinu u svoje ruke, dok su muslimani
zadrali dominantnu ulogu u zanatstvu i unutranjoj trgovini na malo.47
Sve brojniji i sve bogatiji, Srbi su organizirali srpske pravoslavne opinne u veim bosanskim gradovima da bi dali podrku svojoj crkvi i promovvirali obrazovanje srpske omladine. Djelujui djelomino putem opine,
srpski trgovci su finansijski pomogli osnivanje prve stalne srpske kole u
Sarajevu, 1850-51. godine.48 Svakom opinom je upravljalo vijee istaknuttih srpskih graana. Srpske pravoslavne opine su gradile i subvencionirale
kole za Srbe tokom osmanske vladavine kada nije postojao sistem javnog
obrazovanja, i one su predstavljale centre sve veeg opismenjavanja i sticannja praktinih vjetina neophodnih za poslovanje i trgovinu. Na uasavanje
kako osmanskih zvaninika tako i habsburkih vlasti koje su ih naslijedile,
opine su takoe okupljale nacionalno osvjetene Srbe koji su promovirali
svoj identitet i uske veze sa susjednom Srbijom.
Najtrajnije zavjetanje srpske pravoslavne opine iz Sarajeva je monnumentalna Saborna crkva roenja presvete Bogorodice, koja se poela
graditi 1863. godine a posveena je 1872. godine.49 U lokalnom argonu
poznata kao nova srpska pravoslavna crkva, da bi se razlikovala od crkve iz
XVI stoljea koja se nalazi nekoliko stotina metara istono, bila je to prva
zgrada koja je razbila muslimanski monopol na gradnju monumentalnih
graevina u centru Sarajeva. Sagraena uz odobrenje osmanskih zvaninika, sveano je otvorena pod zatitom osmanskih trupa. Finansiranje i
gradnja crkve je bio uspjeh na meureligijskom i meunarodnom nivou
svog vremena. Najvei dio od 36.000 dukata, koliko je kotala izgradnja,
su donirali sarajevski trgovci Srbi pod vodstvom Manojla Jeftanovia koji
je dao 2.000 dukata. U simbolinom inu izraavanja jednakosti, osmanski
sultan i srbijanski princ su donirali po 500 dukata. Ruski car Aleksandar II
je poslao strunjake da izrade ikonostas. Crkva je do dananjeg dana ostala
najistaknutija graevina iz perioda osmanske reforme.
No, crkveni toranj se uzdizao iznad mnogih damija u gradu, vrijeajui
konzervativne muslimane koji su eljeli da se ispotuju tradicionalna
ogranienja. Ista grupa je prigovorila i na malo zvono koje je otprilike u
isto vrijeme postavljeno na staru srpsku pravoslavnu crkvu. U maju 1871.
57
godine, grupa od oko etrdeset muslimana iz niih klasa pod vodstvom

sarajevskog imama Saliha Vilajetovia, pokuala je sprijeiti otvorenje
crkve. Vilajetovi je bio ovjek krupne grae i velike snage, na to asocira
i njegov pseudonim Hadi Lojo. On je jo prije 1871. godine otiao na
had u Meku, nakon ega je postao imam u maloj damiji i vjerouitelj u
trgovakoj koli.50 Hadi Lojo je bio konzervativni musliman iz poznate
sarajevske porodice koji se protivio osmanskim reformama i smatrao vrijjeme prije ukidanja janjiara 1829. godine izgubljenim zlatnim dobom.
Osmanski upravitelj, koji je saznao za planiranu akciju, je naloio
policiji da uhapsi Vilajetovia i njegove sljedbenike. est ih je uhapeno a
ostali su se razbjeali po dolasku policije. Pod vodstvom Jeftanovia, prippadnici srpske pravoslavne opine u Sarajevu su uloili protest kod ruskog
konzula, nakon ega su ruski diplomati protestirali kod osmanskog sultana.
Ceremonija je odloena za godinu dana, ali su u ljeto 1872. godine osmansski zvaninici poslali novog vojnog zapovjednika sa 1200 ljudi da osigura
posveenje crkve. Muslimanski lojalisti iz Sarajeva pod vodstvom Fazli-pae
erifovia su podrali osmanskog upravitelja i ogradili se od vandalskog nappada na crkvu. Uvijek smo mi ivili u najboljoj slogi sa Srbima i pazili se,
rekao je erifovi tom prilikom upravitelju, ali mi nemamo snage protiv
Hadi Loje i njegovih beskunika.51 Nakon toga je osmanski zapovjednik,
da bi pokazao silu, postavio top za bombardovanje grada i razmjestio trupe
koje su osiguravale ceremoniju. Sveano otvorenje kojem su prisustvovali
visoki osmanski zvaninici i mladi austrougarski veleposlanik u Beogradu,
Benjamin von Kllay, je proteklo bez izgreda. Vilajetovi je na kraju pobjjegao iz grada i nije se vratio sve do 1878. godine pred austrougarsku okuppaciju. Ovi dogaaji su pokazali da su pripadnici reorganizirane sarajevske
muslimanske elite dijelili sa srpskim trgovcima i osmanskim zvaninicima
interes za olakavanje vjerske koegzistencije u gradu.
Topal erif Osman-paa, koji je Bosnom upravljao od 1861. do 1869.
godine, je uveo velike promjene u podruja transporta, komunikacija, inddustrije i upravljanja.52 On je nadgledao osnivanje sarajevske pivare 1864.
godine, i izgradnju telegrafske veze izmeu Sarajeva i Istanbula. Njegovva uprava je razradila ambiciozan plan izgradnje eljeznice kojom bi se
Sarajevo povezalo sa Bosanskim Novim na sjeverozapadu i Mitrovicom
58
1. OSNIVAI SARAJEVA
(na dananjem Kosovu) na jugoistoku, ali je samo mali dio projektovane

eljeznice izgraen pod osmanskom vlau. U Sarajevu je 1866. godine
ustanovljena prva tamparija u kojoj se tampao Bosanski Vjestnik i Bosna,
zvanina publikacija bosanske regionalne vlade, i na turskom jeziku i na
domaoj irilici.53 Osmanski zvaninici su 1869. godine zavrili graevinu
u evropskom stilu pod nazivom Konak i u njoj smjestili sjedite svoje vlasti
u Bosni. Iako su ove inovacije kasnije zasjenjene procvatom graevinskih
poduhvata i ekonomskom ekspanzijom u doba Austrougarske, ovakve su
se promjene po prvi put pojavile krajem osmanske vladavine tokom Topalpainog upraviteljskog mandata.
U velikoj upravnoj reformi koja je poduzeta 1865. godine, Osmansko
carstvo je na svim nivoima vlasti uvelo vijea. Mandati su dodjeljivani na
osnovu vjerske pripadnosti. U Opem vilajetskom vijeu za Bosnu (na tursskom: Medlisi umumii vilayet), svaki od sedam okruga je imao pravo na
etiri mandata, dva za muslimane i dva za nemuslimane.54 Vijenici su birrani kompleksnim procesom u kojem je izborna komisija koju je imenovala
vlada igrala dominantnu ulogu. Mnogi nemuslimanski poslanici su bili vjersski slubenici, dok su muslimanski poslanici bili i vjerski slubenici i bogati
zemljoposjednici. U Sarajevu je Ope vilajetsko vijee preuzelo dunosti
niih nivoa vlasti 1872. godine, tako da je jedinstveno vijee sluilo i gradu
i ostatku Bosne (ukljuujui i Hercegovinu, koja je bila jedan od sedam okrruga). Do 1878. godine, bogati sarajevski zemljoposjednici su utvrdili svoju
dominaciju u Opem vilajetskom vijeu. Vijee je u osmansku vlast donijelo
odreenu koliinu popularnih stavova, ali je ipak bilo daleko od demokratskki izabranog predstavnikog tijela. Veoma je znaajno da su novonastala
osmanska predstavnika tijela iz 1860-tih godina usvojila vjerski klju u rasspodjeli mandata. Ova praksa se zadrala, uz brojne varijacije, u gradskim
vladama svih kasnijih reima.
Novi izvori nemira
Latas je iskorijenio glavne protivnike reformi ali nije u potpunosti implemmentirao nekoliko kljunih reformskih mjera. Bosna je bila jedna od provvincija u kojima je uspostavljanje modernizirane profesionalne vojske
odgoeno. Umjesto toga je uspostavljena armija dobrovoljaca pod nazivom
baibozuci, koja se upustila u isto nepropisno ponaanje i korupciju kojom
se odlikovala zastarjela bosanska vojska prije vojnih reformi. Pripadnici
NOVI IZVORI NEMIRA
59
tradicionalne muslimanske elite su nastavili prikupljati veinu poreza, pa je

i poreski sistem ostao podloan zloupotrebama koje su bile uobiajene prije
reformi.
Nezadovoljstvo seljaka je kulminiralo 1875. godine. U nemirnom reggionu istone Hercegovine, seljaci u podruju Nevesinja su se u proljee
1875. godine digli na bunu. Buna se brzo proirila na region Krajine u
sjeverozapadnoj Bosni i na druge dijelove Bosne i Hercegovine. Nevesinjsska buna je brzo prerasla u opi seljaki ustanak iji su uesnici okuraeni
rivalstvom velikih sila, panslavenskim agitatorima iz Rusije, tajnom pommoi koja je pobunjenicima stizala iz Srbije i Crne Gore, i implicitnom
podrkom austrijskog cara Franza Josepha koji je 1875. godine posjetio
Dalmaciju. Viedecenijski neuspjesi osmanske drave u olakavanju seljakih nameta su usmjerili socijalne zahtjeve pobunjenika i ustanak uinili
pitanjem od meunarodnog znaaja.
U sklopu podrke srpskim pravoslavnim pobunjenicima, Srbija je 1876.
godine objavila rat Osmanskom carstvu. Osmanske snage su porazile Srbe
na bojnom polju, ali je njihova pobjeda navela Rusko carstvo da, u sklopu
podrke Srbima, objavi rat Osmanlijama, koje su porazili na ruskom fronttu. Ubrzo su ruske trupe dole u neposrednu blizinu Istanbula. Osmanlije
su zamolile za mir, i u pregovorima koji su odrani u predgrau Istanbula
San Stefano, u martu 1878. godine, Osmanlije su pristale na ruske uvjete
mira. No, druge su velike sile ustuknule pred neumjerenim prednostima
koje su Rusi za sebe prigrabili u sporazumu iz San Stefana. Pod predsjeddateljstvom njemakog kancelara Bismarcka, evropske sile su se sastale u
Berlinu u junu 1878. godine, da bi revidirale sporazum iz San Stefana i da
bi ponovno iscrtale kartu jugoistone Evrope. Njihovo zasjedanje je dovelo
do okonanja osmanske vlasti u Bosni i do poetka ogromnih promjena u
demografskom sastavu i fizikom izgledu Sarajeva.
2.
Sarajevski ustanak
i dolazak habsburke vlasti
absburka monarhija je u ljeto 1878. godine naslijedila Osmansko

carstvo kao vladar Sarajeva i Bosne i Hercegovine.1 Neke Sarajllije su prihvatile pa ak i pozdravile predstojeu promjenu vlasti,
no mnogim drugima je pomisao na vladavinu Austrougarske bila izrazito
mrska jer su monarhiju smatrali bastionom katolianstva i stoljetnim nepprijateljem Osmanskog carstva. Protivnici monarhije su organizirali pokkret otpora koji je uspio na nekoliko mjeseci odloiti potpuno zauzimanje
pokrajine. No, prije nego to su protivnici organizirali otpor habsburkim
snagama, napravili su akciju uklanjanja nekolicine rudimentarnih instituccija osmanske vlasti. Zahvaljujui tome, jo mnogo prije oruanih sukoba
izmeu Bosanaca i habsburkih trupa, Sarajevo je prolo kroz period agittiranja, nasilja, revolucije i vojne mobilizacije.2 Tokom ovih burnih dogaaja, Sarajlije su se pokazale spremnim i sposobnim za oruani sukob sa
protivnikim trupama, ali nisu pokazali volju za unutranje sukobe izmeu
pripadnika razliitih vjeroispovijesti.
Istona kriza
Istona kriza je poela 1875. godine, kada su se pod teretom nameta muslimmanskih zemljoposjednika na ustanak digli kranski seljaci u Hercegovinni.3 Kada se buna proirila i na druge ruralne oblasti Bosne i Hercegovine, a
osmanske vlasti su pokuale uguiti ustanak, Srbija i Crna Gora su objavile
rat Osmanskom carstvu u znak podrke svojim kranskim susjedima. No,
osmanske snage su porazile udruene junoslavenske drave, to je dovelo
do reakcije Rusije, koja je Junim Slavenima na Balkanu pritekla u pommo napadom na Osmansko carstvo. Zajednikim snagama, trupe Rusije
60
ISTONA KRIZA
61
i Crne Gore su do nogu potukle Osmanlije u ratu 1877-78. godine. Nakon

crnogorskog zauzimanja Nikia, koji je bio pod osmanskom vlau, tri
hiljade muslimana iz Nikia je izbjeglo, uglavnom prema Sarajevu.
U proljee 1878. godine, ruske snage su uznapredovale do predgraa
Istanbula San Stefana, gdje su ruske diplomate 3. marta 1878. godine nammetnule mirovni sporazum ponienom Osmanskom carstvu. Izmeu ostallog, sporazum je predviao da Bosna i Hercegovina postane autonomna
pokrajina u okviru Osmanskog carstva. Sporazum iz San Stefana je uznemmirio Britance i Francuze, koji su se plaili irenja ruske hegemonije na
Balkanu. Da bi sprijeio dalje oruane sukobe, njemaki kancelar Otto von
Bismarck je velike evropske sile (Francusku, Veliku Britaniju, Rusiju, Ausstro-Ugarsku, Njemaku i Italiju) okupio na Berlinskom kongresu, koji je
odran od 13. juna do 13. jula 1878. godine. Nakon mjesec dana razgovora,
potpisan je Berlinski sporazum koji je ponitio mnogo toga to su Rusi
izvojevali ratom i ponovo iscrtao kartu jugoistone Evrope. lanom 25
Berlinskog sporazuma Austrougarska je dobila pravo da okupira i upravvlja Bosnom i Hercegovinom, ali ne i da izvri njeno pripajanje monarhiji.4
Berlinski sporazum je tako ponitio odredbe Sporazuma iz San Stefana
kojim je predviena autonomija za Bosnu i Hercegovinu, ali je dozvolio
sultanu da zadri de iure suverenitet nad Bosnom i Hercegovinom. Ova
inherentna dvojnost je ostavila mogunost bosanskim disidentima da se
kod sultana ale na habsburku represiju, to su oni i iskoristili mnogo puta
tokom austrougarske uprave. No, usprkos osmanskom de iure suverenitetu,
Habsburka monarhija je spremno preuzela punu kontrolu 1878. godine i
osmanskim zvaninicima uskratila bilo kakvu dalju ulogu u pokrajini.
Tokom tri decenije prije istone krize, nekoliko evropskih zemalja je
poslalo konzule u Sarajevo. Oni su zastupali pet evropskih sila (Britaniju,
Francusku, Njemaku, Italiju i Austro-Ugarsku) i izvjetavali su na etiri
razliita jezika, dok su u isto vrijeme i meusobno razmjenjivali informacije
i zakljuke.5 Tokom krize 1878. godine, oni su tvorili zaetak meunarodne
zajednice, povremeno djelujui zajedno i izvjetavajui pojedinano svoje
vlade. Nadalje, austrougarski konzul Konrad von Wassitsch je, pored izvvjetavanja o lokalnim dogaajima, postao i predstavnik vlade nasljednika
na licu mjesta nakon to je poetkom jula Berlinski kongres odobrio habsbburku okupaciju. Mnogi Bosanci, naroito oni koji su se nadali da e pod
novim reimom zadrati privilegije, traili su naina da mu se dodvore. Ali
Bosancima koji su se protivili austrougarskoj okupaciji, njegovo prisustvo
62
2. SARAJEVSKI USTANAK I DOLAZAK HABSBURKE VLASTI
u Sarajevu je predstavljalo prijetnju. Nakon to je primio pismenu naredbu

revolucionarne vlade da napusti grad, Wassitsch je zajedno sa svojim osobbljem i imovinom pobjegao 4. avgusta. Ali do njegovog odlaska, on je bio
najinformiraniji i najpronicljiviji od svih stranih konzula u gradu.
Konzul Wassitsch je izvjetavao o propadanju osmanske vlasti u Bosni
i Hercegovini nakon pobjede udruenih ruskih, srbijanskih i crnogorskih
snaga nad osmanskim trupama. U januaru 1878. godine, on je istakao da
osmanskim upravnim organima nedostaje autoriteta a stanovnitvu povjerrenja u vlast.6 Oslabljena vlast se sve vie oslanjala na oruane garnizone, a
lojalnost njihovih snaga u Bosni je bila pod znakom pitanja. Od devetnaest
divizija stacioniranih u pokrajini, sedamnaest je bilo sastavljeno od lokalno
mobiliziranih Bosanaca. Veina osmanskih trupa je za lokalno stanovnitvo
bila vezana krvnim vezama i prijateljstvom, i bilo je malo vjerovatno da u
sluaju nemira ne bi stali uz svoje roake i susjede. Njihova lojalnost je
dodatno slabila zbog nesposobnosti osmanske vlasti da opremi i nahrani
svoje vojnike. Procjenjuje se da je u proljee 1878. godine tri hiljade dezzertera lutalo brdima u manjim bandama, esto napadajui seljake. Bande
odmetnika, kako pravoslavnih Srba tako i muslimana, su nekanjeno harale
ruralnim podrujima i preuzele kontrolu nad znaajnim teritorijem.
Istona kriza od 1875. do 1878. godine je snano odjeknula u Sarajevu.
Nakon osmanskog poraza u proljee 1878. godine, Sarajlije su razgovarale
o eventualnim alternativama osmanskoj vlasti. Sporazum iz San Stefana
je u mnogim Bosancima ponovo probudio dugo potiskivane aspiracije za
autonomnom Bosnom i Hercegovinom, ali su ove nade poele rapidno da
blijede sa Bismarckovom najavom Berlinskog kongresa. Glasine o predstojjeoj austrougarskoj okupaciji su Sarajevom kruile ve u aprilu 1878. goddine (znatno prije Berlinskog kongresa), izazivajui razliite reakcije meu
pripadnicima razliitih vjeroispovjesti i klasa. Mnogi bosanski katolici u
Sarajevu su pozdravili ideju o okupaciji snaga iste vjeroispovijesti. Mnogi
pravoslavni Srbi u Bosni, s druge strane, su bili razoarani to ni Srbija ni
Crna Gora nisu dobili nikakvu ulogu u Bosni, i nisu nalazili razloga za slavvlje zbog skore invazije srbijanskog suparnika, Habsburke monarhije.
Perspektiva austrougarske vladavine je podijelila bosanske muslimane
du klasnih linija. Bogati i utjecajni zemljoposjednici, usko povezani sa
63
zvaninicima propadajueg Osmanskog carstva, podravali su promjenu.

Nadali su se da bi glatki prenos vlasti poveao njihovu vrijednost u oima
novih vladara i pomogao im da ouvaju svoj povlateni status i imovinska
prava. Mnogi vjerski dunosnici i urbani muslimani iz niih klasa, okupljenni na Baariji i u arijama drugih gradova, glasno su se protivili. Oni su
perspektivu habsburke vlasti promatrali kao trostruku prijetnju, u kojoj
su se ispreplitale opasnosti okupacije strane vojne sile, vladavine stranih
kranskih nevjernika i umiranje nade u bosansku autonomiju.
Pripadnici sarajevske zemljoposjednike elite su na sastanku u aprilu
1878. godine, odranom u Carevoj damiji, dali podrku austrougarskoj
okupaciji.7 Jedan islamski vjerski dunosnik je tom prilikom istakao da
je sporazum iz San Stefana ostavio situaciju u Bosni i Hercegovini nerrazrijeenom, i da je evidentno kako Osmansko carstvo nema ni snage ni
podrke da vlada zemljom. On je rekao da vladalac koji nije u stanju konttrolirati svoje zemlje gubi pravo na poslunost svojih podanika. ivot pod
nemuslimanskom vlau ne predstavlja krenje vjerskog zakona, tvrdio je.
Nijedan musliman ne bi elio biti podanikom Srbije ili Crne Gore, pa je
prema tome Austro-Ugarska predstavljala jedino odrivo rjeenje. Njeni
zvaninici e tititi sve narodnosti i vjeroispovijesti. Okupljeni muslimani
su izrazili nadu da e se katolici, pravoslavci i muslimani ujediniti u pozivu
habsburkom caru da okupira zemlju.
Prve naznake neprijateljstva niih muslimanskih klasa prema habsburkoj vlasti su se pojavile u aprilu i maju 1878. godine u peticiji koju su
dvojica konzervativnih islamskih vjerskih zvaninika iz institucija koje su
nosile ime Gazi Husrev-bega, diskretno podijelila na Baariji. Oni su
kasnije postali voama ljetnog ustanka protiv osmanske vlasti. Abdulah
Kaukija, poznat po svom vjerskom konzervativizmu, bio je imam Gazi
Husrev-begove damije. Muhamed Hadijamakovi je bio visoko potovvani teolog i ejh tekije. Iako su obojica bili roene Sarajlije i kolovali se
u gradu, obojica su takoe pohaali studij u Istanbulu i radili kao vjerski
slubenici van grada. Njihovo vodstvo je udarilo peat islamskog vjerskog
konzervativizma na nezadovoljstvo niih klasa.
Peticija je pozivala sve Bosance da se udrue u otporu austrougarskoj
vlasti. U njoj se zagovaralo uvoenje erijata kao jedinog zakona u zemlji;
zahtijevalo se otputanje svih kranskih zvaninika u osmanskoj slubi;
i trailo formiranje skuptine koja bi kontrolirala vladu. Britanski konzul
Edward Freeman je izvjestio da se peticijom takoe zahtijevalo uklanjanje
64
zvona sa nove pravoslavne crkve (zahtjev koji je ista grupa postavila i pet
godina ranije kada je crkva posveena) i demobilizacija odreenih osmansskih trupa.8 Peticija je navodno imala oko pet stotina potpisa, ali je veina
muslimanskih zemljoposjednika odbila da potpie.
Austrijski konzul Wassitsch je kasnije saznao da su u pozadini peticije
bile politike intrige. Osmanski upravitelj Ahmed Mazhar-paa je na funkkciju doao samo godinu dana ranije (u junu 1877. godine) i nadao se da e
ostati na poloaju ukoliko Bosna i Hercegovina dobije autonomiju, kao to
je bilo predvieno Sporazumom iz San Stefana. On je planirao iskoristiti
peticiju da bi zadobio narodnu podrku u svom nastojanju da istisne Konsstan-pau, svog zamjenika i glavnog rivala. Konstan-paa je bio Grk pravvoslavne vjeroispovijesti i jedini kranin (kao to su isticali svi konzuli) na
visokom poloaju u osmanskoj civilnoj upravi u Bosni. Zahtjev potpisnika
peticije da se uklone svi kranski zvaninici bi rezultirao i uklanjanjem
Konstan-pae sa poloaja, ime bi Mazhar-paa, koji je bio musliman, stekkao prednost u sluaju implementacije Sporazuma iz San Stefana. Rivalsstvo izmeu lokalnih osmanskih zvaninika nije bilo nita novo u Sarajevu,
ali izolacija u koju su osmanski zvaninici gurnuti u ljeto 1878. godine je
doprinijela svojevrsnom rasapu u njihovim redovima. Oni se meu sobom
nisu uspjeli sloiti oko toga da li da ohrabre ili da smire poriv lokalnog
stanovnitva da se odupre habsburkoj okupaciji.
Kada su neki muslimani iz viih klasa i lideri pravoslavnih Srba sazznali za peticiju, traili su da se ona ponovo sastavi bez eksplicitno antikranskih zahtjeva. Provobitna peticija je povuena, a nova verzija, koju je
sastavio jedan osmanski zvaninik, putena je u opticaj. Putem pregovora i
revizija, vodei muslimanski zemljoposjednici su peticiju uspjeno oistili
od anti-kranskih i anti-reformskih stavova. Formalno predstavljena guvverneru Mazhar-pai 2. juna, revidirana peticija je sadravala samo dvije
take: zahtjev da zemljom vlada narodni odbor i poziv svim grupama da se
ujedine u otporu austrougarskoj okupaciji.
Narodni odbor
Pripadnici sarajevske muslimanske elite su u narednih nekoliko dana podduzeli dodatne korake u medijaciji da bi izgradili konsenzus izmeu razliitih lokalnih frakcija. Ubijedili su predstavnike niih muslimanskih klasa,
ukljuujui i vjerske voe, da se udrue u jedinstvenom, svemuslimanskom
NARODNI ODBOR
65
odboru. Nakon to su postigli ujedinjenje, muslimanski zemljoposjednici

su ubijedili Mazhar-pau da dozvoli zasjedanje odbora u Konaku, sjeditu
uprave.
Narodni odbor se po prvi put sastao 5. juna. Prvobitno je to bilo iskljuivo muslimansko tijelo koje se sastojalo od trideset uglednika (kako je
Wassitsch nazivao pripadnike muslimanske zemljoposjednike elite) i triddeset imama i trgovaca (kako je on nazivao savez islamskih vjerskih slubenika, zanatlija i vlasnika duana). Tokom prve sedmice, odbor je pretrpio
etiri izmjene sastava dok je muslimanska elita tragala za formulom koja e
ukljuiti sve frakcije uz ouvanje njihove dominacije. Muslimanski odbor
je 8. juna apelirao na osmanske vlasti da priznaju predstavniko tijelo koje
se sastojalo od dvanaest muslimana, dva katolika, dva pravoslavca i jednog
Jevreja, od kojih su svi bili iz Sarajeva, plus po jedan muslimanski i jedan
kranski delegat iz svakog od est upravnih okruga u Bosni i Hercegovini.
Prema tom prijedlogu, sva pitanja koja se tiu samo jedne vjeroispovijesti
rjeavali bi delegati pripadnici te vjeroispovijesti, dok bi se o pitanjima od
zajednikog znaaja odluivalo na plenarnim sjednicama. Predloeni sastav
odbora je bio slian sastavu Opeg vilajetskog vijea, koje je kao konsultattivni organ formirano 1860-tih godina i koje je od 1872. godine upravljalo
Sarajevom. Mazhar-paa je odobrio novi sastav odbora nakon konsultacija
sa vilajetskim vijeem.
Vodei muslimani su uspjeno ouvali krhko jedinstvo razliitih lokalnnih grupa i osmanskih zvaninika u Sarajevu tokom juna 1878. godine. Ponnovno konstituirani viekonfesionalni narodni odbor se po prvi put sastao
10. juna u Konaku. Srpski pravoslavni kandidati su prvobitno odbili uee,
tvrdei da je sjednica zakazana na pravoslavni vjerski praznik. Nakon izmmjene datuma, oni su prihvatili poziv da uestvuju, ali su odbili da preuzmu
aktivniju ulogu.9 Na prvoj sjednici, srpski pravoslavni kandidati su tvrdili
da su nedovoljno zastupljeni. Odbor je ispotovao njihov zahtjev i pozvao
srpsku pravoslavnu opinu iz Sarajeva da imenuje jo tri delegata.10 Oni su
se na kraju i prikljuili narodnom odboru, koji je postao reprezentativniji i
arolikiji zahvaljujui prostom dodavanju lanova.
Nie muslimanske klase su bile zastupljene u odboru, ali je veina
delegata svih vjeroispovijesti poticala iz male klike lokalnih voa iz viih
klasa koji su nosili poasne osmanske titule i njegovali odnose sa vlastimma.11 Odbor je za svog predsjednika izabrao Sunulaha Sokolovia, bogatog
muslimanskog zemljoposjednika i pripadnika vilajetskog vijea.12 Ostali
66
lanovi su ukljuivali Mustaj-bega Fadilpaia, sina bogatog zemljoposjeddnika i politikog lidera iz osmanskog perioda Fazli-pae erifovia; Mehhmed-bega Kapetanovia, Hercegovca koji je stalno nailazio na potekoe
u svojoj elji da ga prihvate kao istinskog Sarajliju; dvojicu srpskih pravosslavnih predstavnika, Dimitrija Jeftanovia i Petrakija Petrovia; Fra Grgu
Martia, katolikog predstavnika; i Salomona Saloma, jevrejskog delegata,
trgovca koji je prodavao namirnice osmanskim trupama.
U prvim danima, odbor je institucionalizirao ranije neformalne aranmane u kojima su zemljoposjednici tvrdili da govore u ime svih sarajevskih
klasa i vjeroispovijesti. Bosanski muslimanski zemljoposjednici su vjeto
upravljali debatama u cilju izbjegavanja spornih zahtjeva poput uvoenja
erijata, otputanja kranskih zvaninika i zabrane zvona na tornjevima
Mustajbeg Fadilpai (Fotografija, 1885, iz djela Vladislava Skaria, Sarajevo i njegova

okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije, Sarajevo:
Optina grada Sarajeva, 1937, str. 263)
USTANAK
67
kranskih crkava. U apelu centralnim osmanskim vlastima koji je usvojen

5. juna, kada je odbor jo uvijek bio iskljuivo muslimanski, za bosanske
probleme je okrivljena loa uprava iz Istanbula i neuspjeh vlade da odgovvori na pojedinane albe. U apelu se tvrdilo da je udaljena vlada natjerala
Bosance da oforme svoje vlastito predstavniko tijelo da bi lokalne potrebe
rjeavali lokalni zvaninici, i upozoravalo da e Bosanci svoju domovinu
braniti vlastitim ivotima u sluaju rata. Nije neophodno, stojalo je u apelu,
da se u Bosni dre stalni garnizoni osmanskih trupa, a vlada svakako nije
bila u stanju ni hraniti ni oblaiti vlastite trupe. U apelu se protestiralo i
protiv kanjavanja dezertera i njihovih porodica.13 Sa ovom listom pritubi,
vodei muslimani su izrazili ope nezadovoljstvo svih muslimanskih klassa, iskljuujui one pritube koje bi mogle ugroziti krhki ujedinjeni front.
Usprkos simbolinim naporima da se ukljue predstavnici iz drugih regija,
odbor je ostao sarajevski, kako po sastavu, tako i po uticaju. est mjesta koja
su bila rezervirana za delegate iz drugih dijelova Bosne i Hercegovine su
ostala neispunjena, a sarajevski muslimani su navodno vjerovali da niko iz
drugih krajeva nije mogao priutiti trokove putovanja i boravka u Sarajevvu.14
Ustanak
Teko skrpljeni konsenzus izmeu muslimana iz viih i niih klasa se poeo
raspadati poetkom jula kada su potvrene glasine o predstojeoj habsbburkoj okupaciji. Monarhija je svoju namjeru da okupira Bosnu i Herceggovinu objavila u telegramu Ministarstva vanjskih poslova kojeg je konzzul Wassitsch primio 3. jula 1878. godine.15 Ve ujutro 4. jula, Sarajevo je
podrhtavalo od prepriavanja novosti iz Berlina, a osmanski zvaninici u
Konaku su za predstojeu okupaciju saznali putem telegrama koji su stigli
odmah nakon Wassitschevog. Tog jutra, Wassitsch se sastao sa zemljopossjednicima iz viih klasa i politikim aktivistima, Kapetanoviem, Sokolovviem, i Fadilpaiem, da bi ih podsjetio na velikodune beneficije koje e
zapasti one koji budu lojalni novom reimu. Oni su obeali da e raditi na
mirnom prijemu habsburkih trupa, iako su izrazili strah, koji se uskoro
pokazao opravdanim, da bi moglo doi do ustanka niih klasa koje su se
protivile okupaciji.
Wassitsch je Mazhar-pau posjetio 4. jula. Osmanski upravitelj je saooptio Wassitschu da e pruiti podrku oruanom otporu austrougarskoj
vladavini ako ne primi drugaija nareenja. Na sastanku vilajetskog vije-
68
a istog dana, Mazhar-paa je potakao delegate da podre pokret otpora.

Sokolovi, predsjednik Narodnog odbora i delegat u vilajetskom vijeu,
napravio je neobian potez protivljenja upraviteljevoj preporuci, zalaui se
sa miran prenos vlasti na habsburke zvaninike. Fadilpai i Kapetanovi
su se sloili sa njim. Ni oni nisu bili spremni pruiti podrku oruanom
otporu.16 Konano, 7. jula, osmanski upravitelj je dobio nalog od svojih
pretpostavljenih, ali su to bile tek neodreene instrukcije da odri javni red
u oekivanju konanog ishoda pregovora sa Austro-Ugarskom. U odsustvu
vrstih nareenja, on je zadrao popustljiv stav u pogledu eventualnog lokkalnog otpora habsburkoj okupaciji.
Nije trebalo dugo ekati na javljanje narodnog otpora. Duani na Baariji su zamandaljeni 4. jula, a velika zelena zastava se zavijorila ispred
Gazi Husrev-begove damije. Vjernici su se zadrali pred damijom nakon
podnevnog namaza 5. jula, nakon ega se gomila proirila i po okolnim
ulicama. Salih Vilajetovi, koji se nakon tri godine hajdukog ivota vratio
u Sarajevo, je odrao buran govor. Predloio je da se Wassitsch i njegova
pratnja protjeraju iz grada. Zatim je poveo gomilu, u kojoj su bili iskljuivo
muslimani, od Gazi Husrev-begove damije preko rijeke do Konaka, da bi
se suoili sa upraviteljem, Mazhar-paom, i ostalim osmanskim zvaniniccima. Kada upraviteljev apel sa balkona Konaka nije uspio navesti gomilu
da se razie, on je pourio da razgovara sa voama. Sloio se da otpusti
osmanskog vojnog zapovjednika koji je ve dugo bio nepopularan, uz uslov
da ga zamijeni roeni Sarajlija kojeg e sam imenovati. Trenutno zadovoljnni postignutim, muslimani su se u sumrak razili.
Iako su voe potpirile gomilu da prui otpor habsburkoj okupaciji
i protjera austrougarskog konzula, nezadovoljni muslimani nisu poduzeli
nikakve otvorene akcije protiv pripadnika drugih vjeroispovijesti ili protiv
njihovih kulturnih ili vjerskih institucija. Krani i Jevreji, koji su se plaili
za svoju sigurnost u sluaju da ne ispotuju zatvaranje duana na ariji, povvukli su se u svoje domove sa poetkom demonstracija. Sestre milosrdnice,
koje su u Sarajevu otvorile kolu i boravile tek etiri godine, su zatraile
od Wassitscha da se sklone u austrougarski konzulat, ali je on zakljuio da
nema neposredne opasnosti i odbio njihov zahtjev.
Gomile muslimanskih mukaraca su se tokom narednih dana nastavile
okupljati pred Gazi Husrev-begovom i Carevom damijom. Oni su eljeli
da im se krani i Jevreji pridrue u otporu predstojeoj okupaciji. Gomila
je 10. jula zatraila izmjenu sastava Narodnog odbora. Odbor se pokazao
USTANAK
69
fleksibilnim u pogledu vlastitog sastava i poveao je broj zastupnika da bi

se omoguilo vie mandata onim grupama koje su tvrdile da nisu dovoljnno zastupljene. Wassitsch je javio da su tu promjenu potakli panslavenski
aktivisti koji su odobravali oruani otpor bilo kakvoj habsburkoj invaziji; i
doista, broj pravoslavnih delegata se poveao u novokonstituiranom odborru. Novi odbor se sastojao od trideset muslimana, petnaest pravoslavaca,
trojice Jevreja i dva katolika. Veina muslimanskih zemljoposjednika je nappustila odbor u roku nekoliko dana, ali je Mustaj-beg Fadilpai podlegao
nagovorima da ostane i bio izabran za predsjednika.
Odbor se 9. jula preselio iz Konaka u Moria han, na desnoj obali
Miljacke preko puta Gazi Husrev-begove damije. Novo sjedite odborra je simboliziralo prelaz odbora od poetnog predstavnikog organa pod
vodstvom muslimanske elite u grupu aktivista pod utjecajem konzervativvnih vjerskih krugova i muslimana iz niih klasa. Odbor se na svojoj novoj
lokaciji pretvorio od tijela za razmatranje pitanja u tijelo za organizaciju
otpora austrougarskoj vlasti. Odbor se podijelio u dva komiteta, jedan iji je
zadatak bio da okupi trupe, i drugi koji je trebao osigurati sredstva i opremmu. Nakon to su ga veinom napustili elitni muslimani, odbor je sve vie
padao pod Vilajetoviev uticaj. U pokuaju da za sebe osigura potovanje,
Vilajetovi je okupio oruanu pratnju i posjetio Mazhar-pau u Konaku,
gdje je zatraio imunitet za nedjela koja je poinio dok je ivio hajdukim
ivotom. Zatraio je, i od ponienog guvernera dobio simbolinu sumu
novca kao priznanje da mu je sa imena sprana ljaga.
Oslabljena osmanska vlast je privremeno ojaana dolaskom etiri batalljona koji su iz Istanbula odaslani pod Hafiz-painom komandom. Hafizpaa je bio posljednji u dugom nizu vojnih zapovjednika i guvernera koji
su slani da pod gotovo nemoguim uslovima ugue otpor buntovnih Sarrajlija. Sa njim je stigao i Mehmed Nurudin Vehbi emsekadi, muftija iz
Pljevalja u Sandaku i ueni islamski teolog koji se obrazovao u Sarajevu.
emsekadi se iskazao i kao sposoban i hrabar vojni zapovjednik, i kao dinnamian govornik. No, umjesto da istovremeni dolazak dvojice mukaraca
dovede do uspostavljanja jedinstvene osmanske strategije smirivanja stannovnitva, on je izazvao jo veu podvojenost u maloj zajednici osmanskih
zvaninika.
Hafiz-paa se nadao da e predstojea austrougarska okupacija proi
mirno. Pokazujui odboru nareenja da se habsburke trupe doekaju sa
dobrodolicom, on je pozvao Bosance da poloe oruje i prihvate okupacij-
70
ju. No, Hafiz-paa je tajanstveno utio na narednim sastancima vilajetskog

vijea, ostavljajui konzule da se pitaju o njegovom linom stavu prema
eventualnom otporu invaziji.17 Iako je njegov prethodnik 9. jula zabranio
dalje sastajanje Narodnog odbora, Hafiz-paa se nije mijeao kada su se
sastanci ponovo poeli odravati 18. jula. Naredne dvije sedmice Sarajevvo je provelo u pat poziciji. Narodni odbor se estoko pripremao za oruani otpor dok su osmanske trupe pod Hafiz-painom komandom inile
vrlo malo, izuzev redovnog patroliranja gradom na sigurnoj udaljenosti od
odbora i njegovih priprema.
Revolucija
Dok su se Sarajevom tokom jula 1878. godine nekontrolirano irile glasine
o predstojeoj vojnoj invaziji Austro-Ugarske, konzuli su bili zabrinuti da
e kanjenje carskih trupa poveati vjerovatnou oruanog otpora Bosanacca. Iako je Narodni odbor svoje snage organizirao bez ometanja od strane
novog osmanskog zapovjednika, osmanske snage su zadrale kontrolu nad
orujem i municijom koja bi potencijalno imala veliku vrijednost protiv
austrougarskih snaga. Vilajetovi je 25. jula organizirao demonstracije pred
Konakom, zahtijevajui da osmanski zvaninici svoje oruje predaju gomilli.18 Vojni zapovjednik Hafiz-paa, jedini preostali osmanski zvaninik u
Sarajevu sa barem malo autoriteta, je rekao gomili da nema ovlatenje da
podijeli oruje, ali da moe telegrafski od centralne vlasti zatraiti odobrennje za to. To obeanje mu je kupilo jo 48 sati.
Konani napad na osmansku vlast je poeo 27. jula.19 Poput demonsstracija koje su tri sedmice ranije Narodni odbor dovele pod uticaj gomile,
dodatni dokazi o predstojeoj austrougarskoj invaziji su ponovo potaknuli
nemire. Tog jutra, Wassitsch je podijelio proglas habsburkog cara o okuppaciji. Na povratku kui iz posjeta drugim konzulima neto prije podneva,
Wassitsch je primijetio da se radnje na Baariji zatvaraju i da vlasnici ure
kui po oruje.
Pod vodstvom karizmatinog Vilajetovia, muslimanska gomila se oko
podne okupila ispred Konaka, u kojem su se sklonili osmanski zvaninici i
pripadnici lokalne muslimanske elite. Bosanski vojnici iz oblinje kasarne
su napustili svoje jedinice i pridruili se gomili. Oko 16:00 sati, preostale
osmanske trupe lojalne Hafiz-pai su pokuale oistiti ulicu do Konaka.
Ojaana dezerterima iz kasarni, gomila je pruila otpor. Dolo je do razm-
REVOLUCIJA
71
mjene vatre izmeu dvije grupe koje su se nalazile veoma blizu. Ulica je
oiena ali je tokom borbe jo Bosanaca dezertiralo iz osmanskih redova.
Francuski konzul je procijenio da je manje od dvadeset osmanskih vojnika
i pripadnika gomile poginulo u borbi.20 Hafiz-paa se sa svojim oslabljenim
snagama povukao u kasarnu u kojoj su bosanski dezerteri preuzeli kontrolu
nad arsenalom. Povlaei se pred Hafiz-painim trupama, koje su se vraale
u kasarnu, bosanski dezerteri su napustili krug kasarne. Oni su se pridruili pobunjenoj gomili koja je presjekla dotok vode u kasarnu i prekinula
snabdijevanje hranom.21 Te veeri gomila je takoe presjekla telegrafske
ice u nadi da e izolirati grad i sprijeiti osmanske zvaninike da pozovu
pojaanje.
U noi izmeu 27. i 28. jula, lanovi Narodnog odbora su se savjetovvali do iza ponoi. Oni su ponovo promijenili mjesto zasjedanja, ovaj put
iz Moria hana u Carevu damiju, u namjeri da zastrae one koji su se
nalazili u posljednjem bastionu osmanske vlasti, Konaku. Odbor je zahtijjevao da osmanski zvaninici i njihovi lokalni saveznici napuste Sarajevo.
U zoru 28. jula, Hafiz-paa je napravio posljednji pokuaj da ponovo usposstavi kontrolu osmanske vlasti. On je poveo svoje lojaliste u tvravu iznad
grada, ali se tamo suoio sa bosanskim pripadnicima osmanske jedinice
koji su bili spremni oduprijeti se svom zapovjedniku. Sarajevska gomila je
bila jaa. Trupe u tvravi su zarobile Hafiz-pau, dovele ga natrag u grad
i predale voama pokreta u Carevoj damiji. Kada su uli za Hafiz-painno hapenje, ostali osmanski zvaninici su dali ostavku. U 9:00 sati ujutro
28. jula, osmanski arsenali su bili na raspolaganju onima koji su planirali
sveobuhvatni otpor austrougarskoj vlasti. Najgore klase su preuzele konttrolu, izvijestio je britanski konzul Freeman.22 Wassitsch, plaei se da e
rulja napasti druge u Sarajevu, telegrafirao je austrougarskom konzulu u
Mostaru: Poloaj zvaninika, turskih trupa, konzulata, kranskog ivlja,
pa ak i muslimanskih uglednika u Bosni je opasan jer fanatina rulja ima
odluujui uticaj na njihovu sudbinu.23
Kasnije tog dana voe gomile, predvoeni lanovima Narodnog odborra, sastali su se pred Gazi Husrev-begovom damijom i oformili narodnu
vladu. Iako je elja bila da se izaberu roeni Bosanci, voe su ubijedile
gomilu da pritvorenog Hafiz-pau izaberu za guvernera, osiguravajui konttinuitet prethodnog reima. Narodna vlada je poslala izaslanika Wassitschhu da ga uvjeri da se nita loe nee desiti njemu ni drugima u njegovom
konzulatu, kao ni ostalim konzulima u gradu. On je odgovorio da potpuno
72
vjeruje dobrim namjerama Bosanaca, ali je ve nekoliko sati kasnije primio

drugu posjetu voa odbora, koji su pitali da li eli sa svrgnutim osmanskim
zvaninicima putovati ka jadranskoj obali. Nezastraen, on je odluio ostati.
Ostali konzuli su slijedili njegov primjer i ostali na svojim mjestima. ini
mi se da u Sarajevu jo uvijek imamo najveu moguu sigurnost, izvijestio
je Wassitsch svoju vladu, ali je ipak dodao: Ako Sarajevo napustimo svi
zajedno, biemo sigurniji nego ako budemo putovali sami.24
Situacija se naglo promijenila. Osmanski zvaninici koji su se protivili
udaru su umalo izgubili ivote. Pobunjenici su presreli dvojicu ranijih rivala
i vrhovnih osmanskih zvaninika, Mazhar-pau i Konstan-pau, kada su
krenuli za Istanbul preko Mostara. Oni su ih opljakali i zaprijetili im smru, to je meu stranim konzulima izazvalo veliku zabrinutost. Wassitsch
je predloio da se svih pet konzula pojave zajedno u Konaku i zatrae da
se u njihove ruke predaju dvojica paa i ostali zarobljenici. etvorica ostallih konzula, sastavi se bez Wassitscha jer su trupe lojalne gomili okruile
austrougarski konzulat, smatrali su da bi bilo kakav demar u koji bi i Wasssitsch bio ukljuen neminovno razjario gomilu. Umjesto toga, dogovorili su
se da poalju pomirljivo pismo u kojem mole da se potede ivoti dvojice
zarobljenih osmanskih zvaninika. U odsudnom trenutku, Vilajetovi je
osobno intervenirao da spasi dvojicu zvaninika. Na kraju su obojica stigli
u Istanbul i nastavili sa prosjenim karijerama u osmanskoj birokratiji.
U meuvremenu, revolucionarna narodna vlada je odluila da je vrijjeme da se Wassitsch protjera iz grada. Nakon to je 4. avgusta primio
pismeni zahtjev da napusti grad, Wassitsch je poveo konvoj od oko stotinu
konzularnih uposlenika i austrougarskih dravljana cestom prema Mostarru. Narodna vlada je osigurala pratnju zbog opasnosti od paravojnih musslimanskih grupa du ceste.25 Wassitsch i njegova pratnja su nekoliko dana
kasnije bezbjedno stigli u Metkovi.
Otpor
Dan nakon to je narodna vlada proglaena u Sarajevu, 29. jula 1878. goddine, austrougarske trupe pod komandom feldmarala barona Filipovia su
na etiri mjesta ule u Bosnu i Hercegovinu. Filipovi je elio prvo osigurrati glavne saobraajnice i najvee gradove. Pribliavajui se sa juga, zapada
i sjevera, carske trupe su planirale uguiti otpor osvajanjem Sarajeva, sjedita organizacije pokreta otpora.
OTPOR
73
Feldmaral Josip Filipovi, koji je predvodio habsburku vojsku koja je izvrila invaziju
na Bosnu i Hercegovinu 1878. (Fotografija, 1880, iz zbirke
Historijskog arhiva, Sarajevo)
U Sarajevu, narodna vlada je pripremala sveopi vojni otpor. Prve jeddinice su pod zastavama krenule na ratite 2. avgusta, a ostale nakon nekolliko dana. Muslimanski, pravoslavni i katoliki dobrovoljci su se okupili u
dvoritu Konaka za sveani ispraaj. Ove jedinice su bile segregirane prema
vjeri: svaka jedinica je imala zapovjednika i sastojala se od pripadnika jeddne vjeroispovijesti, a tako je bilo i sa jedinicama koje su kasnije poslane iz
grada. Strani konzuli su se udili zbog nedostatka logistike podrke i deccentralizirane prirode jedinica. Nema nikakve organizacije, ne postoji plan
za redovno i kontinuirano snabdijevanje boraca, nema operativnog plana i,
iznad svega, nema nikoga ko je zaduen za vrhovnu komandu, izvijestio je
britanski konzul Freeman. Svaka mala grupa mukaraca djeluje potpuno
neovisno.26
74
Iako ni pravoslavni ni muslimanski lideri nisu predloili formalnu

ideologiju, njihovi pozivi na okupljanje dobrovoljaca su odraavali njihove
ideale i ciljeve. Kada se pozivi sagledaju zajedno sa nekoliko razgovora koje
su imali sa stranim konzulima, uvia se da su lideri razliitih vjeroispovijjesti sluili zajednikom cilju, ali iz posve razliitih razloga. Vjerski lideri
su bili najutjecajniji u svim vjerskim zajednicama u gradu. Muslimanski i
pravoslavni lideri su svoje sljedbenike poticali na oruje. Jevreji su izuzeti
od slube u jedinicama pokreta otpora, ali im je naloeno da plate posebni
ratni porez od milion groa. Francuski konzul Louis Patin, primjeujui
da samo oko est stotina Jevreja i tek dvadesetak bogatih jevrejskih poroddica ivi u gradu, smatrao je ovo malim doprinosom ukupnim naporima.
Ovaj namet je traila vea skupina muslimana kod Gazi Husrev-begove
damije 3. avgusta, to je narodna vlada u Konaku i odobrila nekoliko sati
kasnije. Isti skup je od Mustaj-bega Fadilpaia, za koga se smatralo da
je najbogatiji od lokalnih muslimanskih zemljoposjednika, traio da plati
ratni porez u visini od 150.000 groa.
Muslimanski dobrovoljci su se pozivali i na presedan i na neminovnu
habsburku invaziju da bi mobilizirali dobrovoljce i podstakli oruani otpor
austrougarskoj okupaciji.27 Vilajetovi je neprestano citirao Kuran i ponavvljao da se njime rukovodi u svemu to ini.28 Kuran, govorio je on, ga obavvezuje da se bori protiv svakoga ko orujem pokua zauzeti muslimanske
zemlje, bez obzira na vjerovatnou povoljnog ishoda. Vilajetovi je rekao
konzulu Wassitschu da Kuran zahtijeva da se prui sigurnost stranim konzzulima, ba kao to je titio i ranijeg guvernera i svog zakletog neprijatelja,
Mazhar-pau. Pljevaljski muftija emsekadi je tvrdio da Kuran obavezuje
vjernike da se bore protiv nevjernika i da se oni koji odbiju poi u borbu
trebaju protjerati a njihove kue spaliti.29 Slino tome, objava od 7. avgusta
je borbu protiv austrijskih osvajaa stavila u kontekst gazija i ehida, koji
su se generacijama ranije borili za svoju domovinu. Ove rtve obavezuju
njihove potomke da se brane od onih koji namjeravaju i grobove naijeh
matera i otaca velikijeh djedova gaziti. Neprijatelj moe biti pobijeen uz
Boiju pomo, stajalo je u objavi.
Vilajetovi je elio da Kuran bude iskljuivi zakonik, te da se ukine
profesionalna vojska i zamijeni se opom mobilizacijom muslimana u sluaju konkretne prijetnje. Kuran i erijat su se pominjali uglavnom da bi se
muslimani mobilizirali na oruanu borbu protiv Austro-Ugarske. Britanski
konzul Freeman je izvijestio da je erijat uveden proglasom 3. avgusta, da se
OTPOR
75
od muslimanskih ena trailo da nose zar, a da su krani koji su se ranije

oblaili na evropski nain trebali nositi narodne nonje. On je takoe zabilljeio da nikakvi koraci nisu poduzeti da bi se provele druge mjere. Njegovo
nezadovoljstvo sugerira da barem neke muslimanske ene nisu nosile zar
prije proglasa i da su mnogi sarajevski krani nosili odijela u zapadnom
stilu.
Konani cilj voa muslimanskog pokreta je bio da se ponovo usposstavi ono to su oni smatrali zlatnim dobom, a to je bilo vrijeme kada su
Bosanci po njihovom miljenju uivali samoupravu pod institucijama koje
su se rukovodile Kuranom. Britanski konzul Freeman je primijetio da su
voe eljele ponovno uspostaviti situaciju prije reformi, prije provoenja
Tanzimata, kada je lojalnost Porti bila tek nominalna a domai zemljopposjednici su imali svu vlast u zemlji.30 U svojoj nostalgiji za bosanskom
autonomijom, muslimanski lideri nisu predvidjeli nikakvu ulogu za osmanssku vlast. Objava od 7. avgusta nije pominjala ni Osmansko carstvo ni njeggove zvaninike. Slogan pobunjenika je proklamovao Bosnu kao njihovu
domovinu. Sultan je mogao dati Istanbul ako eli, ali nije imao ovlasti da
pokloni Bosnu. S druge strane, bilo je jako malo pokuaja da se Austrijanci
ozloglase bilo kao njemaka bilo kao kranska sila, iako je Josef Koetschet
izvijestio da je rije vabe po prvi put ula u rjenik Sarajlija kao pogrdan
naziv u ljeto 1878. godine. U objavi od 7. avgusta stajalo je da su Austrijanci
svojom straljivou poznati i svakome je kao itaocima istorije poznato u
kom su ih stepenu nekada nai djedovi razbijali.31 Zapovjednik bosanskih
muslimana je uputio poziv pravoslavcima i katolicima da se pridrue otporru iz patriotskih razloga: I vi zemljaci Hristjani i Latini, i vi za ast dommovine, pod koje ste sjenkom nekoliko stoljea spokojstvo uivali, pohitite
sa svojim islamskim zemljacima u borbu i trudite se da slono neprijatelja
progonite. uvanje domovine dunost je danas svijeh naroda koji u njoj
ive.32
Pravoslavni lideri su svoje pristae pokretali vlastitim, njima svojstvennim apelima. Stevo Petranovi, trgovac iz Dalmacije i poznati pobornik
panslavenskog pokreta33, je odrao govor na ispraaju pravoslavnim dobbrovoljcima. Francuski konzul Patin je Petranovia ocijenio kao drugog po
uticaju u pokretu otpora, odmah iza Vilajetovia.34 Prilikom slanja jedinice
sastavljene od pravoslavaca na front, Petranovi je s nadom citirao nekoliko
lanaka iz srbijanskih novina koji su govorili o namjeri Srbije da osvoji Bossnu. Brao! Mi smo svi jedna krv! proklamovao je on, imitirajui slogan
76
panslavenskih zagovaraa revolucije protiv osmanske vlasti.35 Najvii zvaninik Srpske pravoslavne crkve u Sarajevu, mitropolit Antimos, blagoslovio
je ratnu zastavu i poveo pravoslavne dobrovoljce do izlaza iz grada. Arhimmandrit Sava Kosanovi i jo jedan sveenik, obueni kao hajduki voe, sa
pitoljima i noevima za pojasom, predvodili su kolonu mladih raspjevanih
zanesenjaka ulicama, proklamirajui bratstvo sa muslimanima.
Slavensko bratstvo i odbrana domovine su bile osnovne komponente
srpsko-pravoslavnog uea u otporu, ali oni su se radije pozivali na panslavvensko bratstvo i slavensku domovinu nego na eksplicitno bosanski patriootizam artikuliran u apelima muslimanskih lidera. Iako nisu odgovorili na
ranije pozive srpskih pristaa pobune seljaka, srpski pravoslavci su slijedili
svoje lokalne sarajevske lidere u mobilizaciji na otpor habsburkoj okupacciji.
Bitka za Sarajevo
Dobrovoljci su u malim jedinicama naputali Sarajevo s ciljem rastjerivanja
habsburkih trupa, ali su u sporadinim borbama sa carskim trupama u prve
dvije sedmice avgusta 1878. godine iskusili niz poraza. Jednako demoralizirrajue su djelovali i telegrami Porte u kojima se osuivao bosanski otpor i
navodilo da je osmanska vlast sve blia sporazumu sa Austro-Ugarskom u
pogledu njihove okupacije i upravljanja Bosnom. Osmanski guverner Haffiz-paa, nakon povratka u Sarajevo 13. avgusta, uputio je apel Narodnom
odboru i pobunjenicima da okonaju svoj uzaludni otpor okupaciji. Poviccima neodobravanja, sa govornice ga je 15. avgusta otjerala glasna manjina
koja se protivila mirnoj predaji koju je podravala veina muslimana. No,
dva dana kasnije, nakon to su i dalje pristizali izvjetaji o porazima, Narrodni odbor se sastao u Konaku i jednoglasno izglasao prestanak otpora i
otvaranje grada habsburkim trupama. Odluka o kapitulaciji se podudarila
sa javnim ponienjem karizmatinog voe pokreta, Saliha Vilajetovia.
Nekadanji hajduk se pokazao boljim kao inspirativni govornik pred
masama nego kao ratnik. On je 7. avgusta sa svojom linom pratnjom nappustio Sarajevo prema sjeveroistoku, ali su uskoro javili da nisu u stanju nai
sveprisutne habsburke trupe. Sarajevom su kolale glasine da je pljakao
seljake, ubio jednog mladog muslimana u Kiseljaku, kao i jednog kraninna u blizini Sarajeva. On se 14. avgusta vratio u Sarajevo i pozvan je pred
Narodni odbor. Suoen sa osudom zbog neovlatenog bijega sa bojinice
77
i mogunou ponovnog slanja u bitku, sam je sebe ranio u nogu. Kui ga

je odnijela pratnja, osramoenog u oima onih koji su ga do prije dva dana
smatrali simbolom otpora. Tri dana nakon toga, javljeno je da je pobjegao
u brda oko Sarajeva, gdje je ranije ivio hajdukim ivotom. Ostao je u tammonjem selu do poetka oktobra 1878. godine, gdje ga je od komija koji
su mu prijetili smru titio njegov srpski pravoslavni domain.
Kada su austrougarske trupe sa sjevera i zapada stigle do predgraa
Sarajeva u veer 18. avgusta, na brdima iznad grada su na nekoliko mjesta
postavili topove. Sarajlije su napustile nekoliko ugroenih mahala i sklonili
se kod prijatelja i rodbine na Vratniku, u sjeni osmanske tvrave koja je
stajala na brdu iznad tog dijela grada. U zoru 19. avgusta osvajake trupe
su poele snaan artiljerijski napad na grad. Sarajlije su uzvratile, koristei
topove zarobljene iz osmanskih skladita, ali je osmosatna bitka zavrila
potpunim porazom branitelja Sarajeva. Ulazak trupa u grad su popratile
teke uline borbe, a na snajpere koji su pucali iz kua trupe su odgovorile
spaljivanjem kua sa njihovim stanovnicima unutra. U 14:00 sati, uto-crna
carska zastava se zavijorila iznad Sarajeva, a feldmarala Filipovia, koji je
u grad uao u 17:00 sati, pozdravile su kao osloboditelja male grupe urno
okupljenih Sarajlija. Te veeri su ga u Konaku posjetila etiri konzula, ime
je obiljeen poetak habsburke vladavine.
Ali bitka za Bosnu ni izdaleka nije bila zavrena. Iako je organizacioni
centar u Sarajevu ugaen 19. avgusta, snage bosanskih muslimana i srpskih
pravoslavaca su irom Bosne pruale odluan otpor.36 Frustrirani habsburki zvaninici su na kraju upotrijebili 285.000 trupa u kampanji koja je trajjala do duboko u jesen. Pretrpjeli su oko pet hiljada gubitaka i suoili se sa
kritikom stranaca i nekih krugova u monarhiji zbog potcjenjivanja obima
otpora carskoj vlasti.
Pokret i njegove voe su savremenici omalovaavali, a historiari kasnije
doveli na lo glas. Za konzule, voe pokreta su bili vjerski fanatici, koje je
na iracionalno ponaanje nagonila mrnja prema nemuslimanima. Jedan
habsburki simpatizer je pokret nazvao pobunom socijalistikog karakterra.37 Iza ovih procjena je stajala orijentalistika sklonost da se muslimannima pripisuje fanatizam i nada da e kaotino, necivilizirano Osmansko
carstvo uskoro zamijeniti prosvijetljena kranska sila. Ali pokret nije bio
78
socijalistiki, a ciljevi njegovih voa prezentirani konzulima su bili jasni

kao dan. Konzervativna vjerska uvjerenja su motivirala i muslimane i pravvoslavce da se odupru habsburkoj vojnoj okupaciji, ali su ta ista uvjerenja
sprijeila muslimane uesnike pokreta da se upuste u nasilje nad sarajevsskim kranima.
Najprezreniji je bio Salih Vilajetovi, prvi karizmatini voa pokreta.
Austrijski konzul je Vilajetovia podrugljivo zvao odmetnikom i razbojnnikom (Bandit i Ruber), a ti su pogrdni termini jaali koritenjem
njegovog pseudonima Hadi Lojo. Historiar Rade Petrovi je 1970-tih
godina napisao da su raniji autori bili u ocjeni linosti i uloge Hadi-Loja
veoma kritini, polazei u svojoj analizi na osnovu raspoloive izvorne grae, koja im je bila dostupna.38 Vilajetovi je, zapravo, bio roeni Sarajlija
koji je godinama radio kao vjerski sluenik u gradskim damijama i islamsskim obrazovnim institucijama. Njegov poziv i obrazovanje su bili isti kao
i kod dvojice karizmatinih muslimanskih voa koji su ga nasljedili, tvoraca
aprilske peticije i kasnijih vojnih zapovjednika, Muhameda Hadijamakovvia i Abdulaha Kaukije.
Vilajetovi se hajdukom ivotu okrenuo tek nakon to je protjeran
iz grada, i to samo tokom neke tri godine prije nego to se vratio u grad
1878. godine. On nije bio iracionalan, ve je dobro shvaao politiku kultturu u kojoj je djelovao, vjeto je koristei da bi narod potaknuo na akciju.
Italijanski konzularni predstavnik, priznajui da ga je pogreno procijenio,
istakao je da je Vilajetovi imao smirujui uticaj i sprijeio neke inove
nasilja usprkos svojoj reputaciji hajduka. Spasio je 30. jula ivote dvojice
osmanskih zvaninika u bijegu, zatim ubio jednog kranina i jednog musslimana. Ali njegov ga je gradski odgoj slabo pripremio za ulogu vojnog
zapovjednika, i pokazao se kao velika kukavica izbjegavajui carske trupe u
avgustu 1878. godine. Kada je Vilajetovi optuen da je ubio jednog krannina i jednog muslimana u okolici Sarajeva, Narodni odbor ga je, usprkos
injenici da je prethodnog mjeseca bio pod njegovom kontrolom, spremno
osudio na smrt. Kazna, meutim, nikada nije izvrena.
Narodno poimanje Vilajetovia se tokom vremena mijenjalo. Socijalisstiki reim, koji je simpatizirao njegov hajduki ivot i smatrao ga amppionom pobune niih klasa, dao je jednoj ulici na Bjelavama naziv Hadi
Lojina. Sa propau socijalizma, Vilajetoviev status muslimanskog heroja
je umrljan reputacijom narodnog buntovnika bez razloga i razbojnika, to
se smatralo odrazom seljakog primitivizma koji su mnoge Sarajlije pripis-
79
sivale srpskim naconalistima. Hadi Lojina ulica je 1991. godine preimennovana u Ulicu Bardakije, a ime Hadi Loje je dato jo manjoj ulici na
drugom mjestu u gradu.
Ni Narodni odbor ni mnogi njegovi lanovi nisu preivjeli austrougarsku
okupaciju. Habsburka odmazda je u prvim danima nakon osvajanja grada
bila brza i nemilosrdna. etiri dana nakon pobjede, 23. avgusta, feldmaral
Filipovi je uspostavio prijeki sud. U narednih nekoliko dana, devet sarajjevskih muslimana je objeeno zbog dizanja bune odnosno zbog voenja
snaga koje su pruile otpor austrougarskim trupama.
Prvi je na smrt osuen Muhamed Hadijamakovi, zapovjednik snagga koje su Sarajlije potakle na otpor 18. avgusta. On je zarobljen dok se
pribliavao Konaku s namjerom da se preda Filipoviu. Isti dan je osuen
na smrt vjeanjem i oko 16:00 sati odveden do prirunih vjeala, konopca
prebaenog preko grane hrastova drveta. Iako je u to vrijeme imao vie od
ezdeset godina, Hadijamakovi je jo uvijek bio snaan ovjek. Dok se
grupa egzekutora pribliavala vjealima on je uspio jednom uvaru oteti pitolj i opaliti dva puta. Borba koja je zatim uslijedila rezultirala je sa nekolikko ranjenih uvara i osuenikom koji je ranjen noem krvav i onesvijeen
leao na tlu. Nakon sutona, smrtno ranjeni Hadijamakovi je odnesen do
vjeala i objeen.39 Abdulah Kaukija, koji je u aprilu 1878. godine u opticcaj pustio prvu peticiju pod utjecajem osmanskog guvernera Mazhar-pae,
slijedei je osuen na smrt. Kratko suenje je odrano 24. avgusta, i on je
osuen i objeen isti dan. Jo sedmorica su objeeni u prvim danima okuppacije, u vrijeme kada je otpor van Sarajeva jo uvijek jaao.
Pored pogubljenja prijekog suda, carske trupe su u prvim danima nakkon osvajanja uhapsile stotine Sarajlija svih vjeroispovijesti. Zatvorenici su
otjerani u priruni logor na zapadnom kraju grada. ene i djeca su puteni,
nakon ega je u rukama vojske ostalo oko est stotina zatvorenika. U nareddnih nekoliko dana, zatvorenici su potjerani na prisilni mar do Broda na
Savi. Odatle su vozom prebaeni u Be, gdje su morali marirati sa jedne
eljeznike stanice do druge kroz grad, gdje su ih ikanirali graani Bea
iji su srodnici i prijatelji mobilizirani za kampanju u Bosni. Zatim su posslani u zatvor u Olomuc (u dananjoj ekoj) gdje su drani u uvjetima koji
su se postupno popravljali.
80
Nakon proglaenja ope amnestije 15. novembra 1878. godine, zatvorrenicima je dozvoljeno da se vrate u Sarajevo ali su bili prisiljeni da od
Broda nastave pjeice. Jedne hladne decembarske noi tokom mara nije
bilo mogue nai smjetaj i deset do petnaest ljudi je umrlo od smrzavanja.
Kada se ove smrti dodaju onima koji su pogubljeni, jasno je da je austrouugarska kampanja odmazde rezultirala sa vie rtava nego itav revolucionnarni pokret u Sarajevu tokom prethodna dva mjeseca.
Austrougarska patrola je 2. oktobra 1878. godine zarobila i Vilajetovia, koji se jo uvijek krio u jednom zaseoku, i dovela ga u Vojnu bolnicu u
Sarajevu gdje su mu ljekari amputirali nogu. Neposredno nakon neuspjelog
pokuaja bijega u junu 1879. godine, vojni sud ga je osudio na smrt, ali je
njegova kazna istovremeno carskom naredbom preinaena u pet godina zattvora. On je tih pet godina proveo u zatvoru u Theresienstadtu i puten je
1884. godine pod uvjetom da se nikada ne vrati u Bosnu i Hercegovinu, to
je i prihvatio. Otiao je u Trst koji je tada bio dio Habsburke monarhije,
gdje je saekao enu i djecu kojima je dozvoljeno da mu se pridrue, nakon
ega su zajedno otili u egzil u osmanske zemlje istono od Bosne i Herccegovine. Vilajetovi je umro u Meki 1887. godine.40 Iako su povremeno
posjeivali Sarajevo, lanovi njegove ue porodice su proveli ostatak svog
ivota u raznim gradovima Osmanskog carstva.
Sarajevski pokret iz 1878. godine je predstavljao bona fide revoluciju. Iako
je bio kratkog daha, lokalan, i u konanici uzaludan, pokret je krajem jula
doveo do potpunog prenosa vlasti sa legalnih organa Osmanskog carstva
na lanove narodne vlade. Uspjeni revolucionari su zatim bili slobodni
organizirati i povesti iroki otpor austrougarskoj invaziji. Revolucionari
se nisu rukovodili nikakvom formalnom ideologijom i skromne promjene
koje su napravili u lokalnom okruenju nisu preivjele osvetu austrougarsskih okupacijskih snaga.
Razliiti lokalni akteri u sarajevskoj revoluciji iz 1878. godine su bili
voe i lanovi vjerskih zajednica i njihova je vjerska pripadnost i lojalnost
uglavnom upravljala njihovim ponaanjem. Primarna mjesta za sastanke
su bile vjerske graevine, Careva damija i Gazi Husrev-begova damija.
Najistaknutije voe pokreta su bili vjerski slubenici najrasprostranjenijih
vjeroispovijesti u gradu. Kao simbol nerazdvojivosti sekularnih i vjerskih
81
funkcija, srpska pravoslavna opina je poetkom juna izabrala tri dodatna

zastupnika u Narodni odbor. Pokreti koji su nastali 1878. godine bili su
primarno pokreti vjerskih zajednica koje su vodili lokalni lideri, sa minimmalnim tragovima lojalnosti vanjskim ideologijama i sekularnim identitettima.
Dogaaji iz 1878. godine otkrivaju urbano drutvo koje je pod utjecajjem osmanskih reformi znaajno evoluiralo od 1840-tih godina. Revoluccionarni pokret je na povrinu izbacio raskole u razliitim zajednicama u
gradu. Tok borbe je estoko podijelio muslimane. Vjerski slubenici, popput Vilajetovia, inspirirali su i poveli nie klase, koje su u gomili zbacile
osmansku vlast i pruile otpor austrougarskim trupama. Oni su u potpunnosti usvojili ideologiju, simbole i program autonomije i otpora reformama
koje su zagovarale bogatije muslimanske klase generaciju prije. U verbalnnom traktatu koji je iznio konzulu Wassitschu, Vilajetovi je ponovio prittube i zahtjeve koje su utvrdili protivnici osmanske centralizacije izmeu
dvadesetih i pedesetih godina XIX stoljea.
Pripadnici muslimanske zemljoposjednike elite i bogati srpski trgovci
su najbolje proli nakon revolucije. Veina je ili bila po strani ili se kasno
pridruila pokretu, a austrougarski upravljai su njegovali saradnju sa njima
da bi obnovili red i mir i uspostavili novi reim. Mnogi od njih su postali
vladini savjetnici i lanovi sarajevskog gradskog vijea kojeg su uspostavile
nove carske vlasti. Nova generacija sarajevskih muslimana iz viih klasa je
imala interes da odri mir. Pripadnici nove elite su eljeli osigurati miran
prelaz na austrougarsku upravu, stav zbog kojeg su ih nove vlasti kasnije
bogato nagradile. Nova elita nije bila progresivna niti reformistika, ve pommirljiva do sri, spremnija na upotrebu politikog utjecaja nego oruanog
otpora da bi postigla svoje ciljeve.
Revolucija je poela kao iskljuivo muslimanska stvar, ali kada je stassala u oruani otpor okupila je i muslimanske i pravoslavne dobrovoljce.
Nema dokaza da je meu pravoslavcima postojala podjela poput one meu
muslimanima. Ali poput muslimana, i oni su mahom odgovorili na poziv
vjerskih voa koji su ih pozvali na vojnu mobilizaciju, kao i na apel panslavvenskih aktivista. U isto vrijeme, mobilizacija je dobila podrku znaajnih
osoba meu bogatim srpskim trgovcima, klasom koja je znaajno narasla u
Sarajevu tokom ere osmanskih reformi. Njihovi apeli su spajali sekularno i
vjersko, otkrivajui grupu u procesu prevazilaenja iskljuivo vjerskog identtiteta i spajanja sa irom slavenskom i srpskom zajednicom.
82
Revolucija nije bila bez rtava, ali je relativno malo ivota izgubljeno
prije oruanog sukoba sa austrougarskim trupama.41 Veina rtava je pala
tokom oruanog sukoba izmeu snaga lojalista i pobunjenika 27. jula. Ovo
je bio sukob izmeu muslimana; nije vjerovatno, iako nije posve nemogue,
da su krani uzeli uea na bilo kojoj strani. Ukoliko se prihvati procjena
francuskog konzula da je u u toj konfrontaciji bilo manje od 20 mrtvih
i ranjenih, brojka je zaista mala. Tom prilikom, pobunjenici su bili spremmni primjeniti nasilje protiv onih koji su opstruirali kampanju otpora, ali
ne protiv pojedinaca zbog njihove vjeroispovijesti ili identiteta. Zatitniki
stav pobunjenika prema drugim Sarajlijama je bio u otrom kontrastu sa
ogorenim i estokim otporom austro-ugarskim trupama. ene i djeca, kao
i snage pod razliitim zapovjednitvom, su uestvovali u ulinim borbama
19. avgusta, a nakon osvajanja, Filipovieve snage su uzvratile pogubljenjimma po kratkom postupku i prisilnim transferom stotina zatvorenika u Be
i nazad.
Malu upotrebu nasilja, meutim, ne treba brkati sa odsustvom zastraivanja. Pobunjenici i njihove voe su prijetili silom da bi osigurali kljune
resurse potrebne da bi se vodila kampanja. Narodna vlada je propisala ratni
porez za bogate Jevreje i vodee muslimanske zemljoposjednike i izuzela
Jevreje od obavezne vojne slube jer se smatralo da erijat to zabranjuje.
Konzuli su kontinuirano pisali da se osjeaju zastraenima, i da su se krani i Jevreji povukli u kue dok su naoruani muslimani lutali ulicama
kada je pokret poetkom juna uzeo maha. Britanski konzul Freeman je bio
posebno uasnut injenicom da su krani zastraivanjem natjerani da nose
tradicionalne nonje i da su muslimanske ene prisiljene da stave zar. Ali u
izvorima se ovo pominje kao jedini primjer prisilnog nametanja kulturnih
normi pripadnicima itavih grupa. Vlasti Habsburke monarhije su bile
okirane i uasnute revolucijom u Sarajevu i irenjem oruanog otpora koji
je uslijedio. Njihova prva reakcija nakon zauzimanja grada je bila osveta,
oliena u pogubljenjima po kratkom postupku i zatvaranju. Razumnijim
i iskusnijim liderima je pripala uloga tvoraca politike koja e u konanici
revitalizirati Sarajevo kao grad koji je prihvatao evropske kulturne utjecaje
uz istovremeno zadravanje najveeg dijela svog osmanskog nasljea.
3.
Sarajevo, Fin de Sicle
arajevo je u XX stoljee ulo vee, razvijenije i evropskije nego to je

bilo kada su 1878. godine austrougarske trupe zauzele Bosnu i Herccegovinu.1 Provoenjem carske vizije urbanog prostornog ureenja
zasnovanog na zapadnim modelima i bekim uzorima, grad je uz raniji
profil klasinog osmanskog grada dobio i zapadnjako lice. Ovu fiziku
transformaciju su propratile velike demografske promjene, kao i promjene
u politikoj organizaciji, kulturnom ivotu i drutvenim obiajima u graddu. Zajedno se ove promjene mogu okarakterizirati kao modernizacija ili
okretanje zapadu, ali one su do Sarajeva dole kroz filtere habsburkih i
bekih iskustava i esto su, pomijeane sa lokalnom tradicijom i kulturom,
davale nepredvidive rezultate. Sarajevo se na kraju XIX stoljea nalo u
dvije kulturne orbite iji su se utjecaji mijeali: tradicionalnoj, koja se oslannjala na Istanbul, i drugoj, evropskoj i modernoj, koja je poticala iz Bea.
Tokom etrdeset godina habsburke vladavine, Sarajevo je postalo jedinsstveno meu velikim gradovima u jugoistonoj Evropi u spajanju kulturnih
utjecaja koji su stigli iz Bea sa onima koji su ouvani tokom etiri stotine
godina osmanske vladavine.
Austrougarski pristup Sarajevu
U etrdeset godina vladavine, vlasti Habsburke monarhije su nekoliko
puta mijenjale politiku prema Bosni i Hercegovini. Iako su vlasti svoj prisstup Sarajevu definirale prema irim politikama, uvijek su Sarajevo tretirale
kao prvi grad u zemlji i eljele su od njega napraviti blistavi primjer uspjehha habsburke uprave. Rezultat toga je da je monarhija neproporcionalno
mnogo panje u Bosni i Hercegovini poklanjala Sarajevu.
83
84
3. SARAJEVO, FIN DE SICLE
Prvi poriv novih vlasti je bio da favoriziraju i kultiviraju katoliko stannovnitvo a da muslimanima, Jevrejima i pravoslavcima izdaju otra upozzorenja o potrebi lojalnosti novoj imperiji. Drugog dana okupacije, 21.
avgusta 1878. godine, feldmaral Filipovi je primio predstavnike sve etiri
vjeroispovijesti u Konaku, centrali osmanske vlasti kojom su sada raspollagali novi upravljai. Fra Grga Marti, franjevac koji je vodio katoliku
zajednicu u Sarajevu, organizirao je sastanak i izabrao delegaciju. Filipovi
je naloio da delegacija doe u dvije grupe. Prvo je primio predstavnike
jevrejske, pravoslavne i muslimanske zajednice. Arhimandrit Sava Kosannovi, najvii pravoslavni svetenik u gradu, pozdravio je Filipovia u ime
grupe.2 Filipovi je odgovorio pljuskom optubi i uvreda, prvenstveno na
raun muslimana koje je osudio zbog toga to su umjesto zahvalnog doeka
carskim trupama pruili oruani otpor. Zatim je naglo prekinuo sastanak i
napustio prostoriju. Nekoliko minuta kasnije, fra Grgu Martia je primio s
toplinom i zahvalnou.
Nakon ove dvije audijencije, jedan od Filipovievih pomonika je pozzvao dva lana muslimanske delegacije da se Martiu pridrue na privattnom sastanku. Od dvojice muslimana se trailo da identificiraju glavne
podstrekae vojnog otpora austrougarskoj vladavini u Sarajevu. Oni su
imenovali Muhameda Hadijamakovia, Abdulaha Kaukiju i Saliha Vilajjetovia.3 Nije sluajno (kao to je ve pomenuto u prethodnom poglavlju)
da su ba Hadijamakovi i Kaukija bili prva dvojica muslimana koji su
pogubljeni u narednih nekoliko dana; Vilajetovi je ve bio pobjegao iz
grada i pronaen je tek nakon nekoliko mjeseci.
Strategija favoriziranja katolike populacije pokazala se za nove vlasti
nepovoljnom, i na kraju ju je zamijenila politika jednakog tretmana glavnih
vjerskih zajednica. Do promjene kursa je dolo nakon ozbiljnog izazova s
kojim su se habsburke vlasti suoile 1881-82. godine, kada su se srpski selljaci u istonoj Hercegovini pobunili protiv uvoenja vojne obaveze. 4 Nakkon to su proveli veliku vojnu kampanju da bi uguili seljaku bunu, carski
zvaninici u Beu su shvatili da im je potreban sveobuhvatan, dugoroni
pristup ako ele da Bosna i Hercegovina postane primjerom austrougarske
uprave. Za taj zadatak su odabrali Benjamina von Kllaya, mladog perspekktivnog diplomatu koji je izuzetno dobro poznavao junoslavenske zemlje
i koji je imao jedinstvenu viziju budunosti Bosne i Hercegovine.
CARSKA VIZIJA
85
Carska vizija
Benjamin Kllay von Nagy-Kll (1839-1903) je sa svoje pozicije zajednikog ministra finansija izmeu 1882. i 1903. godine proveo mnogobrojne
reforme u gradu Sarajevu.5 Mnoge Kllayeve ideje i aspiracije su postojale
i ranije kod drugih carskih zvaninika, ali je on odigrao najvaniju ulogu u
pretvaranju opih ideja u konkretne programe i politike. Njegove ideje su
bile zasnovane na irokom linom iskustvu u regionu i pohlepnoj odlunosti
da se implementiraju habsburke carske vrijednosti u Bosni i Hercegovini
i njenom glavnom gradu, Sarajevu. Kllay je zadai upravljanja Bosnom
i Hercegovinom pristupio sa irokim znanjem i paljivim pripremama.6
Roen u Peti 1839. godine, Kllay je sa interesom studirao jezike i postao
strunjak za Srbiju na Univerzitetu u Budimpeti. On je 1865. godine povveo neuspjenu kampanju za mjesto u maarskom parlamentu, u nadi da
e dobiti glasove lokalnih Srba reklamirajui svoje poznavanje njihovog
jezika i historije. Slubovao je kao austrougarski konzul u Beogradu od
1868. do 1875. godine, a 1872. godine je dosta putovao po Bosni, paljivo
biljeei lokalne obiaje i politiku situaciju. Napisao je zapaenu historiju
Srba, koja je 1877. godine objavljena na maarskom jeziku, a godinu dana
kasnije i na njemakom.7
Kllay je vjerovao da iroke mase treba obasuti beneficijama, a liiti ih
prava. Iako su se drugi carski zvaninici njegovih godina i slinog porijekla
nevoljko pomirili sa rastuim liberalizmom ve 60-tih godina XIX stoljea,
Kllay se svojoj misiji posvetio kao tvrdokorni poklonik neoapsolutizma.8
Kllayev prototip idealnog politikog ureenja je bio autoritarni stari Rim,
a ne demokratska stara Grka.9 Doba klasinog Rima Kllay je vidio kao
ogromno carstvo koje se povinovalo jedinstvenom zakonu, koje je imalo
razgranatu mreu puteva i potovalo lik cara. On je smatrao da je najbolji
lijek za narodno nezadovoljstvo racionalna, pravedna i velikoduna vlada.
On se estoko borio protiv svih demokratskih institucija, osim onih koje
su imale iskljuivo simboliki znaaj, i radio je na promociji utjecaja male
elitne skupine lokalnih saveznika.
Kllay je zajedno sa mnogim drugim dravnim slubenicima vjerovao
da Habsburka monarhija treba civilizirati Bosnu i Hercegovinu, i dvije
decenije je radio na tome da Bosnu i Sarajevo oblikuje u skladu sa svojom
vizijom prosvijetljene evropske drave i drutva. On je na novoj teritorijji Monarhije agresivno promovirao ekonomski razvoj, usvajanje zapadnih
86
vrijednosti, kulturno uzdizanje i modernu upravu. Bio je uvjeren da e

takve inovacije rezultirati poslunim, zadovoljnim i zahvalnim stanovnittvom. U isto vrijeme, Kllay se slagao sa mnogim habsburkim zvaninicimma u ocjeni da susjedna Srbija i Crna Gora mogu nahukati pravoslavno
stanovnitvo u Bosni i Hercegovini na pobunu protiv habsburke vlasti. Da
bi sprijeio infiltraciju nacionalizma iz susjednih drava, njegova vlada je
promovirala regionalni patriotizam koji se zvao bonjatvo, multikonfessionalni bosanski nacionalizam za koji se on nadao da e odbiti talase srppskog i hrvatskog nacionalizma koji su u to vrijeme zapljuskivali bosanske
granice. U Sarajevu je pokrenuo znaajne izmjene u izgledu centra grada da
bi naglasio znaaj religije te da bi skrenuo panju javnosti sa potencijalno
razornog nacionalizma.
Kllay je organizirao preureenje urbanog jezgra. Po njegovom nalogu,
najvee vjerske, kulturne i obrazovne institucije svih vjerskih zajednica su
smjetene u neposrednoj blizini, oko centralnog trga. On je na taj nain
nastavio politiku, koja se mogla nazrijeti u gradnji nove srpske pravoslavne
crkve tokom osmanskog reformskog perioda, oduzimanja monopola koji
su muslimani imali na izgradnju monumentalnih struktura u centru grada,
i u ovoj znaajnoj promjeni se nije suoio sa otporom istaknutih muslimanna u Sarajevu. On se paljivo brinuo da sve glavne muslimanske graevine
budu odravane, a i da se grade nove, od kojih su neke po svom karakteru
monumentalne. Kllay i drugi austrougarski upravitelji su najodgovorniji
za dananju blizinu i relativan paritet velikih vjerskih struktura u centru
grada Sarajeva.
Izmeu prvog i posljednjeg popisa stanovnitva (1879. i 1910. godine) provvedenog u vrijeme habsburke vladavine, broj stanovnika u Sarajevu se vie
nego udvostruio. Bio je to stepen rasta koji je prevazilazio sve druge bossanskohercegovake opine i Bosnu i Hercegovinu u cjelini (Tabela 3.1).10
Vie od polovine ukupnog rasta je otpadalo na rast katolike populacije
(Tabela 3.2). Broj Jevreja i pravoslavaca se takoe znatno poveao, uglavvnom zbog njihovog udjela u rastuem sektoru trgovine i poduzetnitva.
Stoljeima stara zajednica sefardskih Jevreja, koja je 1878. godine brojala
oko 2.000 pripadnika, prema popisu iz 1910. godine narasla je na 4.985
lanova.11 Veini Sefarda je maternji jezik bio ladino, a lokalno stanovnit-
87
tvo ih je zvalo panjoli. Zajednica Akenazi Jevreja je do 1910. godine

narasla na 1.412 lanova. Veina Akenaza je kao maternji govorila njemaki jezik i dola je iz drugih krajeva monarhije.12 Sarajevski muslimani, koji
su tokom prethodnih 400 godina imali demografsku veinu, nisu doivjeli
znaajan demografski rast ali su uz pomo nove Kllayeve politike sauvali
vodeu politiku i drutvenu ulogu.
TABELA 3.1.
Porast broja stanovnika u gradovima Bosne i Hercegovine 1879 - 1910.
Sarajevo
1879
1885
1895
1910
UKUPNO,
1879-1910
21,377
26,268
38,083
51,919
143%
Travnik
5,887
5,933
6,261
6,647
13%
Mostar
10,848
12,665
14,370
16,392
51%
Banja Biha Bosna

Luka
i Hercegovina
9,560 3,097
1,158,440
11,357 3,506
1,336,091
13,566 3,943
1,568,092
14,800 6,201
1,898,044
55% 100%
64%
Izvor: Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien der Hercegovina vom 10. Oktober 1910 i
drugi austrougarski popisi stanovnitva
Drvo habsburke upravne centralizacije se dobro razvijalo u Sarajevu,

a njegovi su plodovi hranili razvoj grada iako nisu dijeljeni podjednako
meu razliitim skupinama. Iako je rast broja stanovnika u Sarajevu djelimmino bio potaknut potrebom za sposobnom radnom snagom u gradskim
tvornicama, poveanju su znaajno doprinijeli i brojni dravni slubenici i
ugovarai koji su radili za vladu. Priliv dravnih slubenika, profesionalacca, trgovaca i vladinih dobavljaa iz drugih habsburkih zemalja je uglavvnom bio zasluan za znaajan rast katolike populacije. Prema popisu iz
1910. godine, 16.786 graana Sarajeva, odnosno 32 % od ukupnog broja, je
imalo austrijsko ili maarsko dravljanstvo.13 Ovi imigranti iz Habsburke
monarhije su esto sa sobom donosili ideje i obiaje koji su bili novina u
Sarajevu, i funkcionirali su kao prethodnica promjena u gradu u vrijeme
habsburke vladavine.
88
TABELA 3.2.
Stanovnitvo Sarajeva prema vjerskoj pripadnosti 1879 - 1910.
Muslimani Pravoslavci Katolici
1879
1885
1895
1910
Brojano
Ukupno
Procentualno
Sefardi Ostali
Jevreji Jevreji
Evangelisti Ostali Ukupno
14,848
15,787
17,158
18,603
3,755
3,747
4,431
5,858
8,450
4,703
698
3,326
10,672
17,922
17,224
2,077
2,618
3,159
4,985
2,908
N/A
N/A
899
1,412
N/A
N/A
N/A
337
547
N/A
7
106
0
0
N/A
21,377
26,268
38,083
51,919
30,542
25%
126%
2468%
140%
N/A
N/A
N/A
143%
Izvor: Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien der Hercegovina vom 10. Oktober 1910 i
drugi austrougarski popisi stanovnitva
Kllay je industrijalizaciju smatrao mjerom savremenosti drutva i aktivvno je radio na industrijalizaciji Bosne i Hercegovine na nain kojim bi se
unaprijedili strateki interesi monarhije u regionu. Strategija vlade je bila
sponzoriranje eksploatacije bosanskog drveta, ruda i minerala, te izgradnja
puteva i eljeznica u cilju omoguavanja te eksploatacije.14 Kretanje kroz
planine i du krivudavih rijenih tokova je predstavljalo veliki izazov, kako
su to na svoje iznenaenje otkrile i okupacijske carske trupe 1878. godine,
a izgradnja eljeznica prema Sarajevu je predstavljala jo tei zadatak. Vlassti su se odluile za izgradnju uskotrane pruge da bi se utedilo vrijeme
i novac, a rezultat toga je da se u Bosni i Hercegovini putovalo mahom
uskotranom prugom jo dugo i u eri socijalizma. Habsburki zvaninici,
uglavnom slijedei plan koji su osmanski zvaninici sainili 1860-tih goddina, organizirali su izgradnju pruge od Broda na Savi do Zenice 1879.
godine, i do Sarajeva 1882. godine. Iste godine je na zapadnom kraju grada
izgraena eljeznika stanica za vozove uskog kolosijeka. Pruga ka jugu do
Metkovia je zavrena 1892. godine,15 a 1906. godine je zavrena i pruga
ka istoku. Veliki dio pruge u Bosni i Hercegovini su izgradili privatni invvestitori, uglavnom drvna preduzea koja su eljela drvo transportirati na
trita u monarhiji.16
89
Sarajevo je postalo centar izgradnje i odravanja eljeznica u Bosni i

Hercegovini, a eljeznica je zauzvrat postala glavni oslonac gradske privredde. Austrougarske vlasti su glavnu eljezniku radionicu uinile centrom
dravnih preduzea u Sarajevu. Smjetena zapadno od eljeznike stanice,
radionica se specijalizirala za popravku i servisiranje opreme za uskotranu
eljeznicu. U doba Austro-Ugarske, radionica je zapoljavala oko hiljadu
ljudi. Poto je prva eljeznika stanica u gradu bila tri kilometra udaljena
od centra grada, 1882. godine je uspostavljena koija koja je putnike i prttljag prebacivala od stanice do centra grada. Prva pruga za konjski tramvaj
je postavljena 1894. godine, to je putovanje olakalo i za ljude i za konje.17
Konji su 1895. godine zamijenjeni elektrinom energijom, i tramvajska
pruga je produena du obale Miljacke. Novi elektrini tramvaj je imao
dva odjeljka; manji odjeljak je bio rezerviran za nepuae.
Najvei dio eksploatacije prirodnih resursa se odvijao van Sarajeva, ali
je veina preduzea koja su vrila eksploataciju sjedite imala u gradu. Porred toga, vlasti su neumorno poticale rast industrije u Sarajevu, uglavnom
na relativno nerazvijenom zapadnom kraju grada.18 Habsburki upravitelji
su od Osmanlija naslijedili nekoliko proizvodnih pogona, od kojih je najzznaajnija bila Sarajevska pivara, izgraena 1864. godine. Drava je graddila, posjedovala i vodila neke od ovih objekata; druge su izgradili privattni investitori koji su doli u Bosnu i Hercegovinu, a neki su predstavljali
zajednike poduhvate dravnih i privatnih poduzetnika. Pored toga, neka
postrojenja koja su gradu pruala komunalne usluge su bila u vlasnitvu
opinskih vlasti, koje su njima i upravljale.
Vlada, kojoj je nedostajalo gotovine nakon to su joj odbijeni direktni
transferi iz budeta monarhije, da bi popravila prihode objavila je dravni
monopol nad duhanom i soli u aprilu 1880. godine. Reim je 1881. godine
poeo sa izgradnjom tvornice u dravnom vlasnitvu koja je predstavljala
mjesto prerade duhana koji se uzgajao u zapadnoj Hercegovini. Fabrika
duhana, na zapadnom kraju grada uz rijeku Miljacku, tokom habsburke
vladavine zapoljavala je izmeu pet i devet stotina radnika i ostala jeddna od najistaknutijih fabrika u Sarajevu sve do 1990-tih godina. Krajem
1880-tih godina, vie privatnih investitora je izgradilo kompleks za tekstilnnu proizvodnju.
Tvornice tekstila su iskoristile strunost u tkanju ilima i
proizvodnji odjee iz kune radinosti koja je ostala iz osmanskog perioda,

i kojom su se uglavnom bavile ene. Beko preduzee Philipp Haas et
Shne je 1888. godine sagradilo tvornicu koja je proizvodila ilime sa trad-
90
ene rade u fabrici tekstila u Sarajevu, 1910.

dicionalnim motivima koji su se u to vrijeme koristili u kunoj radinosti.

Tkaonica beza i vezionica sagraena je ubrzo nakon toga, a 1892. godine
je osnovana radionica za umjetni obrt. Zajedno su ovi proizvodni pogoni
tokom austrougarske vladavine upoljavali oko hiljadu radnika, veinom
ena. Tvornica ilima je kasnije tokom socijalistikog perioda obnovljena i
modernizirana, i nastavila je funkcionirati kao jedan od oslonaca sarajevske
privrede.
Zadovoljavanje potreba za izgradnjom i infrastrukturom rapidno rasstueg Sarajeva bio je ne samo imperativ vlade ve i primamljiva poslovna
prilika. August Braun je 1880. godine izgradio fabriku cigle, a 1904. godine
u gradu je funkcioniralo ve devet fabrika cigle. U razliitim dijelovima
Sarajeva izgraeno je nekoliko pilana, sve u privatnom vlasnitvu. Gradsska i zemaljska vlada su izgradile i upravljale objektima koji su osiguravvali snabdijevanje vodom, strujom, javni prevoz i osnovne namirnice. Na
vrelu Moanice, na brdu iznad Vratnika na sjeveroistonom kraju grada,
napravljen je rezervoar putem kojeg se vodom napajao rastui sistem voddosnabdijevanja.19 Prva elektrana u Sarajevu graena je od 1893. do 1895.,
kada je grad dobio elektrino svjetlo, i proirivana prvih godina dvadesetog
stoljea. Na zapadnom kraju grada je 1881. godine izgraena gradska klaoonica.20 Klaonica je ispunjavala samonametnutu obavezu gradskog vijea
91
NOVO LICE
da gradu osigura dovoljno hrane, a istovremeno je donosila poreski prihod.

Kameni podzidi su izgraeni du toka rijeke Miljacke da bi se usmjerio
njen tok kroz grad i da bi se kontrolirale proljetne i jesenje bujice.21
Novo lice
Tokom dvadeset i jedne godine Kllayeve vladavine, gradski pejza Sarrajeva je preureen da bi zadovoljio njegove ideale. Zapadni i istoni kraj
grada su do 1900. godine uokvireni novim sekularnim upravnim zgradama:
zgradom zemaljske vlade na zapadu, i Vijenicom grada Sarajeva na istoku.
Du ose istok-zapad, u neposrednoj blizini jedni drugih, izgraene su dvije
grupe vjerskih objekata, po jedna za katolike i pravoslavce (izgraena pored
postojee nove srpske pravoslavne crkve). Centralne kranske bogomollje su tako odvojene od rezidencijalnih etvrti i smjetene u istu ravan sa
islamskim objektima. Ovim je okonan monopol muslimana na centralni
dio grada, iako je veina damija i islamskih kulturnih institucija ostala
netaknuta izuzev dodatka obrazovnih objekata. Nova konfiguracija Sarajevva je utjelovljavala Kllayevo vjerovanje da prosvijetljena sekularna uprava
zahtijeva da se sve vjerske zajednice tretiraju jednako. Potiui razvoj vjersskih i obrazovnih objekata, Kllay se nadao da e podii presti vjerskog
vodstva svih vjerskih zajednica i ojaati njihov utjecaj da bi sprijeio porast
sekularnog hrvatskog i srpskog nacionalizma.
Osnovna inspiracija za fiziku transformaciju Sarajeva bila je beka
ulica Ringstrasse, ogroman pothvat koji je srednjovjekovne zidane utvrde
Sephardic
Synagogue
Catholic Cathedral
New Serbian
Orthodox Church
Gazi Husrevbeg
Mosque
City Hall
(Vijecnica)
Hotel Evropa
v
Kose
Regional
Government
Building
Old Serbian
Orthodox Church
St
m
rea
Sultans Mosque
Miljacka River
Evangelical
Church
Ashkenazic
Synagogue
300 m
Kljune graevine u Sarajevu
Konak
92
zamijenio desetinama monumentalnih graevina koje su izgraene izmeu

1859. i 1900. godine. Sarajevo, stisnuto u dolini koja se protee od istoka
ka zapadu nije imalo srednjovjekovnih utvrenja 1878. godine, i stoga se
nije moglo opasati kopijom ulice Ringstrasse, ali su trendovi iz Bea iskoppirani na skromnijoj razini u stotinama graevina koje su podignute tokom
carske vladavine. Projekt izgradnje beke Ringstrasse je zamiljen i sprovedden u duhu romantinog historicizma: dizajn svake zgrade je odabran da
bi podsjeao na odreeni historijski period koji se smatrao odgovarajuim
za svrhu koju e graevina ispunjavati. 22 Prva graevina dignuta na ulicci Ringstrasse je bila monumentalna neogotska crkva Votivkirche. Crkva,
koja se gradila izmeu 1856. i 1879. godine, je prema rijeima Carla Schorsskea, odraavala nerazdvojivo jedinstvo prijestolja i oltara u Habsburkoj
monarhiji. 23
Grupa sposobnih arhitekata, od kojih su svi obrazovani ili su djelovali
u Beu, stilove iz ulice Ringstrasse primijenila je u Sarajevu. Josip Vanca
(1859 1932) postao je najutjecajniji od njih.24 Nakon to je srednju kolu
zavrio u Zagrebu i u Beu studirao arhitekturu, Vancaa je Kllayu preporruio njegov mentor, profesor Friedrich Schmidt, strunjak za srednjovjekkovnu arhitekturu. Kllay je Vancaa smjesta pozvao u Sarajevo da dizajnirra novu katoliku katedralu. Vanca je u Sarajevo stigao 1884. godine kao
perspektivni mladi inovator koji je imao potencijal da izmijeni itav grad.
Bezrezervno odan caru, u Sarajevu je ostao 37 godina. Postao je najvaniji
arhitekta u gradu, zastupnik u prvom bosanskom parlamentu 1910. godine
i zamjenik gradonaelnika Sarajeva.25 Tokom svoje karijere, Vanca je bio
vjerni oboavalac bekih arhitektonskih trendova to je esto odraavao u
svojim sarajevskim projektima. On ipak nije bio tek obini imitator. Prillagoavajui beke modele bosanskim uvjetima, on je teio da valorizira
sve bosanske vjerske zajednice, da bi promovirao vjeru kao alternativu sekkularnom nacionalizmu. Za to je bilo potrebno izgraditi nove objekte za
vjernike katolike, muslimane, pravoslavce i Jevreje, tako da je historijsko
jedinstvo prijestolja i oltara skovano u Beu moralo biti izraeno na razliit
nain u razliitim graevinama. Vanca je sluio i Bogu i ovozemaljskom
blagostanju, ali odvojeno.
Nova katedrala u Sarajevu je uzdignuta kao centralni objekat na trgu
zapadno od starog osmanskog gradskog jezgra. Vanca se u izgradnji kattedrale oslanjao na izgled beke Votivkirche usvajajui neogotsku formu,
ali je zbog ogranienih sredstava i prostora ukljuio brojne neoromanske
NOVO LICE
93
Josip Vanca, glavni arhitekt Sarajeva tokom austrougarske vladavine.

(Fotografija, 1900, iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu).
odlike. Kao rezultat toga, katedrala vie podsjea na katolike crkve u mallim mjestima nego na velike katedrale evropskih metropola. Nekoliko goddina nakon zavretka izgradnje i otvaranja katedrale 1889. godine, trg na
kome se nalazi je sa tri strane opasan drugim romantino-historicistikim
objektima, a ulica koja se od trga protee prema jugu je na slian nain
ukraena fasadama iz razliitih arhitektonskih perioda. Trg na kojem se
nalazi katedrala i ulica koja vodi do njega ostaju i na poetku XXI stoljea
najsimetriniji i arhitektonsko najusklaeniji kvart u gradu.
Sljedei Vancaev projekat bio je rjeenje za zgradu zemaljske vlade
(Landesregierung), sjedita austrougarske uprave koja je danas poznata pod
nazivom zgrada Predsjednitva.26 Masivna etverougaona graevina na tri
sprata sa debelim zidovima i visokim stropovima je dobila skromnu, ali
strogo proporcionalnu neorenesansnu fasadu.27 Vanca je u izgradnji sarajjevskih objekata od zemaljskog znaaja28 takoe uveo trend koritenja kar-
94
rakteristika italijanske renesanse, koja je bila poznata po svojim sekularnim

vrijednostima i urbanim politikim centrima. Novo sjedite vlade je smjeteno na zapadnom kraju urbanog gradskog centra, s druge strane rijeke i
openito to je dalje mogue od starog osmanskog sjedita vlade u Konaku,
koji se nalazio u blizini Careve damije u starom gradskom jezgru. Lokaccija, masivnost i arhitektura zgrade zemaljske vlade su naglaavali znaaj
novih vlasti koje su teile repliciranju evropskih modela i udaljavanju od
osmanske prolosti.29
U narednim projektima, Vanca je iskazao izuzetnu svestranost i rasstue razumijevanje za razliite vjerske i kulturne tradicije kojima je grad
obilovao. U njegovom najplodonosnijem periodu pod Kllayevim patronattom, on je krajem 80-tih godina XIX stoljea dizajnirao tri objekta koja su
ukljuivala arhitektonske karakteristike islamskog istoka: objekat za muslimmansku itaonicu na Bendbai (uniten prije Drugog svjetskog rata), hottel Central, i javno kupatilo nazvano po osnivau grada Sarajeva Isa-begu
Ishakoviu. Svaki ovaj objekat je imao dekorativne motive koji se esto nazzivaju pseudo-maurskim, ali bi se bolje mogli opisati kao neoorijentalni jer
predstavljaju varijantu romantinog historicizma koji svoju inspiraciju vue
vie iz islamskih arhitektonskih motiva nego iz evropskih historijskih perrioda. Poput srodnih stilova u evropskoj lepezi romantinog historicizma,
neoorijentalizam je sintetizirao i pojednostavljivao arhitekturu na koju se
oslanjao, to je bosanskog profesora arhitekture Nedada Kurtu navelo da
kae kako takva arhitektura predstavlja generalizirani izraz orijentalne
graditeljske batine koji se ne oslanja na jedinstveni izvor.30
Neoorijentalizam je bio omiljen kod Kllaya i njemu podreenih zvanninika, koji su vjerovali da taj stil njeguje osjeaj lokalnog identiteta svojjim evociranjem neuhvatljivog, egzotinog duha muslimanske populacije.
Jedan drugi beki arhitekta, Karl Wittek, je pod budnim okom Kllayevih
slubenika koji su djelovali u skladu sa Kllayevim nalozima dizajnirao najjupeatljiviju neoorijentalnu graevinu u Sarajevu Vijenicu. Locirana na
sjevernoj obali Miljacke u blizini prvih islamskih graevina iz XV stoljea,
Vijenica je predstavljala udo umjetnosti i graevinarstva. Vitrai na prozzorima, velika staklena kupola kroz koju se prelamala vanjska svjetlost, i
sveano estougaono predvorje su podsjeali na Alhambru koju su maurski
vladari Granade izgradili u XV stoljeu.31
Romantini historicizam je utjecao na izgled mnogih graevina koje su
u Sarajevu sluile austrougarskim vlastima, vjerskim zajednicama i kulturn-
NOVO LICE
95
nim drutvima. Neoorijentalni stil je koriten kod dizajna islamskih vjersskih i kulturnih objekata, naroito kod izgradnje kola islamske teologije i
Vijenica, zavrena 1894. godine, unutranje stepenite

(Iz asopisa Nada, Sarajevo, 1. decembra 1897.)
96
Nova sinagoga akenaskih Jevreja, zavrena 1902. godine, i obala Miljacke

(Razglednica, 1914, iz zbirke Historijskog muzeja Sarajevo)
erijatskog zakona. kole i bogoslovije za katolike i pravoslavce su graene

u neoromanskom stilu, a Jevreji Akenazi i protestanti evangelisti su dobili
nove vjerske objekte u stilu historicizma.
Umjetniki pravac secesije utjecao je na arhitekturu u Beu 90-tih goddina XIX stoljea, i beki arhitekti koji su gradili u Sarajevu su ubrzo poeli
imitirati stil secesije. Organi vlasti su, meutim, smatrali da arhitektura
secesije ne odie tradicionalizmom i sveanim izgledom koji se smatrao
neophodnim za zvanine objekte, pa je arhitektura secesije stoga cvjetala
uglavnom u gradnji porodinih kua. Josip Vanca, taj prilagodljivi pionir
arhitektonskog stila, prvi je poeo uvoditi stil secesije u arhitekturu grada
Sarajeva.32 Do kraja XIX stoljea stil secesije je postao veoma popularan,
ali je tradicija historicizma i dalje bila prisutna kod gradnje novih zdanja,
naroito objekata za smjetaj vlade, ak i nakon to je trend secesije postao
dominantan.
Primat glavnog grada
Austrougarski zvaninici su se u vladanju Bosnom i Hercegovinom oslannjali na pomo lokalne elite. Istaknuti Bosanci svih vjeroispovijesti su pos-
GRADSKA VLADA
97
stavljani na pozicije od lokalnog znaaja ako su bili politiki lojalni i uivvali povjerenje lokalnog stanovnitva. Zajedniki ministar finansija izmeu
1880. i 1882. godine i neposredni Kllayev prethodnik, Jzsef Szlvy von
Okny je pisao da traga za linostima koje mogu utjecati na pripadnike
svoje vjere zahvaljujui svom integritetu, obrazovanju, primjernom ponaannju i drutvenom statusu.33
U prve dvije decenije austrougarske vladavine, vlasti su nale veinu
takvih linosti u Sarajevu. Njihovi najpredaniji saveznici su bili pripadnici
lojalistike muslimanske elite iz osmanskog perioda, ali je reim naao jo
mnogo zainteresiranih i sposobnih saveznika u svim sarajevskim vjerskim
zajednicama. Rastui ekonomski prosperitet je doveo mnogo pravoslavnih
trgovaca i poduzetnika na vodee pozicije u gradu. Iako su mnogi od njih
prieljkivali veu ulogu Srbije u bosanskim poslovima, mnogi su takoe
nali puno razloga da budu saveznici novog reima. Sarajevski katolici i
Jevreji su takoe pokazali interes za pozicije u novoj zemaljskoj i lokalnoj
vlasti.
Zvaninici su ohrabrivali lojalne muslimane i pravoslavce iz Sarajeva
da pokrenu provladine novine, i pruali su velikodune subvencije za njihovvo tampanje. 34 Ova politika je bila znatno uspjenija kod muslimana nego
kod Srba. Mehmed-beg Kapetanovi je 1891. godine pokrenuo list Bonjak
koji je bio posveen promoviranju Kllayeve multikonfesionalne ideje bonjatva. List je postepeno napustio promociju bonjatva jer taj koncept
nije uspio zadobiti narodnu podrku, ali je nastavio izlaziti kao glasilo provvladinih muslimana do 1910. godine. Vladin pristaa Risto Besarovi je
dobio odobrenje da na irilici izdaje provladin srpski list Prosvjetu, no kada
je Besarovi odbio dalji angaman u listu za urednika je postavljen Srbin iz
Vojvodine. I Prosvjeta i Napredak su tampani niz godina kao proreimske
srpsko-pravoslavne novine, koje ipak nisu uspjele postii vladin cilj kreirannja jedne lojalne, konzervativne struje meu Srbima.35 Kllay je odustao
od inicijative za pokretanje jo jednog proreimskog lista 1897. godine,
nakon to su Besarovi i Petro Petrovi pod pritiskom srpskih nacionalista
odbili da u tome uestvuju.36
Gradska vlada
Nekoliko dana nakon to su habsburke trupe zauzele Sarajevo u avgusstu 1878. godine, feldmaral Filipovi je proglasio statut kojim je stvoreno
98
Vijee grada Sarajeva. Statut je nosio oznaku privremeni, ali se njegovi

osnovni principi nisu mnogo mijenjali u naredne etiri decenije habsburke
vladavine. U skladu sa presedanom iz vremena osmanske uprave, lanovvi Vijea grada Sarajeva su birani u skladu sa njihovom vjerskom pripaddnou. Novo vijee se trebalo sastojati od est pravoslavaca (Nichtunirte
Christen), pet muslimana (Mohamedaner), etiri Jevreja (Israeliten)
i tri katolika (Katholiken).37 Mustaj-beg Fadilpai, vodei pristaa ausstrougarske okupacije iz osmanskog perioda, je nakon proglaenja statuta
imenovan za prvog gradonaelnika. Iako to zakon nije nalagao, u praksi su
svih pet sarajevskih gradonaelnika iz vremena habsburke vladavine, kao i
naelnici veine bosanskih opina, bili muslimani. Fadilpaiev nasljednik
Mehmed-beg Kapetanovi, jo jedan Sarajlija koji je svojevremeno bio u
slubi Osmanlija, na funkciji gradonaelnika je ostao do 1899. godine kada
se ozbiljno razbolio.
Stalni statut gradskog vijea je proglaen 1884. godine. Nacrt statuta
kojim se vijee proiruje na 27 lanova koji se biraju prema vjerskom kljuu
je izraen po Kllayevim uputama. Sastav stalnog vijea je nakon izmjene
bio slijedei: 12 muslimana, est pravoslavnih, tri katolika i tri Jevreja. Treinu lanova je imenovala vlada, i oni su, kako se moglo i oekivati, birani
iz redova uglednih, poznatih i bogatih Sarajlija. Dvije treine lanova su
birane putem izbora, ali je birako tijelo bilo tako usko definirano da je
kontrola vlade nad vijeem bila osigurana. Mukarci stariji od 24 godine
koji su bili graani Sarajeva mogli su glasati samo ako su platili odreene
poreze. S druge strane, svi austrougarski dravni slubenici su imali pravo
glasa bez obzira na plaanje poreza. Dio birakog tijela koji je otpadao na
dravne slubenike je bio dovoljan da osigura ispadanje neeljenih kandiddata, i reimski birokrati su nekoliko puta glasali u punom sastavu da bi
osigurali izbor eljenih kandidata.
U prvih nekoliko godina postojanja, vijee je dobilo nekoliko neprijattnih zadataka koji su bili neophodni za uspostavljanje carske kontrole nad
gradom. Privremeni statut iz 1878. godine je vijeu nalagao da se brine za
smjetaj i hranu carskih trupa, za pruanje pomoi kod prikupljanja poreza,
za objavljivanje zakona, te za uobiajenu lepezu javnih usluga poput kanallizacije, kolstva, poarne zatite i javnog zdravstva. U prvom mjesecu svog
postojanja, vijee je obezbijedilo kola za prevoz ranjenih vojnika u bolnice i
namirnica do odredita. lanovi vijea su obezbijedili itarice, slamu i 150
grla stoke dnevno za potrebe novopristiglih okupacijskih snaga. Muslim-
GRADSKA VLADA
99
Panorama rijeke Miljacke i njene obale, sa zavrenim podzidima, nizom graevina

izgraenih u stilu historicizma, i tramvajskom prugom. (Fotografija, 1914, iz zbirke
Historijskog muzeja u Sarajevu).
manski lanovi vijea su vojne zalihe skladitili u rekviriranim damijama i

naredili vlasnicima privatnih kua da prue smjetaj carskim oficirima.
Uloga vijea kao snabdjevaa carske vojske je kratko trajala. Mnoge
aktivnosti vijea su bile neophodne kada je carska vojska u seoskim dijelovvima Bosne i Hercegovine vodila kampanju guenja pobune protiv habsbburke vlasti. Nakon pobjede habsburkih trupa u oktobru 1878. godine,
neke vojne jedinice su povuene iz zemlje. Vojska je za preostale trupe
izgradila kasarne, a potreptine je nabavljala na lokalnom tritu ili ih je
uvozila iz drugih dijelova monarhije. Do kraja 1879. godine, veina rekvirirranih damija je vraena islamskoj zajednici, u veini sluajeva bez trajnih
oteenja. 38
Nakon to je zadovoljilo najhitnije potrebe okupatora, vijee je postalo
produena ruka vlade u procesu izgradnje lokalnih institucija i stvaranja
urbane infrastrukture zasnovane na evropskim modelima. Poasti vatre i
poplave su esto harale gradom u prvim godinama okupacije, podsjeajui
kako novi reim tako i Sarajlije na promjene koje su bile hitne i neophodne.
U avgustu 1879. godine, poar koji je izbio u katolikoj mahali na sjevernoj
100
strani Miljacke unitio je vie stambenih blokova. U martu 1880. godine,

gradski povjerenik Kosta Hrmann je vijeu predloio sveobuhvatan plan
zamjene i popravke izgorjelih zgrada, te izgradnje manjeg podzida da bi
se Miljacka usmjerila i da bi se zatitila najugroenija podruja. Vijee je
spremno odobrilo projekat podziivanja rijeke u kompletnom centralnom
dijelu grada, a izgradnja podzida je okonana 1896. godine.
Vjerske zajednice
Kada su carske trupe ule u Bosnu 1878. godine, nadreeni rimokatolike,
pravoslavne i islamske vjerske zajednice su obitavali van granica Bosne i
Hercegovine. Prije Kllayevog imenovanja 1882. godine, njegovi prethoddnici su osigurali kontrolu imenovanja i budeta u katolikoj i pravoslavnoj
vjerskoj zajednici. Carski zvaninici su se nadali da e sposobni, energini
vjerski lideri sluiti kao odbrana od srpskog i hrvatskog nacionalizma jer je
sekularni nacionalizam predstavljao podjednaku prijetnju primatu vjerskih
voa i politikim ciljevima monarhije.
U skladu sa konkordatom zakljuenim izmeu Vatikana i Habsburke
monarhije 8. juna 1881. godine, u Sarajevu je osnovana nadbiskupija koja
je imala nadlenost nad svim biskupijama u Bosni i Hercegovini. 39 Novousspostavljena pozicija nadbiskupa je zahtijevala dodatne objekte, ukljuujui i
katedralu, rezidenciju nadbiskupa i samostan, koji su trebali biti izgraeni u
Sarajevu. Kao to je ve ranije navedeno, za izgradnju katedrale je angairan
Josip Vanca, koji je brzo zadobio povjerenje ostalih habsburkih zvaninikka i crkvenih vlasti, pa su mu povjereni i drugi projekti. On je projektovao
nadbiskupovu rezidenciju i nekoliko objekata u kojima je smjetena bogosslovija i sjemenite, koji su izgraeni na sjevernoj periferiji trga na kome
je izgraena katedrala. Nakon zavretka ovih projekata, Sarajevo je u srcu
starog dijela grada dobilo centar katolikog vjerskog i obrazovnog ivota.
Kontrola monarhije nad srpsko-pravoslavnom hijerarhijom je osigurrana konvencijom od 28. marta 1880. godine koja je zakljuena sa patrijjarhom iz Konstantinopolja. Sporazumom je predvieno da tri postojea
mitropolita, iz Tuzle, Mostara i Sarajeva, ostanu na svojim funkcijama, ali
je caru dato pravo da ih smijeni i po vlastitom nahoenju imenuje njihove
nasljednike. On je to pravo po prvi put iskoristio 1891. godine, kada je za
sarajevskog mitropolita postavio Savu Kosanovia za kojeg se (pogreno)
vjerovalo da je odan reimu.
VJERSKE ZAJEDNICE
101
Zadatak restruktuiranja islamske vjerske hijerarhije se pokazao komppleksnijim nego u sluaju pravoslavne i katolike vjerske zajednice. Sekullarni i vjerski autoritet se preklapao u islamskoj pravnoj teoriji i osmanskoj
praksi. Pored reguliranja vjerske hijerarhije, habsburki zvaninici su se
morali baviti vakufima, erijatskim sudovima i obrazovnim sistemom koji
je bio struktuiran potpuno drugaije nego kod drugih vjerskih zajednicca.40 Kada je Kllay doao na vlast, vlasti su dale podrku grupi sarajevskih
muslimana koji su traili vodeu ulogu u islamskim poslovima u Bosni i
Hercegovini. Nekoliko sedmica nakon dolaska habsburkih trupa 1878.
godine, sarajevski muslimani su vlastima uputili peticiju sa zahtjevom da se
na elo islamske hijerarhije u provinciji imenuje Bosanac. Kako ova peticija
nije uspjela, sarajevski muslimani su ponovili svoj zahtjev u drugoj peticiji
u novembru 1881. godine. Odmah nakon dolaska na vlast, Kllay je pozittivno odgovorio na peticiju i caru uputio zahtjev za uspostavljanje funkcije
reis-ul-uleme kao vrhovnog poglavara Islamske vjerske zajednice u Bosni
i Hercegovini. Car se sloio, to je dovelo do imenovanja Mustafe Hilmi
Omerovia, muftije bosanskog iz vremena osmanske vladavine i priznatog
lidera sarajevskih muslimana, za prvog reisa u Bosni i Hercegovini.
Tokom etiri stoljea osmanske vladavine, veliki dijelovi Sarajeva i
mnogo ruralnog zemljita je dolo pod vakufsku upravu. Upravnici (mutevvelije) su po pravilu bili potomci porodica donatora koji su esto koristili
svoju poziciju da produe porodinu kontrolu imovine uporedo sa podravvanjem dobrotvornih ciljeva. Kllay je 1883. godine naloio uspostavljanje
privremene vakufske komisije iji je zadatak bio inventura i nadzor nad
vakufskim upravnim sistemom. Gradonaelnik Sarajeva Mustaj-beg Fadilppai je imenovan predsjednikom komisije. a mnogi lanovi su bili ugledni
graeni u zajednici sarajevskih muslimana. Ovaj privremeni aranman je
1894. godine zamijenjen stalnom komisijom koja se sastojala od 21 lana,
ukljuujui po dva predstavnika iz svih est upravnih okruga u Bosni i Herccegovini. Proireni sastav je oslabio, ali nije ugrozio vodeu ulogu sarajevsskih muslimana u reguliranju rada vakufa irom provincije.
Ovim novim organizacijama su trebala sjedita, a Sarajevo je ve obillovalo mjestima koja su pripadala islamskoj zajednici. Objekti izgraeni
za islamsku zajednicu u Sarajevu fin-de-sicle (krajem stoljea, prim. prev.)
nisu bili koncentrirani oko jednog trga, ve su openito bili locirani u istonom dijelu grada, centru politikog i drutvenog ivota u osmanskom perriodu. Podrkom izgradnji i upotrebi ovih graevina, elni ljudi reima su
102
pokuavali modernizirati muslimansku zajednicu u Bosni i Hercegovini

i okrenuti je ka zapadu. Vanca je dizajnirao neoorijentalnu graevinu za
muslimansku itaonicu kiraethanu u Sarajevu, udruenje koje je osnovanno pod patronatom vlade. Vlasti su se nadale da e zgrada i drutvo ne samo
ohrabriti progresivne, moderne poglede meu sarajevskim muslimanima,
ve i njegovati jedinstvo svih grupa u duhu bonjatva. Prilikom sveanog
otvaranja 1888. godine, jedan carski zvaninik je izrazio nadu da e drutvo
odluno uticati unapreujue i prosvjeujue na tako poeljan harmonian
uzajamni uticaj gradskih stanovnika svih konfesija.41
Odlune da zadre lojalnost sarajevske elite, vlasti su openito izbjeggavale ruenje damija, crkava i drugih lokalnih vjerskih institucija koje su
bile od znaaja za vjerske voe. Vjerski spomenici iz osmanskog perioda u
Sarajevu su uglavnom ouvani, za razliku od mnogih drugih gradova koji
su iz osmanskih ruku preli u ruke Habsburke monarhije ili drava nasljeddnica na Balkanu. Samo je u sluaju ureenja gradskih parkova dolo do
zabrinutosti muslimanskih voa koji su se protivili uklanjanju muslimansskih nadgrobnih spomenika koji su se nalazili na vie otvorenih povrina u
starom gradu.42 Nakon njihovog protesta, carski zvaninici su pristali da se
niani ograde i odravaju privatnim sredstvima. Vremenom naeti niani su
do danas ostali obiljeje mnogih sarajevskih parkova.
Tokom habsburke vladavine, broj Akenazi Jevreja i krana evangelissta je rastao i ove su grupe prerasle u nove vjerske zajednice u Sarajevu. Boggomolje za obje ove zajednice su izgraene na junoj strani rijeke Miljacke
prema arhitektonskom rjeenju Karla Paika, bekog arhitekte ekog porrijekla. Paik je projektovao novu jevrejsku sinagogu, ime je 1400 Akenazza u gradu dobilo bogomolju odvojenu od sinagoge sefardskih Jevreja. Sveano otvorena 1902. godine, nova sinagoga je odisala utjecajima secesije, ali
su njeni primarni motivi odraavali jevrejsku historiju i vjerske simbole u
tradiciji romantinog historicizma. Paik je takoe izgradio evangelistiku
protestantsku crkvu u neobaroknom stilu sa jarko utom fasadom. Kada
je zavrena 1899. godine, bila je to najvea kranska crkva u gradu iako
je prema popisu iz 1910. godine u gradu ivjelo samo 547 evangelista, od
kojih je veina doselila u grad da bi radili u upravi ili da bi iskoristili brojne
trgovake mogunosti.
Habsburke vlasti su jaale presti i ugled sarajevskih vjerskih voa u
nadi da e poticanjem vjerske lojalnosti sprijeiti rast sekularnog nacionallizma. Gradei hramove za katolike, evangeliste i Akenaze, vlasti su vjers-
103
skim voama dali vizuelnu potvrdu vanosti njihove uloge u Kllayevim

planovima za stvaranje lojalne, poslune bosanske populacije. Habsburke
vlasti i beki arhitekti su podigli nekoliko monumentalnih vjerskih graevvina koje su se nalazile u neposrednoj blizini jedne drugih, ime je poveanna raznolikost i razvodnjena muslimanska dominacija u centralnom dijelu
grada. Nemuslimanske bogomolje nisu vie bile ograniene na pojedinane
mahale, ve su podizane u centru grada u kojem su ranije muslimani imali
monopol na monumentalne graevine. Vizualna reorganizacija gradskog
pejzaa koju su provele habsburke vlasti i dalje stoji kao podsjetnik spremmnosti Sarajlija da ive, rade i mole se u centru grada uz uzajamno potivvanje pripadnosti i vjerovanja drugih.
Tokom etiri decenije habsburke vlasti, od vodeih graana Sarajeva se
oekivalo da predvode izaslanstva zahvale odgovarajuim zvaninicima i da
prisustvuju sloenim ceremonijama doeka visokih dunosnika monarhije.
Ovi dogaaji su za Bosance bili novost. Pred kraj osmanske vladavine, sarrajevske voe bi se obino okupljale na istonom prilazu gradu da pozdrave
novoimenovanog pau koji je poslan iz Istanbula. No, praksa redovnih i
uestalih izaslanstava zahvale lokalnim zvaninicima je stigla sa habsburkom vojskom.
Nakon Kllayevog imenovanja za zajednikog ministra finansija, vrhovvni carski zvaninici su pozvali ugledne Sarajlije na drutvena okupljanja
u svojim gradskim vilama. Baron Feodor Nikoli, Ziviladlatus43 izmeu
1882. i 1886. godine, je postao poznat po svojim sedminim zabavama na
kojima bi se okupilo od 100 do 240 gostiju iz redova habsburkih zvanninika i uglednih lokalnih graana. Na ovim su se okupljanjima izvodille pozorine predstave, pjesme i drutvene igre. Ovakva okupljanja nisu
bila po volji konzervativnijim sarajevskim muslimanima, koji su dolazili,
ali kako je primijetio jedan promatra, drali su se na sigurnoj distanci od
sveprisutnog veselja. Oni bi obino mirno sjedili jedan do drugoga, pa bi
ispod oka podrugljivo pogledali kako vapski oficiri i mladi inovnici kokketuju sa mladijem enama i devojkama pojedinih sarajevskih gazda, i s
prezrenjem bi to osuivali kao zapadni rasko koji e te kue i te porodice
upropastiti.44 Drugi lokalni uglednici su pak imitirali zapadni nain ivota
tako to su organizirali razna drutvena okupljanja. Muslimanski gradona-
104
elnik Sarajeva Mustaj-beg Fadilpai i njegov pravoslavni dogradonaelnnik Dimitrije Jeftanovi su u svojim rezidencijama pravili velike zabave.
Mehmed-beg Kapetanovi je u ast Kllayevog dolaska u Sarajevo 1882.
godine u svom domu organizirao zabavu. Iako Kllay osobno nije mogao
doi zbog bolesti, Landeschef Johann Freiherr von Appel je na lokalnom
jeziku izrazio svoje zadovoljstvo to vidi tako fino muslimansko drutvo u
jednom muslimanskom domu. 45
Takva organizirana okupljanja su bila tek dio ireg napora da se zapaddni obiaji uvedu kao nain koritenja slobodnog vremena Sarajlija. Obiaj
drutvenog okupljanja u domovima i vjerskim ustanovama iz osmanskog
perioda je postepeno zamijenjen sekularnim javnim aktivnostima koje su
ukljuivale veernje izlaske u kafane, pozorite, odlazak na koncerte i veernji korzo. Sve ove institucije su u poetku sluile iskljuivo za zabavu
carskim zvaninicima, oficirima i drugim imigrantima iz Monarhije, ali su
tokom godina poele privlaiti mjesno stanovnitvo. Vokalni koncerti su
postali veoma popularni, naroito zbog toga to je reim podravao horove
iji su lanovi pripadali istoj vjerskoj zajednici. Korzo je poinjao svake
veeri u sumrak i protezao se od istoka ka zapadu starog gradskog jezgra,
uz mala neformalna okupljanja na trgu ispred katolike katedrale i nove
srpske pravoslavne crkve.
Paralelno sa okretanjem Beu u arhitekturi, festivali i praznici su poeli
odraavati obiaje carske prijestolnice i drugih gradova u Monarhiji. Oni
su paljivo organizirani da bi nadopunili mnotvo vjerskih praznika koji su
stoljeima bili dio bosanskog ivota. Javne proslave su se organizirale na
godinjice vanih dogaaja u ivotu cara Franza Josefa. (Poto je Franz Jossef postao car 1848. godine i to ostao do svoje smrti 1916. godine, on je bio
jedini habsburki vladar koga su Sarajlije upoznale.) U skladu sa praksom
u monarhiji, habsburke vlasti u Sarajevu su sponzorirale proslave carevog
roendana, godinjice krunidbe, imendana, te godinjice braka. Feldmaral
Filipovi je shvatao vanost ovih godinjica. Sredinom avgusta 1878. godinne, u predgrau Sarajeva, on je planirao da zauzme grad na vrijeme da bi ga
ponudio caru na dar za njegov 48. roendan 17. avgusta. Taktiki manevri
su prisilili generala da za 24 sata odloi napad, liavajui ga slave koja bi
uslijedila nakon takvog roendanskog poklona njegovoj carskoj visosti.
Godinjice velikih dogaaja su obiljeene specijalnim proslavama sa
punim javnim ueem. Prva takva prilika se ukazala 24. aprila 1879. goddine, na dan srebrnog pira Franza Josefa i carice Elizabete. Gradsko vijee
105
pod voditeljskom palicom carskih vlasti je uloilo mnogo napora u planirannju svih detalja za proslavu. Vijee je naloilo da sveanosti ponu uvee 23.
aprila osvjetljavanjem i paljenjem vatri.46 Nareeno je da se svijee upale u
crkvama, damijama, jevrejskoj sinagogi, prodavnicama, javnim zgradama,
na zidovima i gradskim kapijama. 47 Te veeri se od svake privatne kue zahhtijevalo da upali barem dvije svijee na prozorima. Grupa od 500 pjevaa
je kolima trebala biti prebaena do mjesta polaska gdje bi bili podijeljeni u
dvije kolone, od kojih se po jedna trebala kretati na svakoj strani Miljacke.
Njihova muzika parada je ila do vojnog logora u blizini Konaka, gdje bi
se dvije kolone spojile. Jo 20 do 30 Sarajlija na konjima su trebali slijedili
istu rutu.
Slijedeeg jutra, od vodeih graana Sarajeva i svih vjerskih zajednica
se oekivalo da prisustvuju nizu vjerskih slubi i prijema. Rano ujutru su
bile planirane logorske vatre na svim istaknutim uzvienjima oko grada na
koje je trebalo potroiti po pet kubnih metara drva. Vatre su upaljene nakon
ispaljenih topovskih hitaca iz tvrave na istonom prilazu gradu. Svim vjersskim hramovima je naloeno da odre slubu izmeu 7 i 8:30 sati, ili ranije
ukoliko je takav obiaj. Nakon vjerskih slubi, habsburki zvaninik najvieg ranga u gradu, baron Jovanovi, primio je obaveznu delegaciju lokalnih
zvaninika u Konaku. Uvee 24. aprila, svi uesnici i graani su pozvani da
koijama ili na konjima dou do kasarne gdje je organizirano slavlje.
U skladu sa praksom koja se provodila u drugim dijelovima monarhhije, od sarajevskog gradskog vijea se oekivalo da dodijeli humanitarnu
pomo siromanima prilikom obiljeavanja praznika u ast cara. Prilikom
planiranja proslave carevog srebrnog pira 1879. godine, vijee je izglasalo
pomo rtvama nedavne poplave. Ova praksa je dobila finansijsku podrku
i 1888. godine, prilikom obiljeavanja 40. godinjice careve krunidbe, kada
je lan vijea Risto Besarovi predloio da se umjesto posebnog poreza
ili stalnog odbora za prikupljanje dobrovoljnih priloga ustanovi gradska
lutrija iji bi prihod bio namijenjen siromanima. On je rekao kako je prijjatno iznenaen injenicom da su graani bez razlike vjere, stalia i imetka
izkazivali svoju graansku dunost prema sirotinji i patriotski osjeaj
za uzvienog vladara, na 40. godinjicu njegove krunidbe. 48 Besaroviev
prijedlog je jednoglasno usvojen, a za cilj je imao da izrazi zahvalnost vijea
caru i brigu za siromane u gradu.
106

Austrougarski zvaninici su svim lokalnim inicijativama pristupali sa
kombinacijom intenzivne kontrole, opreznog obuzdavanja i selektivnog
kooptiranja. Oni su sponzorirali ili tolerirali one inicijative koje bi moggle rezultirati promoviranjem interesa i ciljeva Monarhije, ali su bili bolno
svjesni mogunosti da bi lokalne inicijative mogle zadobiti pristalice irom
provincije i dovesti u pitanje habsburki autoritet. Kao i u sluaju vjerskih
hijerarhija, Kllay je bio odluan u nakani da sprijei promociju sekularnnih drutava i udruenja kao isturenih odjeljenja politike agitacije koja
je dolazila iz inostranstva. Habsburka uprava je usvojila sistem koncesija
zasnovan na austrijskoj praksi iz ere neoapsolutizma za vrijeme Alexanddera Bacha (ministar unutranjih poslova u periodu 1852-1859). 49 Vlasti
su otkrile razne prednosti u velikoj slobodi koju su imale kod odbijanja ili
mijenjanja zahtjeva za davanje koncesije. Potencijalni osnivai nekog druttva su morali vladi na uvid priloiti prijedlog statuta ija bi sadrina obino
postala predmetom dugih pregovora izmeu osnivaa i vlasti. Statut bi bio
odobren ukoliko je ukljuivao odredbe po kojima se drutvo bavi kulturnnim, obrazovnim ili zabavnim aktivnostima koje nemaju nikakve veze sa
politikom. Statut je nadalje morao imati odredbu po kojoj vlada ima pravo
raspustiti drutvo ukoliko njegove aktivnosti prevazilaze aktivnosti naveddene u statutu. Ovaj sistem je vladinim nadzornicima dao mo dvostruke
kontrole; nakon to su zadali sadraj statuta, mogli su raspustiti udruenje
u bilo kom trenutku zbog krenja odredbi statuta.
Koristei svoje diskreciono pravo odobravanja statuta i nadgledanja
aktivnosti svih drutava, habsburki zvaninici su agresivno traili naina
da ogranie aktivnosti svakog drutva na samo jedan grad. Takoe su nadggledali mnoge aktivnosti van granica Bosne i Hercegovine. Udruenja su
se mogla zvati samo po historijskim linostima ije su karijere bile ograniene iskljuivo na Bosnu i Hercegovinu.50 Kllayeva iroka mrea pijuna
i dounika je efikasno izvjetavala o svim prekograninim posjetama Bossni, kao i o Bosancima koji su putovali u okolne zemlje. Reim je paljivo
nadgledao posjetu Sarajevu Josipa Juraja Strossmayera, biskupa iz akova
i veoma popularne linosti u susjednoj Hrvatskoj, koji je doao povodom
posveenja katolike katedrale 1889. godine. Strah da bi Strossmayer moggao iskoristiti posjetu u cilju promocije jugoslavenstva ili panslavenstva se
pokazao neopravdanim jer je on brzo uoio da ga zvanini organi dre pod
prismotrom i paljivo izbjegavao davanje kontroverznih izjava.51
107
Administrativna ogranienja su se najtee odrazila na nacionalne pokkrete u nastajanju. Koritenje oznake za nacionalnost srpski i hrvatski
je bilo zabranjeno u nazivima drutava i javnim govorima. Neki prijedlozi
statuta su vraeni na doradu uz nalog da se u nazivu drutva moe koristiti
samo termin pravoslavni. Kasnije je reim malo popustio i dozvolio upottrebu termina srpski, ali samo u kombinaciji sa terminom pravoslavni.
Sa ovim vrstim stegama, aktivnosti udruenja za vrijeme Kllayeve
vladavine su bile u naelu rekreativne i obrazovne. Drutva su osnivali alppinisti, lovci, uzgajivai pela i zagovornici moderne zemljoradnje. Gradski
Jevreji su 1892. godine osnovali La Benevolenciju, drutvo za pomo sirommanima i osiguravanje stipendija koje su omoguavale sefardskoj mladei
da zavri srednju kolu i pohaa univerzitete u Beu, Grazu i Pragu.52 Srbi
su 1889. godine osnovali pjevako drutvo pod nazivom Sloga, a Hrvati su
1894. godine osnovali pjevaki zbor Trebevi. Aktivnosti ovih jednonacionnalnih drutava su bile pod paljivom prismotrom. Sloga, iji je puni naziv
bio Sarajevsko srpsko-pravoslavno crkveno pjevako drutvo, je 1894. goddine predloila postavljanje pozorine predstave pod nazivom Nemanje.
Nadleni cenzor je naloio izmjene teksta nakon to je zakljuio da aludira
na jedinstvo svih Srba ma gdje da ive.53 Trebevi je svoj puni naziv, Naccionalno pjevako drutvo, dobio tek nakon to je vlada odbila prijedlog
osnivaa da se drutvo zove Hrvatsko pjevako drutvo.
Poetkom 90-tih godina XIX stoljea neke Sarajlije su poele obiljeavati praznike vezane za voe ili dogaaje van Bosne i Hercegovine. Musslimani su slavili sultanov roendan u znak podsjeanja na njegov de iure
suverenitet u Bosni i Hercegovini. Srpsko-pravoslavno pjevako drutvo
Sloga je u Sarajevu 1892. godine planiralo proslaviti Vidovdan (godinjicu
kosovskog boja 1389. godine). Vladini cenzori su zabranili govor koji je
implicitno pozivao na jedinstvo svih Srba pravdajui poraz na Kosovu srppskom nacionalnom razjedinjenou. Oni su takoe zabranili pjevanje gusslarske pjesme i zahtijevali izmjene teksta pozivnice koji je glasio: na ovaj
dogaaj pozivamo svu srpsku brau i sestre i sve prijatelje srpskog naroda.
Praznik je ipak proslavljen, uz ova ogranienja i izmjene, i Vidovdan je nakkon toga postao glavni praznik sarajevskih Srba. Do kraja stoljea Sarajlije
su mogle uestvovati u nizu praznika od kojih je neke organizirala vlada, a
druge razliite grupe graana.
108

Da bi provela svoju civilizacijsku misiju, monarhiji je bila potrebna sekullarna domaa inteligencija koja je dijelila istu carsku viziju. Da bi razvile
obrazovanu elitu, austrougarske vlasti su osnovale stotine javnih osnovnih
i srednjih kola. Ove kole su dopunile, mada nikada nisu potpuno zamijennile, konfesionalne kole iz predhabsburkog perioda, iako je poetkom XX
stoljea vie od dvije treine svih uenika pohaalo javne kole. Zvaninici
su se nadali da e javne kole poticati lojalnost monarhiji i, tokom Klllayevog reima, usaivati uenicima bosanski identitet umjesto srpskih i
hrvatskih alternativa. Zahvaljujui prioritetnoj vanosti koju su habsburki
upravitelji pridavali obuavanju lojalne inteligencije, veina novih sekularnnih kola je osnovana u glavnom gradu Bosne i Hercegovine, Sarajevu.
Vjerske obrazovne institucije su tokom habsburke vladavine nevoljko
koegzistirale sa javnim kolama. Islamska, pravoslavna, katolika i jevrejska
vjerska zajednica su u razliitim periodima osnivale konfesionalne kole
s ciljem usaivanja vjere i osnovnih znanja mladima. Uenicima drugih
vjeroispovijesti nije bilo zabranjeno da pohaaju konfesionalne kole, ali je
njihov broj uvijek bio zanemariv. Nakon preuzimanja vlasti 1878. godine,
vlasti su nejavne institucije i javne kole podvrgle paljivom nadzoru, polittikoj kontroli i periodinim inspekcijama koje su provodili strogi kolski
inspektori. Habsburki zvaninici su otkrili da su neke konfesionalne kole
korisne u promicanju njihove carske vizije, i te kole su esto dobijale znaajne subvencije od vlade. Druge kole su pokazivale politike tendencije
koje su predstavljale ozbiljnu opasnost za balkanske ambicije monarhije.
No, zahvaljujui tome to su Bosanci svih vjeroispovijesti tvrdoglavo uvali
svoje konfesionalne kole, raznolika lepeza konfesionalnih kola je preivvjela, pa ak i cvjetala tokom habsburke vladavine, ostajui odlikom obrazzovnog ivota u gradu.
Novi upravljai su imali velike ambicije u oblasti obrazovanja, ali ne i
finansijska sredstva neophodna za njihovu realizaciju. Poetkom okupacijje, budetska ogranienja su ih prisilila da na neodreeno vrijeme odgode
svoje nade u brzu ekspanziju javnog kolstva. Stoga su se usredotoili na
stvaranje lojalne elite na raun skupljih ciljeva poput univerzalnog opismennjavanja. Vlasti nisu uspjele ostvariti svoj cilj da nijedno dijete ne bude od
osnovne kole udaljeno vie od etiri kilometra. Takoe su se suoili sa pollitikim izazovima u promicanju javnog obrazovanja. Maarski politiari
109
u monarhiji, zabrinuti da bi bosanske kole mogle postati medij za irenje

hrvatskog identiteta, su favorizirali finansijsku potporu i paljivi nadzor
vjerskih kola umjesto izgradnje sistema besplatnih javnih kola. Tek nekkolicina nastavnika u Bosni i Hercegovini je savladala zapadne metode
nastave, to znai da su gotovo svi nastavnici morali biti uvezeni iz monarhhije. Obavezno pohaanje osnovne kole, koje nije prakticirano u poetku
okupacije, zakonom je uvedeno tek 1911. godine.
Od poetka odlune da stimuliraju razvoj moderne lokalne elite putem
sekularnog obrazovanja, vlasti su 1879. godine otvorile javnu gimnaziju i
tri javne osnovne kole. 54 kole su bile mutlikonfesionalne, ali segregirane
prema spolu, gdje je jedna osnovna kola bila namijenjena djevojicama, a
ostale djeacima. Sarajevska gimnazija (samo za djeake) je do 1893. goddine bila i jedina u Bosni i Hercegovini. Vlada je ponudila stipendije za
siromanije uenike, ime je otvorila vrata mogunosti uspona na druttvenoj ljestvici. Od etrdeset dva uenika koliko je upisano prve godine,
njih osamnaest nije bilo iz Sarajeva.55 Do 1904/5. godine, broj upisanih
u gimnaziju se popeo na 630 uenika svih vjeroispovijesti, iako su katolici
(232 uenika), pravoslavci (233 uenika) i Jevreji (66 uenika) bili proporccionalno bolje zastupljeni od muslimana (95 uenika).
U narednim decenijama, u Sarajevu su otvorene jo tri javne osnovne
kole za djeake svih vjeroispovijesti. Pripremni kurs za nastavni kadar je
ponuen 1882. godine u Sarajevu, a 1886. godine je proiren na trogodinju uiteljsku kolu. kolske 1904/5. godine je u nju upisano 39 katolika,
33 pravoslavca, 21 musliman i jedan Jevrej.56 Nekoliko tehnikih srednjih
kola je otvoreno u Sarajevu da bi se radna snaga pripremila za rad u primmarnim granama bosanske privrede, ukljuujui trgovaku kolu, koja je
otvorena 1886. godine i graevinsku, otvorenu 1893. godine.
Vlasti su poticale obrazovanje ena, mada su manje troili na obrazzovne objekte za djevojice. etvorogodinja multikonfesionalna srednja
kola za djevojice je otvorena u Sarajevu 1882. godine. Nastavni plan i
program se fokusirao na kunu radinost i domainstvo, uz dodatne kursseve opeg obrazovanja. Upisanih uenica je bilo malo i bile su podijeljenne prema vjeroispovijesti. Od 187 uenica, koliko ih je upisano 1904/5.
kolske godine, 84 su bile katolkinje, 67 Jevrejke, a 36 je bilo pravoslavne
vjeroispovijesti. Niti jedna jedina muslimanka nije bila upisana, jer je ivot
muslimanske djevojke bio uglavnom ogranien na roditeljski dom. Da bi
potakla formalno obrazovanje muslimanskih djevojica, vlada je 1897. god-
110
dine otvorila javnu osnovnu kolu iskljuivo za muslimanske djevojice, u

koju su prve godine upisane 64 uenice, ali veina muslimanskih ena tokkom austrougarske vladavine nije imala nikakvog formalnog obrazovanja.
Tuna posljedica toga je da je stepen pismenosti kod muslimanskih ena,
prema zvaninoj statistici 1910. godine, bio tek 2,2 posto.
Vlasti su vjerovale da su muslimanske vjerske kole zaostale i nezadovvoljavajue. Muslimanskim djeacima su mektebi (islamske osnovne kole)
jo od ranih osmanskih vremena pruali osnovno obrazovanje fokusirano
na vjersku poduku i uenje Kurana napamet. Carske vlasti nisu imale potovanja za ove kole zbog njihovog nedostatka discipline i nesistematinog pristupa nastavi:
U ovim mektebima se uenici ue da itaju Kuran i druge vjerske knjige
na arapskom i turskom jeziku. Uenici mogu ui i izai kad god ele.
i nema podjele u razrede. Nastava se provodi posve nesistematski
i ostavljena je potpuno hodi na volju. On govori tekst a uenici ponnavljaju glasno za njim. Uz ovako nesistematine nastavne metode
pedagoki neobrazovanih hoda, ovi mektebi ne daju nikakve praktine
rezultate.57
U pokuaju da uvedu evropske prakse u obrazovanje muslimanskih

djeaka, vlasti su u Sarajevu 1890-tih godina otvorile sedam reformiranih
mekteba (iptidaija), pet za djeake i dva za djevojice. Zvaninici su inicijattivu za reformirane mektebe pripisali inteligentnijim muslimanskim kruggovima, ali kole nisu uspjele privui znaajan broj muslimanskih djeaka,
od kojih je veina i dalje svoje jedino obrazovanje dobijala u tradicionalnnim mektebima. Iako su neki muslimanski djeaci pohaali javne osnovne
i srednje kole, oni su to inili u proporcionalno manjem broju od jevrejske,
katolike i srpsko-pravoslavne mladei.
Srpske kole su kod vlasti izazivale najvie zabrinutosti. Krajem
osmanske vladavine, bogati srpski trgovci i poduzetnici su u veini bosansskohercegovakih gradova osnovali srpske crkveno-kolske opine. Opine
su finansirale kole sa ciljem opismenjavanja i poduavanja srpsko-pravvoslavne omladine trgovakim vjetinama. Od kola se takoe oekivalo
da njeguju srpsku nacionalnu svijest. One su u svom nazivu obino imale
pridjev srpska, u nastavi se koristila irilica, a udbenici kao i nastavnici
su uglavnom dolazili iz Kraljevine Srbije. Nakon okupacije 1878. godine,
habsburke vlasti su imale duboko ukorijenjenu sumnju da e ove kole
111
postati centrima srpske nacionalistike agitacije. U novembru 1878. goddine, otpustili su dva nastavnika srpske srednje kole - realke, i protjerali
ih iz Sarajeva.58 Srpska realka je nastavila sa radom jo pet godina, ali je
zatvorena 1883. godine zbog niza problema koji su poticali od nedostatka
podrke vlasti. Poput muslimanskih mekteba, srpske osnovne kole su nasstavile postojati pored javnih kola do Prvog svjetskog rata, i njihov broj se
postepeno poveavao.
Srpske djevojice su bile najbrojnije u najudnijoj od sarajevskih osnovvnih kola. Engleska dobroiniteljka i nastavnica Elizabeth Irby je 1866. goddine otvorila kolu koja je radila sve do njene smrti 1911. godine. Zgroena
neadekvatnou obrazovnih ustanova za djevojice, Irby je svoje bogatstvo
i energiju posvetila koli. Nakon to je prvobitno grekom posumnjala da
Miss Irby eli vriti preobraenja na protestantsku vjeru, sarajevska crkvenno-kolska opina je prihvatila i podrala njenu kolu. Miss Irby je u gradu
ostala zapamena zbog svog angamana, i njeno ime i dan danas nosi ulica
u blizini zgrade Predsjednitva, u kojoj se nekada nalazila njena kola.
Nakon to je osigurala kontrolu nad tri glavne vjerske institucije poetkom 1880-tih godina, vlada je vjerske obrazovne institucije obasula poddrkom. Takve vidljive manifestacije podrke su za namjeru imale potai
presti lojalnih vjerskih lidera u oima stanovnitva. Vanca je za erijatsku
sudaku kolu projektovao raskonu neoorijentalistiku graevinu. Katolike kole su sagraene sjeverno od katedrale kao fiziki spomenici novossteenoj nadmoi sekularnih vjerskih ustanova nad franjevakim tradicijamma. Vlada je izgradila i pomagala srpsko pravoslavno sjemenite u Reljevu
i srpsku osnovnu kolu pored nove srpske pravoslavne crkve.
Nove obrazovne institucije nisu rezultirale osnivanjem univerziteta,
ali su habsburki zvaninici poticali odabrane srednjokolske diplomce da
upiu univerzitet u Beu. Studentima nije odobravano studiranje u Zagrebbu, Pragu, i iznad svega, u Beogradu, jer su vlasti strahovale da e ih tamo
inficirati virus nacionalizma. Studenti su usmjeravani u Be putem stipenddija i posebnog studentskog doma za Bosance. Nakon 1911. godine, kada
je Zagrebako sveuilite postalo priznato u cijeloj monarhiji, neki studenti
su i tamo poeli odlaziti na studij, ali sve do propasti monarhije u Beu se
nalazio najvei broj bosanskih studenata.
Vlada je imala dosta uspjeha u podizanju nivoa obrazovanosti Sarajllija, ali su se rezultati znatno razlikovali du etnonacionalnih linija i bili
su znatno manje zadovoljavajui na selu. Stope pismenosti pred kraj aus-
112
strougarske uprave su odraavale kako primat Sarajeva kao glavnog grada

tako i relativno uee mladih svih vjeroispovijesti u sistemu javnih kola.
Stanovnitvo Sarajeva je 1910. godine, prema zapadnoevropskim kriterijimma, imalo stopu pismenosti od 57 % u odnosu na 12 % u Bosni i Hercegovvini.59 Pismenost je bila najrairenija meu katolicima, od kojih su mnogi
u Sarajevo doli iz monarhije. Katolika mukaraca je bilo pismeno 89%, i
82 % ena. Pravoslavci su bili drugi po pismenosti: 74 % mukaraca i 51 %
ena je umjelo itati i pisati. Muslimanskih mukaraca je 1910. godine bilo
pismeno 30%. Samo 154 muslimanke su u isto vrijeme bile pismene, a njih
107 je bilo mlae od 21 godine.
Skromni uspjeh habsburkih vlasti u izgradnji sekularnog sistema javvnog kolstva se pretvorio u Pirovu pobjedu. Austrougarski upravitelji su,
poput drugih kolonijalnih upravitelja na svijetu, doli do spoznaje da sekullarno obrazovanje umjesto da proizvodi lojalne sljedbenike reima, zainje
ogorenost prema kolonijalizmu i proizvodi intelektualce revolucionare koji
su se za inspiraciju okretali radikalnim evropskim ideologijama. Sarajevske
kole su postale institucionalni epicentri dugotrajne borbe u oblikovanju
budue bosanske inteligencije. Kroz hodnike sarajevskih sekularnih javnih
kola proli su mnogi koji su postali najstrastvenijim kritiarima monarhijje, ukljuujui i nekolicinu koji e se urotiti da izvre atentat na nasljednika
carskog prijestolja.
Kao dio svoje grandiozne vizije dovoenja Bosne i Hercegovine u orbitu
zapadnih sekularnih vrijednosti i naunih praksi, Kllay je dao podrku
za osnivanje Zemaljskog muzeja, zamiljenog kao vrhunsku instituciju
akademskog istraivanja, prikupljanja i irenja znanja. Slijedei primjer
dvorskog muzeja u Beu i maarskog nacionalnog muzeja u Budimpeti,
Zemaljski muzej u Sarajevu je bio mnogo vie od onoga to se iz njegovog
naziva da zakljuiti. Osnovan je kao institucionalni konglomerat koji je
kombinirao aktivnosti muzeja, biblioteke, arhiva i instituta za nauna istraivanja. Poput institucija po ijem uzoru je osnovan, Zemaljski muzej se
sastojao od dva odjeljenja, prirodoslovnog i odjeljenja drutvenih nauka.
U ispunjavanju Kllayeve misije, muzej je imao trostruku ulogu. U najirem smislu, promicao je nauna istraivanja i uenje u skladu sa misijom
uvoenja zapadne civilizacije, to je bila sr njegovih planova. Drugo, traio
113
je naina za ispunjavanje austrougarskih geopolitikih interesa u regionu

dokazujui da monarhija moe unapreivati i iriti znanje na novosteenoj
teritoriji. I na kraju, kao podrka Kllayevoj ideji bonjatva i kao negaccija srpskih i hrvatskih teoritorijalnih pretenzija, muzej je stvoren da bi
pruio argumente za jedinstvenost Bosne i Hercegovine i njenog naroda.
Habsburki zvaninici su predviali da e uposlenici muzeja otkriti brojne
dokaze o bosanskoj posebnosti i pobiti suprotstavljene teze da su Bosanci
ustvari Srbi odnosno Hrvati.
Muzej je 1884. godine osnovala grupa Sarajlija pod vodstvom dr. Julija
Makaneca, koji je uspostavio komitet sa zadatkom da osnuje Landesmuseuum, iji se naziv u prevodu zadrao do danas Zemaljski muzej.60 Muzej
je prvobitno bio smjeten u dva ureda Vancaeve zgrade zemaljske vlade,
simboliki potvrujui njegov status produene ruke carskih zvaninika,
ali se uskoro preselio u zgradu nasuprot katolike katedrale, na dananjem
Trgu fra Grge Martia. Ove prostorije su se takoe pokazale nedostatnim
nakon nekoliko godina, i 1908. godine je poela gradnja nove zgrade na
zapadnom kraju grada u koju se trebao smjestiti muzej i njegova rastua
zbirka.
Nova zgrada muzeja je predstavljala testament genijalnosti arhitekte
Karla Paika i njegove predanosti bekim uzorima. Dominantni motiv ettiri muzejska paviljona je krti neoklasicizam koji odraava opu pojavu
kod sarajevskih graevina da slijede glavne beke trendove uz svoenje na
pokrajinski znaaj putem pojednostavljenja i odsustva ukrasa. Neizbjean
je zakljuak da je za inspiraciju sluio carski muzej na bekoj ulici Ringsstrasse. Poput dvije muzejske graevine u Beu, etiri paviljona Zemaljskog
muzeja u Sarajevu s etiri strane uokviruju sredinji park, a svaki od njih
slui prirodnim ili drutvenim znanostima.
Prvo izdanje Glasnika Zemaljskog muzeja je odraavalo misiju muzejja da promovira bosanski identitet.61 iro Truhelka, koji je kasnije postao
drugim direktorom muzeja, hvalio je bogato kulturno nasljee Bosne. On
je tvrdio da je bosanica, pismo slino irilici, predstavljalo jedinstveno
kulturno blago Bosne i Hercegovine. Suprotno rairenom vjerovanju da je
bosanica koritena u Bosni i Hercegovini samo da bi se irilino pismo
razlikovalo od turskog, Truhelka je tvrdio da je bosanica originalno bosanssko pismo istog historijskog porijekla kao i irilica na kojoj je pisala veina
Srba. Ni jedno ni drugo pismo nije originalno, ve su oba istoga korijena
grkoga, napisao je on. Jedno pismo razvijalo se na istoku Balkana, drugo
114
na zapadu; sam razvitak bio je samostalan.62 Odvodei taj argument korak

dalje, on je tvrdio da je zapadnobalkanska varijanta ona koja se koristila u
Bosni bila blia grkom originalu, dok je slavenska istoa istone varijantte iskvarena dodacima iz latinice.
U ranim godinama postojanja muzeja, prethistorijska nalazita su dobbijala znaajna sredstva i panju, oponaajui evropsku opinjenost s krajja XIX stoljea nalazitima i rukotvorinama drevnih civilizacija. Muzej je
provodio arheoloka iskopavanja rimskih naselja (civilizacije kojoj se Kllay
najvie divio) i otkrio spektakularan podni mozaik na Ilidi, nekoliko killometara zapadno od Sarajeva. Nasljee iz osmanskog perioda je, s druge
strane, uglavnom zanemarivano. Muzej u poetku nije imao strunjaka za
osmanski period, iako je u domaem arhivu sauvao dokumente osmanskih
upravitelja u Bosni i izvjetaje austrougarskih konzula tokom osmanskog
perioda. Uposlenici muzeja su u svom radu i nalazima uglavnom slijedili
naune principe, ali su svoje programe usmjeravali u pravcu pokazivanja da
Bosna i Hercegovina ima zapadno kulturno nasljee.
U srcu politikih ciljeva muzeja je bilo vjerovanje da je dualistika vjersska hereza poznata kao bogumilstvo bila veoma rairena meu pripadnicimma srednjevjekovne Crkve bosanske. Nakon osmanskog osvajanja, vjerovalo
se da su bogumili masovno preli na islam da bi ouvali svoj privilegirani
drutveni status i velike posjede. Prema stavu koji su promovirali muzejski
istraivai, bogumili su bili proto-muslimani, jedinstveni u Bosni i Hercegovvini i preci savremenog muslimanskog stanovnitva. Bosanci su mogli svoje
porijeklo slijediti do poznatih predaka, dugo prije dolaska islama. irom
Bosne i Hercegovine, nauni radnici muzeja su nali hiljade jedinstvenih
nadgrobnih spomenika od kojih su neki bili ukraeni arhitektonskim, cvjettnim i motivima iz ljudskog ivota. Muzejski radnici su u ovim spomenicimma, poznatim pod nazivom steci, vidjeli skulpturne ostatke koji dokazuju
postojanje nestalog bogumilstva. Oni su tvrdili da primarni reljefni motivi
na stecima predstavljaju jedinstveni odraz bogumilskih vjerovanja i obiajja. Kasnijim istraivanjima se ustanovilo da su vjernici svih vjeroispovijesti
koristili steke u predosmanskoj Bosni, i da su oni prikazivali eklektinu
mjeavinu motiva koja je bila omiljena meu dubrovakim klesarima, koji
su izradili mnoge od njih.63 Neki od najveih i najbogatije isklesanih steaka
su preneseni u Zemaljski muzej da bi bili izloeni na otvorenom, gdje se
nalaze i u trenutku nastanka ove knjige, postupno propadajui pod udarom
vremena i zagaenja.
115
Hipoteza o bogumilima nije bila bez empirijskih dokaza. Tokom sreddnjovjekovnog perioda, Sveta stolica je dobijala brojne izvjetaje o dualistikoj herezi u Bosni, kako od susjednih zemalja tako i od izaslanika koji su
poslani da ispitaju te optube. Alarmantni izvjetaji su se zgodno poklopili
sa planovina Ugarske da ostvari svoje geopolitike ambicije u Bosni pod
krinkom vjerskog kriarstva s ciljem iskorjenjivanja navodne hereze. Bilo
je teko doi do pouzdanih informacija, ali su muzejski istraivai sakupili
sve podupirue dokaze, prikrili suprotna otkria i napuhali argumente koji
podravaju hipotezu o bogumilstvu. U prvom izdanju Glasnika, Truhelka je
pisao o natpisima koji su otkriveni na crkvi Herceg Stjepana u blizini Gorrada i proglasio ih bogumilskim. Herceg Stjepan (po kome je Hercegovina
dobila ime) je proglaen bogumilom, a time i osobom van patronata srpske
pravoslavne crkve, kojoj je vjerovatno pripadao. Razliiti motivi na stecima
su tumaeni kao dokazi heretikih vjerovanja koja su se mogla nai u dualisstikim herezama drugdje u Evropi.
Vjerovanje u bogumile je jedno od najopstojnijih nasljea prvih decennija postojanja Zemaljskog muzeja. Mit o bogumilima je daleko premaio
tanke dokaze na kojima poiva, i proiren je i pojednostavljen za narodnu
upotrebu. Ponovo je oivio 1960-tih i 1970-tih godina u promociji sekularnnog bosansko-muslimanskog (bonjakog) nacionalnog identiteta. Veina
Bonjaka danas vjeruje da su preci njihove nacije bili bogumili, bez obzira
na akademske studije koje bacaju ozbiljnu sumnju na vanost pa ak i posstojanje bogumilske hereze u Bosni i Hercegovni.64
Poput mnogih Kllayevih projekata, stalno nasljee Zemaljskog muzeja
je obogatilo kulturni ivot grada istovremeno ne uspijevajui postii konkrettni politiki cilj usaivanja lojalnosti prema Habsburkoj monarhiji. Tokom
socijalizma, mnoge ranije funkcije muzeja su preuzele novoosnovane instittucije, ukljuujui Arhiv Bosne i Hercegovine, Nacionalnu i univerzitetsku
biblioteku i Orijentalni institut. Ali kao i ranije, tako i nakon to je lien
nekih svojih funkcija, muzej je imao stotine istraivakih projekata tokom
XX stoljea i upoljavao neke od najistaknutijih intelektualaca u gradu.
Vizija Benjamina Kllaya o urbanom prostoru teko da je bila revolucionarnna, ali se u Sarajevu pokazala transformativnom. On je smatrao racionalnu
sekularnu upravu i potivanje vjere protuotrovima za srpski i hrvatski nacio-
116
onalizam. Habsburki zvaninici su ukljuili i racionalni sekularizam i vjersske institucije u svoje planove prostornog preureenja grada u zadnje dvije
decenije XIX stoljea. Zahvaljujui svojoj pluralistikoj koncepciji urbanog
prostora, oni su gradu u nasljee ostavili njegove najpoznatije sekularne
graevine u stilu historicizma i, smjetene jedne do drugih, vjerske objekte
u centru grada. Njihov urbani plan je odraavao i poticao spremnost Sarajllija razliitih vjeroispovijesti da ive zajedno i mole se u neposrednoj blizini
jedni drugih u centru grada.
Konkretni model za dinamini razvoj grada krajem XIX stoljea je
moda doao iz Bea, ali su uticaji iz carske prijestolnice esto mutirali u
jedinstvene sarajevske varijante. Gradski pejza je nosio odlike sarajevske
verzije romantinog historicizma koji je podsjeao na arhitektonske preseddane i sa zapada i sa istoka. Sarajlije su posveivale vie slobodnog vremena
razliitim sekularnim javnim dogaajima, predstavama i proslavama koje
su nadopunile intimna porodina i vjerska okupljanja iz osmanskog periodda. Sve vea popularnost secesije krajem XIX stoljea dola je istovremeno
sa veom fleksibilnosti vlade u odnosu na politike pokrete. Sarajevo je na
prelazu stoljea iskazivalo jedinstvenu raznolikost koja je potvrdila sposobbnost grada da zapadne uticaje spoji sa istonjakim tradicijama i lokalnom
kulturom.
Pored traga koji su ostavili na fiziki izgled grada, habsburki zvaninici su stvorili mnoge institucije koje su opstale do danas, iako u izmijjenjenom obliku. One su osnovane s namjerom irenja evropskih praksi,
unapreivanja habsburkih imperijalnih ciljeva, i njegovanja urbane elite
lojalne monarhiji. Iako zvaninici nisu uspjeli usaditi vrstu lojalnost carsstvu osnivanjem evropskih institucija u gradu, oni su gradu i Bosni i Herceggovini u trajno nasljee ostavili obrazovne, kulturne i naune institucije.
4.
Novi nacionalizam, atentat i rat
vadeseto stoljee je u Sarajevo stiglo zajedno sa razvojem industrijje, socijalizma i nacionalizma i sa osnivanjem niza novih autohtonnih institucija. Grad koji je krajem XIX stoljea primarno sluio
kao sjedite habsburkih upravnih organa je do 1910. godine postao sreditem svih veih pokreta i organizacija u Bosni i Hercegovini i glavnim graddom svih Bosanaca i Hercegovaca. U isto vrijeme, tradicionalne sarajevske
etnonacionalne elite su postupno gubile svoj neformalni utjecaj na organe
vlasti, postajui umjesto toga jednaki akteri u geografski arolikoj strukturi
organizacija koje su djelovale u cijeloj zemlji. No, ono to je grad izgubio u
eroziji odnosa njegovih lidera sa dravom je vie nego nadoknaeno usposstavljanjem Sarajeva kao nespornog centra institucionalnog ivota u Bosni
i Hercegovini. Nakon smjene stoljea, konzervativne lokalne elite i njihovi
carski upravljai su se suoili sa izazovom nepokornih mladih nacionalista,
spremnih da posegnu za orujem ne bi li skrenuli panju na svoje ciljeve.
Atentat na hasburkog prestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegovu
suprugu 1914. godine, koji su izveli srpski nacionalisti, je znaajno doprinio
propasti Monarhije.
Novi nacionalizam u junoslavenskim zemljama
Veliki drutveni pokreti u Bosni i Hercegovini su organizacionu koheziju
postigli neto kasnije nego to je to bio sluaj sa slinim pokretima u druggim evropskim zemljama, ukljuujui Hrvatsku i Srbiju. Bosanskohercegovvaki pokreti su ideoloki i organizaciono uglavnom slijedili svoje evropske
prethodnike. Slino kao i u kolonijalnim drutvima Afrike i Azije u XIX i
XX stoljeu, evropske prakse i tehnologija su postale instrumenti u bosansskim rukama. Kako su voe ovih novih organizacija pronalazili naine da
117
118
4. NOVI NACIONALIZAM, ATENTAT I RAT
izbjegnu progone i povremenu represiju neoapsolutistikih vladara, politiki ivot je postupno izmicao kontroli monarhije. Pored toga, industrijalizzacija je potakla rast radnike klase a obrazovni sistem koji je sponzorirala
Habsburka monarhija je proizveo itavu generaciju radikalnih nacionalissta intelektualaca.
U pozadini mnogih promjena u Sarajevu je bila rastua grupna svijest
pripadnika svih etnokonfesionalnih zajednica. Do prelaza stoljea, veinna Sarajlija pravoslavne vjeroispovijesti se smatrala Srbima, pripadnicima
nacije koja je ivjela u nekoliko zemalja regiona. Veina katolika se poela
smatrati Hrvatima, iako je ovaj proces napredovao sporije nego meu Srbbima. Muslimani su paljivo izbjegavali proglaavanje svoje grupe nacijom,
ali su i oni stekli jai osjeaj kohezije i zajednikog lanstva u posebnoj
zajednici. Stanovnici gradova su po pravilu razvijali nacionalnu svijest prije
seljaka zbog visokih stopa pismenosti, obrazovanja i boljeg poznavanja doggaaja van mjesta stanovanja. Nastavnici, ueni ljudi, novinari i neki vjerski
slubenici su bili misionari novog sekularnog nacionalizma. Oni su bili
najbrojniji i najutjecajniji u gradovima, posebice u Sarajevu kao upravnom
i intelektualnom sreditu Bosne i Hercegovine.
Intelektualci i politiari u susjednim zemljama su rukovodili naporima
u izgradnji nacionalne svijesti. Srpski i hrvatski nacionalisti su Bosnu i Herccegovinu vidjeli kao kljuno bojite za svoje suprotstavljene ciljeve teritorijjalne ekspanzije. I Srbi i Hrvati su polagali pravo na bosanskohercegovaku
teritoriju, zasnivajui to pravo na historijskim presedanima i etnikom sasstavu, ali ni jedni ni drugi nisu mogli uvjerljivo zagovarati svoje tvrdnje bez
ukljuivanja bosanskih muslimana. Stav muslimanskih lidera da muslimani
tvore vjersku zajednicu ali ne i odvojenu naciju je otvorio vrata srpskim i
hrvatskim nacionalistima da muslimane ubijede da se deklariraju kao Srbi
odnosno kao Hrvati. U prvoj polovini XX stoljea, mnogi istaknuti muslimmani su se deklarirali i kao nosioci takvog identiteta, ali su u tome rijetko
odustajali od svog muslimanskog identiteta. Frustrirajui srpske i hrvatske
nacionaliste, velika veina bosanskih muslimana je na kraju odbacila kako
srpski tako i hrvatski identitet, iako se sve do 1960-tih godina nisu deklarrirali kao posebna nacija koja se po svojoj kulturi, historiji i vjerskom nassljeu razlikuje od Srba i Hrvata. Do tada su nacionalni identitet i lojalnost
bosanskih muslimana odravali ravnoteu u estokoj debati izmeu Srba i
Hrvata i njihovih suprotstavljenih tenji u Bosni i Hercegovini.
119
Poetkom stoljea, novi nacionalisti su osnovali politike pokrete i

stranke da bi unaprijedili svoje ciljeve. Ovi su nacionalni pokreti bolovali
od frakcionatva koje je za podlogu imalo ideoloke razlike iako je u sutini
bilo rezultat rivalstva izmeu lidera i drutvenih grupa koje su se natjecale
za premo. Kampanje novih nacionalista u Bosni i Hercegovini su u sutini
predstavljale borbu izmeu novonastajuih elita s ciljem marginaliziranja
aristokrata i birokrata koji su upravljali u ime Habsburke monarhije. Prippadnici njihovih nacija u susjednim zemljama Hrvatskoj i Srbiji, meuttim, su imali drugaiji cilj: prikljuenje Bosne i Hercegovine svojoj dravi.
Tenje srpskih i hrvatskih nacionalista za teritorijalnom ekspanzijom su
postale poznate pod nazivom velika Srbija i velika Hrvatska. Pojedini
nacionalisti i u Srbiji i u Hrvatskoj su ve 1850. godine ustanovili prve
verzije ovih ciljeva, a kampanje s ciljem njihovog ostvarenja su ojaale tokkom istone krize 1875-1878. godine i nakon toga. Dodatno, neki hrvatski
nacionalisti su promovirali trijalizam, varijantu velikohrvatskog ideala koja
je zagovarala podjelu Habsburke monarhije na tri dijela (austrijski, maarski i junoslavenski) i pripajanje dodatnih Junih Slavena carstvu. Iako
je veina carskih zvaninika odbacila ideje trijalizma, nadvojvoda Franz
Ferdinand, prestolonasljednik cara Franza Josefa, u javnosti je bio povezan
sa tom idejom, zbog ega su ga cijenili mnogi Hrvati i muslimani u Bosni
i Hercegovini. Iako je koncept trijalizma propao zajedno sa Habsburkom
monarhijom 1918. godine, velikosrpski i velikohrvatski ideali su opstali
tokom XX stoljea, sluei kao opravdanje za tenje srpskih i hrvatskih
nacionalista da pripoje ili podijele Bosnu i Hercegovinu.
Krajem 1880-tih i tokom 1890-tih godina, habsburki upravitelji su se sve
vie suoavali sa malim grupama Bosanaca ije su se aspiracije sukobljavvale sa ciljevima monarhije. Vie od decenije, Kllayeva odluna represijja je spreavala nositelje takvih aspiracija da organiziraju otpor carskim
politikama irom zemlje. Ali u posljednjim godinama XIX i poetkom
XX stoljea, pokreti za autonomiju koje su pokrenuli Srbi i muslimani su
uspjeno doveli u pitanje vladinu zabranu organizacija koje djeluju u cijelloj zemlji. Roeni iz nerazvijenih i sporadinih lokalnih protesta 1890-tih
godina, pokreti su se konsolidirali pod jedinstvenim vodstvom konzervativvnih elita. Svaki pokret je potakao uspostavljanje organizacija koje su okuppljale lokalne demonstrante u strukturu koja je obuhvatala cijelu zemlju.
120
Oba pokreta za autonomiju su potekla ne iz Sarajeva, ve iz Mostara.

Sarajlije su se pridruile tek nakon to su pokreti zadobili iroku narodnu
podrku. Izbijanje nezadovoljstva u Mostaru je djelimino poticalo iz rellativnog zapostavljanja lidera u drugim krajevima i favoriziranja Sarajlija
kao odabranih saveznika vlasti u upravljanju zemljom. Korisnici tog favorriziranja, istaknute Sarajlije, dobijale su najbolja imenovanja u vlasti koja
nisu eljeli riskirati suprotstavljanjem reimu. No, iako su vodei graani
Sarajeva prvobitno bili sljedbenici a ne lideri organiziranog otpora, njihhova se konana podrka pokazala kljunom za uspjeh svakog pokreta da
prisili reim na pregovore.
Srpski i muslimanski pokreti za autonomiju su bili ogranieni i konzzervativni po svom karakteru, ali su predstavljali sutinski vaan prvi korrak u razvoju razgranatih, u cijeloj zemlji aktivnih politikih organizacija.
Usvajanjem formalnih programa i institucionalnih struktura, voe pokreta
za autonomiju su iskoristile narodno nezadovoljstvo da bi ustanovili orgganizacije koje su po svemu osim po nazivu bile politike stranke. Razvili
su mehanizme izbora rukovodstva, osigurali jednaku zastupljenost svake
od est upravnih oblasti u Bosni i Hercegovini, razradili zajedniki niz
ciljeva i mobilizirali iroku narodnu podrku. Bosancima je na kraju, nakkon smjene stoljea, dozvoljeno da ustanove politike stranke jer su dobro
organizirani pokreti za autonomiju savladali sposobnost reima da potisne
oblike politikog izraavanja.
Srpski lideri su imali prednost nad voama drugih etnoreligijskih zajjednica u Bosni i Hercegovini jer su krajem osmanske vladavine osnovalli srpske crkveno-kolske opine u cilju promocije obrazovanja i srpske
pravoslavne crkve. Opine koje su bile sastavljene uglavnom od uspjenih
trgovaca i poduzetnika a ne od vjerskih slubenika, stekle su ire lanstvo
i finansijsku potporu u prvim desetljeima habsburke vladavine. Vlasti
su bile paljive kod regulacije ovih ve postojeih tijela, nadajui se da
nee otuiti rukovodstvo opina, u emu nisu uspjeli. Mostarska srpska
crkveno-kolska opina je prema miljenju jednog naunog radnika bila
inicijator i organizator otpora politici okupacione uprave.1 Voe mostarsske opine, govorei u ime svog srpsko-pravoslavnog stanovnitva Herceggovine, 1881. godine uputile su protest protiv novog reimskog zakona o
vojnoj obavezi. Njihova javno izraena osuda je izazvala veliku pobunu
seljaka u Hercegovini 1881-1882. godine. Nakon toga, Srbi u mostarsskoj opini su periodino osporavali autoritet proreimski orijentiranog
121
mitropolita Serafima Petrovia i na druge naine dodijavali vlastima sa

zahtjevima i protestima.
Za razliku od tradicije otpora u Mostaru, sarajevsku crkveno-kolsku
opinu je u ranim godinama okupacije vodio Petro Petrovi, lan prvog sarrajevskog gradskog vijea koji je uivao povjerenje habsburkih zvaninika.2
Reim je zbog Petrovia ukinuo formalnu obavezu najavljivanja sastanaka
opine. Ali u posljednjoj deceniji XIX stoljea, frakcija koja je podravala
Gligorija Jeftanovia, bogatog vlasnika hotela Evropa, je osporila Petrovievo vostvo. Krajem 1895. godine, Petrovi je dao ostavku na mjesto predssjednika opine na kojem ga je naslijedio Jeftanovi. Zvaninici su isprva
ovu promjenu promatrali bez reakcije, vjerujui da su voe sarajevskih Srba
Jeftanovievog profila toliko ovisili od zajmova i koncesija koje je davala
vlada da im se ne bi isplatilo da organiziraju otpor. No, vladin povjerenik za
grad (zvanino imenovani upravitelj grada) je ipak u januaru 1896. godine
izvijestio rukovodstvo da e u budunosti biti neophodno unaprijed najavvljivati sastanke sarajevske opine, kao to je to bio sluaj sa opinama u
drugim gradovima.
Rukovodstvo opine je to glatko odbilo. Oni su se vie puta alili gradsskom povjereniku i Zemaljskoj vladi, tvrdei da je neprimjenjivanje pravila
najave dio tradicionalne autonomije koju je uivala njihova opina. Jeftannovi je brzo sazvao dva sastanka izvrnog odbora opine bez obavjetavannja vlasti, nakon ega je novano kanjen i opomenut. Potom je odluio da
problem iznese u Beu, protestirajui direktno kod Kllaya, a ako bi to bilo
neuspjeno, kod samog cara. Sa ovom odlukom su voe sarajevskih Srba
krenule u istom pravcu kao i njihova braa u Mostaru.
Pogreb sarajevskog mitropolita Nikolajevia u februaru 1896. godine
je pruio priliku za odravanje tajnog sastanka nezadovoljnih predstavnika
nekoliko srpskih opina koji su skovali plan zajednikog djelovanja. No,
voe rastue opozicije su se suoili sa tekoama u komunikaciji pod budnnim okom zvaninika i dounika irom zemlje. U novembru 1896. godine,
predstavnici mostarskih Srba koje je predvodio Vojislav ola, predsjednik
mostarske crkveno-kolske opine, otputovali su u Be s namjerom da
svoj sluaj izloe caru. Delegacija sarajevskih Srba pod vodstvom Gligorija
Jeftanovia je otprilike u isto vrijeme krenula za Be. Kada su svi stigli u Be,
osnovali su centralni odbor koji je ukljuivao predstavnike 13 drugih srpskih
opina, napisali zajedniku platformu i dogovorili jedinstvenu strategiju.
Stvaranjem odbora koji koordinira njihove napore, srpski aktivisti su poraz-
122
zili napore reima da politiku ogranii na lokalni nivo. Vlada vie nije mogla
srpske proteste zanemarivati kao sporadine i nevane provale povremenog
izoliranog nezadovoljstva. Srpski uspjeh je, meutim, izazvao otru reakciju
i vlada se dala u iskorjenjivanje agitatorstva. Kllay je zaduio novoimenovannog sarajevskog mitropolita da se suprotstavi utjecaju opinskih rukovodillaca ali njegovi napori nisu uspjeli sprijeiti rast pokreta. Neposredno nakon
sastanaka u Beu, vlasti u Sarajevu i Mostaru su raspustile tamonje srpske
crkveno-kolske opine.
Vlasti su takoer izvrile odmazdu putem ekonomskih mjera protiv
lanova delegacije upuene u Be. Reim je imao znaajnu ekonomsku
mo nad sarajevskim Srbima ali je pogreno zakljuio da bi upotreba te
moi sprijeila dalje proteste. Rukovodstvo pokreta je svaku novu prijetnnju i represivnu mjeru dodavalo rastuem spisku pritubi koji je ukljuivao
rasputanje sarajevske i mostarske opine. Dodatne peticije, koje su potppisali predstavnici rastueg broja opina, su upuene caru 1897. i 1900. goddine. Delegacije su predvodili Gligorije Jeftanovi, posljednji predsjednik
rasputene sarajevske opine i njegov mostarski pandan Vojislav ola. Sve
delegacije su ukljuivale predstavnike iz svih est upravnih oblasti u Bosni i
Hercegovini.
Nakon to je uzalud primijenio svu silu svoje uprave i srpske pravosslavne crkve na pokret, Kllay je konano popustio i u februaru 1902. godine
naloio podreenima da stupe u pregovore sa voama pokreta. 3 Pregovori
nisu dali rezultata tokom Kllayevog ivota, ali je njegov nasljednik postigao
sporazum sa voama pokreta. Car Franz Josef je 13. avgusta 1905. godine
donio zakon kojim se uspostavljaju autonomne srpske obrazovne i kulturne
institucije, ime je ispunjena veina zahtjeva umjerene struje pokreta za auttonomiju.4
Muslimanski pokret za autonomiju je, poput srpskog, zapoeo nezadovvoljstvom u Mostaru. Vodei sarajevski muslimani su imali mnogo da izgube
pridruivanjem opozicionom pokretu. Veze i privilegije koje su uivali kod
carskih zvaninika su im omoguavale da svoje zahtjeve upuuju neformalno
i da postignu veinu svojih ciljeva bez mobiliziranja pristaa putem sastanakka, peticija i protesta. Ono to ih je konano natjeralo na akciju je bila elja
da ogranie ili sprijee preobraenja sa islama na kranstvo. Oni su pitanje
preobraenja na kranstvo vezali za napore u ostvarivanju veeg utjecaja na
imenovanja u islamskoj vjerskoj hijerarhiji, na kontrolu rada vakufa i zatitu
muslimanskih nadgrobnih spomenika u javnim parkovima.
123
Vjerska preobraenja bilo koje vrste bila su rijetkost u Bosni i Herceggovini krajem XIX stoljea. Vlada je tokom habsburkog perioda zabiljeila
manje od dvije stotine preobraenja, i uglavnom su to bile djevojke koje su
prihvatale vjeru prosca uoi vjenanja. No, preobraenja su postala razlog
sporenja izmeu vjerskih zajednica i habsburkih vlasti, a esto su izazivala
nemir meu pravoslavnim i muslimanskim stanovnitvom. Kontroverzu je
raspirivalo raireno vjerovanje da je rimokatolika crkva na elu sa sarajjevskim nadbiskupom Josipom Stadlerom promovirala preobraenja kao
dio politikog plana da se povea broj katolika u Bosni i Hercegovini. Iako
nema dokaza za postojanje takvog sistematskog plana, katolika crkva je
pozdravljala preobraenja. Stadler je esto posezao za ekstremnim mjerama
zatite obraenica i njihovog prava da ostanu katolkinje. Upravo je Stadlerovva agresivna odbrana jedne obraenice pokrenula sarajevske muslimane na
akciju.
Kao to je to bio obiaj u kuama istaknutih muslimana, sarajevski vijenik Esad Kulovi je u svom domu imao mladu sluavku, Uzeifu
Deliahmetovi iz Kreeva. U ljeto 1890. godine, ona je zatraila utoie u
katolikom samostanu u svom rodnom gradu, izrazivi elju da pree na
katoliku vjeru.5 Sarajevsko sveenstvo je ustalo da je zatiti, sklonivi je u
Stadlerovu kuu i zabranivi muslimanima da je posjeuju. Kada je vlada
odbila intervenirati, vodei sarajevski muslimani su se sastali u kiraethani
i formirali delegaciju koja se austrougarskim vlastima trebala poaliti na
Stadlerovo ponaanje.
Usprkos svom negodovanju, vodei sarajevski muslimani nisu bili voljni
ugroziti ugodan i koristan odnos sa habsburkim vlastima. Sa svoje strane,
vlasti su podjednako eljele izbjei naruavanje povjerenja i stvaranje nezzadovoljstva kod svojih sarajevskih saveznika. Oni su hitro napustili svoju
dugogodinju politiku tretiranja preobraenja sluaj po sluaj,6 te su sastavili
nacrt statuta o vjerskim obraenjima ije su odredbe nalagale slobodan pristtup svih strana potencijalnom obraeniku. To nije umirilo sarajevske musllimane, ali su oni na kraju razrijeili svoje nesuglasice sa vlastima nakon
duih pregovora i prijetnji da e poslati protestnu delegaciju u Be. Vlasti
su 1891. godine obznanile konanu verziju Uredbe o preobraenjima. Sarrajevski muslimani su na to izrazili svoje zadovoljstvo i ponovo uspostavili
svoj simbiotski odnos sa vlastima, uprkos protivljenju nekih muslimanskih
vjerskih voa iz drugih zajednica.
124
Sklonost protivljenju je bila vie izraena meu mostarskim nego meu

sarajevskim muslimanima.7 Fatu Omanovi, muslimansku djevojku iz jeddnog sela kod Mostara, su 1899. godine oteli lanovi porodice njenog katollikog prosca i uz pomo katolikih sveenika prebacili u Dalmaciju. Njenno preobraenje je navelo muslimane iz njenog sela da se ale muftiji Ali
Dabiu u Mostaru. Dabi, koji je vlastima bio poznat po svom striktnom
pridravanju islamskog zakona i protivljenju Uredbi o preobraenjima iz
1891. godine, je spremno prihvatio kampanju protiv vjerskih preobraenja.
On se sa drugim mostarskim muslimanima sastao u kiraethani da bi formmulirali jedinstvenu protestnu strategiju. U tom smislu, mostarska i sarajjevska itaonica su bile institucionalni forumi za lansiranje muslimanskog
pokreta, kao to su to za Srbe bile crkveno-kolske opine. Muslimanski
pokret je na kraju privukao mnogo muslimanskih zemljoposjednika koji
su na spisak pritubi dodali vlastite zahtjeve s ciljem uvrivanja svojih
vlasnikih prava i klasnih pozicija.
Usprkos vladinim naporima da ugui proteste, mostarski muslimani su
u oktobru 1899. godine poslali delegaciju u Be da se poali caru, a lista zahhtjeva se produavala sa svakom novom peticijom. U februaru 1900. godine
vlasti su zatvorile muslimansku itaonicu u Mostaru, a u aprilu su smijenile
Dabia sa funkcije muftije. On je kasnije sa malom grupom sljedbenika
otiao u Istanbul, gdje ga je osmanska vlast s ustezanjem prihvatila, budno
motrei na njegove stalne kritike austrougarske uprave.
Vodei sarajevski muslimanski zemljoposjednici su se na poetku musslimanskog autonomnog pokreta drali na distanci, nesumnjivo osjeajui
da reim poinje sumnjati u njihova uvjeravanja da pouzdano mogu govorriti u ime svih bosanskohercegovakih muslimana. Oni nisu imali elje priddruiti se pokretu u kojem se nisu mogli nadati niem boljem do da budu
jedna od est oblasnih grupa koja se bori za utjecaj u muslimanskoj organizzaciji koja obuhvata cijelu zemlju. No, sa oiglednim rastom javne podrke
disidentima, oni su se ipak sa zadrkom i nevoljko pridruili pokretu 1900.
godine. Sa njihovim pridruivanjem, muslimanski autonomni pokret je savvladao vladinu kampanju ograniavanja protesta na lokalne zajednice. Ali,
sarajevski muslimani, od kojih su mnogi i dalje prednost davali uskoj saraddnji sa vlastima nad organiziranim otporom, su ostali slabo zastupljeni u
bosansko-muslimanskim politikim aktivnostima u zemlji tokom naredne
decenije. Pritisnut rasprostranjenou opozicije, Kllay je poetkom1901.
godine zapoeo pregovore sa rukovodstvom pokreta. Zapoinjanjem preg-
125
govora, Kllay se nadao da e usporiti zamah pokreta i omoguiti policijsskim pijunima da posiju razdor u rukovodstvu. Ovi pregovori nisu urodili
plodom i prekinuti su u aprilu 1901. godine, da bi bili nastavljeni tek 1907.
godine, dugo nakon to je Kllay otiao sa scene.
Kllay je 1901. godine izgubio svoju neprestanu bitku potiskivanja autonommnih pokreta i politikih organizacija koje su ti pokreti poluili, a koje su
djelovale u cijeloj zemlji. Zajedno sa neuspjehom njegovog ranijeg projekta
stvaranja bosanske nacije, opstojnost autonomnih pokreta je na povrinu
iznijela uzaludnost Kllayevog arhainog neoapsolutizma. Njegova mjeavina ograniene demokratije, njegovanja elite, strogih kontrola i budnog
motrenja se pokazala nedovoljno fleksibilnom da bi dala prostora dinaminim promjenama koje je sam promovirao u Sarajevu i Bosni i Hercegovinni. Poputajui pred ovim neuspjesima bez njihovog priznavanja, Kllay je
dozvolio umjereno poputanje vladinih politika u prvim godinama novog
stoljea.
U politikom zaokretu sa dalekosenim posljedicama, Kllay je dozzvolio pripadnicima tri najvee etnoreligijske zajednice da osnuju kulturnna drutva koja e djelovati u cijeloj zemlji. Pravoslavni Srbi su osnovali
kulturno drutvo Prosvjeta 1902. godine,8 muslimani su ustanovili slinu
organizaciju pod nazivom Gajret (turcizam za marljivost, trud) 1903. goddine,9 a 1904. godine Hrvati katolici su osnovali Napredak,10 svi sa zvaninim odobrenjem. Tokom etiri desetljea nakon osnivanja, ova drutva su
postala centralne institucije za promociju nacionalne svijesti irom Bosne
i Hercegovine. Njihov zvanini cilj je bila promocija kulture i obrazovanja
meu lanstvom, ali su njihove aktivnosti bile konkretnije usmjerene ka
stvaranju autohtone inteligencije lojalne nacionalnim idejama svoje grupe.
U poetku su drutva funkcionirala uglavnom kao institucije za stipendirannje studenata i uenika iz odgovarajue etnoreligijske zajednice. S obzirom
da je i vlada stipendirala studente bez sredstava, kulturna druta su se natjeccala direktno sa vladom za lojalnost buduih bosanskih intelektualaca.
Kulturna drutva, sa centralama u Sarajevu i ograncima irom Bosne
i Hercegovine, radila su na jaanju identiteta svih etnonacionalnih zajeddnica. Izgraene na prometnim lokacijama u demonstrativnim arhitektonsskim stilovima i sa fasadama ivih boja, sjedita ovih drutava su odraavala
126
vanost njihove uloge. Ove upadljive graevine, koje su predstavljale nove,

sekularne i autohtone nacionalne pokrete, upotpunjavale su arhitekturu
upravnih i vjerskih graevina koje su izgradile vlasti, i najavljivale su novu
ulogu Sarajeva kao sjedita organizacija iji su se ogranci nalazili i u drugim
gradovima Bosne i Hercegovine. Te graevine su opstale do XXI stoljea.
Nakon to je Kllay preminuo na dunosti 1903. godine, njegov
nasljednik na mjestu zajednikog ministra finansija Istvn von Burin je
dalje liberalizirao vladinu politiku prema bosanskim politikim aktivnosttima. Iako su vlasti zadrale puno pravo na izdavanje dozvola predloenim
organizacijama i vrenje uvida u njihove statute, one su spremno odobrile
itav niz novih drutava i publikacija. Razgranati sistem nadzora koji je usppostavio Kllay, nakon 1903. godine postao je manje nametljiv. Novosazvani
Bosanski sabor je 1910. godine formalizirao ovu liberalizaciju donoenjem
zakona kojim se uspostavljaju smjernice za osnivanje novih organizacija.
Za politiki angairane Srbe i muslimane, formiranje politikih strannaka izmeu 1906. i 1910. godine je znailo tek preimenovanje organizacijja koje su uspjeno vodile njihovu borbu za vjersku i kulturnu autonomiju.
Meutim, svaka grupa je morala prevazii unutranja frakcijska razmimoiilaenja da bi stvorila jedinstvenu dominantnu stranku.11 Formiranje strannaka je pokazalo da je sarajevska elita doista izgubila monopol na kljune
pozicije, jer su zvaninici iz razliitih dijelova Bosne i Hercegovine birani
na vodee pozicije u strankama. Unutar svake grupe su se nastavili sukobi
oko lokalnih interesa, i esto bi jedan politiki stav prevladao u jednom
gradu, kao to je to bio Mostar (sredite srpskih intelektualaca disidenata)
i Sarajevo (dom mnogobrojnih pristaa reima).
Prije osnivanja politike stranke, voe muslimanskog autonomnog pokkreta su traile naina da okonaju razdor izmeu biveg mostarskog mufftije Dabia, koji je tada ve bio u egzilu u Istanbulu i zemljoposjednikog
krila autonomnog pokreta koje je vodio Alibeg Firdus.12 U februaru 1906.
godine, delegacija muslimanskih aktivista je otputovala u Istanbul i osiggurala Dabievo odobrenje da rukovodstvo autonomnog pokreta zastupa
interese bosanskohercegovakih muslimana. Sa Dabievim odobrenjem
u rukama, Firdus je pozvao muslimanske predstavnike iz svih upravnih
oblasti u zemlji na sastanak u Slavonski Brod u Hrvatskoj. Delegati su 6.
decembra 1906. godine osnovali Muslimansku narodnu organizaciju. Centtralu stranke su smjestili u Budimpetu, slijedei praksu rukovodstva autonnomnog pokreta. Muslimanska narodna organizacija, kao nasljednik ad hoc
127
institucija autonomnog pokreta, odlikovala se ortodoksnim tumaenjem

islama i drutvenim konzervativizmom prethodnog pokreta.
Jedino je meu sarajevskim muslimanima znaajan broj aktivista
uskratio podrku novoosnovanoj stranci. U avgustu 1908. godine, neki
muslimanski intelektualci i vladini slubenici pod vodstvom sarajevskog
gradonaelnika Esada Kulovia, osnovali su Muslimansku naprednu stranku
kao rivalsku Muslimanskoj narodnoj organizaciji.13 Kulovi i njegove prisstae su bili posljednji ostaci sarajevskih zemljoposjednika i njihovih urbbanih saveznika koji su preferirali postizanje ustupaka putem neformalnih
odnosa sa vlastima u zemlji nad organiziranim otporom. Stranka, koja je
1910. promijenila naziv u Muslimanska samostalna stranka znaajnu podrku zadobila je samo u Sarajevu, otkrivajui nedostatak podrke za saradnju
sa vlastima u svim krajevima izuzev u glavnom gradu. Vladine subvencije
i usluge su stranku odrale na ivotu do avgusta 1911. godine kada je, u
naglom raskidu sa vladinim zvaninicima, pristupila Muslimanskoj naroddnoj organizaciji i usvojila njen program stvarajui novu stranku pod nazivvom Ujedinjena muslimanska organizacija.14 Sa ovim spajanjem, sa bosansske politike scene je nestala i posljednja organizaciona osnova sarajevskih
muslimana za usku saradnju sa vladom.
Poput muslimana, srpski politiki lideri su se suoili sa izazovom premmoivanja regionalnih i ideolokih podjela meu politiki aktivnim Srbimma. Veina Srba je podravala nacionalistike politike koje je zagovarala
novina Srpska rije, ali je druga velika grupa favorizirala jugoslavenstvo i
identificirala se sa mostarskim listom Narod.15 U Banja Luci su urbani inttelektualci pod vodstvom Petra Koia tvorili treu frakciju i osnovali list
Otadbina. etvrta i daleko manja frakcija, pod vodstvom Laze Dimitrijevvia, se otvoreno dodvoravala reimu i potajno ga podravala. Ova frakcija
se okupljala oko sarajevske publikacije Dan.
Mladi srpski advokat, Milan Srki (18801937), je postao graditeljem
mostova izmeu dvije najvee srpske frakcije. Srki je bio predani nacionnalista i po porodinom porijeklu, ubjeenju, iskustvu i po branim vezamma. Roen je u Beogradu, u koji je njegov otac, vlasnik duana u Sarajevu,
pobjegao strahujui od austrougarske odmazde nakon okupacije 1878. goddine. Nakon povratka porodice u Sarajevo, Milan je pohaao srpsku konfessionalnu osnovnu kolu u kojoj je uio irilicu i sluao predavanja o slavnim
djelima srpskog naroda i srpske pravoslavne crkve. Nakon toga je pohaao
habsburku javnu srednju kolu, u kojoj su on i njegovi kolski drugovi
imali sve vie primjedbi na nastavni program bez nacionalistikog sadraja.
128
Do zavretka studija prava u Beu i kraja njegovog formalnog obrazovanja,

Srki je postao ubijeeni srpski nacionalista predan ostvarenju politikih
aspiracija svog naroda.
Po povratku u Sarajevo 1905. godine, Srki se oenio s Krunom
Jeftanovi, kerkom voe srpskog autonomnog pokreta Gligorija Jeftanovvia. Otvorio je advokatsku kancelariju i strmoglavio se u srpsko nacionalnno pitanje. Pomogao je u osnivanju srpskog sportskog drutva Duan Silni
1905. godine, koje je kasnije preimenovano u Sokol, a 1906. godine je izabbran za potpredsjednika srpskog pjevakog drutva Sloga. Iako je po svom
porijeklu trebao postati radikalni nacionalistiki student-intelektualac, on
se odrekao ekstremnih metoda protesta i pridruio se Gligoriju Jeftanoviu
i Vojislavu oli iz Mostara u osnivanju novine Srpska rije, 1905. godine u
Sarajevu. Postavi saveznikom svoga punca, Srki je uspjeno prevaziao
razlike koje su razdvajale njegove kolege intelektualce od starije drutveno
konzervativne generacije vodeih trgovaca.
Grupa vodeih Srba se sastala u maju 1907. godine u nadi da e ujeddiniti posvaane frakcije. Veina je dolazila iz drugih krajeva, ali su sasttanak odrali u glavnom gradu. Srki, jedini prisutni Sarajlija, se postavio
kao most preko generacijskog jaza izmeu mladih intelektualaca i starijih
trgovaca, voa autonomnog pokreta. Okupljeni Srbi su usvojili Sarajevsku
rezoluciju u kojoj su zagovarali potpunu autonomiju nae otadbine, koja
se jedino moe izvojevati posredstvom graanskih sloboda i ustavnog ivvota.16 U oktobru 1907. godine, rukovodstvo je sazvalo srpsku skuptinu
za cijelu Bosnu i Hercegovinu i osnovalo Srpsku narodnu organizaciju. Iako
formiranje Srpske narodne organizacije nije okonalo frakcijske sporove
meu vodeim Srbima, stranka je uskoro postala dominantna politika
sila koja je zastupala stavove politiki artikuliranih bosanskih Srba. Nova
stranka imala je sjedite u Sarajevu.
Jedan drugi mladi sarajevski advokat, Nikola Mandi, je postao voa
najvee hrvatske politike stranke, Hrvatske narodne zajednice. Nalazei
podrku uglavnom meu urbanim Hrvatima, profesionalcima i trgovcima,
stranka je 1907. godine dobila odobrenje vlade.17 U januaru 1908. godine,
sarajevski ogranak stranke je odrao osnivaku skuptinu uz prisustvo
preko etiri stotine Hrvata. Mandi, koji je u to vrijeme bio na funkciji
dogradonaelnika Sarajeva, na osnivakoj skuptini za cijelu zemlju u febrruaru 1908. godine izabran je za predsjednika. Svjesni da su Hrvati najmmalobrojnija od tri glavne grupe u Bosni i Hercegovini, stranka je veliku
vanost pridavala pridobijanju bosanskih muslimana. Njeno rukovodstvo
129
se odreklo katolianstva kao neophodnog elementa nacionalnog identiteta

i definiralo hrvatsku naciju u sekularnim terminima. Svjesni da bi Hrvati
mogli postii demografsku veinu u zemlji kada bi dovoljno muslimana
usvojilo hrvatski identitet, nadali su se da bi bosanski muslimani mogli
postati Hrvati islamske vjeroispovijesti.
Sarajevski nadbiskup Stadler je bio izrazito protiv toga. Po njemu, musllimani su mogli ui u hrvatski obor samo putem preobraenja na katoliku
vjeru. Hrvatski identitet, prema njegovom uvjerenju, je trebao prvenstveno
poivati na katolikom moralu. Bez preobraenja, po njegovom miljenju,
muslimani su mogli saraivati sa Hrvatima samo tako to bi se prvo sami
organizirali a zatim saraivali na partnerskim osnovama sa isto katolikom
hrvatskom organizacijom. Stadler se protiv sekularne ideologije Hrvatske
narodne zajednice borio svim raspoloivim sredstvima. U novinama koje su
bile pod njegovom kontrolom, napadao je stranku zbog nezauzimanja stava
o agrarnom pitanju, to je bio preduvjet za bilo kakvu saradnju sa muslimmanskim rukovodstvom, te je zagovarao hitni i potpuni prenos vlasnitva
nad zemljom na katolike seljake koji su je obraivali.
Od decembra 1908. do maja 1909. godine Stadler je provodio neuspjenu kampanju preuzimanja Hrvatske narodne zajednice, pokuavajui da
poljulja rukovodstvo stranke i zamijeni ga sa katolikim lojalistima. Nakon
tog neuspjeha, on je sa voama stranke postigao dogovor o izmjeni programma Hrvatske narodne zajednice, ali je glasanjem lanova stranke dogovor
odbaen.18 Nakon ovih neuspjeha, katoliko sveenstvo je zagovaralo formmiranje klerikalne politike stranke koja bi bila rival Hrvatskoj narodnoj
zajednici. S pribliavanjem izbora za novu bosanskohercegovaku skuptinnu, Stadler je sazvao sastanak sveenstva u svom uredu u julu 1909. godine
i formalno osnovao Hrvatsku katoliku udrugu na osnivakoj skuptini u
januaru 1910. godine. Ove dvije hrvatske stranke su se natjecale za glasove
u izborima 1910. godine za bosanskohercegovaku skuptinu i sarajevsko
gradsko vijee. Stadlerova klerikalna stranka je osvojila mandate u oba orggana, ali je po broju glasova hrvatskih glasaa bila daleko iza Hrvatske narrodne zajednice. Tokom ostatka habsburkog perioda, sekularna varijanta
hrvatskog nacionalizma je dominirala u predstavnikim tijelima u Bosni i
Hercegovini i Sarajevu, iako su i klerikalisti imali mandate.
Dominantna stranka u svakoj od tri etnoreligijske zajednice je zastuppala primarno interese konzervativnih urbanih elita. Kljuno pitanje tog
perioda je bilo kako olakati teret nameta koje su preteno srpsko-pravos-
130
slavni i hrvatsko-katoliki seljaci plaali svojim preteno muslimanskim

zemljoposjednicima. Muslimanska narodna organizacija, kojom su dominnirali zemljoposjednici, protivila se obaveznom ukidanju seljakih nameta.
No, vodee srpske i hrvatske stranke nisu insistirale na tome. Oni su savez
sa muslimanskim liderima cijenili vie od interesa pripadnika vlastite naccionalne grupe iz niih klasa, koji su zahvaljujui ogranienom izbornom
pravu bili iskljueni iz glasanja na izborima i nisu imali znaajnijeg uticaja
u Saboru. Njihova nespremnost da prue podrku seljacima iste nacionalnnosti je konzervativne rukovodioce uinila metom estoke kritike mladih
nacionalista meu uenicima i nastavnicima u habsburkom sistemu javnih
kola.
U suprotnosti sa tradicionalnim elitama koje su dominirale prvim polittikim organizacijama etnoreligijskih zajednica u gradu, Socijaldemokratsska stranka je nastala u redovima nove radnike klase koju je stvorila indusstrijalizacija Bosne i Hercegovine.19 Radnici su poticali iz svih sarajevskih
etnoreligijskih zajednica i iz drugih krajeva monarhije. Zahvaljujui viku
radne snage i odsustvu pravnih ogranienja u radnim odnosima, radni uvjetti u veini tvornica su bili veoma loi. Nadnice su bile jedva dovoljne za preivljavanje radnika, ali ne i njihovih porodica, a smjetaj je bio prenapuen
i nezdrav. Problemi radnika su doveli do osnivanja organizacija s ciljem zaddovoljavanja radnikih interesa. U avgustu 1905. godine je osnovana prva
radnika organizacija, Glavni radniki savez.20 Statut saveza je zemaljska
vlada odobrila u septembru 1906. godine, kada je legalizirala radnike sinddikate. U maju 1906. godine, radnici u fabrici duhana su organizirali trajk
koji se uskoro proirio na druge industrije i druge gradove. U junu 1909.
godine, na dvodnevnom sastanku u Sarajevu osnovana je Socijaldemokratsska stranka Bosne i Hercegovine. Stranka je prvobitno djelovala u duhu
austrijske socijaldemokratije i odrekla se otvorene revolucionarne ideologgije ruskih boljevika. U organiziranom politikom ivotu zemlje igrala je
beznaajnu ulogu zbog ogranienog prava glasa, ali je efikasno zastupala
zahtjeve radnika i organizirala javne proteste. Tokom narednih etrdeset
godina, i radnika klasa i njen politiki izdanak Socijaldemokratska stranka
sve vie su dobijali na znaaju.
Mogunost formalnog pripojenja Bosne i Hercegovine nikada nije bila stranna politiarima u monarhiji, a 1908. godine su se vanjske okolnosti poklop-
131
pile na nain koji je stvorio povoljan momenat za takav potez. Mladoturska

revolucija u julu 1908. godine potresla je temelje Osmanskog carstva, ostavvljajui ga ugroenim od daljeg otcjepljivanja zemalja u jugoistonoj Evroppi. Nakon dolaska na vlast, Mladoturci su ponovo uveli dugo suspendirani
osmanski ustav iz 1876. godine, otvarajui apetite Bosanaca za vlastitim
ustavom. Koristei priliku, habsburki car je jednostrano proglasio aneksiju
Bosne i Hercegovine 5. oktobra 1908. godine, a bugarski kralj je istog dana
proglasio neovisnost Bugarske od nominalnog osmanskog suvereniteta.
Carev proglas je paljivo sroen, tampan znatno unaprijed i u hiljadamma primjeraka poslan u Sarajevo za distribuciju u cijeloj zemlji. U proglasu,
car je opravdao aneksiju potrebom donoenja ustava za Bosnu i Herceggovinu, koji nije mogue donijeti (kako je car tvrdio) sve dok je zemlja
pod sultanovim nominalnim suverenitetom. Zvaninici su se nadali da e
muslimansko politiko rukovodstvo podrati aneksiju zahvaljujui carevoj
namjeri da proglasi ustav i ustanovi centralno zastupniko tijelo. Da su
uspjeli zadobiti podrku rukovodstva Srpske narodne organizacije i Muslimmanske narodne organizacije, habsburki zvaninici bi moda bili u stanju
uvjeriti evropske kritiare aneksije da prihvate taj jednostrani in. Umjesto
toga, Srbi i muslimani su nastavili agitirati protiv aneksije dok je sve velike
evropske sile nisu formalno prihvatile.
Sarajlije su prvobitno aneksiju pozdravile slavljem koje je omoguio
lojalni gradonaelnik Kulovi proglaenjem trodnevnog praznika.21 Zvanninici u Sarajevu su proslavili aneksiju kao da je znaila stvaranje nove
drave, obiljeavajui je osvjetljenjem i muzikom, to je bio zatitni znak
carskih godinjica. Gradsko vijee je 7. oktobra odralo posebnu sjednicu
priznavanja, nakon koje su vijenici na posebnoj audijenciji estitali habsbburkim zvaninicima. U izrazu potovanja prema mjesecu Ramazanu,
zvaninici su saekali veernje sate 7. oktobra, vrijeme kada je sva publika
na nogama, da ispale poasnu salvu iz 101 topa sa brda oko Sarajeva.22
No trijumfalna proslava propraena je vladinim embargom na telefonske i
telegrafske komunikacije sa vanjskim svijetom, vjerovatno zbog straha da
bi slavljenicima u gradu mogle biti upuene negativne reakcije.
U narednim sedmicama, delegacije vladinih lojalista su masovno odlazzile iz Sarajeva za Be da bi izrazile zahvalnost i priznale carev novoproglaeni suverenitet nad Bosnom i Hercegovinom.23 Sarajevski gradonaelink
Kulovi je 9. novembra 1908. godine poveo delegaciju od trinaest gradonaelnika i jo 51 istaknutog muslimana caru. Istoga dana, car je u audijenciju
132
primio 24 lana sarajevskog gradskog vijea. Lazo Dimitrijevi, predsjeddnik malene proreimske Srpske samostalne stranke, vodio je delegaciju
od 18 srpskih seljaka koja se caru zahvalila na aneksiji. Sarajevski jevreji su
poslali jednu delegaciju koja se sastojala od Sefarda i drugu koja se sastojala
od Akenaza. Najveoj delegaciji od 430 bosanskih katolika koju je predvoddio nadbiskup Stadler su bila potrebna dva posebno organizirana voza da
bi se prevezli do Bea i natrag. Tokom boravka u Beu, neke od delegacija
su posjetile i nadvojvodu Franza Ferdinanda koji se u to vrijeme smatrao
najzaslunijim za pripajanje Slavena Habsburkoj monarhiji.
Samo jedan dio stanovnitva Sarajeva se ukljuio u razmetljive izraze
zahvalnosti. Rukovodstva primarno srpskih i muslimanskih stranaka, Srppske narodne organizacije i Muslimanske narodne organizacije, su se glassno protivila aneksiji. Saznavi ranije za predstojeu aneksiju, rukovodstva
su bila u vozu za Budimpetu kada je aneksija objavljena. Oni su jo u
vozu usvojili rezoluciju kojom otro osuuju habsburko negiranje sultanovvog suvereniteta i apeliraju na potpisnice Berlinskog sporazuma da ponite
aneksiju. Tokom nekoliko narednih mjeseci, oni su odbijali odazvati se pozzivima da uestvuju u pripremanju ustava, ne elei da se njihova saradnja
protumai kao de facto prihvatanje aneksije.
U meuvremenu, izmeu evropskih sila se odigravala estomjesena
diplomatska drama.24 Vodei ljudi u susjednoj Srbiji su na aneksiju reagirali
sa gnjevom i strahom. Mobilizirali su vojne rezerve i zatraili podrku od
svojih navodnih ruskih saveznika. Njemaka, iako uznemirena injenicom
da nije uestvovala u donoenju odluke o aneksiji, podrala je Habsburku
monarhiju i upotrijebila metode pritiska i ubjeivanja na tvrdoglave Brittance, Francuze, Ruse i Osmanlije da prihvate svreni in. Nakon mjeseci
sraunate ali visokorizine diplomatije, averzija prema ratu je prevagnula
nad gnjevom zbog austrougarskog krenja Berlinskog sporazuma. Osmanssko carstvo, djelimino motivirano masnom finansijskom naknadom ausstrougarske vlade, 26. februara 1909. godine potpisalo je sporazum kojim
prihvata aneksiju. Rusija je odbila srbijanske zahtjeve za pomo. Srbijanska
vlada je prihvatila zajedniki demar britanskog, francuskog, ruskog i itallijanskog ministra vanjskih poslova 30. marta 1909. godine, i srbijanska
vojska se povukla. Habsburka monarhija je aneksiju postigla bez ijednog
ispaljenog metka, ali je taj dogaaj kod mnogih Srba u Bosni i Hercegovini
i Kraljevini Srbiji izazvao ogorenje i nezadovoljstvo habsburkom vlau.
133
Razrjeenje diplomatske krize osudilo je na propast proteste bosanskih

nezadovoljnika. Srbi su prvi odustali. Srpski lideri iz stare garde, ukljuujui Jeftanovia, olu i Srkia, 3. maja 1909. godine posjetili su cara u
Beu, zarekli se na lojalnost i obeali da e se uzdrati od daljih sitniavih
kritika.25 Iako Srpska narodna organizacija nije nikada formalno prihvatilla poziciju Jeftanovieve frakcije, stranka je prestala sa javnim protestima
nakon audijencije kod cara. Muslimanski lideri su se due protivili. Iako je
kapitulacija Osmanskog carstva u februaru 1909. godine liila bosanskohhercegovake disidente njihovog posljednjeg mogueg stranog saveznika,
muslimanski lideri su u osmansku prijestolnicu poslali delegaciju u potrazi
za podrkom. No, od osmanskih zvaninika su dobili tek predavanja o pottrebi izbjegavanja naruavanja mira u regionu. Kada ih je napustilo carstvo
iji su suverenitet eljeli ouvati, lideri Muslimanske narodne organizacije
su 10. februara 1910. godine izjavili svoju lojalnost caru i priznali nove
okolnosti austrougarskog suvereniteta. Sa njihovim neradim prihvatanjem
smirila se i bura koja se podigla zbog aneksije.
Aneksija je, usprkos protivljenju mnogih muslimana i Srba, raistila preppreke za vladu u ispunjavanju njihovih najhitnijih zahtjeva. U proljee 1909.
godine, habsburki zvaninici su donijeli uredbu kojom se muslimanima
odobrava vjerska i prosvjetna autonomija. Svoje obeanje o donoenju ustavva su habsburki zvaninici ispunili 1910. godine. Tekst ustava je predviao
uspostavljanje centralnog predstavnikog tijela za Bosnu i Hercegovinu,
bosanskog sabora, iako su ovlasti tog organa paljivo ograniene. Zastupnicci su birani na osnovu ogranienog birakog prava, izborne jedinice su bile
segregirane prema vjeri, a etnonacionalne kvote su odreivale sastav sabora.
Novi ustavni poredak je omoguio politikim strankama da rade potpuno
zakonito, podlone jedino sve nefunkcionalnijim vladinim ogranienjima
na sadraj tampanih publikacija i javnog diskursa. Centrala Muslimanske
narodne organizacije se premjestila iz Budimpete u Sarajevo, pridruujui
se drugim velikim strankama na lokaciji u blizini bosanskog sabora. Od tog
vremena, Sarajevo je postalo istinskim glavnim gradom, ne samo Bosne i
Hercegovine ve i svih Bosanaca.
Novi ustav Bosne i Hercegovine je osigurao dominaciju tradicionalnih
elita u bosanskom saboru i potpuno smanjio mogunost da e tinjajua
134
agrarna kriza biti rijeena obaveznim prenoenjem vlasnitva nad zemljom

na seljake. Ustavni poredak je tako produbio podjelu izmeu tradicionalnnih elita i novih grupa nezadovoljnih intelektualaca koje su se zainjale u
obrazovnim institucijama monarhije. Pored toga to je postalo sjeditem
upravnih institucija i svih veih kulturnih i politikih udruenja, Sarajevo
je postalo sreditem sporenja izmeu starih i novih generacija Bosanaca i
popritem borbe izmeu Bosanaca i habsburkog reima.
Vodei politiari iz svih veih stanaka su izabrani u sabor. Josip Vanca
je izborio mandat, kao i Nikola Mandi i Milan Srki. Sveani poetak
zasjedanja sabora je pokvaren pokuajem atentata na bosanskog poglavara
Marjana Vareanina, koji je izveo bosanski Srbin, uenik Bogdan eraji.26
eraji je ispalio pet metaka na Vareanina, od kojih su svi promaili
metu, prije nego to je estim metkom izvrio samoubistvo. Njega su kasnnije slavili drugi radikalni studenti, ukljuujui i nekoliko koji su kasnije
uestvovali u atentatu na Franza Ferdinanda 1914. godine. Pokuaj atenttata na Vareanina je oznaio poetak studentskog nasilja protiv visokih
zvaninika Habsburke monarhije koje e se razvijati u narednih nekoliko
godina.
Kratka era ustavnosti u Bosni i Hercegovini (1910-14.) je takoe
oznaena veom slobodom putovanja i sve brojnijim kontaktima izmeu
Bosanaca i stanovnika drugih junoslavenskih zemalja. Srki je putem
svoga punca upoznao Nikolu Paia, vou Narodne radikalne stranke
i srbijanskog premijera 1891-2. godine i ponovo 1903. do 1918. godine.
Pai je kasnije potvrdio da je Srki koordinirao svoje politike aktivnosti
sa radikalima u Srbiji tokom kratkog perioda ustavnosti u Bosni i Herceggovini.27 Srkieva politika umjenost i kontakt sa liderima u Srbiji su
bili od presudnog znaaja u njegovom izrastanju u najutjecajnijeg srpskog
politiara u Bosni i Hercegovini tokom narednih etvrt stoljea.
Doba stranake politike je donijelo poveanu gorinu u sarajevskom
Gradskom vijeu. Izbori za vijee su burno osporavani 1910. i 1913. goddine, a rastui nacionalizam je odzvanjao vijenikim salama. Gradsko
vijee je 1910. godine odbacilo prijedlog proreimskog gradonaelnika Esaada Kulovia da se svim austrijskim i maarskim dravljanima dozvoli pravvo glasa na opinskim izborima.28 Kulovi, koji je raunao na podrku tih
glasaa, iz protesta zbog neuspjeha svog prijedloga dao je ostavku. Vijee je
prekinulo zasjedanje u oekivanju novih izbora. U ogorenoj izbornoj kamppanji, Kulovi je koalirao sa Hrvatskom katolikom udrugom nadbiskupa
135
Stadlera, dok se njegov glavni protivnik Mustaj-beg Halilbai udruio sa

Srpskom narodnom organizacijom i Hrvatskom narodnom zajednicom.
Kulovi je pobijedio na izborima dobivi 1275 od ukupno 1831 glasa, ali je
odbio stupiti na funkciju gradonaelnika kada nije uspio dobiti odobrenje
vlasti da na gradske funkcije postavi osobe po svom izboru. Fehim uri
je postavljen na njegovo mjesto, i na funkciji gradonaelnika ostao je do
reorganizacije gradske vlade tokom prvog svjetskog rata. Ali Kulovi je
ostao na mjestu vijenika i kao vaan faktor u sarajevskoj politici poveo je
listu kandidata koji su ostvarili uspjeh na estoko osporavanim izborima za
gradsko vijee 11. decembra 1913. godine.
Kulovi je dao ostavku u januaru 1914. godine i na narednom sastanku
ga je zamijenio mladi muslimanski advokat Mehmed Spaho. Spaho je nakkon prvog svjetskog rata izrastao u nespornog politikog lidera bosanskih
muslimana, ali je svoje prvo politiko iskustvo stekao u gradskom vijeu
kao gorljivi kritiar gradske vlade i protivnik gradonaelnika uria. On
je postao opozicija sastavljena od jednog ovjeka i osporio je gotovo svaku
oduku koju je vijee donijelo u toku 1914. godine. On je zastupao interese
gornjih mahala, kako je zvao muslimanske etvrti na obroncima oko centtra grada. On je tvrdio da su te mahale zanemarene i da se centar grada
razvijao na njihov raun.
Spaho je prvo osporio imenovanje Josipa Vancaa na funkciju dograddonaelnika, tvrdei da Vanca ne moe istovremeno biti poslanik u bossanskom saboru i dogradonaelnik. Gradonaelnik uri je odgovorio da
Spaho svoje pritube treba uputiti poglavaru zemaljske vlade a ne vijeu.
Nakon to je ova alba propala, Spaho je Vancaa pretvorio u glavnu metu
svojih kritika. Spaho i Vanca su esto sparingovali na sjednicama u prvih
est mjeseci 1914. godine.29 Spaho je zahtijevao da grad osigura vodosnabbdijevanje gornjih mahala, istiui da voda dolazi iz rezervoara Moanica
koji se nalazi u jednoj od gornjih mahala, na Vratniku. Spaho se usprotivio
planu poploavanja nekoliko ulica, zalaui se za sveobuhvatni plan koji
je ukljuivao poploavanje cesta prema rubnim dijelovima grada. Protivio
se uvoenju novih poreza i kritizirao prijedlog da se uzme vei zajam da
bi se pokrili trokovi rada gradske vlade. Kritizirao je i probijanje trokovvnika graevinskih projekata poput nove vatrogasne stanice. Zajedno sa
jo jednim muslimanskim vijenikom odbio je glasati za otvaranje osme
apoteke u gradu dok ne dobije garancije da e devetu posjedovati i voditi
musliman. Takoe je zahtijevao da se objasni zato se ne mogu izgraditi
136
nove kasarne da vojnici ne bi morali vie biti smjeteni u kolama. Spaho

je kritizirao gradsko rukovodstvo u ime muslimanskih stanovnika dok su
stranake voe u bosanskom saboru (1910-14.) glasno promovirali interese
svojih etnonacionalnih grupa. Njegova kritika je bila izrazito sekularna i
praktina. Iako je esto predstavljao usamljeni glas opozicije u tijelu punom
vladinih pristaa, on je probio led u artikuliranju muslimanskih interesa bez
pribjegavanja principima erijata.
U evropskoj historiji nema kontroverznijeg dogaaja od atentata na naddvojvodu Franza Ferdinanda 28. juna 1914. godine u Sarajevu. No, bez
obzira na utjecaj koji je imao na historiju svijeta, atentat je korijene vukao
iz lokalnog nacionalistikog omladinskog pokreta koji je u Sarajevu proccvao nakon 1910. godine. Poput slinih pokreta u kolonijalnim drutvima,
sarajevski omladinski pokret je nastao u kolama koje je vlada izgradila
s ciljem promocije sekularnog obrazovanja. Upravo ona drutvena grupa
koju su proteirale carske vlasti je pokrenula najei otpor toj istoj carskoj
vlasti. Posebno skloni politikom aktivizmu, mladi intelektualci su osnivalli novine, pisali lanke i pamflete, mnogo itali i meu sobom diskutirali
o politici. Mnogi su bili strastveno zaneseni ideologijama tog vremena,
duboko se napajajui na izvoru ideolokih struja poput romantinog nacioonalizma, rasizma, anarhizma, komunizma, socijalizma i nihilizma. Opsjeddnutost ideologijom je mnoge navela da zakljue kako su njihova ubjeenja
zahtijevala pojedinano djelovanje. U njihovom svijetu, teorija je zahtijevala
praksu. Angairani radikalni uenici i studenti tog vremena su praktikovali
propagiranje djelovanjem, kako su to efektno opisali habsburki tuitelji
na suenju atentatorima u oktobru 1914. godine.30
Srpski nacionalisti su se divili Bogdanu erajiu zbog njegovog pokkuaja ubistva bosanskohercegovakog poglavara 1910. godine. eraji je
postao otjelotvorenjem ideala samortvovanja u slubi uklanjanja srpskih
neprijatelja. Vladimir Gainovi, koji je kasnije bio urotnik u atentatu na
Franza Ferdinanda, je erajia idealizirao u lanku pod nazivom Smrt
jednog heroja koji je objavljen u beogradskoj publikaciji Pijemont (naziv je
potaknut ulogom Pijemonta kao jezgra italijanske nacionalne integracije).
Iako je taj lanak u Bosni i Hercegovini bio zabranjen, srpska mlade u
Sarajevu je prve etiri godine na godinjicu pokuaja atentata dolazila na
137
erajiev grob na pravoslavnom groblju na Koevu. Meu onima koji su na

grob poloili cvijee bio je i Gavrilo Princip.
Nakon atentata, bosanski omladinski pokreti s poetka XX stoljea su
postali poznati pod nazivom Mlada Bosna. Taj naziv, meutim, nije posve
adekvatan. Nijedna organizacija se nije zvala Mlada Bosna, a savremenici
su rijetko koristili taj termin. Predratni bosanski omladinski pokreti su bili
raznoliki, amorfni i prolazni. Njihovi uesnici nisu usvojili zajedniku ideoologiju, nisu imali jedinstveni stav o odgovarajuoj strategiji ili taktici, i
nisu se spojili u ujedinjenu organizaciju. Neke su organizacije djelovale otvvoreno, registrirale se kod vlasti i bile podlone njihovom nadzoru. Druge
su nastajale spontano i djelovale u tajnosti. Tajne organizacije su se pokazzale neuhvatljivim, ak i za kasnije istraitelje. Piui prije otprilike pedesset godina (mada bez pristupa arhivskim izvorima), revolucionarni aktiviista Veselin Maslea je zabiljeio razlog za nedostatak konkretnih dokaza:
[Postoji] pomanjkanje izvora o samoj Mladoj Bosni. Memoarski materijal
je slab i nepotpun, a pored toga i nepouzdan. Svi oni uesnici toga pokreta
koji su o njemu pisali padali su jednu osnovnu greku; vie su vodili rauna
o svom stavu prema tom pokretu u doba kada su pisali knjige ili lanke,
nego o samom pokretu.31 Usprkos nedostatku ideoloke kohezije, veina
bosanskih studenata je zagovarala neki oblik jugoslavenstva, uvjerenje da
se Srbi, Hrvati i Slovenci trebaju ujedniti i osnovati svoju junoslavensku
dravu. Ta ideologija je u oima habsburkih zvaninika bila inherentno
revolucionarna jer bi njena implementacija dovela do prekrajanja dravnih
granica i okonanja postojeih politikih aranmana monarhije. No, dok
su se omladinski aktivisti glasno divili jugoslavenstvu, znaenje tog ideala
je bio izvor podjela unutar pokreta. Usprkos napora da se koncept ostavi
dovoljno mutnim da bi se zadvoljile razliite interpretacije, srpska i hrvatskka drutva su se znaajno razilazila u pitanju njegovog znaenja.32 Hrvatski
studenti, djelujui pod okriljem studentskih grupa u Zagrebu, su formirrali drutva koja su gledala na Hrvatsku kao centar budue junoslavenske
politike. Srpski studenti su pak osnivali organizacije posveene ideji da bi
budua Jugoslavija trebala biti produetak Kraljevine Srbije. Tek nakon
srbijanskih pobjeda u balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine je srpska
mlade poela vjerovati da se klatno njie u pravcu modela Jugoslavije sa
Srbijom u sreditu.
Mladi intelektualci su organizacijski bili podijeljeni na srpska i hrvatsska drutva. Vladimir Dedijer je u svojoj klasinoj studiji o atentatu tvrdio
138
da su se ove organizacije ujedinile u godinama koje su prethodile atentattu.33 No, dokazni materijal iz razliitih vladinih izvjetaja sugerira da, iako
su taktiki saraivali i esto uzajamno podravali inicijative, odbili su spajjanje. Kao to zakljuuje jedan prouavatelj bosanskih akih pokreta:
[aci su se organizirali] uglavnom na vjerskoj ili nacionalnoj pripadnosti
i najee odvojeno, jer su jedni dogaaji davali povoda Srbima acima, a
drugi Hrvatima acima. Bilo je zajednikog nastupa, ali rjee, i sa manjim
brojem uenika. mnogi [su] do sada pisali prenaglaavajui saradnnju meu uenicima raznih nacionalnosti i istiui opte jugoslavenske
ideje u radu akih druina i tamo gdje tih ideja nije bilo.34
A ta je sa bosanskim uenicima muslimanima? U iscrpnoj istrazi koju

je Zemaljska vlada provela nakon atentata nije pronaen nikakav dokaz
o posebnim muslimanskim omladinskim drutvima. Nekoliko muslimana
je pronaeno i u hrvatskoj i u srpskoj studentskoj organizaciji, a jedan od
sarajevskih atentatora, Muhamed Mehmedbai, bio je musliman. I srpski
i hrvatski uenici su pokuavali regrutirati muslimane u svoje redove, oponnaajui vie srpske i hrvatske politiare koji su na muslimane vrili pritisak
da se deklariraju kao Srbi ili kao Hrvati. Napori omladinskih lidera, kao
i napori politiara, su postigli tek skroman uspjeh, ali muslimani koji su
prihvatili nacionalnu obojenost (kako se tada zvala) su bili meu najvattrenijim zagovarateljima srpske i hrvatske nacionalne stvari.
Budui atentatori su ostali na periferiji ovih pokreta. Atentat nije orgganizirala nijedna uenika organizacija. Veze izmeu atentatora su bile
line i improvizirane. Sarajevski atentatori su upijali ideoloko previranje
sarajevskih uenikih pokreta i uestvovali u rezultirajuim politikim pottresima, ali oni nisu spadali u lidere sarajevskih omladinskih organizacija.
Oni su, meutim, bili dokazani stanovnici gradske sredine. Iako je veina
alila zbog nazadne situacije seljaka, oni nisu bili primitivni buntovnici
kako ih je opisao Dedijer, ve otueni putujui intelektualci koji su se rijettko vraali u mala mjesta i sela iz kojih su doli.
Protesti hrvatskih uenika
Direktor sarajevske Uiteljske kole je 1910. godine doao do uznemirujjueg otkria. Prema dokumentima do kojih je doao, neki su se hrvatski
mladii smatrali mladim Hrvatima i ustanovili su Savez organizacija
PROTESTI HRVATSKIH UENIKA
139
starevianske mladosti u Sarajevu, Banja Luci, Travniku, Tuzli i Mostarru.35 Sarajevske kole su imale najvie lanova, od kojih je 27 pohaalo
gimnaziju a 18 uiteljsku kolu. Svaki ogranak je odravao redovne sastankke, posjedovao biblioteku sa nekoliko stotina knjiga i naplaivao lanarinu
koja se koristila za operativne trokove. Ove grupe su organizirale redovna
predavanja na temu Kako je Bosna pala pod habsburku vlast, Osvrt
na hrvatske prilike irom nae domovine i Smrt Zrinjskog Frankopana.
Ove grupe su se divile ultranacionalistikoj Hrvatskoj stranci prava i njennom osnivau, Anti Stareviu. Ta drutva nijesu literarna, ona su isto
politika napisao je direktor. On nadalje navodi da Srbi gjaci imaju neto
slinoga... Tim drutvima iri se megju gjacima raznih narodnosti separattizam i velika mrnja jednih proti drugima.
Direktor je predloio hitne i stroge mjere. Zabrinut da nastavnici gube
autoritet, on je od vlade traio upotrebu policije koja e drastinim sredsstvima suzbiti taj opasni pokret. Ali, stav vlade o politikim aktivnostima
se promijenio od vremena Kllayeve budne represije. Vii zvaninici, nezzabrinuti navodnim uenikim aktivizmom, su direktoru odgovorili da bi
uvoenje policijskih mjera vjerovatno bilo bezuspjeno i da bi nepotrebno
preuveliavanje tog pitanja omladinu svakako navelo na prikljuivanje tajnnim drutvima.36 Vie vlasti su se sloile sa direktorom da bi literarna i
sportska drutva sa zvaninom podrkom mogla usmjeriti jedan dio uenikog aktivizma u konstruktivnijem smjeru i naglasile da su takve grupe ve
osnovane u drugim bosanskohercegovakim kolama. U svakom sluaju
bi trebalo oekivati da e se mlade pod takvim uvjetima povui iz tajnih
drutava, naveo je direktoru nadreeni zvaninik.
Manje od dvije godine nakon direktorovog otkria, rastua politika
kriza u Hrvatskoj je hrvatske uenike u Bosni i Hercegovini pokrenula na
akciju. U januaru 1912. godine, ugarska vlada je imenovala grofa Slavka
Cuvaja za hrvatskog bana, ignorirajui pobjedu hrvatsko-srpske koalicije
na parlamentarnim izborima u decembru 1911. godine. Cuvajevo imenovvanje hrvatski historiari su okarakterizirali kao povratak otvorenom apsollutizmu u Hrvatskoj.37 Studentske grupe na Zagrebakom sveuilitu su
zakazale proteste i poslale izaslanstva u druge habsburke junoslavenske
gradove da pozovu na demonstracije podrke. Oko 139 studenata iz Bosne
i Hercegovine je 1910. godine studiralo na Zagrebakom sveuilitu, a njihhov broj je naglo porastao nakon to su diplome Zagrebakog sveuilita
1904. godine postale priznate i u drugim zemljama monarhije.38 Bosans-
140
ski Hrvat i student prava u Zagrebu, Luka Juki, je sa kolegom sredinom

februara 1912. godine otputovao u Sarajevo da organizira anti-maarske
demonstracije.39 Organizatori su planirali spaliti maarsku zastavu u centtru Sarajeva u nedjelju, 18. februara.
Kada su od dounika saznale za planirane demonstracije, habsburke
vlasti u Sarajevu su razmjestile jo 60 policajaca na lokacije u centru grada,
kao mjeru predostronosti. Malo prije 18:00 sati, dok su se ulice punile Sarrajlijama koje su krenule u veernju etnju, nekoliko stotina demonstranata
se okupilo na trgu pred katedralom i poelo pjevati hrvatske nacionalne
pjesme.40 Policija na konjima je jurnula na gomilu sa izvuenim sabljama,
ostavljajui mnoge demonstrante sa lakim ranama, izderanom odjeom i
povredama koje su im nanijeli jurei konji. Kasnije su demonstranti tvrdili
da za ovaj napad nije bilo povoda, ali su vlasti izvijestile da je sedam policajjaca pogoeno kamenjem koje su bacali demonstranti. Usred nereda se zaulo i nekoliko hitaca. Muslimanski mladi koji se pominje samo prezimennom ahinagi, teko je ranjen i odmah prebaen u bolnicu na zapadnom
kraju grada. Nakon to ih je na trgu pred katedralom rastjerala policija na
konjima, demonstranti su se ponovno okupili i pokuali spaliti maarsku
zastavu. Dvije vojne konjike ete su ih konano potpuno rastjerale.
Slijedeeg jutra, demonstranti su se ponovo okupili da bi krenuli u
posjetu ahinagiu. Koloni su se pridruila dva bosanska Hrvata poslanikka u bosanskom saboru koji su u posljednjem trenutku zatraili zvanino
odobrenje za spontanu paradu. No, kada vlasti nisu pristale izdati dozvollu, demonstranti su prihvatili savjet svojih saborskih poslanika i razili se.
Te veeri demonstranti su se iznova okupili na trgu ispred katedrale, ali
ovog puta su se hrvatskim uesnicima pridruili mnogi muslimanski mladdii, vjerovatno iz simpatija prema ranjenom ahinagiu, kao i simpatizerri i lanovi SDS-a.41 Uzvikivali su dolje Cuvaj, dolje Maari i ivjela
socijaldemokratija. I ovog puta su ih rastjerale jedinice redovne vojske i
policijske patrole. Ovog puta, policija je pokazala veu uzdranost. Poslannici u saboru hrvatske nacionalnosti, ukljuujui i uvijek prisutnog Josipa
Vancaa, su pomogli ubijediti gomilu da se razie. Ulice su bile oiene do
20:30 sati. Kada je propao pokuaj da se demonstranti ponovo okupe tree
veeri, ulini pokret je okonan.42
Veina mladih demonstranata su bili Hrvati i muslimani; srpska i hrvvatska mlade se pokretala zbog razliitih provokacija, i rijetko su bili sklonni zajednikim akcijama. Vlasti su zakljuile da su Srbi ostali po strani od
PROTESTI HRVATSKIH UENIKA
141
ovih demonstracija.43 No, iako su slogani i pjesme bili iskljuivo hrvatski i

socijaldemokratski, nisu svi Srbi ostali po strani. Meu lake povrijeenim
prve veeri bio je i srpski uenik Gavrilo Princip, iju je odjeu razderala
policijska sablja. On je nakon toga apelirao na druge uenike da se pridrue
studentskom protestu.
U narednih nekoliko dana, poslanici u bosanskom saboru su demonsstracije iskoristili da bi reim kritizirali zbog brutalnosti policije. Veinska
hrvatsko-muslimanska koalicija je predloila rezoluciju kojom se trai raddikalna reorganizacija policije i istraga policijskog nasilja prethodne dvije
veeri.44 Vjerni svojoj sklonosti da svaku kontroverzu stavljaju u kontekst
politike budunosti svojih naroda, i srpski i hrvatski poslanici su traili
naina da svoju kritiku policije veu za pitanje pozicije Bosne i Hercegovinne u regionu. Srpski poslanik epan Gri se pridruio kritici ponaanja
policije, ali je najeu kritiku sauvao za neimenovane politiare sa skrivennim namjerama (vjerojano hrvatske lidere) koji su po njemu eksploatirali
demonstracije za graanska prava i slobodu tampe pretvarajui ih u maniffestaciju podrke trijalizmu. Veina Bosanaca, rekao je, za Bosnu i Herceggovinu ele samo autonomiju. Hrvatski poslanik Veselii, koji je ranije tog
dana uloio molbu u ime demonstranata, izazvao je gnjevnu reakciju Srba
kada ih je optuio da hrvatsku stvar podupiru samo da bi se suprotstavili
Beu.
Pored otkrivanja otrih nesuglasica izmeu srpskih i hrvatskih poslannika, poslanici su jasno istakli da su spremni pruiti samo ogranienu poddrku mladim demonstrantima svoje nacionalnosti. Nakon to je hrvatski
poslanik predloio rezoluciju kojom se prua podrka Hrvatima u njihovoj
borbi protiv Maara, muslimanski i hrvatski poslanici su demonstrativno
napustili sjednicu znajui da e njihov prijedlog biti proglaen izvan nadlenosti sabora. Predsjednik sabora je gotovo sam morao donijeti odluku da
predloena rezolucija prevazilazi nadlenosti sabora. Sa svojim stratekim
povlaenjem poslanici su napustili studentsku borbu ali nisu spalili mostovve izmeu sebe i vlasti i idui dan su se vratili da bi diskutirali o drugim
pitanjima.
Februarske demonstracije su otkrile lice i nalije odnosa meu razliitim politikim akterima na ulici i u saboru. Hrvatski studenti nisu usko
saraivali sa svojim navodnim saveznicima u saboru, iako su se hrvatski
poslanici zalagali za istu stvar kao i mladi demonstranti. Mnogi stranaki
rukovodioci su bili oduevljeni time to su studenti izali na ulice da protes-
142
stiraju protiv habsburke politike, i neki su djelovali kao posrednici izmeu

demonstranata i carskih zvaninika. No, oni su svoju kritiku policijskog
nasilja nad studentima iskrivljavali u retorika zagovaranja eljenog pollitikog restruktuiranja u regionu. inom naputanja sabora, poslanici su
u sutini okrenuli lea demonstrantima nakon to su poentirali svoj stav, i
brzo su nastavili svoje poslovne odnose sa vlastima. Takvo kompromitirajue ponaanje je uljalo studentske ideologe, koji su od svojih starijih kolega
nacionalista oekivali najjau moguu opoziciju habsburkim vlastima.
Nekoliko mjeseci kasnije, studentsko nezadovoljstvo je postalo smrttonosno, ovaj put u hrvatskoj prijestolnici Zagrebu. Bosanski Hrvat Luka
Juki je 8. juna 1912. godine pokuao atentat na omraenog grofa Cuvaja.
Okolnosti su bile jezivo sline atentatu na Franza Ferdinanda u Sarajevu
koji se odigrao dvije godine kasnije. Grof se sa suprugom i vladinim zvaninikom vozio u automobilu zagrebakom ulicom kada je Juki ispalio jedan
hitac stojei pored ulice. Promaio je grofa, ali je zvaninik smrtno ranjen.
Uslijedila je dvadesetominutna policijska potjera tokom koje je Juki ubio
jednog policajca i ranio jo dvojicu prije nego to je savladan. Brza istraga
prije suenja je otkrila razgranatu mreu studentskih drutava u Hrvatskoj
i Dalmaciji. Uhapeno je jo desetak urotnika kojima je sueno zajedno sa
Jukiem. On je 30. jula 1912. godine osuen na smrt vjeanjem, ali je kazna
kasnije preinaena u dugotrajni zatvor.45 Jukiev pokuaj atentata bio je tek
jedan od mnogih (od kojih je veina bila uspjena) pokuaja da se likviddiraju visoki zvaninici poetkom XX stoljea i nesumnjivo je inspirirao
sarajevske atentatore iz 1914. godine.
Bosanski srpski aki pokret u Sarajevu je koordinirala kohezivna krovna
organizacija poznata pod dva imena: Narodno jedinstvo ili Narodno ujedinjjenje.46 Svaki ogranak je imao izvrni odbor iji su lanovi regrutirali nove
lanove i obavjetavali druge uenike o svrsi organizacije kulturnom
ujedinjenju Srba i Hrvata. Uenici u svakoj koli su birali predstavnike u
centralni odbor koji je koordinirao sve sarajevske aktivnosti, a ustanovljen je
i vrhovni sud za rjeavanje razlika i sukoba meu lanovima organizacijje.47 Meu lanovima suda je bio i Vaso ubrilovi, jedan od osmorice
atentatora na nadvojvodu i kasnije plodonosan historiar i utjecajan lan
Srbijanske akademije nauka. Odbori su sastanke odravali u domovima
143
lanova, u javnim kafanama, ili na javnim mjestima na otvorenom, esto u

srcu grada. Simboli lanstva su bili prstenje ili posebna kapa u nacionalnim
bojama Srba, Hrvata i Slovenaca.
lanovi Narodnog jedinstva su podravali jedinstvo svih junih Slavenna, ali su u isto vrijeme prigrlili velikosrpske ideale. Nacionalna kultura je
nezamisliva bez nacionalnog ujedinjenja, stajalo je u njihovom programu.
Za to je potrebna nacionalno jedinstvena drava. Prema vladinom izvjetaju, uenici su podravali stavove izraene u novini Novi Srbin koja se
1912. godine poela tampati u Ugarskoj.
Novi Srbi su vjeru u osloboenje i ujedinjenje junih Slavena podigli
na nivo religije Ako nam jedna privremeno via sila zapovjedi da se
odreknemo ili nae volje (za osloboenjem) ili naeg ivota, mi emo
kao novi Srbi umrijeti, u smrti pobjedonosni nad neprijateljem jer nismo
mogli prevladati za ivota, a na emo kratki ivot uiniti ljepim divnom
gestom herojske smrti.48
Mladi Srbi su odbacili uee starijih u parlamentarnom ivotu monarhhije kao uzaludno: Klub osuuje trenutnu parlamentarnu borbu slavensskih plemena i zahtijeva prenoenje teita borbe van parlamenta putem
jaanja nacionalne svijesti, nacionalne snage, i nacionalne volje, i aktiviranje
nacionalne odbrane putem rada, patnje i rtvovanja.49
U vladinom izvjetaju stoji da je prvobitna namjera bila da se ova organnizacija nazove Srpska omladina i da se deseta godinjica osnivanja srpskog
kulturnog drutva Prosvjeta u Sarajevu iskoristi za organiziranje ogranaka
u svim srednjim kolama. Nacionalno jedinstvo je do 1914. godine imalo
organizacije u Banja Luci, Travniku, Tuzli, Mostaru, Bijeljini, a vjerojattno i u drugim gradovima. Za veliku veinu aktivista se po imenima moe
pretpostaviti da su bili Srbi, ali je meu rukovodstvom bilo i nekoliko musslimanskih imena. Srbi i Hrvati u ovakvim organizacijama su nacionalnnu regrutaciju muslimana promatrali kao kljuni dio svoje misije. Srpsko
drutvo u Travniku je, prema vladinom izvjetaju, pokuavalo muslimane
odvratiti od panislamizma i pridobiti ih za srpsku nacionalnu ideju.50
Srpska nacionalna drutva u Bosni i Hercegovini su rasla i radikalizirala
se nakon srbijanskih pobjeda nad Osmanskim carstvom i Bugarskom u balkkanskim ratovima 1912. i 1913. godine. Nacionalistiki raspoloene bosansske Srbe je razjarilo to to je Austro-Ugarska iskoristila svoj meunarodni
utjecaj da bi prisilila Kraljevinu Srbiju da 1913. godine napusti luku Skadar
144
(u dananjoj Albaniji). No, uenici su bili najogoreniji kada je monarhijja nametnula posebne mjere u Bosni i Hercegovini tokom 1913. godine.51
Tom prilikom je ef Zemaljske vlade, general Oskar Potiorek, dobio ovlasti
koje su daleko prevazilazile ovlasti njegovih civilnih prethodnika. Na suennju sarajevskim atentatorima, nekoliko urotnika je istaklo da je nametanje
ovih mjera bilo motiv za atentat na nadvojvodu. Njihova odmazda je bila
dio eskalirajueg vrtloga nasilja. Zvanine simboline kazne i blagi ukori
su potpirivali plamen radikalnih srpskih strasti, ali nisu uspijevali sprijeiti
ponitelje da dalje agitiraju. Isti ideoloki impulsi koji su motivirali lanove
Narodnog jedinstva su inspirirali atentat na nadvojvodu Franza Ferdinanda,
no habsburki istraitelji nikada nisu pronali dokaze da je tajno drutvo
imalo bilo kakvu ulogu u organizaciji atentata. Vanije su bile neformalne
veze koje su atentatori razvili dok su posjeivali iste kafane u Beogradu i
uestvovali u ranijim protestima.
Atentat
Josipu Vancau je kao dogradonaelniku pripala dunost da na zatvorenoj
sjednici 6. aprila 1914. godine izvijesti Gradsko vijee da e grad 28. juna
posjetiti nadvojvoda Franz Ferdinand, odreeni prestolonasljednik habsbburkog carskog trona i cara Franza Josefa. Zakazivanje posjete na Vidovvdan se esto pripisivalo malicioznoj elji da se isprovociraju Srbi. Veina
naunika se sada slae da je taj datum odabran zbog praktinih a ne simbbolinih razloga. No, sama posjeta je bila integralni dio carske strategije da
ojaa svoje snage nakon srbijanske pobjede u drugom balkanskom ratu. U
svojoj ulozi generalnog vojnog inspektora, nadvojvoda je trebao nadgledati
vojne manevre u kojima habsburka jedinica odbija hipotetinu srbijansku
ofanzivu na Sarajevo iz pravca jugozapada. Tokom posjete nadvojvoda je
trebao posjetiti dvije kasarne u gradu. Planirajui trijumfalan ulazak u Sarrajevo, Franz Ferdinand je htio privui globalnu panju na izuzetna postiggnua monarhije u Bosni i Hercegovini i pokazati da je carstvo popularno
kod veine Sarajlija.
Kada je najavio predstojeu posjetu, Vancaa je od simbolike posjete
vie brinuo propisan doek istaknutog gosta. Zabrinut kao i uvijek zbog fizzikog izgleda grada, predloio je hitno poploavanje Ulice emalua kuda
je nadvojvoda trebao proi na svom putu za Appelovu obalu. Mehmed Spahho se usprotivio gradnji Potemkinovih sela za pokaz istaknutom gostu.
ATENTAT
145
Njegova carska visost moda nee zalaziti u ulice gornjih mahala, istakao
je Spaho, ali su i one u groznom stanju i hitno im treba popravka. On je
naroito kritizirao prijedlog poploavanja samo Ulice Koevo poradi toga
da se uredi sa kolima pristupaan put do groblja katolike, pravoslavne i
jevrejske konfesije, jer do muslimanskog groblja na Grlia brdu ne moe
se ne samo na kolima nego ni pjeice naroito kad je blatno vrijeme proi a
mrtvac pronijeti, a ovdje se troe silne svote da se uredi komotan kolski put
do groblja drugih konfesija52. Spaho je bio jedini protiv tri zakljuka koje
je vijee donijelo da bi se poploala emalua i da bi se aktivirala kreditna
linija grada (koju je vijee odobrilo dvije sedmice ranije) da bi se pokrili
neoekivani trokovi.
U jutro 26. juna 1914. godine, nadvojvoda je stigao vozom na Ilidu
iz pravca Mostara i jadranske obale. Ostatak tog kinog, maglovitog dana
proveo je promatrajui simulaciju bitke izmeu dva bataljona Devete brddske brigade u brdima juno i istono od Sarajeva. Tu veer su on i njegova
supruga Sofija itav sat etali po Ilidi, gdje su se u umi du njihove staze
igrala mladunad medvjeda, putena posebno za tu priliku. Sofija je 27.
juna posjetila desetak mjesta u Sarajevu, uglavnom vezana za katoliku i
islamsku vjeru. Srpske pravoslavne institucije nisu bile predviene njenim
rasporedom.
U nedjelju 28. juna, nadvojvodu i njegovu suprugu je trebala pozdravviti tradicionalna poasna paljba iz 24 topa postavljena na okolna brda.53
Njihov voz je ulazio u zapadni eljezniki kolodvor dok je topovska paljba
odjekivala sa brda Vraca na junoj strani grada. Dan je bio sunan, u supprotnosti sa groznim vremenskim uvjetima koji su ih doekali na Ilidi.
Nakon to su ga pozdravili general Potiorek i sarajevski gradonaelnik
Fehim uri, nadvojvoda je kratko izvrio inspekciju Filipovieve vojne
kasarne na zapadnom kraju grada. Zatim je sa suprugom uao u otvorena
kola da bi se odvezao u grad. Poglavar Zemaljske vlade, general Potiorek,
im se pridruio u prvom od tri automobila. Kolona je pourila u grad du
novopoploane Ulice emalua, pored znatnog broja ljudi koji su se okuppili da ih pozdrave na putu za Appelovu obalu. Konvoj se kretao brzo, a
zatim se na pola puta do istonog kraja grada zaustavio kod nove zgrade
pote, Vancaevog remek djela u stilu secesije. Nadvojvoda je kratko iziao
iz vozila, bacio pogled na ivopisnu novu graevinu, rukovao se sa efom
potanskoga ureda, a zatim ponovo uao u vozilo da bi nastavio vonju na
istok prema gradskoj vijenici. Nadvojvoda i njegova pratnja su se sporije
146
Iznad: Vozilo u kojem se obalom Miljacke vozio nadvojvoda Franz Ferdinand sa supruggom Sofijom, nekoliko trenutaka prije atentata, 28. juni 1914.
Ispod: Policija u Sarajevu hapsi Gavrila Principa neposredno nakon to je izvrio atentat
na nadvojvodu i njegovu suprugu. (Obje fotografije su iz zbirke Historijskog muzeja u
Sarajevu)
ATENTAT
147
kretali du Appelove obale, da bi prestolonasljednik mogao uivati u poggledima i oboavanju okupljene gomile.
Nakon to su se vozili tek oko stotinu metara na istok, konvoj od tri
vozila se pribliio mostu umurija, gdje je neko iz gomile bacio dvije bombbe na nadvojvodin automobil. Prva je promaila vozilo i pala iza njega; drugga se odbila od vozila i eksplodirala pod narednim vozilom, ranivi dvoje
putnika. Policija je potrala za poiniteljem, Nedeljkom abrinoviem, du
obale prema zapadu. Pokuavajui izbjei hapenje, abrinovi je preko
podzida skoio u Miljacku, koja je u to vrijeme bila tek neto vie od potokka, i zavrio na kamenitom dnu rijeke. Povrijeen od skoka odmah je uhappen. Nakon kraeg zadravanja, nadvojvoda je sa pratnjom pourio prema
narednom mjestu zaustavljanja kod gradske vijenice, gdje su ga oekivali
gradonaelnik i dogradonaelnik.
Posljednje javne rijei Franz Ferdinand je izgovorio na stepenicama
sarajevske Vijenice. Nakon to ga je pozdravio gradonaelnik, nadvojvodda mu se zahvalio na dobrodolici i rekao da ipak nije oekivao da e ga
pozdraviti bombom. Najavio je da namjerava ranjene putnike posjetiti u
bolnici prije nego to napusti grad. General Potiorek ga je posavjetovao da
promijeni plan i da se vrati du obale Miljacke radije nego da riskira defillujui du prepunih uskih ulica centra grada. Izdata je naredba da se izvri
izmjena plana kretanja u tom smislu, ali ona nikad nije stigla do nadvojvvodinog vozaa. Kada je kolona stigla do Latinske uprije, voza je prema
prvobitnom planu skrenuo desno, prema centru grada. Opomenut zbog te
greke, on je vozilo sluajno zaustavio direktno ispred Gavrila Principa, jo
jednog atentatora. Princip je ispalio dva metka. Jedan je pogodio nadvojvvodu, a drugi njegovu suprugu Sofiju, koja je pala na nadvojvodu. Voza je
kasnije rekao da su njih dvoje izmijenili par rijei, ali da on nije uspio uti
ta je reeno. Dok je policija hapsila na mjestu atentata, vozilo je prevezlo
nadvojvodu i Sofiju do najblie medicinske ustanove, preko rijeke u Konakku. Kada su dovezeni oboje su ve bili mrtvi.
Autopsija je izvrena i tijela su balzamirana u Konaku u noi 28-29.
juna. U poslijepodnevnim satima 29. juna, dva kovega su prebaena iz
Konaka do eljeznike stanice na Bistriku, nekoliko stotina metara dalje.
Predstavnici islamske, katolike, sefardske, akenazi i protestantske vjerske
zajednice, kao i Josip Vanca, su ispratili pogrebnu povorku koja je prola
pored nekih pet hiljada oaloenih graana.54 Pogrebni vlak je u 18:00
krenuo za Be. Javne zgrade u Sarajevu su bile ureene crnim zastavama, a
vjerske slube za pokojnike su odrane u cijeloj monarhiji.
148
Posljedice atentata
Atentat je duboko podijelio Sarajlije du etnonacionalnih linija. Usprkos
neprijateljstvu koje su srpski nacionalisti osjeali prema Franzu Ferdinanddu, njega je veina Hrvata kao i mnogi muslimani smatrala najboljom naddom za stvaranje junoslavenske drave u okviru Habsburke monarhije.
Njegovo ubistvo je ljutite Hrvate i muslimane u Sarajevu potaklo na nasilnne anti-srpske proteste u veer 28. juna kao i 29. juna tokom dana.55 Gommila je svoj gnjev usmjerila uglavnom prema srpskim duanima na ariji i
domovima istaknutih Srba.
U 22:00 sata 28. juna, samo nekoliko sati nakon atentata, grupa od
oko stotinu demonstranata se okupila i poela bacati kamenje na prozore
kafane hotela Evropa, poznatog okupljalita srpskih politiara u vlasnitvu
bogatog srpskog trgovca Gligorija Jeftanovia. Prema vladinom izvjetaju,
gomila je ukljuivala i mnoge iz boljih klasa kao i znaajan broj oficira.
Na brzinu poslana jedinica od deset pripadnika sigurnosti pod punim naooruanjem i na konjima je brzo rastjerala gomilu.
Jutro 29. juna je poelo sa okupljanjem graana pod vodstvom musslimanskih i hrvatskih politikih rukovodilaca koji su pjevali nacionalnu
himnu monarhije i nosili crne zastave i carevu sliku. Josip Vanca je bio
meu onima koji su se obratili skupu, no nakon to su potpirili gomilu,
rukovodioci su se izgubili a policija se suoila sa manjim grupama Hrvata
i muslimana svih profesija koji su se brzo kretali.56 Prema vladinom izvjetaju, demonstranti su pokrenuli pravi mali rat protiv srpskih duana i
domova u cijelom gradu.57 Rulja je napala niz zgrada u blizini nove srpske
pravoslavne crkve, bacala kamenje na mitropolitovu kuu i opljakala srppsku pravoslavnu kolu. Druge male grupe su kamenovale zgradu u kojoj
je smjeteno srpsko kulturno drutvo Prosvjeta, opljakale srpsku banku i
demolirale ured lista Srpska rije. Oni su za metu odabrali duane srpskih
trgovaca, ukljuujui i porodino preduzee atentatora Nedeljka ubrinovvia, kao i srpske domove. Lina imovina njihovih meta je razbacana po
ulicama i plonicima ispred njihovih kua i duana.
U tim mranim danima krajem juna 1914. godine, dva ivota koja su
pala kao rtve atentata su osveena ivotima dvojice Srba koji su stradali u
nasilju rulje manje od 48 sati kasnije.58 Fotografije i vladini izvjetaji navodde da su demonstranti imali iroku podrku meu sarajevskim ne-Srbima.
Jedan je oficir izvijestio da su mnogi graani sa svojih prozora aplaudirali
Posljedice atentata
149
Iznad: Josip Vanca se obraa anti-srpskim demonstrantima prije njihovog divljakog pohhoda, 29. juni 1914. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
Ispod: Ostaci razbacane i unitene imovine na ulicama nakon nemira i napada na sarajevsske Srbe do kojih je dolo nakon atentata, 29. juni 1914. (Iz zbirke Historijskog arhiva
Sarajevo)
150
gomili. Vancaevu ulogu, kao i ulogu drugih politikih rukovodilaca je

teko odrediti, no sigurno je da su neki od njih uestvovali u okupljanju
gomile i voenju uesnika openito u pravcu srpskih duana i domova.
Ali, napade na Srbe i unitavanje njihove imovine u Sarajevu i drugim
mjestima od strane gradskog oloa osudio je 2. jula list Jeni misbah upozorrivi na neislamske postupke razbijaa meu kojima je sa aljenjem vidio
dobar postotak muslimana. Reis ul-ulema Demaludin auevi istupio
je 4. jula u istom smislu, a potom i u Proglasu muslimanima apelovao
na potrebu korektnog odnosa prema nemuslimanskim sugraanima. I vrhhbosanski nadbiskup Stadler uputio je apel katolicima da se u opoj tuzi
i bolu ne naruava javni red i mir i ne priinjava teta blinjemu svome.
U Hercegovini je takoer biskup fra Alojzije Mii pozivao vjernike da se
klone sudjelovanja u demonstracijama.
Iako je manje ivota izgubljeno u ovim dogaajima nego tokom ustankka protiv osmanske vlasti 1878. godine, ovakvo bratoubilako nasilje nije
imalo presedana u gradskoj historiji. Vladimir orovi je 1920. tvrdio da
su habsburki zvaninici mogli sprijeiti ove nerede, ali su umjesto toga
demonstracijama pristupili sa dobrohotnom pasivnou.59 U svojim izvvjetajima, oficiri koji su zapovijedali snagama sigurnosti nude dokaze koji
pobijaju takvo tumaenje. Njihovi detaljni izvjetaji, predati dan ili dva nakkon dogaaja, pokazuju da su njihove snage vjerojatno spasile novu srpsku
pravoslavnu crkvu i rezidenciju mitropolita od unitenja, a bajonetima su
rastjerale gomilu koja je provalila u Jeftanovievu kuu. Uspjeh vladinih
snaga sigurnosti u veer 28. juna, kada se gomila razila im je ugledala naooruane konjanike, zvaninicima nije dala razloga da narednog dana oekkuju iroki napad vie grupa koje lutaju gradom. Vjerovatno je da su snage
sigurnosti spasile neke ivote i sprijeile iru destrukciju. Kada su kovezi
sa tijelima nadvojvode i Sofije prebaeni do eljeznike stanice u veer 29.
juna, red u gradu je bio ve potpuno uspostavljen.
Put od atentata na nadvojvodu do izbijanja prvog svjetskog rata je bio
dug i zavojit. Kruti austrougarski ultimatum uruen Kraljevini Srbiji 23.
jula je izazvao dodatna okupljanja Hrvata i muslimana koji su bili oduevvljeni ratobornim stavom monarhije prema Srbiji. Ova okupljanja su trajala
est dana.60 Ovog puta, habsburke vlasti su mobilizirale stotine dodatnih
vojnika i konja kao ispomo lokalnim snagama sigurnosti, to je vjerovatno
sprijeilo dalje nasilje protiv Srba i njihove imovine.
SARAJEVO U RATU
151
Nakon atentata, izbio je otar interni sukob izmeu Zemaljske vlade i

Zajednikog ministarstva finansija u Beu, iji su zvaninici tvrdili da im
nikada nije reeno za omladinske radikale. Istina je da su vladini izvjetaji
bili neregularni i nekompletni, ali su zvaninici ministarstva prikupljanje
informacija pogreno protumaili kao zvaninu politiku. U Bosni se poslije
Kllaya mnogo toga promijenilo. Legalizirajui politike stranke, dozvolljavajui izbore sa ogranienim pravom glasa, ohrabrujui formiranje studdentskih drutava koja su imala dozvolu vlasti, i odobravajui tampanje
tekstova sa nerijetko zapaljivim sadrajem, vlada je popustila stegu nadzora
i praenja iz Kllayeve ere.
Sve od 1914. godine, razliite etnonacionalne skupine su na razliite
naine promatrale atentat, kao i dva grada koja su najdirektnije pogoena
atentatom. Austrougarski i njemaki zvaninici su atentat opisivali kao krimminalnu zavjeru roenu u Beogradu, dok su je srpski zvanini krugovi oslikkavali kao herojski in nacionalnog osloboenja od habsburkih ugnjetavvaa. Marksistiki tumai su u konanici stali na stranu kole nacionalnog
osloboenja, i jugoslavenski komunisti su se pridruili srpskim nacionalisstima u velianju mladih sarajevskih atentatora kao historijske avangarde.
U najpotpunijem djelu o atentatu autora Vladimira Dedijera, praktino je
nemogue odvojiti autorov neprikriveni marksistiki entuzijazam od njeggovih neto manje oitih simpatija za srpski nacionalizam.
Sarajevo u ratu
Linije fronta nikada nisu stigle u Sarajevo, ali je prvi svjetski rat dotakao
svakog stanovnika grada. Veina mukaraca vojne dobi se borila na jednoj
ili drugoj strani. Mnogi koji su se dobrovoljno prijavili ili su mobilizirani u
vojne snage monarhije su se istakli u borbi hrabrou koja je karakterizirala
carske snage u prvim godinama rata. Drugi, naroito Srbi, su se dobrovoljno
prijavili u srbijansku vojsku ili su se pridruili razliitim paravojnim grupamma koje su se borile uz redovnu srbijansku vojsku. Cijena tog uea je bila
visoka. Mnoge Sarajlije se nikada nisu vratile, a mnogi drugi su bili ranjeni
i ostali invalidi do kraja ivota. Oni koji nisu naputali grad nisu bili poteeni odricanja u svakodnevnom ivotu, a Srbi koji su ostali su bili izloeni
otroj represiji habsburkog reima. Oficiri za sigurnost u monarhiji su se
plaili da je atentat predstavljao samo vrh ledenog brijega u spremnosti nekkih Srba da pribjegnu nasilju protiv monarhije. Tokom cijelog rata, vlasti
su primjenjivale drastine mjere u kampanji koja je za cilj imala da uniti
152
sposobnost Srba da organiziraju otpor. Njihovi strahovi su pogorani otkriem, ex post facto, postojanja rairenih nelegalnih uenikih drutava u svim
velikim gradovima u Bosni i Hercegovini.
No, prepiska i izvjetaji vlade poslije 28. juna 1914. godine ne pokazujju elju za osvetom protiv Srba kao naroda ve prioritetnu zabrinutost za
sigurnost monarhije i kontinuiranu prijetnju nasiljem od bosanskih Srba.
Jedan zvaninik je atentat smatrao inom velikosrpske iredente, i jednom
od prvih potreba drave da protiv tih (ljudi) djeluje vrstim upravnim mjerrama.61 Vlada je progonila one koje je smatrala intelektualnim i politikim
nositeljima subverzivne djelatnosti meu bosanskim Srbima, od kojih su
neki smaknuti i mnogi zatvoreni, ukidajui javni ivot bosanskih srpskih
nacionalista u njegovim raznim manifestacijama. Ponaanje habsburkih
zvaninika tokom njihove posljednje etiri godine u Sarajevu nije puno
uinilo da ih omili kod stanovnitva i doprinijelo je gorkom anti-habsburkom nasljeu koje je u znaajnom obimu nastavilo da ivi meu mnogobbrojnim Sarajlijama i poslije rata.
Vanredne mjere su u Sarajevu uvedene dan poslije atentata i ostale su
na snazi vei dio rata. Vlada je 29. juna 1914. godine objavila svoju namjeru
da oformi posebni sud za Sarajevo i okolinu koji e biti ovlaten da izrekkne smrtnu kaznu za krivina djela nasilja i ubojstva. Uredba je dva dana
kasnije objavljena u slubenom glasniku.62 Poevi od 28. juna, uhapeno
je preko stotinu Srba zbog sumnje da su pomagali atentatorima, od kojih
su mnogi zatvoreni na odreeno vrijeme. Takoe je uhapeno 58 ne-Srba
zbog nasilja protiv osoba i imovine tokom demonstracija 29. juna. Srpska
nacionalistika tampa je ugaena, kao i list Zvono, koji je smatran glasilom
prosrpski orijentiranih socijaldemokrata. Policija je identificirala i protjerrala 4127 osoba koje su bile dravljani Srbije i Crne Gore ili nisu imali
nikakvih isprava. Sve politike organizacije su rasputene dekretom od 26.
jula 1914. godine. Srpska drutva Prosvjeta i Sokol su zabranjena, a njihova
imovina je predata vladinom izvritelju. Prosrpski orijentirano muslimanssko drutvo Gajret je takoe rasputeno i njegova imovina predata komisiji
koja je upravljala vakufima, pod pretpostavkom da su njegovi muslimanski
lanovi lojalni reimu.
Krajem decembra 1914. godine general Potiorek je smijenjen sa dunosti kada njegove trupe nisu ispunile cilj u velikoj austrougarskoj ofanzivi
protiv Srbije. Baron Stjepan Sarkoti je stupio na njegovu dunost 1. januaara 1915. godine, kao posljednja osoba koja e voditi austrougarsku vladu u
Bosni i Hercegovini. Novi ef vlade je u Bosni i Hercegovini usvojio stav da
SARAJEVO U RATU
153
je odsustvo politike najbolja politika. On je formalno raspustio Bosanski

sabor u februaru 1915. godine (koji se svakako nije vie sastajao nakon 29.
juna 1914. godine) i nije ga nikad vie sazvao. Gradsko vijee Sarajeva je,
nakon mnogo debatiranja, popustilo pod pritiskom vlasti i nametnulo possebni ratni porez da bi se namirili vanredni trokovi izazvani ratnim uvjettima.63 Gradsko vijee je rasputeno u novembru 1915. godine, i gradom je
do kraja rata upravljao imenovani povjerenik.64
Pored represivnih mjera, vlasti su pokuavale odrati kult Habsburga,
esto sa nepopustljivim autoritarnim mjerama. Dravne parade i jubileji su
se i dalje slavili. U svim kolama, dan je poinjao sa habsburkom nacionalnnom himnom.65 Inspektori su morali osigurati da se himna pravilno pjeva.
Svaki nastavnik je morao glasno itati posebnu ceremoniju prije i poslije
podneva, te ponavljati posebnu molitvu za djecu i uspjeh carskih trupa na
bojitu.
Izloen neizbjenom napadu crnogorskih trupa odmah nakon to se
Italija pridruila silama Antante, grad je u proljee 1915. godine naredbom
vojnih vlasti djelomino evakuiran na nekoliko sedmica. Promatrai su
izvijestili da je arija zatvorena i da su itavi dijelovi grada bili jezivo prazzni tokom ove vanredne mjere. Raseljene osobe su se sklonile kod rodbine i
prijatelja u oblinjim mjestima. Nakon povratka izmjetenih osoba krajem
oktobra 1915. godine, grad je nastavio sa sivom ratnom svakodnevnicom.
Teke nestaice ivotnih potreptina su poele krajem 1914. godine.66
U januaru 1915. godine grad je otvorio centar za raspodjelu hrane, a u
maju 1915. godine su uvedene karte za kruh. U decembru 1915. godine je
otvorena javna kuhinja koja je prvog dana otvaranja nahranila est stotina
ljudi. U odvojenim objektima je osigurana hrana za uenike i zvaninike.
U maju 1915. godine je otvorena ljevaonica koja je primala i topila metalne
predmete za podrku ratnom naporu.
Meu mnogobrojnim uzbudljivim sudbinama Sarajlija tokom rata,
iskustva Milana Srkia su jedinstvena.67 Mobiliziran u habsburku vojsku,
sa maarskom jedinicom je poslan na ruski front. U povoljnom trenutku,
on i jo jedan srpski vojnik su dezertirali u pravcu ruskog logora. On se stavvio na milost i nemilost ruskih vojnika, koji su s poetka sumnjali u njegove
tvrdnje da je politiki poznata osoba. Predat je srbijanskoj ambasadi u Pettrogradu nakon ega se vratio u Srbiju, gdje je od njega zatraeno da pomoggne u ohrabrivanju daljih prebjega sa habsburke strane. U Kragujevcu je
prvi put upoznao srbijanskog princa Aleksandra. Srkieva supruga i malo
dijete su mu se uspjeli pridruiti na srbijanskoj teritoriji. No, u oktobru
154
1915. godine, srbijanska vojska je prisiljena na naglo povlaenje pred zajjednikom ofanzivom njemakih, austrougarskih i bugarskih snaga. Srki
se sa porodicom pridruio kralju, njegovim ministrima, i vojsci u legendarnnom povlaenju preko sjeverne Albanije ka jadranskoj obali. Tamo su preivjele poslije tekog mara evakuirali britanski brodovi na otok Krf, gdje
je ustanovljena vlada u egzilu. Srbijanska vlada na Krfu je poela razgovore
sa jugoslavenskim odborom, grupom istaknutih hrvatskih i slovenakih
politiara iz Londona, koji su se nadali da e u sluaju da Austro-Ugarska
izgubi rat biti mogue formiranje jedinstvene junoslavenske drave. Srki je imenovan u ovaj odbor kao predstavnik Srbije, drei se uvek linije
srpske vlade, kako je zabiljeio jedan njegov kolega.68 U tom svojstvu je
uestvovao u pripremama Deklaracije sa Krfa iz jula 1917. godine, dokummenta koji je postavio temelje za Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, koje
je proglaeno na kraju rata, u decembru 1918. godine.
Srki je bio jedan od rijetkih Sarajlija koji je imao glasa u poretku koji
je uspostavljen nakon kolapsa Habsburke monarhije. Vajna Habsburka
monarhija je 1918. godine nestala sa mape gotovo bez glasa, ostavljajui za sobom ostatke propale imperije. Mnoge njene birokrate su nastavile
dolaziti na posao kao i obino, ali su uskoro primali nareenja od novih
gospodara. Mnogi njeni vojnici, ostavljeni bez vodstva i bez svrhe, su napusstili svoje jedinice i krenuli kuama. U gradu u kojem je rat zapoet ali koji
nikada nije vidio borbe, ratom iscrpljeni stanovnici su se nadali da e svoje
ivote ponovo izgraditi u novoj, jedinstvenoj junoslavenskoj dravi.
5.
Zaboravljeni grad
Kraljevine Jugoslavije
okom etrdeset godina kao habsburki model za pokazivanje u juggoistonoj Evropi, Sarajevo je u potpunosti integrirano u ekonomsski, politiki i kulturni ivot monarhije. Te veze su pokidane 1918.
godine. Sarajevo je iz Prvog svjetskog rata izalo kao siroe propale AustroUgarske monarhije i postalo dio nove junoslavenske drave. Usprkos poetnom entuzijazmu koji su Sarajlije pokazivale prema novoj dravi, gotovo
svi aspekti ivota su ili stagnirali ili propadali u gradu tokom dvadeset tri
godine u sklopu jugoslavenske kraljevine. Ekonomija je pokazivala tek sporradian uspjeh, opinsko rukovodstvo se uzalud trudilo da dobije autonommiju za gradsko vijee, kulturni ivot je pokazivao tek skroman napredak,
a izgraeno je vrlo malo novih graevina. Iako su mnogi drugi gradovi u
regionu doivjeli slinu sudbinu, Sarajevo je nepravedno dovedeno u poddreen poloaj prenoenjem u Beograd mnogih institucija i funkcija koje
su ranije pokretale njegov dinamini razvoj. Novi vladari su prednost dali
Beogradu, Zagrebu i Ljubljani, glavnim urbanim centrima naroda po kojimma je drava dobila svoj formalni naziv: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenacca. Zanemareno zbog svoje arolikosti i razdirano snagama koje su dolazile
iz tri favorizirana urbana centra, Sarajevo je postalo zaboravljeni grad.
Poput drugih poslijeratnih drava u jugoistonoj Evropi, Jugoslavija je bila
ustrojena kao ustavna monarhija. Hibridna tvorevina je ujedinila kraljevinne Srbiju i Crnu Goru sa ranijim habsburkim teritorijama Hrvatskom,
Slavonijom, Dalmacijom, Vojvodinom, Slovenijom i Bosnom i Hercegovvinom, pod vladajuom srbijanskom dinastijom Karaorevi. Stvorena
155
156
5. ZABORAVLJENI GRAD KRALJEVINE JUGOSLAVIJE
na brzinu zbog rastuih nemira u junoslavenskim zemljama i italijanske

vojne prijetnje ranijim habsburkim teritorijama,1 Kraljevinu Srba, Hrvata
i Slovenaca je zvanino proglasio srbijanski princ regent Aleksandar u Beoogradu, 1. decembra 1918. godine.2 (Kraljevina se u daljem tekstu pominje
pod nazivima Jugoslavija ili Kraljevina Jugoslavija, iako je taj naziv stekla
tek u januaru 1929. godine.) De facto vladar tokom petnaest od ukupno
23 godine izmeu dva svjetska rata, Aleksandar Karaorevi je bio glavni
arhitekt jugoslavenskog dravnog ureenja.3 Nakon to ga je njegov bolessni otac Petar I proglasio regentom u junu 1914. godine, srbijanski regent
Aleksandar je postao regent i u novoj jugoslavenskoj kraljevini nakon to je
Budapest
AU S T R I A
H U N G A RY
Ljubljana
Slovenia
Zagreb
Vojvodina
Novi Sad
Croatia
BosniaHerzegovina
Da
l
ma
ti
RO M A N I A
Belgrade
Sarajevo
Serbia
B U LG A R I A
Montenegro
Adriatic
Sea
Cetinje
Skopje
ALB
I TA LY
AN
km
miles
IA
150
150
5.1 Formiranje jugoslavenske kraljevine, 1918.
GREECE
157
ona proglaena u decembru 1918. godine. Nakon to mu je umro otac u

avgustu 1921. godine, Aleksandar je postao kralj. Kraljevinom Srba, Hrvata
i Slovenaca je vladao do 1929. godine, a nakon toga i Kraljevinom Jugoslavvijom, sve dok nije postao rtva atentata u oktobru 1934. godine.
Veina Sarajlija je perspektivu ivota u novoj junoslavenskoj dravi
doekala sa entuzijazmom i optimizmom. Kada su vojnici srbijanske
kraljevske vojske trijumfalno umarirali u Sarajevo 6. novembra 1918. godine,
obiljeavajui nesporan prelazak grada iz habsburke pod junoslavensku
vojnu kontrolu, oni su pozdravljeni kao oslobodioci i doekani slavljem
kojeg se ne bi postidio ni habsburki period.4 Ubrzo su Sarajlije poele
pripremati nove vladine institucije, pretpostavljajui da e grad i dalje biti
vaan administrativni centar novog kraljevstva. lanovi prvoimenovanog
gradskog vijea, oekujui neizbjeni dolazak demokratije u zemlju, su prippremili inicijative za reforme i odravanje izbora sa irokim pravom glasa.
No, te nade su izblijedile pred nepopustljivim autokratskim centralizmom
i odlunou da se Bosna i Hercegovina eliminira kao administrativna jeddinica i da se ukine znaaj Sarajeva kao regionalnog glavnog grada.
Mnoga historijska djela opisuju jugoslavensku monarhiju (1918-41.)
kao velikosrpsku tvorevinu u kojoj su Srbi dominirali zahvaljujui centtralizaciji. Andrew Wachtel, u svojoj studiji o usponu i padu jugoslavensstva daje verziju te interpretacije: Stvar nije bila samo u centralizaciji, ve
u centralizaciji sa snanim srbijanskim akcentom.5 Ispitivanje razvoja
dogaaja u Sarajevu otkriva mnogo dokaza o takvom srpskom akcentu,
ali sugerira da oni koji u Jugoslaviji izmeu dva rata vide samo velikosrpssku dravu moda brkaju sredstvo i cilj. Centralna misija vladara dinastije
Karaorevi je bio autokratski centralizam, koji je trebao ojaati njihovu
veliinu i mo. Iako su esto isti politiki akteri promovirali velikosrpsku
hegemoniju i autokratsku centralizaciju, reim je poduzeo mnogo mjera
u pravcu centralizacije koje nisu unapreivale srpski nacionalizam. Neki
aspekti centralizacije su podjednako smetali i Srbima kao i muslimanima i
Hrvatima, kao i neke druge mjere. Tako je autokratski centralizam i velikosrrpske ambicije najbolje promatrati kao odvojene, iako povezane fenomene,6
koji su jednako ili protiv interesa Sarajeva. Tenju Sarajlija za veom kontrrolom nad vlastitim pitanjima je ee osujeivala statina, autokratska
centralizacija nego velikosrpsko mijeanje. Velikosrpski nacionalisti su
neizbjeno stajali na strani centralizacije, no to esto nije bilo relevantno za
iru borbu za dobijanje kontrole nad gradskim poslovima.
158
Najprisutniji problem u Sarajevu tokom perioda je bila produena

ekonomska stagnacija. Kontinuirano odbijanje vlade da gradu dozvoli
smislenu lokalnu samoupravu je gradskim ocima onemoguilo rjeavanje
tog problema. U jugoslavenskoj kraljevini, kao i pod habsburkom vlau,
stanovnici grada su se uzalud borili za kontrolu nad vlastitom sudbinom.
Novi vladari nisu ponudili nikakvu grandioznu viziju koja bi inspirirala rast
ili rekonfiguraciju urbanog prostora. Dinastija Karaorevia je zamijenilla dinastiju Habsburga u memorijalnoj kulturi grada kao centralna tema
praznika, statua, spomenika, kulurnih dogaaja i preimenovanja ulica. No,
malo se toga promijenilo tokom produenih politikih borbi izmeu vijea
i raznih predstavnika kraljevske vlasti. Mnogo se toga dogodilo, ali se malo
toga promijenilo.
Prenos vlasti sa habsburke na junoslavensku kontrolu je poeo u oktobbru 1918. godine, nakon to je poraz centralnih sila (Njemake, AustroUgarske, Bugarske i Osmanskog carstva) na solunskom frontu najavio
predstojeu propast Habsburke monarhije. Krajem oktobra, vodei lanovi
Jugoslavenskog odbora iz Bosne i Hercegovine su formirali Narodno vijee
Srba, Hrvata i Slovenaca za Bosnu i Hercegovinu, zakonodavno tijelo koje
je zatim donijelo odluku o uspostavljanju Zemaljske vlade za Bosnu i Herccegovinu.7 Kao jednu od prvih akcija, Zemaljska vlada je naloila svakom
gradu i mjestu u Bosni i Hercegovini da ustanovi narodno vijee. U vrijeme
kada je izdata ta naredba, Sarajevo je ve imalo poslijeratno vijee koje se
sastojalo od poslanika koje je imenovala Zemaljska vlada.
Tokom prve dvije godine u jugoslavenskoj kraljevini, Sarajevo je imalo
dinamian i pluralistiki politiki ivot. Politika pripadnost u Sarajevu tokkom te formativne dvije godine je bila fluidna i esto privremena. Politiki
ivot se razvijao du dvije linije: formiranje poslijeratnih politikih partija
i aktivnosti gradskog vijea. Gradsko vijee je svoj prvi sastanak pod juggoslavenskom vladavinom odralo 3. decembra 1918. godine u Vijenici.8
Poetkom 1919. godine, politiari su pourili sa uspostavljanjem politikih
stranaka, od kojih je veina predstavljala oivljavanje ili nastavak predratnnih organizacija.9 U isto vrijeme, neki lanovi Jugoslavenskog odbora, u
nadi da e prevazii sektatvo, su traili naina da konsolidiraju sve velike
politike formacije u novoj dravi u svejugoslavensku organizaciju.10 Svetoz-
159
zar Pribievi, Srbin iz Hrvatske i vodei srpski politiar u Jugoslavenskom

odboru, bio je glavni pokreta ove inicijative. Sarajevo, smjeteno u blizini
geografskog centra kraljevine i prebivalite nekoliko naroda, izabrano je
kao mjesto za pokretanje nove organizacije.
Pribievi je 14. i 15. februara 1919. godine okupio aktiviste sline orijjentacije u Sarajevu i osnovao Jugoslavensku demokratsku stranku, koja
se skraeno zvala Demokratska stranka.11 Stranka se zalagala za centraliiziranu junoslavensku dravu koja bi se sastojala od jedne jedinstvene
drave, jedne otadbine, jednog drutva, jednog drutvenog morala i jednnog osjeanja dravne svijesti.12 lanovi stranke su bili za kraljevinu pod
dinastijom Karaorevi, za radikalnu upravnu centralizaciju, lokalnu sammoupravu i za agrarnu reformu koja bi seljacima dala vlasnitvo nad zemlljom koju obrauju i za ukidanje zemaljske autonomije. Oni su potovali
nacionalne identitete Srba, Hrvata i Slovenaca, ali su se nadali da e svi
graani nove drave na kraju prigrliti jugoslavenski nadidentitet. Vodei
lanovi stranke, od kojih su mnogi bili Srbi, su se nadali da e doprijeti do
svojih sugraana svih vjeroispovijesti, stranake i etnike pripadnosti.
Voe mnogih politikih frakcija su dole na osnivaku konferenciju
Demokratske stranke, ali je malo ko elio da vidi svoju grupu utopljenu
u svejugoslavensku politiku organizaciju. Program Demokratske stranke,
koji je stremio ujedinjenoj centraliziranoj jugoslavenskoj dravi i promovvirao jugoslavenstvo umjesto pojedinanih nacionalizama, je imao odlike
velikosrpskog nacionalizma i izazvao je sumnje kod ne-Srba. Perspektiva
centralizacije pod srbijanskom dinastijom je bila naroito zastraujua za
Hrvate i bosanske muslimane, od kojih se veina nadala saveznom kraljevsstvu u kojem bi bive habsburke zemlje Hrvatska i Bosna i Hercegovina
imale odreenu autonomiju. Velikosrpske parole koritene na skupovima
u Sarajevu i Banjoj Luci tokom januara 1919. godine su samo pojaale njihhove strahove. Jo prije zvaninog formiranja Demokratske stranke, rukovvodstva ostalih grupa su se preventivno organizirala da bi izbjegla utapanje
u svejugoslavenskoj organizaciji. Pribievi, u svojim naporima da osnuje
krovnu organizaciju, je poluio upravo onu fragmentaciju koju se nadao da
e prevazii.
Sarajevski muslimani, pod vodstvom vijenika iz habsburkog perrioda Mehmeda Spahe, rukovodili su naporima da se osnuje bosanska
muslimanska politika stranka. On i ostali aktivisti okupili su bosanske
muslimane u Sarajevu 14. februara 1919, pred planiranu osnivaku konfer-
160
renciju Demokratske stranke. Okupljeni bosanski muslimani su osnovali

Jugoslavensku muslimansku organizaciju ( JMO) i izabrali za svog prvog
predsjednika tuzlanskog muftiju Ibrahima Maglajlia, koga e tri godine
kasnije naslijediti Mehmed Spaho.13 Ubrzo nakon toga su pokrenuli list
pod nazivom Pravda, kao zvanino glasilo stranke. Program JMO je poddravao autonomiju za Bosnu i Hercegovinu, potivanje erijata i naknadu
za zemljoposjednike koji su izgubili zemlju zbog agrarnih reformi, ciljeve u
potpunoj suprotnosti sa ciljevima Demokratske stranke. Predvidivi rezultat
je stoga bio da Pribievi nije uspio ubijediti rukovodstvo JMO da svoju
novu organizaciju pripoji Demokratskoj stranci. Kasnije je rukovodstvo
JMO optuio za separatizam i opoziciju jugoslavenskoj dravi. No, kada
su u novembru 1920. godine odrani izbori za Ustavotvornu skuptinu Juggoslavije, prvi ispit stranake moi, JMO je dobio 3409 glasova (41,5%) u
Sarajevu i postao vodea stranka u gradu, koja je i u Bosni i Hercegovini
dobila najvie glasova.
Iako su se deklarirali kao ne-nacionalna stranka, JMO se konsistentno
ponaala kao nacionalna stranka, i stranaki lideri su ljubomorno uvali
svoj monopol kao institucionalni predstavnici bosanskih muslimana. Musllimanski intelektualci i rukovodstvo JMO su konsistentno tvrdili da su oni
vjerska a ne nacionalna zajednica, ostavljajui svojim lanovima na volju
da se deklariraju kao Srbi ili Hrvati, ali je JMO djelovala kao sutinski
nacionalna organizacija. U govorima i novinskim lancima, stranaki lideri
su proturali neuvjerljivu tvrdnju da ekonomske prijetnje muslimanskim
zemljoposjednicima sutinski ugroavaju islam i opstanak svih bosanskih
muslimana.
Pribievi ne samo da je izgubio podrku veine bosanskih muslimana
i Hrvata, ve nije uspio ni zadobiti podrku najvee stranke u Srbiji, Naroodne radikalne stranke, popularno nazvane Radikalna stranka ili Radikali.
Radikali, koje je vodio bivi srbijanski premijer Nikola Pai, su Srbijom
vladali od 1903. godine, i nisu imali ni potrebe ni elje da odustanu od svoje
moi da bi se pomijeali sa drugima u velikom jugoslavenskom konzorciju.
Umjesto toga, oni su ovlastili Milana Srkia da oformi bosanski ogranak
Radikala koji bi se direktno natjecao sa Demokratskom strankom. Srki
je brzo reagirao i Radikali su uskoro postali vodei izbor srpskih glasaa u
Bosni i Hercegovini. Tokom proljea i ljeta 1919. godine, Srki se obratio
skupovima Srba u raznim gradovima u Bosni i Hercegovini dok su formirrali lokalne ogranke Radikalne stranke. Sa nacionalistikom parolom Srbi,
161
na okup! i porukom o potrebi hitnih i sveobuhvatnih agrarnih reformi, on

je apelirao na srpske seljake da glasaju za kandidate njegove stranke. On
je i sam bio kandidat na izborima za Ustavotvornu skuptinu u novembru
1920. godine, i pobijedio je sa ubjedljivom razlikom. Na tom prvom isppitu stranake podrke, Radikali su dobili 1346 glasova (16,4%) u Sarajevu.
Zahvaljujui uspjenoj organizacionoj kampanji Radikalne stranke u Bosni
i Hercegovnini, glavni politiki glas bosanskih Srba bio je pod vodstvom
politikih lidera iz Srbije.
Rastua snaga Radikala u Bosni i Hercegovnini pod vodstvom Srkia
osigurala je da nacionalistika politika prevagne nad jugoslavenskim jeddinstvom koje su zagovarali Demokrati. Srki je jugoslavensku kraljevinu
smatrao realizacijom svojih politikih ideala: ono to smo nas dvojica prije
rata toliko elili, to se eto dogodilo, rekao je jednom hrvatskom kolegi.14
Ipak, on nije bio naroito naklonjen ueu bosanskih muslimana u novvoj dravi: Nai su muslimani nacionalno neopredijeljeni, a naa drava
je nacionalna. To je drava Srba, Hrvata i Slovenaca i samo oni treba da
ju reprezentiraju Ja nisam neprijatelj naih muslimana, ali to njihovo
dranje nanosi tetu nama, i Srbima i Hrvatima, i mi se, i jedni i drugi,
moramo od toga braniti.15 Srki, je zapravo postao poznat po pogrdnim
pominjanjima muslimana i islama, kako u javnim govorima tako i u privvatnim razgovorima. Hrvatski vajar Ivan Metrovi je napisao da je Srki
jednom prilikom rekao: Ja ne mogu u Bosni gledati minarete, oni moraju
da nestanu.16 Srkiev potcjenjivaki stav prema bosanskim muslimanima
je nagovijestio stalni sukob izmeu Radikala i JMO koji je guio rad sarajjevskog gradskog vijea tokom perioda izmeu dva rata.
Dok su u prvim poslijeratnim godinama bosanske muslimane i bosansske Srbe predstavljale jedinstvene dominantne stranke, bosanski Hrvati su
u prvih pet poslijeratnih godina bili podijeljeni izmeu klerikala koji su
slijedili tradiciju nadbiskupa Stadlera (koji je umro 1918. godine) i sekullarnih hrvatskih nacionalista. Pristae klerikalizma su 2. maja 1919. goddine u Sarajevu osnovali Hrvatsku puku stranku da bi promovirali princcip pozitivne religije. Sekularni hrvatski nacionalisti, pod vodstvom Joze
Sunaria, odgovorili su formiranjem Hrvatske teake stranke u avgustu
1919. godine. Poput hrvatskih nacionalista u susjednoj Hrvatskoj, sekullaristi su bili za to da spajanje tri naroda treba ii polako i prirodno putem
kulturnog razvoja. Vrijeme je razlike stvorilo, vrijeme ih jedino moe uklloniti,17 pisalo je u stranakim novinama. No, ove dvije hrvatske stranke su
162
preivjele samo do 1923. godine, kada je Hrvatska republikanska seljaka

stranka, kasnije preimenovana u Hrvatsku seljaku stranku, pod vodstvom
Stjepana Radia, preuzela vodeu ulogu meu bosanskim Hrvatima.18 Usppon HSS-a je ojaao veze izmeu bosanskih Hrvata i politikih lidera u
Hrvatskoj.
Sa uspostavljanjem JMO u februaru 1919. godine, osnivanjem bossanskog ogranka Radikalne stranke u aprilu, i formiranjem dvije hrvatske
stranke u maju i avgustu, Demokrati su izgubili svoju prvobitnu svrhu.
Rudimentarna Demokratska stranka je ostavljena u Bosni i Hercegovini sa
podrkom tek nekolicine urbanih Srba koji su favorizirali pomirljiv pristup
prema ne-Srbima u kraljevini. U Srbiji je Demokratska stranka postala
glavna opozicija Radikalima, i imala je dosta podrke i tamo i u dijelovima
Hrvatske naseljenim Srbima, odakle je poticao i Pribievi. No, u Bosni i
Hercegovini i u Sarajevu nije dobila znaajan broj glasova, tek 280, odnossno 3,4% na izborima 1920. godine. Sa neuspjehom koji je Demokratska
stranka doivjela u pokuaju da postane svejugoslavensko tijelo i sa trijumffom Radikala, sektaki identiteti su postali primarna odrednica politike
pripadnosti u Sarajevu i u jugoslavenskoj kraljevini.
Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine je iz Prvog svjetskog rata
izala sa lanstvom koje je veinom bilo predano revolucionarnim idealima,
a ne putu evolucije koji su zagovarale socijaldemokratske stranke u drugim
bivim habsburkim zemljama.19 U prve dvije godine, stranka je zadobila
iroku podrku i mnogo glasova ali je i usadila strah u one koji su bili na
vlasti i ojaala odlunost vladara i vlada da sprijee drutvene nemire, poput
onih koji su se dogodili u Rusiji. Nakon perioda legalnosti i neogranienog
djelovanja, stranka je zajedno sa svojim aktivnostima zabranjena krajem
1920. godine i prisiljena na tajno djelovanje u sjeni. Svaka faza u dihotomiji
njenog postojanja izmeu dva rata prvo otvorena i legalna, zatim tajna i
nezakonita je imala dubok utjecaj na ivot u Sarajevu i na karakter polittikog ivota u narednim desetljeima.
Boljeviko preuzimanje vlasti u Rusiji u oktobru 1917. godine je baccilo mranu sjenku preko Evrope, a uspjeh ruskih boljevika je ohrabrio
socijalistike istomiljenike da upute izazov postojeem poretku. Stranake
voe u Bosni i Hercegovini su sa istomiljenicima u Srbiji dijelile istu nadu
163
u mogunost boljevike revolucije. Socijaldemokratska stranka Srbije i

takoe Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine stoje na komunisstikoj platformi, naveli su rukovodioci partija u pozdravnom telegramu
upuenom osnivakom sastanku Tree internacionale u Moskvi u martu
1919. godine.20 Ali nisu svi lanovi dali podrku revolucionarnom stavu.
aroliko lanstvo stranke na kraju rata 1918. godine je ukljuivalo mnoge,
koji se ovdje nazivaju reformskim socijaldemokratima, koji su zagovarali
evolucijski put ka socijalizmu putem uea u parlamentima i saradnje sa
nesocijalistima.
Kao to je to bio sluaj i prije rata, Sarajevo je bilo primarni centar
socijalistike politike aktivnosti u Bosni i Hercegovini. Sarajlije su redovvito inile jednu treinu i vie lanova partije i uesnika u kolektivnim raddnikim akcijama u Bosni i Hercegovini. Pored toga to je bilo sjedite
stranake centrale i prebivalite najutjecajnijih lanova, Sarajevo je bilo
glavni centar industrijskog zapoljavanja a time i vie od drugih gradova
dom brojnim pripadnicima radnike klase, primarnog birakog tijela strankke. U februaru 1919. godine, sarajevski ogranak stranke je imao oko 2100
lanova, to je bilo oko 10 procenata ukupnog broja zaposlenih radnika
(kojih je bilo 19302 u godini ekonomske krize 1931.) i jedna treina lannova sindikata.21 Teko je doi do pouzdane statistike o sastavu sarajevskog
partijskog ogranka, jer su partijski rukovodioci vodili politiku sljepila a ne
balansa kada se radilo o nacionalnoj ili vjerskoj pripadnosti svojih lanova.
Raspoloive informacije sugeriraju da je partija, u skladu sa svojim programmom, imala lanove iz svih vjerskih i nacionalnih skupina u Sarajevu, i da
su Jevreji (preteno Sefardi) pristupali partiji u neproporcionalno velikom
broju, kao i Srbi, koji su bili odmah iza njih.22 Poput industrijskih radnika
koji su inili bazu partije, sarajevska KP je bila preteno muka, mada je
bilo i ena lanica partije, posebno onih iz duhanske industrije i proizvoddnje ilima, gdje su vie od polovine radne snage bile ene.
Stranaki lideri su pourili sa postavljanjem svojih zahtjeva im su u
Sarajevu osnovane prelazne institucije vlasti. Dva dana nakon trijumfalnnog ulaska srbijanskih trupa u Sarajevo, delegacija socijaldemokrata je 8.
novembra 1918. godine prezentirala svoje stavove na sastanku zvaninika
Zemaljske vlade.23 Socijaldemokrati su apelirali na vladu da podri iroku
politiku liberalizaciju i iru ulogu drave u olakavanju oajnog poloajja industrijskih radnika i siromanih u gradovima. Predloili su da izbori
budu zasnovani na univerzalnom pravu glasa, ukljuujui i ene, te su ins-
164
sistirali na slobodi tampe, govora i okupljanja. Zvaninici zemaljske vlade

su odgovorili da e razmotriti prijedloge i zahvalili se na lojalnosti koju
su socijaldemokrati pokazali do tada. Pristojni prvi prijem zvaninika je
meutim prikrivao duboko ukorijenjen strah od revolucionarnog komunizzma koji su dijelili sa drugim politikim liderima u kraljevini, ukljuujui i
regenta Aleksandra i njegove savjetnike. Te strahove su ojaale javne mannifestacije koje su socijaldemokrati organizirali u prvim mjesecima 1919.
godine.
Predanost partije revolucionarnim promjenama je uskoro potvrena
na viem organizacionom nivou. Na kongresu ujedinjenja u Beogradu, u
aprilu 1919. godine, Socijaldemokratska stranka Bosne i Hercegovine se
udruila sa strankama sline orijentacije iz drugih regija (izuzev Slovenije)
i oformila Socijalistiku radniku partiju Jugoslavije [komunista].24 Deleggati su glasali za pridruivanje Kominterni, ime su novu partiju primakli
blie ideologiji i strategijama meunarodnog komunistikog pokreta pod
ruskim vodstvom. U junu 1920. godine, na drugom kongresu u Vukovaru,
partija je jo jednom promijenila naziv, ovaj put u Komunistika partija Juggoslavije (KPJ).25 Revolucionarna komunistika ideologija je prevladala na
oba kongresa. Sa usponom revolucionara u prve dvije godine nakon formirranja partije, veina reformista je ili prebjegla ili je protjerana. U Sarajevu,
socijaldemokrati reformisti pod vodstvom Jovana mitrana okupljeni oko
novine Zvono su se otcijepili i u martu 1919. godine oformili Jugoslovenssku socijaldemokratsku stranku za Bosnu i Hercegovinu, iji su se lanovi
obino nazivali socijalpatriotima ili zvonaima.26
Tokom svog legalnog postojanja od kraja rata do kraja decembra 1920.
godine, Komunistika partija je bila autohtona organizacija sa programom
koji je bio fokusiran na hitne potrebe radnika i osiromaenih stanovnika
grada i slobodno je koristila trajkove i demonstracije da bi postigla svoje
ciljeve. Usprkos njihovom otvorenom divljenju postignuima ruskih revollucionara, partijski rukovodioci u Bosni i Hercegovini i u Sarajevu nisu
bili ropski imitatori boljevikog modela i u ranim poslijeratnim godinama
partija nije bila pod vodstvom ili kontrolom nijedne strane partije ni vlade.
Iako su njeni lideri odbijali da uestvuju u radu mnogih institucija vlasti,
oni su uestvovali na svim moguim izborima i energino su vodili izborne
kampanje. Rezultat toga je da partija nije razvila tajno konspiratorno krilo
zbog ega su je estoko kritikovali historiari socijalistikog doba.
165
Tokom dvije godine svog legalnog postojanja, od kraja 1918. do deccembra 1920. godine, partija je organizirala trajkove, demonstracije, preddavanja i predizborne skupove kao pripremu za izbore. Pozivi partije na revvolucionarne drutvene promjene su privukli pristae iz irokog spektra raddnika, studenata, intelektualaca, i u izvjesnoj mjeri seljaka. Rukovodstvo je
pozivalo pristae partije na mirna javna okupljanja i organiziranje trajkova
u sektorima proizvodnje i transporta. Partija je sponzorirala javni skup u
Sarajevu 17. januara 1919. godine, koji je bio dobro posjeen, a oko trideset
hiljada radnika, od ega dvanaest hiljada samo u Sarajevu, je uestvovalo na
skupovima etiri dana kasnije, potujui poziv partije na generalni trajk.27
Vladini zvaninici su demonstracije smatrali proboljevikim i antimonnarhijskim, i plaili su se da bi pokret mogao prerasti u opi otpor reimu.28
Imajui na umu predstojei praznik Prvi maj, vlada je poduzela otre mjere
da bi sprijeila antivladine proteste. Kraljevska vlada je zabranila sve javne
demonstracije na socijalistiki praznik Prvi maj i naredila andarmeriji i
redovnoj vojsci u Sarajevu da se pripremi na akciju. Partijski lideri u Sarajjevu su odgovorili pozivom na obustavu rada 30. aprila, koja je zamrznula
fabrike i najvei dio javnog prevoza. Stotine radnika su se okupile u radnikom domu u noi imeu 30. aprila i 1. maja, a vlada je iskoristila njihovo
okupljanje kao izgovor da napadne partiju. andarmerija i redovne vojne
trupe su upale u dom, pohapsile radnike, zaplijenile partijski arhiv i zapeatile zgradu. Vlasti su takoe zabranile dalje tampanje partijskih novina
Glas slobode.29
Nakon vladine prenagljene akcije 1. maja 1919. godine uslijedila je javvna kampanja da se demonstranti prikau kao revolucionarni neprijatelji
drave. Sarajevski gradonaelnik Aristotel Petrovi je optuio demonstrantte da su htjeli prevrat da uine, da dou do moi i da uspostave novi red.30
On je 5. maja 1919. izjavio da su komunisti prokockali devet mjesta koja su
osvojili u Gradskom vijeu i predloio da se komunisti zamijene socijalisstima bez revolucionarnih boljevistikih ideja.31 Na slijedeem sastanku
jedan jevrejski vijenik je prigovorio ovom prijedlogu, istiui da Jevreji
imaju samo etiri mjesta. Predloio je da se socijalistima reformistima da
isto toliko. Vijee je to odobrilo i etvorica reformistikih poslanika pod
vodstvom Jove mitrana su uli u vijee. Zabranjujui komunistima rad u
vijeu, rukovodstvo grada je predvidjelo sveobuhvatnu zabranu revolucionnarnog socijalizma koja je u jugoslavenskoj kraljevini provedena 1920-21.
godine.
166
Represija radnika i lanova partije koja je poela 1. maja 1919. godine

u Sarajevu je bila najotrija represija provedena u jednom jugoslavenskom
gradu, mada nije dugo trajala. Sredinom juna 1919. godine, po nalogu jugosslavenskog premijera Pribievia, vlada je vratila partijsku arhivu, dozvolila
nastavak tampanja Glasa slobode i aktivnosti u radnikom domu.32 Veina
zatvorenika je odmah osloboena, mada je nekolicina ostala u zatvoru do
avgusta 1919. godine. Novoosloboeno rukovodstvo se uskoro ponovo vrattilo na ulice. Na javnom skupu u Sarajevu 20. jula 1919. godine, komunisti
su zahtijevali okonanje zapadne intervencije u Rusiji i oslobaanje preosstalih zatvorenika koji su uhapeni 1. maja.33
Iako su im planovi odgoeni neoekivanom intervencijom vladinih
snaga 1. maja, sarajevski komunisti su sazvali osnivaku skuptinu 1. oktobbra 1919. godine da bi formalno inaugurirali svoje uee u KPJ.34 Sarajjevski ogranak partije je u to vrijeme imao oko 1500 lanova. Partija je
nastavila da organizira skupove i trajkove tokom naredne godine dana.
Njihove parole i govori su se sve vie fokusirali na lokalna pitanja ali su
esto koordinirani sa dogaajima koje je partija organizirala u drugim dijellovima Jugoslavije. Da bi se iskoristila popularnost stranke, izvrni komitet
KPJ je u decembru 1919. godine odluio da e partija na izborima istai
kandidate na svim nivoima.35
Odluka partije da svoju snagu provjeri putem glasakih listia je dovela
do njihove pobjede u Zagrebu i Beogradu, ali je vlada u oba sluaja dekrettom ponitila rezultate. U oekivanju izbora za Gradsko vijee, rukovodstvo
sarajevskog ogranka KP je organiziralo skup na kojem je 30. marta 1920.
godine prisustvovalo 9.000 osoba.36 Vladini zvaninici su odgodili izbore
u Sarajevu, vjerovatno u strahu da e KP i JMO dobiti veinu. Njihovi
strahovi su se obistinili u novembru 1920. godine na izborima za Ustavottvornu skuptinu kraljevine. Partija je dobila 2101 glas u Sarajevu (25,5%),
i bila je na drugom mjestu po broju glasova iza JMO sa 41,6 procenata. Jak
odziv biraa koji su podrali KP u Sarajevu je ponovljen u nekoliko drugih
bosanskih gradova, ali partija nije bila uspjena u svojim sporadinim napporima da regrutuje pristae meu seljacima. Rezultat toga je da je partija
dobila samo 5,5 posto svih glasova u Bosni i Hercegovini i 12,4 posto glassova u Jugoslaviji, to je posvjedoilo i o njenim prednostima i o manama
kao organizacije sa urbanom bazom u preteno agrarnom drutvu.
Prelazno vijee grada Sarajeva, 19191920.
167

Novoimenovano sarajevsko Gradsko vijee je trebalo biti spremno sredstvo
nove Zemaljske vlade. Umjesto toga, postalo je forum za dinaminu demmokratsku debatu i proteste protiv mnogih vladinih politika. Tokom dvije
godine zasjedanja, prelazno vijee je predstavljalo laboratoriju efikasnog,
otvorenog odluivanja u dravi koja se munjevito kretala prema centralizirranoj autokratskoj vladavini. Njegovi lanovi su pokazali umijee u koritennju demokratskih parlamentarnih procedura, toleranciju za druge i spremmnost da sasluaju suprotne stavove. Vijee se pokazalo ne samo kao tijelo
za donoenje odluka ve podjednako i kao komitet za konkretnu akciju, i
na pragmatian je nain rjeavalo kronine poslijeratne probleme grada.
Njegovi lanovi, od kojih je veina bila iz Demokratske stranke, su pokazali
nadu u grad koji e biti sekularniji i jedinstveniji nego ranije, i preporuivali
su izmjene u politikama koje bi tu viziju pretvorile u stvarnost.
Usprkos rairenom preziru prema nasljeu habsburke vladavine, vijjee je usvojilo mnoge prijeratne prakse i radilo je po istom statutu koji je
rukovodio njegovim djelovanjem u vrijeme Austro-Ugarske. U struktuirannju prelaznog vijea, lanovi Zemaljske vlade su primijenili vjerski klju,
dijelei mjesta izmeu etiri glavne vjerske zajednice prije nego to su ih
popunili istaknutim, politiki aktivnim osobama odgovarajue vjeroispovvijesti. etiri mjesta u vijeu iz 1918. godine su bila ostavljena za Jevreje, i
po devet mjesta za katolike, pravoslavce i muslimane. Pored toga, Socijalddemokrati su dobili devet mjesta, to je pokazalo da je namjera Zemaljske
vlade bila da sve glavne politike grupe u gradu budu zastupljene u prelazznom vijeu. Po pravilu, Socijaldemokrati su odbijali pozive da uestvuju
u prelaznim organima nove kraljevine, plaei se da bi saradnja sa buroaskim vladajuim institucijama kompromitirala njih i njihovu poruku.
Ipak, neki Socijaldemokrati su prihvatili mjesta koja su za njih ostavljena u
novoformiranom prelaznom gradskom vijeu. Zemaljska vlada je odobrila
postavljenja svih lanova vijea iz svih pet grupa.37
Vjerski klju je takoe upravljao izborom na pojedinane pozicije u
vijeu, iako Jevreji nisu bili ukljueni u prvu podjelu mandata. Aristotel
Petrovi, pravoslavni Srbin, postao je predsjednikom vijea. Katolik Ivo Jellinovi i musliman Ibrahim ari izabrani su za potpredsjednike vijea.
Jevrejski vijenik Vito Alkalaj protestirao je zbog odsustva Jevreja u rukovvodstvu vijea i predloio da jedan Jevrej bude izabran kao trei potpredssjednik. Predsjednik Petrovi, istiui da zemaljska vlada nije na to imala
168
primjedbe, podrao je prijedlog ali je odgodio izbor kandidata za sjednicu

na kojoj budu prisutni svi jevrejski vijenici. Vijee iz 1919. godine tako je
odgovorilo na pritubu Jevreja na isti nain kao to je vijee iz 1878. godine
odgovorilo na pritubu pravoslavnih Srba: jednostavno je dodalo jo jednu
poziciju u vijeu.
Dok se vijee spremalo da izabere jevrejskog potpredsjednika 3. februaara 1919. godine, vijenik Stevo Markovi (jedan od osnivaa Demokratske
stranke) je uloio prigovor. Mi u ovome novom ivotu treba da konano
raskrstimo sa vjerskim obzirima sa konfesionalnim kljuem, tvrdio je
on.38 Nakon to su ostali vijenici insistirali da je odluka da se izabere
jevrejski potpredsjednik ve donesena, Markovi je povukao svoj prijedllog i nastavilo se sa glasanjem. Svi vijenici su pozvani da glasaju, ime je
pokazano da odabir predsjednitva vijea ne predstavlja ekskluzivno pravo
grupe iz koje kandidat dolazi. Neki su se vijenici ipak uzdrali od glassanja, vjerojatno smatrajui da jevrejski poslanici trebaju sami izabrati svog
potpredsjedavajueg. U drugom krugu tajnog glasanja, Vito Alkalaj je pobbijedio protukandidate Aera Alkalaja i Samuela Pintu.
Prvo na dnevnom redu je bilo usvajanje Osnove privremenog izbornnog reda za grad Sarajevo kojim se uspostavljaju procedure za odabir stalnnih vijenika.39 Pravni odbor je predloio da mukarci stariji od 24 godine
imaju pravo glasa ukoliko u gradu ive najmanje pet godina i pismeni su.
Prijedlog odbora je doveo do ukidanja konfesionalnog kljua, rekao je
predsjednik komiteta Badovinac i osigurao opte, jednako, direktno i tajno
pravo glasa, uz zatitu manjina. ene nisu dobile pravo glasa, istakao je,
radi naih naroitih prilika osobito s obzirom na muslimansko enskinje.
No predloeno pravo glasa nije bilo dovoljno iroko za socijaldemokratu
Jakia. On je zagovarao da se enama dozvoli da glasaju, da donja starosna
granica za glasae bude 20 a ne 24 godine, i da svako ko u gradu ivi due
od est mjeseci ima pravo glasa.
Vijee je debatiralo o predloenim glasakim pravima i glasalo
pojedinano o svakom prijedlogu. Prihvatajui poziciju socijaldemokrata,
vijee je izglasalo sa 16 naprema 12 glasova da se najnia starosna dob
glasaa sa 24 spusti na 20 godina. Kao gest kompromisa, predsjednik
komiteta Badovinac je ponudio da minimalno vrijeme prebivanja u gradu
za glasae bude tri godine, i da se odustane od uslova pismenosti. Komprommis je na kraju sve zadovoljio i izglasan je. Nakon toga, vijee se zateklo
u pat poziciji kada je po 14 vijenika glasalo za i protiv glasakog prava
169
ena. Glas predsjednika vijea Petrovia je presudio, donijevi poraz socijjaldemokratskoj alternativi. (Sarajevsko gradsko vijee je tako umalo dalo
enama pravo glasa prije nego to su to uinile Sjedinjene Drave sa XIX
amandmanom na Ustav 1920. godine.40) U debati su se vijenici pokazali
spremnim na kompromis i potivanje veine glasova. Nijedna strana nije
dobila sve to je eljela, ali je konani nacrt zakona dobio podrku svih
vijenika. Socijaldemokrata Jaki je rekao da je novi izborni red pored
nekih mana ipak mnogo napredniji i moderniji od prijanjeg izbornog
reda. Sada treba nastojati ... da ova izborna osnova bude to prije odobrena,
kako bi se im prije mogli provesti izbori za grad Sarajevo.41
Kada je konstituirano i nakon to je izvren izbor na pojedinane funkccije, prelazno vijee se pozabavilo hitnim problemima u gradu: prehranom
stanovnitva, donoenjem mjera u javnom zdravstvu da bi se suzbio tifus
i tuberkuloza, osiguranje osnovnog obrazovanja i ponovna uspostava niza
javnih slubi. Unutar vijea, vijenici su radili na odravanju dobrih uzajjamnih odnosa. U martu 1919. godine, Simo Stanivukovi se izvinio kolegi
vijeniku Iliji Badovincu koji je bio na elu odbora za izradu novog izbbornog zakona.42 Badovinac je prije toga najavio svoju namjeru da d osttavku zbog linih napada drugih vijenika, no pokajniki Stanivukovi ga
je posjetio i naglasio da nije namjeravao nita lino. Badovinac je prihvatio
izvinjenje i pristao da ostane na poloaju.
Veina vijenika se slagala sa pozicijom Socijaldemokratske stranke
da bi univerzalno javno obrazovanje trebalo zamijeniti postojei sistem
konfesionalnih kola. Prelazno vijee je u januaru 1919. godine odobrilo
preporuku obrazovnog odbora da eliminira konfesionalne kole, da bi
sva naa djeca dobivala jedinstvenu osnovnu nastavu to je u interesu nae
zajednike domovine i njenih buduih graana.43 Takva mjera bi revollucionizirala osnovno obrazovanje u gradu i ukinula glavnu osnovu moi
nekoliko konzervativnih vjerskih ustanova. Prijedlog je preporuivao da
se uenici u muslimanskoj koli na Bendbai pomijeaju sa djecom drugih
vjeroispovijesti i da djeca drugih vjeroispovijesti budu prihvaena u ovoj
koli. Uenici iz sefardske kole su takoe trebali krenuti u druge kole,
u interesu uenika da naue srpski ili hrvatski jezik, kojega redovito ne
znaju. Vijee je dalo oglas u novine da bi roditelje srpsko-pravoslavne djece
obavijestilo da njihove konfesionalne kole nee biti ponovo otvorene, zbog
toga to mnogi roditelji nisu znali za odluku vijea da ujedini i sekularizira
kolski sistem.
170
Vijenici su pokazali entuzijazam za novu jugoslavensku dravu. Oni

su podravali ideju jedinstvene jugoslavenske nacije koja se sastoji od tri
naroda i dominantnu ulogu srpsko-hrvatskog jezika (koji se u zapisniku vijjea jo spominje i kao srpski ili hrvatski jezik).44 Vijee se takoe pridruillo jakoj narodnoj antipatiji prema Habsburkoj monarhiji i prema Austriji
i Ugarskoj. Kao to je ve pomenuto, vijee se sloilo sa odlukom zemaljske
vlade da poniti devet mandata koji su bili dodijeljeni lijevo orijentiranim
Socijaldemokratima i na njihovo mjesto su postavili etiri dokazana socijjaldemokrata reformista.
Pragmatizam je prevagnuo nad teoretskim pitanjima prava grupa i zatite manjina, ali nisu sva pitanja odnosa meu grupama bila lako rjeiva.
Na sastanku u februaru 1919. godine, hrvatsko kulturno drutvo Napredak
je zatrailo finansijsku pomo za organiziranje veernje kole opismenjavvanja za odrasle.45 Naknadni prijedlog da se ista suma dodijeli i srpskom
drutvu Prosvjeta i muslimanskom drutvu Gajret je pokrenuo duu debattu. Jevrejski vijenici su tvrdili da je njihovo kulturno drutvo La Benevollencija iskljueno iz ove ravnomjerne podjele sredstava, i jedan je vijenik
predloio podjelu na etiri dijela izmeu kulturnih drutava. Drugi su pak
istakli apsurdnost podjele sredstava prema konfesionalnom kljuu kojom
se jednake sume dodjeljuju svakom drutvu bez obzira na njegovu brojnost
i potrebe. Na kraju je veina vijenika glasala da se Napretku dodijele sredsstva za kurseve opismenjavanja odraslih, ali da se pitanje sredstava za druga
kulturna drutva ostavi za kasnije.
Usprkos znaajnim uspjesima vijea odmah nakon rata, njegovi lanovi
su se suoili sa otrom opozicijom od strane nacionalista koji su vrili njeggovo podrivanje. Stranaka politika je od samog poetka stajala kao sjena
nad radom vijea i sputavala njegovu efikasnost. etvorica muslimana su
odbili imenovanje u vijee, navodei kao razlog strah da lanovi vijea donnose odluke od trajnog znaaja usprkos injenici da nisu demokratski izabbrani.46 Vijee je imenovalo druge muslimane na njihovo mjesto. U martu
1919. godine, utjecajni lan JMO Mehmed Spaho dao je ostavku na polloaju ministra u kraljevskoj vladi u Beogradu iz protesta zbog nedovoljne
zastupljenosti muslimana u Zemaljskoj vladi Bosne i Hercegovine.47 JMO
je zatim obavijestio Gradsko vijee 14. maja da povlai svoju podrku. U
pismu predsjedniku Vijea, sarajevski odbor JMO je optuio Vijee da je
jedno posve nezakonito tijelo samo plod samovolje i nezakonitosti s kojjom naa organizacija nema i ne moe imati nita zajednikog.48 U maju
171
1919. godine, nekoliko hrvatskih vijenika je dalo ostavke, navodei kao

razlog estoke napade koje na njih vri srpska nacionalistika novina Srpska
rije. Njih su zamijenili drugi Hrvati.
Ve obogaljeno napadima nacionalista, vijee je dodatno bilo optereeno zanemarivanjem od strane zvaninika Zemaljske vlade, koji su jednosstavno ignorirali mnoge preporuke Vijea. Sve vie frustrirano odgaanjem
svojih nadreenih, Vijee je jednoglasno glasalo u maju 1919. godine da
stavi pritisak na Zemaljsku vladu da raspie izbore za novo vijee.49 Novvoimenovani socijaldemokrata reformista Jovan mitran je naglasio prottivljenje svoje grupe bilo kakvim izborima koji bi bili odrani po starom
statutu i da se opet upotrebljava konfesionalni klju. Vijenici su postavili
rok do juna 1919. godine i zaprijetili ostavkom ukoliko Zemaljska vlada do
tada nita ne uradi po njihovom izbornom prijedlogu. Rok je proao bez
podnoenja ostavki, ali je nereagiranje Zemaljske vlade stvorilo jaz izmeu
vlade i prelaznog Gradskog vijea koji nikada nije premoten.
Usprkos nezadovoljstvu sa Zemaljskom vladom, vijenici su eljno
iekivali posjetu regenta Aleksandra Sarajevu koja je bila zakazana za 21.
septembar 1920. No, kada se gomila okupila da pozdravi Aleksandra, vije-
Koija jugoslavenskog regenta Aleksandra ispred Vijenice tokom posjete

Sarajevu, 21. septembar 1920. (Iz djela Milan Srki (1890-1937), Sarajevo, 1938,
naspram stranice 64)
172
nike i gradonaelnika su u stranu gurnuli vladini zvaninici i oficir koji je

organizirao posjetu. Za gradonaelnika Petrovia nije predviena nikakva
uloga na sveanom prijemu, a njegovo auto je postavljeno na dvadeset esto
mjesto u paradi vozila koja su kralja pratila kroz grad.50 Vijenicima nisu
data istaknuta mjesta koja su se nadali da e imati na vojnoj paradi.
Vijenici su svoj protest izrazili na narednom sastanku Vijea 23. sepptembra. Petrovi je istakao da je ranije traio da se sastane sa zvaninicima
kraljeve vlade u Beogradu, ali nije dobio odgovor. (On je u maju 1920. goddine ponudio ostavku, ali je umjesto toga prihvatio privremeno odsustvo sa
funkcije.) On je tada bio oajan, rekao je, ali je odluio da iz razloga istog
patriotskog portvovanja ostane na funkciji tokom regentove posjete graddu. Najavio je namjeru da d ostavku i zamolio da se ona prihvati.
Ostali vijenici su podrali Petrovia, istakavi da su siti napada na
Petrovia kao gradonaelnika. Zbog ljubavi prema gradu, rekao je vijenik
Markovi, svi su oni prihvatili dunost koju im je nametnula zakonita Zemmaljska vlada, ali ta ista vlada nije donijela izborni zakon, nije odobrila
gradski budet, i obezbijedila je premalo pomoi koju je obeala. Vijenici
su zatim glasali o kolektivnoj ostavci. Samo su se socijaldemokrati usprottivili, plaei se da bi Zemaljska vlada mogla jednostavno imenovati povvjerenika za grad. No, na kraju je Bogdanovi, vijenik socijaldemokrata
reformske orijentacije, pristao da bude lan odbora koji e sastaviti memorrandum objanjenja.
lanovi prelaznog vijea su demonstrirali snanu elju Sarajlija da
rade zajedno da bi poboljali sudbinu grada i njegovih stanovnika. Demokkratija, fleksibilnost i saradnja su cvjetali u sarajevskom Gradskom vijeu
tokom prve dvije poslijeratne godine. No, trud vijenika nije doivio prizznanje a njihove preporuke nisu nikada provedene. Izloeno kritici nacionnalistike tampe i ignoriranju predstavnika nove kraljeve vlade, Vijee je
konano progutala rastua plima autoritarne centralizacije krajem 1920.
godine. Kolektivna ostavka 1920. godine je ivot prelaznog Vijea dovela
do sramotnog kraja. Bivi vijenici muslimani, Jevreji, Hrvati i reformski
socijaldemokrati su uskoro uputili pismo Zemaljskoj vladi u kojem su izrazzili aljenje zbog nesporazuma tokom regentove posjete i izrazili nadu da
to nee ostaviti gorinu. Samo je grupa srpskih vijenika bila uporna i progglasila da je zavrila sa ueem u radu Vijea, otkrivajui tako da spadaju u
one koje je najvie uvrijedilo nipodatavanje tokom regentove posjete.
173

Nakon izbora za Ustavotvornu skuptinu u novembru 1920. godine uslijeddio je talas represije i centralizacije s ciljem konsolidacije reimske vlasti u
Sarajevu. Kraljevska vlada je postepeno raspustila Zemaljsku vladu Bosne
i Hercegovine poetkom 1920-tih godina, liavajui Sarajevo uloge regionnalnog administrativnog centra.51 U julu 1921. godine, centralne vlasti su
Zemaljsku vladu smanjile sa deset ministarstava na etiri. Zatim je u aprilu
1922. godine jugoslavenska skuptina donijela zakon kojim se zemlja dijeli
u 33 oblasti, od kojih se est nalazilo na podruju Bosne i Hercegovine.
etiri mjeseca kasnije, Ljubomir Vulovi je imenovan pokrajinskim nammjesnikom Bosne i Hercegovine sa iskljuivom misijom da likvidira preosstale institucije Zemaljske vlade. Njegov posao je zavren u februaru 1924.
godine kada su rasputena posljednja tri ministarstva, a njihove nadlenosti
su preuzela ministarstva kraljevske vlade. Podruje Sarajeva je postalo jeddna od est upravnih oblasti u Bosni i Hercegovini na ijem elu se nalazio
veliki upan.
Zasjedanja novoimenovanog vijea bila su pod budnim okom monog
vladinog komesara. Uloga Gradskog vijea je znaajno ograniena nakon
izbora za Ustavotvornu skuptinu u novembru 1920. godine. Pokazalo se
da su reformski socijaldemokrati s pravom strahovali od nametanja vladinnog opunomoenika nakon kolektivne ostavke u septembru 1920. godine.
Narednom sjednicom vijea koja je odrana 12. decembra 1920. godine
predsjedavao je postavljeni vladin komesar Ljudevit Nowadt, ije su ovlasti
bile veoma iroke. Postavljeni vijenici su postali poslunici de facto kraljevsske diktature koja je nametnuta gradu. Kao to je to bio sluaj i u poetku
habsburke vladavine, sarajevsko Gradsko vijee je nakon toga u jugoslavvenskoj kraljevini predstavljalo slukinju centralne vlasti.
Najdrastiniji potezi vlade sauvani su za Komunistiku partiju. Nakon
uspjeha komunista na izborima za Ustavotvornu skuptinu 1920. godine,
vlada je udvostruila represiju i stranku otjerala u tajnost. Prvo privremeno,
u decembru 1920. godine, a zatim i za stalno, u avgustu 1921. godine, kralljevski reim je zabranio stranku, poduzeo iroke represivne mjere protiv
njenih lanova, i van zakona stavio prokomunistike javne demonstracije i
publikacije. Obznanu od 28. decembra 1920. godine je donijelo kraljevsko
vijee ministara kao privremenu mjeru do donoenja ustava, koji je proglaen 28. juna 1921. godine. Zatim su pripadnici Crvene pravde, tajne organnizacije u kojoj je bilo i pripadnika Komunistike partije, pokuali atentat
174
na regenta Aleksandra 29. juna 1921. godine, a 21. jula su ubili Milorada
Drakovia, biveg ministra unutranjih poslova koji je proglasio Obznannu. Ubrzo iza toga, 2. avgusta 1921. godine skuptina je donijela Zakon o
zatiti drave veinom od 190 naprema 54 glasa, ime je partija definitivno
zabranjena.52
U Sarajevu je progon lanova Komunistike partije 1920-1921. godine
bio jednako nemilosrdan kao i habsburka represija Srba za koje se sumnjallo da su simpatizeri Mlade Bosne. Dok je habsburki reim svoju represijju usmjerio protiv srpskih nacionalista, Karaorevieva vlada se svetila
klasnim neprijateljima.53 Kada je proglaena Obznana u decembru 1920.
godine, Sarajlije su saznale da e sve komunistike organizacije u gradu biti
rasputene, njihova mjesta za sastajanje zatvorena, imovina i arhiva partijje oduzeta, a tampanje Glasa slobode zabranjeno. Nakon toga bi uslijedila
hapenja onih koji ne budu potovali zabranu.54 U roku od nekoliko dana,
vlasti su protjerale 318 partijskih aktivista iz grada i zabranile im naputannje mjesta prebivalita. Progon u mjesto prebivalita je bio mogu zahvaljujjui restriktivnim zakonima o boravku i injenici da su mnogi aktivisti tek
nedavno preselili u grad.55
Policijska represija izmijenila je kako karakter komunistikog pokreta
u Sarajevu tako i prirodu izbornog natjecanja u gradu. Tokom naredne dvije
decenije, Komunistika partija je reducirana na malu grupu zavjerenika ija
je efikasnost bila ugroena periodinim talasima represije i ije su lanove
pratili policijski pijuni. Brojnost organizacije je drastino opala u odnosu
na 2100 lanova 1920. godine. Sarajevski istoriar Budimir Milii je na
osnovu partijskih dokumenata zakljuio da broj lanova partije u Sarajevu
od 1921. do 1940. godine nikad nije preao 120 i da je ak pao na 26.56
Organizacija komunistike omladine je takoe uglavnom imala manje od
stotinu aktivnih lanova tokom tih dvadeset godina. Prije zabrane rada,
partija je predstavljala primarnu alternativu jednonacionalnim strankama
koje su bile posveene nacionalnim razlikama. Zabranom i smanjivanjem
partije vlada je efikasno oduzela pravo glasa etvrtini i vie birakog tijela iz
1920. godine i omoguila nacionalnim strankama da dominiraju izbornim
pejzaom grada tokom narednih dvadeset godina.
175

Kraljevska vlada je stalno odgaala izbore za vijee grada Sarajeva tokom
1920-tih godina, usprkos brzom odravanju izbora za Ustavotvornu skuptinu u novembru 1920. godine i tri kasnija izbora za narodnu skuptinu
(u martu 1923. godine, februaru 1925. i septembru 1927. godine). Razlozi
ovog odugovlaenja su bili politike prirode.57 Kao to je ve istaknuto,
prelazno Gradsko vijee je u martu 1919. godine usvojilo izborni zakon i
dostavilo ga Zemaljskoj vladi oekujui skore izbore, no vlasti su odgodile
izbore kada je postalo oigledno da e JMO i KP dobiti veinu glasova.
Nakon stavljanja KP van zakona u decembru 1920. godine, vlasti su uglavvnom bile zabrinute mogunou pobjede JMO u bilo kojim izborima.
Obzirom da je JMO uglavnom bila u opoziciji u jugoslavenskoj kraljevini
tokom 1920-tih godina, vlada je veinu vijenika imenovala iz redova Raddikalne stranke, znajui da e oni vjerno podravati mjere koje predloi
vladin povjerenik. Ostali vijenici su birani iz redova JMO i HSS, no i oni
su bili posluni.
Lideri JMO su se dugo i gorko alili na vladino uzurpiranje ovlasti
vijea. Oni su lobirali za donoenje mjere kojom bi gradovi u Bosni i Herccegovini dobili lokalnu samoupravu, ali su u tome naili na odluan otpor i
opstrukciju. JMO je ekonomsku i politiku stagnaciju Sarajeva pripisivala
beskrajnim zakonodavnim odgodama i autoritarnoj vladavini gradskih kommesara. Obraajui se partijskom skupu u Sarajevu u septembru 1927. goddine, predsjednik JMO Mehmed Spaho je reim komesara nazvao nezakkonitim i neustavnim i pozvao na okonanje stagnacije i zanemarivanja:
Sedam do osam godina nije se ovdje gotovo nita uradilo, nisu gradjene
eljeznice, nisu gradjeni putevi i ovdje, u naem Sarajevu, nije podignuta
ni jedna vea zgrada. Drava ovdje gotovo nita ne troi, a naplauje
porez u punoj mjeri, moda u jaoj mjeri, nego u ostalim krajevima. Prottiv tih nepravdi, koje su injene naroito Bosni i Hercegovini, mi emo
dignuti svoju rije i traiti da se one isprave.58
Nepostojanost politikih saveza je na kraju dovela do donoenja zakkona o opinskoj samoupravi za oblast Bosne i Hercegovine krajem 1927.
godine. Poslije toga su raspisani i izbori za Gradsko vijee (nakon jo jeddne odgode) za oktobar 1928. godine. Prije izbora, kraljevski reim je jo
jednom izmijenio sastav Gradskog vijea, imenujui veinu vijenika iz red-
176
dova JMO i HSS, ostavljajui Radikale u manjini. Sa ovim imenovanjima

vlada je pretpostavila vjerojatni ishod predstojeih izbora i pripremila glatki
prelaz ka vladavini JMO-HSS. Vlada je imenovala Edhema Biakia, prippadnika JMO koji se smatrao odanim vladi, za novog gradskog komesara
koji e nadgledati prenos vlasti.
Sa novim komesarom i vijenicima, vijee je uglavnom tokom 1928.
godine djelovalo kao forum za pritube o zanemarivanju, nezakonitom
postupanju i korupciji pod prethodnim vodstvom. Od ovog novog postavvljenog tijela su slabo dolazile nove inicijative, ali su debate bile dinamine
i proete nadom u pozitivan ishod predstojeih, esto odgaanih izbora.
Kada su konano odrani izbori u oktobru 1928. godine, glasai su veinu
postavljenih vijenika vratili u vijee. Koalicija JMO-HSS je dobila veinu
od dvadeset mjesta u vijeu, dok su Radikali i nekoliko manjih stranaka
kontrolirali ukupno petnaest mjesta. lanovi veinske koalicije su izabrali
Biakia za gradonaelnika, dok su Radikali iz protesta predali prazne
glasake listie.
Era demokratske vlasti u Sarajevu bila je zabrinjavajue kratka (trajala
je samo 62 dana) i beznadeno sporna. Tokom zasjedanja vijea, poslannici nacionalistikih stranaka su se dosljedno loe ponaali. Uglavnom su
ignorirali sutinska pitanja upravljanja gradom i umjesto toga su se bavvili ceremonijalnim i simbolikim pitanjima. Brojano inferiorni lanovi
Radikalne stranke su razmetljivo bojkotirali ili protestirali protiv djelovannja veinske muslimansko-hrvatske koalicije. Nezadovoljni imenovanjima
svojih lanova u radne komisije, Radikali su za sva imenovanja u komisije
predali prazne glasake listie, a imenovanja su potvrena veinom od 21
ili 22 glasa. Prilikom rasprave nacrta telegrama koje je vijee namjeravalo
uputiti kralju Aleksandru, jedan poslanik Radikala je predloio izmjenu
kojom bi se ve ionako kitnjastom izrazu hvale i lojalnosti dodale rijei
utjelovitelj dravnog i narodnog jedinstva. Radikali su takoe kritizirali
gradonaelnika Biakia zbog toga to nije izvrio adekvatne pripreme za
dva praznika: 6. novembra (u ast ulaska srbijanskih trupa u Sarajevo 1918.
godine) i 1. decembra (proglaenje kraljevine 1918. godine).
Pored toga, otrcane, neproduktivne debate su se odravale u mranoj
sjeni negativnih dogaaja u drugim dijelovima kraljevine. U junu 1928.
godine, na lidera HSS-a Stjepana Radia pucano je u samoj Narodnoj
skuptini, nakon sve zajedljivije retorike izmeu srpskih i hrvatskih posslanika. Radi je u avgustu umro od posljedica ranjavanja. Kralj Aleksandar
AutokratSKI CENTRALIZAM, 1929-1939.
177
i njegovi savjetnici su na kraju odluili stati u kraj stranakom sporenju usppostavljanjem kraljevske diktature i suspendovanjem ustava. Proglaavanje
diktature 6. januara 1929. godine je do kraja dovelo kratki ivot izabranog
vijea i svadljive debate koje su karakterizirale njegove tri sjednice.
Autokratski centralizam, 19291939.
Kraljevska diktatura je zapravo predstavljala kulminaciju autokratske centtralizacije koja je uvedena u ranim danima kraljevine, a ne naglo naputanje
parlamentarne demokratije. Za Vijee grada Sarajeva, estojanuarska dikttatura je znaila povratak na reim autokratskog centralizma koji je bio na
snazi od decembra 1920. godine do izbora za vijee 1928. Autokratija je
bila i zatitni znak kraljevih odnosa sa Narodnom skuptinom. U svojoj
autoritativnoj analizi estojanuarske diktature, bosanski historiar Nedim
arac je pokazao da regent i kralj Aleksandar nije tek nevoljko nametnuo
autoritarnu vladavinu posvaanim parlamentarnim frakcijama, ve da je
predano provodio autokratski centralizam od samog poetka reima i svoje
politike, to je dovelo do logine kulminacije kada je poetkom 1929. goddine proglasio diktaturu.59 Tokom 1920-tih godina, Aleksandar je manipullirao, diskreditirao i marginalizirao parlamentarne institucije, proizvodei,
prema arcu, disfunkcionalni semiparlamentarni sistem.60
Kralj je u prvim godinama nakon uspostavljanja diktature stekao auttokratsku mo bez presedana. Suspendovao je ustav, izdao dekrete kojima
se zabranjuje rad politikih organizacija nacionalne ili vjerske orijentacije,
raspustio je Narodnu skuptinu, i preimenovao zemlju u Kraljevinu Juggoslaviju kao odraz unitarizma. Provodei verziju prijedloga koji su dugo
zagovarali mnogi Radikali, kralj je ukinuo upravne oblasti zasnovane na
historijskim granicama i uveo devet novih upravnih oblasti pod nazivom
banovine, od kojih je svaka nazvana po odreenim prirodnim odlikama,
i na ijem elu se nalazio postavljeni ban. Sarajevo se nalazilo u Drinskoj
banovini i odreeno je kao njen administrativni centar, ime je ponovno
uspostavljen status grada kao regionalnog centra.
Gradsko vijee izabrano u oktobru 1928. godine vrlo brzo je rasputenno i zamijenjeno imenovanim tijelom u februaru 1929.61 Pod kraljevom
diktaturom, gradska vijea u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani imenovao je
kralj, ali je lanove sarajevskog Gradskog vijea imenovao ban Drinske bannovine, signalizirajui status Sarajeva kao grada drugog reda u kraljevini.62
178
Vijee imenovano 1929. godine je posluno pristajalo na reimske diktate.

Na prvih nekoliko sjednica, vijenici su se borili da ispotuju rok koji je
vlada postavila za izradu budeta. Njihove diskusije odaju svijest da njihove
zakljuke u bilo kom trenutku mogu izmijeniti vii organi vlasti.63
Istoga dana kada je proglasio diktaturu, kralj je objavio i novi odabrani
sastav vlade na ije elo je kao premijer postavljen general Petar ivkovi.
Milan Srki je imenovan za ministra pravde. Na toj poziciji, a zatim i na
poziciji premijera od jula 1932. do januara 1934. godine, Srki je postao
glavni arhitekt pravnog sistema koji je nametnut pod diktaturom.64 Tokom
sveobuhvatne reforme pravnog sistema, Srki je nadzirao zamjenu est razzliitih pravnih sistema koji su preivjeli iz predratnih politikih ureenja
sveobuhvatnim sistemom standardiziranih zakona za cijelu kraljevinu. Pod
njegovom paskom se pisao i novi ustav koji je kralj proglasio u septembru
1931. godine, a koji je omoguio oprezni povratak paljivo kontroliranog
parlamentarnog ivota. Ustav je kraljevskoj diktaturi podario fasadu parlammentarnosti ali nije vladaru dokinuo nijednu stvarnu ovlast.65 Poslanici u
Narodnoj skuptini su mogli predlagati i diskutirati zakone, ali nisu mogli
neovisno donositi zakonske propise. Izborna pravila su za sve njih postavvljala nepremostive prepreke, osim za kandidate od vlade sponzorirane Juggoslavenske nacionalne stranke, koja je na prvim izborima odranim prema
novom ustavu osvojila svih 306 poslanikih mandata.
U svojstvu ministra pravde, Srki je nadgledao izradu zakona kojim su
islamske institucije u Bosni i Hercegovini stavljene u nadlenost njegovog
ministarstva. Reis-ul-ulema Demaludin auevi je estoko ali uzaludno
protestirao kod Srkia i kralja, nakon to je proitao preliminarni nacrt
zakona.66 Zakon je ukinuo autonomiju koju je bosanska islamska hijeraarhija uivala prema habsburkom statutu iz 1909. godine.67 Reis i drugge islamske institucije su trebale preseliti u Beograd i odatle nadgledati
rad podreenih u Sarajevu i Skopju. Kada je zakon sa ovim nepovoljnim
odredbama donesen 31. januara 1930. godine, reis je traio da mu se dozvvoli odlazak sa pozicije. Vlada je njegov zahtjev odobrila 6. juna i zamijennila ga sa Ibrahimom Maglajliem, penzioniranim muftijom koji je sluio
u drugim bosanskim gradovima. Maglajli je inauguriran na ceremoniji u
Beogradu u oktobru 1930. godine, odakle je zatim i vodio vjerske poslove.
Ovim je okonana vjerska autonomija toliko vana bosanskim muslimaanima, a ukinuto je i nekoliko vanih institucija u Sarajevu.
AutokratSKI CENTRALIZAM, 1929-1939.
179
U oktobru 1934. godine kralj Aleksandar je ubijen tokom posjete

Marseju. Atentat je izvrio Makedonac, mada su u planiranju uestvovali
pripadnici ekstremne grupe hrvatskih nacionalista, ustaa. Prestolonasljednnik Petar II, Aleksandrov sin, je u to vrijeme imao samo jedanaest godina,
pa je odreeno trolano regenstvo pod vodstvom Aleksandrovog roaka
Pavla, da vlada dok Petar ne navri 18 godina 1941.68 Iako Petar II zbog
svoje mladosti nije imao puno uticaja na politiku u Kraljevini Jugoslaviji, u
memorijalnoj kulturi tog vremena je esto slavljen kao nasljednik Petar.
On je pobjegao iz zemlje pred njemakom invazijom 1941. godine, i u
Londonu ostao titularni ef vlade u izbjeglitvu sve do ukidanja monarhije
1946. godine.
Regent Pavle je predsjedavao postupnim poputanjem odreenih pollitikih kontrola koje je uveo Aleksandar. Osloboeni su mnogi politiki
zatvorenici (ukljuujui i Vlatka Maeka, lidera HSS-a), a popustila je i
policijska represija i cenzura. Ustav iz 1931. godine je zadran, ali je strannaka aktivnost polako oivjela sa povratkom otvorenijeg i pluralistikog
javnog politikog ivota. Izbori za narodnu skuptinu i gradska vijea su
odrani u februaru 1935. Milan Stojadinovi je ubrzo nakon toga uspostavvio novu vladu zasnovanu na koaliciji koja je ukljuivala Radikale, JMO,
i Slovenskku ljudsku stranku. Iako je Stojadinovi donio odreenu stabilnnost politikom ivotu u zemlji, njegova vlada je zemlju takoe dovela u
opasnu ekonomsku zavisnost od Njemake i Italije.
U Sarajevu, buenje politikog ivota nije rijeilo posljedice produene
ekonomske stagnacije i pritiska na gradske resurse. Grad je 1938. godine
imao godinji budet od 400 dinara po stanovniku, u poreenju sa 1118
dinara u Zagrebu, 1230 dinara u Ljubljani i 1300 dinara u Beogradu.69
Izabrano rukovodstvo vijea se redovno alilo da im nedostaje ovlasti za
rjeavanje osnovnih potreba grada. U svojoj ocjeni problema grada u martu
1939. godine, Muhamed Zlatar je odbacio ideju o samoupravi kao fikciji.
On je za nevolje grada krivio dvostruko zlo centralizacije i ekonomske deppresije:
Privredna depresija je najjasnije tragove ostavila ba u gradovima a
medju ovima najjae je pogodila Sarajevo. ta ista privredna depressija onemoguuje odnosno oteava jai priliv opinskih prihoda i to ba
onda kada su ti prihodi toliko potrebni za borbu protiv nezaposlenosti i
za ublaavanje bijede i siromatva. Mjesto da nas drava potpomae
180
u naem radu i dotira, mi moramo svake godine od naeg siromanog

budeta po vie miliona otkidati za dravne i banovinske potrebe.70
Tako je autokratski centralizam i dalje onemoguavao sarajevskim izaabranim zvaninicima da provode osnovne funkcije upravljanja.
Memorijalna kultura
Uee Sarajeva u novoj jugoslavenskoj dravi je znailo iskorjenjivanje
memorijalne kulture koja je razvijena pod habsburkom upravom. U prve
dvije poslijeratne godine, Sarajlije su eksperimentirale sa nekoliko praznika
i obiljeavanja u znak sjeanja, samo da bi otkrili da e karakter memorijalne
kulture, kao i tolike druge aspekte ivota u Kraljevini Jugoslaviji, za njih
odrediti reim. Memorijalna kultura u periodu izmeu dva rata se razvijala
kao svjedoanstvo namjere reima da dinastiju Karaorevia postavi kao
jezgro ujedinjene, centralizirane drave. Gotovo sve organizirane politike
grupe u Sarajevu su podrale ideju o jedinstvenoj jugoslavenskoj naciji koja
se sastoji od troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca. Ovo je bio
izuzetan konsenzus, posebno jer su se iste grupe otro razilazile u pogledu
politike strukture koju bi trebala imati nova drava. Ovaj konsenzus u
pogledu jugoslavenstva je, meutim, bio gotovo besmislen, jer je koncept
tri naroda ostavio jaz dvosmislenosti izmeu ideologije i implementacije,
spretno zaobilazei pitanje da li, kada i kako bi se tri naroda mogla spojiti
u jedinstvenu naciju.
U pokuaju da restruktuiraju memorijalni ivot u Sarajevu u okviru
nove jugoslavenske drave, politiki lideri su se prvo okrenuli odvojenom
slavljenju heroja tri imenovana naroda. Takoe su eksperimentirali sa
zajednikim proslavama posveenim junacima iz dva od tri naroda. No,
napori da se promovira zajedniki identitet su se uglavnom sastojali od
proslavljanja kljunih dogaaja u ivotu dinastije Karaorevi, sablasni
odjek carskog kulta koji je promoviran tokom habsburke ere. Poput svojjih prethodnika iz habsburke ere, lanovi poslijeratnog vijea su u prvim
danima na dunosti preimenovali glavne gradske ulice. Ove izmjene nazziva ulica su oznaile trijumf junoslavenskih vrijednosti nad sjeanjima na
habsburku carsku vlast. (Preimenovanje ulica je postalo uobiajena praksa
za svaki novi reim u XX stoljeu.) ak i prije izbora stalnih vijenika,
Vijee je glasalo da se ulica emalua preimenuje u Aleksandrovu ulicu, a
Memorijalna kultura
181
ulica Franza Josefa u ulicu kralja Petra (po Aleksandrovom ocu).71 Vijee
je odobrilo preimenovanje jo 43 druge ulice 10. januara 1919. godine, jer,
prema rijeima jednog vijenika, na grad treba to vie nacionalizirati.72
Otprilike jednak broj srpskih i hrvatskih junaka se naao u nazivima
novih ulica, dok je broj bosanskih muslimana bio neto manji i ukljuivao
je Huseina-kapetana, Zmaja od Bosne, koji je vodio bunu protiv osmansske politike 1831-1832. godine (vidi prvo poglavlje). U izmijenjenim nazzivima ulica se nije naao nijedan Jevrej. Trojici stranaca je odato priznanje
zbog njihovog doprinosa Sarajevu ili uspostavljanju jugoslavenske drave:
Kalajevo etalite, kojim se odavalo priznanje dvadesetogodinjoj upravi
Benjamina Kllaya u Bosni, je postalo Vilsonovo etalite po amerikom
predsjedniku Woodrow Wilsonu koji je podravao nacionalno samoodreenje; engleska nastavnica i pisac memoara Elizabeth Irby je ovjekovjeena
u nazivu ulice koji je izveden od njenog prezimena; a trg ispred oficirskog
doma (dananji Dom vojske) je nazvan Klemantsovjev trg po ranijem franccuskom premijeru po imenu Georges Clemenceau.
Socijaldemokratski poslanik Niko Krei se usprotivio promjeni imena
ulice Josipa Vancaa, jer iako mu je Vanca bio politiki protivnik, kako je
rekao, Vanca imade dosta zasluga za grad Sarajevo. Ako je Vanca kriv
to je favorizirao veliku Hrvatsku, istakao je Krei, i mnogi drugi su krivi
to su podravali veliku Srbiju.73 Kreiev apel je ignoriran i ulica nazvana
po najveem sarajevskom arhitekti je dobila ime Jovana Skerlia, srpskog
pjesnika iz Sarajeva iji program su usvojili studentski radikali pred prvi
svjetski rat. Vijee je odobrilo samo 43 izmjene usprkos zahtjeva socijaldemmokratskih poslanika da se izmijene imena jo mnogih ulica da Sarajevo
izgubi svoj stari-feudalni karakter. Veina poslanika je bila za to da se
izmijene samo nazivi onih ulica koji podsjeaju na stari reim.
Mnogi dogaaji su proslavljeni kao nezvanini praznici 1919. godinne, ali nisu svi ukljueni u zvanini dravni kalendar godinjih praznika.
Dan svetog Save, 27. januar, se obiljeavao u znak sjeanja na lana srpske
kraljevske porodice koji je izdejstvovao priznanje autokefalne srpske pravvoslavne crkve od ekumenskog patrijarha 1219. godine. Da bi izrazio svoju
podrku hrvatskim herojima, regent Aleksandar je 30. aprila 1919. godine
otputovao u Zagreb na proslavu u ast Zrinjskog i Frankopana. Slavei
ovu dvojicu heroja iz XVII stoljea koji su poginuli od ruke habsburkog
vojvode, regent je istovremeno prezreo habsburko nasljee i odao poast
herojima. Hrvati u Sarajevu su takoe slavili taj praznik, ali bez uea
182
ne-Hrvata, ba kao to su ne-Srbi bojkotirali Dan sv. Save. Skup koji je

Demokratska stranka organizirala na Dan sv. Save i na kojem su se trebali
okupiti pripadnici svih nacionalnosti, se pretvorio u emotivni apel da se
Bosna i Hercegovina pripoji Srbiji, to je bilo nepopularno i kod Hrvata i
kod muslimana u Sarajevu.
Uz podrku kljunih lanova Zemaljske vlade, Sarajlije srpske i hrvatske
nacionalnosti su pokuali organizirati zajedniku proslavu 1. juna 1919. goddine u ast hrvatskog pisca Silvija Strahimira Kranjevia i srpskog pjesnika
Jovana Skerlia.74 Hrvatsko pjevako drutvo Trebevi i srpski sastav Sloga
su nastupili zajedno, vjerovatno po prvi put. No dogaaj je propao. Dom armmije, koji je mogao smjestiti nekoliko stotina gostiju je bio uglavnom prazan
izuzev predsjednika Zemaljske vlade Atanasija ole, sarajevskog gradonaelnika Aristotela Petrovia, i nekolicine oficira. Ni Srbi ni Hrvati nisu bili
spremni uestvovati u dogaaju koji je nagovjetavao mogunost spajanja
dvije grupe u jedinstvenu jugoslavensku naciju.
Jugoslavenska vlada je iznad svega promovirala porodicu Karaorevi.
Slavljenja kraljevskih roendana koja su podsjeala na kult carske porodice
koji je propagiran u vrijeme habsburke vladavine, su ukljuivala sline prakkse, naroito u pogledu prominentnosti koja se davala vjerskim zajednicama
i strogog rasporeda vjerskih slubi i delegacija koje uruuju estitke. Slavlje
povodom roendana regenta Aleksandra je poelo prije 8:00 sati 7. decembbra 1920. godine, sa vojnim formacijama ispred katedrale i nove pravoslavne
crkve.75 Vlasti su zahtijevale da se tokom jutarnjih sati u odreeno vrijeme
odre vjerske slube. Srpski pravoslavci su svoju slubu odrali u 8:20 u
novoj pravoslavnoj crkvi, a katolici u katedrali u 9:00 sati. Sefardi, Akenazi
i protestanti evangelisti su istovremeno u 10:00 sati odrali slube u svojim
hramovima. Dva sata su ostavljena za delegacije da izraze estitke Milanu
Srkiu, koji je tada bio predsjednik Zemaljske vlade. Muslimani su se u
podne okupili na slubu koju je vodio reis-ul-ulema u Gazi Husrevbegovvoj damiji. Dan je okonan muzikim nastupima koji su uvee odrani na
gradskim ulicama i prijemom u 21:00 sat u Domu armije.
U decembru 1920. godine ministar za vjere u kraljevskoj vladi je objavio
da e se u cijeloj zemlji slaviti pet praznika.76 Dva praznika su bili roendani
monarha: kralja Petra I (12. juli) i regenta Aleksandra (17. decembar). Trei
praznik je bila godinjica jugoslavenske drave (1. decembar), dan proglaenja ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca i stvaranja jedinstvene Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca. etvrti praznik, Vidovdan (28. juni), je predstav-
Memorijalna kultura
183
vljao pokuaj da se potpuno srpski dogaaj pretvori u praznik sjeanja na

pale jugoslavenske vojnike. Taj dan je opisan kao dan kad se ini sveani
spomen svima izginulim borcima za vjeru i otadbinu. Pored toga, usposstavljen je i praznik prvih slavenskih apostola irila i Metodija, 24. maja.
Sarajlije, koji nisu bili poznati po tome da insistiraju na radu u vrijeme prazznika, su potovali sve ove praznike, a neke su ak i slavili. Sarajlije su takoe
stekle praznik koji je bio jedinstven: 6. novembar, dan kada su srbijanske
trupe ule u Sarajevo 1918. godine. Taj praznik je privukao malo panje
1919. i 1920. godine, no 1921. godine je vlada organizirala velike sveanosti,
nakon ega se taj datum i dalje obiljeavao kao veliki sekularni praznik u
periodu izmeu dva rata.77
Kult porodice Karaorevi je od 1921. godine zasjenjivao sve druge
memorijalne aktivnosti, kulminirajui u opsesiji kraljevskom porodicom
nakon proglaenja diktature 1929. Gradsko vijee je 1940. godine izglasalo
odluku o podizanju kipa kralja Petra I, na trgu koji je po njemu dobio i ime.
Danas je to Trg Osloboenja - Alija Izetbegovi.78 Vijee je za projekat
odvojilo 1.285.000 dinara, gotovo est posto godinjeg budeta grada, na
istoj sjednici na kojoj su vijenici tekom mukom pokuali izdvojiti sredstva
za podjelu hrane u najsiromanijem gradu Jugoslavije Sarajevu. Kip ipak
nikad nije podignut zbog izbijanja rata.
Usprkos mnogobrojnim naporima da se promovira jedinstvo zemlje i
naglase zajedniki atributi tri imenovana naroda, etnokonfesionalne zajjednice su postale razliitije tokom perioda izmeu dva rata. Doslovno svi
Srbi i Hrvati su bili svjesni svoje nacionalnosti, koja je bila zasnovana i poddudarala se sa njihovim vjerskim identitetom. Jevreji i muslimani su svoje
grupne identitete definirali u principu prema vjeri, iako su neki muslimani
usvojili srpski odnosno hrvatski nacionalni identitet mada su u javnom ivvotu i dalje uestvovali kao muslimani. Njihov vjerski identitet je potovan u
javnom ivotu grada jednako kao srpski odnosno hrvatski nacionalni identtitet. Kapitalistiki ekonomski odnosi su teili promoviranju naroda i dopprinijeli su odreenom stupnju integracije u ivotu gradskih udruenja tako
da je meusobno mijeanje bilo tipino za radnike u novom, idustrijskom
sektoru ekonomije, kao i meu politikim grupama koje su izrasle iz tog sekktora. No, interakcija nije dovela do asimilacije; etnokonfesionalni identiteti
su ostali razliiti kao i u ranijim erama. Ipak, mora se uoiti izuzetno odsusstvo nasilja i otvorenog sukoba du etnikih odnosno vjerskih linija tokom
vladavine Kraljevine Jugoslavije.
184

Tokom dvije decenije nakon Prvog svjetskog rata, broj stanovnika Sarajevva je nastavio rasti po istim stopama kao i prije rata, i povealo se sa oko
58.000 poetkom 1919. godine na oko 90.000 (to predstavlja poveanje
od 55 procenata) 1941. godine.79 Vei dio ovog rasta bio je zahvaljujui
preseljenju u grad, uglavnom iz sela u Bosni i Hercegovini.80 Istraivanja
provedena tokom 1930-tih godina pokazuju da je manje od polovine stannovnika Sarajeva bilo roeno u gradu; 90 procenata onih koji su roeni
drugdje dolo je iz drugih mjesta u Jugoslaviji.81 Paradoksalno je to to
stalna migracija prema Sarajevu nije bila rezultat ekonomskog rasta ve se
poklopila sa dvije decenije stagnacije i opadanja. Disparitet izmeu rastuih potreba sve vee populacije i sve manjih gradskih kapaciteta za njihovvo zadovoljavanje znaila je ekonomsku ugroenost i pad u siromatvo za
mnoge Sarajlije.
Korijenski uzroci dispariteta leali su na selu. Produena agrarna
kriza u periodu izmeu dva rata bila je izazvana opadajuim cijenama
zemljoradnikih proizvoda, prenaseljenou ruralnih predjela i fragmenttaciji obradivog zemljita.82 Agrarne reforme u Jugoslaviji su na mnogo
naina pogorale krizu u Bosni i Hercegovini.83 Imanja seljaka i bivih zemmljoposjednika dodatno su isparcelisana, poveavajui broj siunih imanja
koja su bila premalena da bi izdravala ak i samo jednu obitelj.84 Ovi trenddovi su podjednako negativno uticali na srpske, hrvatske i muslimanske selljake sa malim posjedima, tjerajui mnoge od njih na preseljenje u gradove.
Veina imigranata je preseljavala iz oajanja, a ne zbog boljih mogunosti
u gradu. Oni su stizali bez neophodnih vjetina i resursa a sa nerealnim
oekivanjima. Njihovo prisustvo je dodatno optereivalo ionako nedostattne gradske resurse. Povremeno su vladini zvaninici pokuavali apelirati
na ljude da ne dolaze. U januaru 1923. godine, Zemaljska vlada je zamolila
stanovnitvo na selu da radije ostanu kod kue ako imaju prostor za ivot
nego da podlijeu iluzornoj privlanosti Sarajeva.85
Pored zakonom odreene preraspodjele zemljita, mnogi muslimanski
zemljoposjednici i seljaci su ostali bez zemlje u prvim godinama nove jugosslavenske drave kada su seljaci, uglavnom Srbi, oduzimali zemlju silom u
oekivanju radikalnih agrarnih reformi. Ova oduzimanja, koja su ponekad
bila propraena nasiljem protiv pojedinanih muslimana, su bila koncenttrirana u predjelima gdje su napadi bandi i nesigurnost bili uobiajeni u
prelaznom periodu. Neki muslimani su slijedili dobro utabanu stazu koja
185
je vodila do utoita u Sarajevu i zatite od napada bandita i pobunjenih

seljaka. Ve u februaru 1920. godine, jedan se vijenik poalio: Mi specialnno u Sarajevu imamo danas masu jednu siromaka. ... Veina naih gradjana
bili su vlasnici kmetovski i beglukih zemljita, a danas je gube.86 Broj
siromanih u gradu je tokom kraljevine samo rastao.
Ukupni rast je prikrivao znaajne promjene u strukturi gradske popuulacije, naroito u prvih nekoliko godina nakon zavretka rata. Mnogi
dravljani Austrije i Maarske, ukljuujui i neke dugogodinje stanovnike
grada, su odjednom smatrani strancima. Veina je otkrila da njihove vjetine
nisu vie na cijeni, da se odbacuju njihovi raniji uspjesi, i da se njihovo
dravljanstvo omalovaava. Novi uvjeti za gradska imenovanja su jezgrovvito pokazani u odluci Gradskog vijea 1918. godine da odabere lijenicu
koja vlada potpuno srpskim jezikom i naa je dravljanka ispred mukarca
koji nije ovladao jezikom i nije imao jugoslavensko dravljanstvo.87 Neki
su se dobrovoljno vratili u svoje domovine, dok je druge otjerala diskriminnacija na poslovima zbog kojih su doli. Josip Vanca, superiorni arhitekt
gradskog pejzaa je otiao nakon etiri decenije u gradu i vratio se u rodnu
Hrvatsku 1922. godine, nakon to je izloen omalovaavanju zbog svoje
veze sa habsburkim reimom.
Ekonomski problemi grada su u globalu predstavljali odraz velike krize
u koju je upala srednja i jugoistona Evropa tokom dvije decenije nakon
Prvog svjetskog rata. Ona je ukljuivala i ekonomsku tetu i poremeaje
koji su bili rezultat rata; meunarodni pad cijena poljoprivrednih proizvoda
koji je postao akutni problem sredinom 1920-tih godina; veliku ekonomsku
krizu 1929-34. godine; i talas inflacije koji je doao sa bliskim odnosima
izmeu Jugoslavije i sila osovine 1940-1941. godine. Pored ovih ciklinih
ekonomskih nevolja, tri najvanija ekonomska sektora u gradu tradicioonalni zanati, primarna industrija i administrativne usluge su ugroena
dvjema dugoronim sekularnim promjenama: uplitanjem kapitalistikih
trinih odnosa u tradicionalne ekonomske sektore i drugorazrednim znaajem koji je kraljevska vlada pridavala gradu. Openito govorei, siromattvo i bogatstvo su koegzistirali u sve etiri etnoreligijske zajednice. Nijedna
grupa nije imala monopol na mravi prosperitet tog doba, a pripadnici sve
etiri grupe su dijelili masovnu bijedu urbanih siromaha.
Prve krize s kojima se grad suoio bile su ubitane nestaice osnovnih
namirnica koje su izazvane ratom. Prvi svjetski rat je u znaajnoj mjeri otettio polja, ceste i eljeznice u Bosni i Hercegovini, a nova politika situacija
186
je dodatno poremetila priliv poljoprivrednih proizvoda u grad. Kompletan

usjev eerne repe u sjevernoj Bosni je zbrisan a broj grla stoke je tokom
rata umanjen za preko 50 posto. Zbog zastarjelih propisa poljoprivredni
proizvodi iz Vojvodine su se mogli slati u inostranstvo ali ne i u druge
dijelove Jugoslavije koji su ih oajniki trebali.88 Molbe koje je Gradsko
vijee upuivalo kraljevskoj vladi izazvalo je simpatije ali malo konkretne
pomoi.89 Sreom, roba koju je Amerika uprava za pomo dostavila u prolljee 1919. godine ukljuivala je i eer.90 Nestaice su se ipak nastavile, i
u decembru 1919. godine Gradsko vijee je poslalo izlaslanika u Brod da
kupi etiri vagona eera. Vijee je takoe razmatralo i odbacilo prijedlog
da poduzme radikalnu mjeru kupovine dvadeset pet vagona eera direktno
od trgovaca u Pragu bez obavjetavanja kraljevske jugoslavenske vlade.91
Usprkos rastuem pritisku konkurencije, ivot u sarajevskoj ariji se
nastavljao kao i obino od XVI stoljea. Zanatlije su proizvodile robu i pruale usluge na tritu koje obino nije dosezalo dalje od prigradskih sela.
Njihove radnje su bile ratrkane na irem podruju na obje strane rijeke
Miljacke, uglavnom u starijem dijelu grada istono od zgrade zemaljske
vlade, a veina je bila skoncentrirana na Baariji, na istonom kraju gradda.92 U cjelini, zanatlije su bili vjerski heterogena grupa, iako je nad mnoggim zanatima monopol imala odreena grupa. Jevreji, koji su posjedovali
gotovo 20 posto od svih radnji su bili znaajno prezastupljeni u odnosu na
procenat koji su imali u ukupnom broju stanovnika. Procenat muslimana
i katolika meu zanatlijama je bio samo malo vei od procenta u ukupnom
broju stanovnika, dok je procenat Srba bio manji. Seljaci su dolazili u grad
na pijane dane da bi trgovali, i Baarija je ostala ivopisna kombinacija
drutvenih susreta i poslovnih transakcija. Korzo, koji se odrao jo od ausstrougarskih dana, je nastavljen kao uobiajeni veernji izlazak za mnoge
Sarajlije.
Krajem rata dolo je do obnovljene invazije kapitalistikih trinih
odnosa u tradicionalne ekonomske sektore. Konkurencija je nastavila
unitavati prihod sarajevskih zanatlija i majstora. Monopolistike esnafe,
osmanski ekvivalent srednjovjekovnih cehova, ukinuli su osmanski reformmatori 1851. godine, ali neke zanatlije su nastavile uivati beneficije sistemma certificiranja i koncesija koji je bio pod paskom vlasti. Ovi pojedinani
obrtnici su uglavnom ostajali zarobljeni tradicionalnom praksom i rijetko
su poduzimali mjere da bi svoje proizvode uinili konkurentnijim. Kako je
potranja za njihovim proizvodima opadala sa prilivom jeftinih predmeta
Razliite aktivnosti na Baariji,

trgovakom sreditu i mjestu
drutvenog okupljanja koje je
privlailo mukarce i ene svih
vjeroispovijesti.
187
188
(Fotografije iz Sarajevo na Baariji i po

arijskim ulicama, 1920-40, iz zbirke
Historijskog arhiva Sarajevo)
189
masovne proizvodnje, zanatlije su ustanovile da ove barijere nisu efikasne

da bi se sprijeio ulazak novih, necertificiranih konkurenata na trite.
Mnogi doljaci u grad, oajno pokuavajui da preive u posrnuloj
ekonomiji, odluili su se ogledati u zanatskoj proizvodnji. U aprilu 1920.
godine, jedan se vijenik poalio da za razliku od Srbije kod nas ima ena
koje nemaju ni pojma o zanatu, pa otvaraju duane. Drugi se vijenik
zaloio za jedinstveni zakon o zanatima koji bi se primjenjivao u cijeloj
kraljevini a prema kojem nijedna osoba, koja nema strune spreme ne
moe dobiti koncesiju za koji obrt.93 Usprkos ovakvoj zabrinutosti, vlast
nije pronala efikasan nain da sprijei neodgovarajue osobe od bavljenja
zanatom. Ipak, Budimir Milii, historiar koji je prouavao strmoglavi kollaps zanatske proizvodnje u ovom periodu, istie da je otvaranje duana bio
riskantan poduhvat i da je malo novih duana preivjelo tokom dueg periooda.94 Od 1927. do 1933. godine, otvoreno je ukupno 1.569 novih duana,
a 944 je definitivno zatvoreno.
Industrijska proizvodnja je predstavljala najvei ekonomski sektor u
gradu. Najvei dio proizvodnje je zaustavljen tokom prvog svjetskog rata,
no zahvaljujui tome to borbe nikada nisu stigle do grada, proizvodni kappaciteti nisu bili oteeni i mogli su se koristiti kada se potroai vrate na
trite. Nakon rata je nacionalizirano nekoliko velikih tvornica. Tri tvornice
u dravnom vlasnitvu su dominirale ekonomskom proizvodnjom u gradu
i postale su kljuni centri radnikih nemira: glavna eljeznika radionica,
vojno-tehniki zavod (koji je proizvodio vojnu opremu) i tvornica duhana.
Mnoge tvornice su oivjele u prvoj polovini 1920-tih godina, ali je industtrijski oporavak bio kratkog daha. Erozija kupovne moi seljaka do koje je
doveo kolaps cijena poljoprivrednih proizvoda sredinom 1920-th godina
je doveo do zaustavljanja a zatim i opadanja potranje. Velika ekonomska
kriza 1929-34. godine je unitila sektor proizvodnje i oporavak u drugoj
polovini 1930-tih godina je bio spor i sporadian. Izvjetaj iz 1938. godine
pominje pravo groblje tvornica na zapadnom kraju Sarajeva.95
Usred ope ekonomske stagnacije, jedino se za komercijalnu trgovinu
moe rei da je porasla izmeu dva rata, i samo su najvea preduzea sa
najvie kapitala bila istinski uspjena. Kao i u proizvodnji zanata, trgovci su
bili organizirani u pojedinanim preduzeima, iji je broj varirao od 1.500
tokom velike ekonomske krize do 2.500 u boljim vremenima.96 Srbi i Jevvreji su bili najbrojniji meu vlasnicima velikih trgovakih kua. Muslimani
su posjedovali daleko najvie preduzea (43 posto svih firmi 1935. godine),
190
no veina tih preduzea su bile male porodine radnje. Hrvata je bilo malo
kako meu vlasnicima malih tako i meu vlasnicima velikih preduzea.
Zajedno sa irenjem trgovakih veza, noenja u sarajevskim hotelima
su porasla sa 21.904 tokom 1923. godine na 45.720 tokom 1939. godine.
Hotelijerstvo je raslo takoe zahvaljujui maloj ali rastuoj grupi turista.
Budetski izvjetaj za 1940. godinu istie da iako je Dubrovnik bio vodea
destinacija za evropske turiste, neke je privlailo Sarajevo, i za njih glavna
atrakcija nije bila ono nekoliko naih novogradnja nego na orijentalni
kolorit. Taj kolorit je na naslijeeni kapital i mi ga moramo tako rei ljubbomorno uvati ako hoemo ne samo da poveamo, nego i da odrimo
turizam na sadanjoj visini.97 Kljune turistike atrakcije su bile majune
radnje na Baariji, monumentalne damije, i neoorijentalne strukture iz
habsburkog perioda.98 Arhaini duani i tradicionalna zanatska proizvoddnja su za turiste imali atraktivnost koja im je nedostajala kao konkurenttnim preduzeima.
Samo nekoliko velikih novih graevina je izgraeno tokom dvadeset
tri godine jugoslavenske kraljevine. Meu njih spada veliki sefardski hram
u dananjoj ulici Branilaca Sarajeva (zgrada Bosanskog kulturnog centra),
koji je po projektu arhitekte Rudolfa Lubinskog graen od 1926. do 1930.
godine. Njegov izraajni cilindrini oblik i bogato ukraena unutranjost
predstavljali su odgovarajui izraz grupe koja je ranije posjeivala majune
sinagoge na rubovima Baarije. Jo jedna graevina koja se poela graditi
u ovo doba kao kancelarijski prostor, danas se jednostavno zove Vakufsski neboder, usprkos injenici da je visoka tek desetak spratova. Izgledom
potsjea na kontrolni toranj aerodroma i ne uklapa se u pejsa centralnog
dijela grada gdje je smjetena. Tada je jo sagraena i zgrada Hipotekarne
banke (danas zgrada Centralne banke BiH u Titovoj ulici). Veina ostalih
novih graevina, ukjuujui i nekoliko stambenih kompleksa u centru gradda, po svom dizajnu su modernistike. No, naelna karakteristika perioda
izmeu dva rata u Sarajevu je nastavak prostorne raspodjele i koritenja
zemljita koje je uvedeno pod austrougarskom vlau. Jedinstveni i najznaajniji izuzetak predstavlja preureenje memorijalne kulture koju je proveo
novi reim.
191

Ideja davanja odreene autonomije Hrvatima nikada nije posve ugaena
meu srpskim rukovodstvom kraljevine. Ta ideja je dobila na privlanossti krajem 1930-tih godina sa sve oiglednijim nedostacima autokratskog
centralizma i rastuom implicitnom vojnom prijetnjom Njemake i Italije.
Ne iznenauje injenica da su Mehmed Spaho i Milan Srki imali razliite stavove u vezi takve mogunosti. Srki, za razliku od mnogih lanova
Radikalne stranke, je dugo podravao mogunost hrvatsko-srpskog sporazzuma, i 1936. godine je u Sarajevu organizirao sastanak srpskih politiara
koji su bili spremni zagovarati tu ideju. Spaho je, s druge strane, sumnjao
da bi takav pakt mogao biti na tetu bosanskih muslimana. No, obojica
su umrli prije nego to je zakljuen dogovor, Srki 1937. a Spaho 1939.
godine. Sporazum o restruktuiranju drave je tako zakljuen bez dvojice
najistaknutijih sarajevskih politiara u periodu izmeu dva rata.
U februaru 1939. godine, princ Pavle je raspustio Stojadinovievu vladdu i imenovao Dragiu Cvetkovia novim premijerom. Od Cvetkovia se
trailo da iznae kompromis sa hrvatskim politikim vodstvom. Ubrzo
nakon stupanja na dunost, on je poeo razgovore sa Vlatkom Maekom,
predsjednikom HSS-a, koji je takvu mogunost odbacivao dok god je Stojjadinovi bio premijer. Dugi i teki razgovori su se nastavili tokom ljeta
1939. godine. U Sarajevo je 29. juna 1939. godine stigao glas da je lider
JMO Mehmed Spaho umro u hotelskoj sobi u Beogradu. Gradsko vijee je
odmah organiziralo komemorativnu sjednicu u ast potovanog lidera bossanskih muslimana. Njegovoj denazi 30. juna je prisustvovalo oko trideset
hiljada ljudi. Jugoslavenski premijer Cvetkovi je odluio tokom svog govvora posebno istai jednu manje znaajnu epizodu iz Spahinog politikog
ivota. On je Spahu pohvalio zbog njegovog zalaganja za saradnju brae
svih vjeroispovijesti i svih nacionalnih snaga i odao mu priznanje naroito
za zalaganje da se stvore potrebni uslovi za obnovu srpsko-hrvatske saraddnje u dravi 1928. godine.99
Iza Cvetkovievih hvalospjeva se krila elja da se Spahino nasljee
iskoristi za historijski srpsko-hrvatski kompromis koji je bio blizu zakljuenja. U posljednjim sedmicama svog ivota, Spaho je bio trn u oku pregovvaraa, insistirajui na plebiscitu i ubacujui pitanje prava bosanskih musslimana u pregovore. Spahina smrt je otklonila veliku prepreku za zakljuenje konanog sporazuma.100 Cvetkovi i Maek su se na kraju potpisali
192
sporazum krajem avgusta 1939. godine. Njihovim sporazumom je stvorena

velika Hrvatska banovina, koja se sastojala od historijski hrvatskih zemalja,
dijelova srednje i sjeverne Bosne, zapadne Hercegovine, i nekoliko drugih
oblasti u kojima je ivio znatan broj Hrvata. Nova Hrvatska banovina je
trebala dobiti vlastitog bana i sabor. Sporazum je takoe otvorio put za formmiranje nove jugoslavenske vlade 28. avgusta. Cvetkovi je ostao na mjestu
premijera, Maek je postao zamjenik premijera, lider bosanskog HSS-a
Juraj utej je imenovan za ministra finansija, a Dafer Kulenovi, Spahin
nasljednik na mjestu predsjednika JMO, je postao ministar umarstva i
rudarstva.
Mnoge Sarajlije su pozdravile Sporazum Cvetkovi-Maek. Za utejja je na povratku sa pregovora na eljeznikoj stanici pripremljen sveani
doek.101 Podrka JMO je bila neto opreznija, opisujui sporazum kao
prelazni korak u pravcu definitivnog razrjeenja. Pravda, zvanino glasilo
stranke, je objavila da se ova prva etapa sporazumijevanja ne kosi s naim bitnim interesima.102 No, stranka je kasnije izrazila ozbiljne rezerve u
pogledu sporazuma, ispravno osjeajui da se njime Bosna i Hercegovina
dijeli izmeu Srba i Hrvata bez obzira prema bosanskim muslimanima.
A novi dogovor je samo za kratko smirio nacionalnu borbu u kraljevini.
Stotine hiljada Hrvata je ostalo izvan Hrvatske banovine u podrujima
pod dominacijom Srba, ukljuujui i desetine hiljada u Sarajevu, koje je
ostalo u Drinskoj banovini. S druge strane, oko 866.000 Srba je ostalo u
podrujima koja su dobili Hrvati.103 Neki od njih su zahtijevali revidiranje
mapa da bi se vratili u podruja pod vlau srpske veine.104 Novi aranman takoe nije uspio ublaiti fundamentalne ekonomske probleme koji
su muili Sarajevo, i njegovo gradsko vijee je i dalje bilo lieno mogunosti
da kontrolira vlastitu sudbinu.
Zajedno sa ostatkom Jugoslavije, Sarajevo je doivjelo skroman ekonnomski preporod kao nusprodukt sve vee integracije zemlje u njemaku
ekonomsku orbitu krajem 1930-tih godina. Dinamina njemaka ekonommija, koju su poticale Hitlerove pripreme za rat, je troila mnogo sirovina
kojima je obilovala Bosna i Hercegovina, ali nadnice nise ile u korak sa
inflacijom.105 Mnoge Sarajlije su zapale u jo dublje siromatvo i grad se i
dalje borio sa rastuom fiskalnom krizom koja je prema gradonaelniku
Zlataru bila rezultat injenice da je pauperiziran onaj srednji graanski
stale koji je bio glavna osnova komunalnih prihoda a to je trgovaki, zannatski i radniki stale.106 U martu 1940. godine, poslanik u gradskom
193
vijeu Nikola Prnjatovi je izvijestio da dvadeset hiljada Sarajlija treba neku

vrstu pomoi, a jo pedeset hiljada ne doprinosi nita u gradsku blagajnu.
Samo dakle 10.000 do 15.000 stanovnika (privrednika i imunijih graanna) snose sve optinske dabine, t.j. na njima lei skoro cio budet.107 Doddatne dokaze o rairenom siromatvu je dala gradska sluba hitne pomoi.
Tokom 1939. godine hitna pomo je prevezla 2.046 pacijenata u medicinsske ustanove; 1.544 su bili presiromani da plate za tu uslugu.108
Gradsko vijee je 1940. godine pribjeglo istim oajnikim finansijskim
mjerama kao i vijea iz habsburkog perioda i poslijeratno vijee u kraljevinni. Nakon apela nekih vijenika da se uspostavi sistem racionirane opskrbe,
vijee je ustanovilo poseban ured za podjelu namirnica slino sistemu karti
za kruh koji je omraeni habsburki reim uveo tokom Prvog svjetskog
rata. Suoeno sa kroninim opadanjem prihoda, Gradsko vijee je 1940.
godine izglasalo posudbu radije nego da isprazni gradski penzioni fond.
Krajem 1940. godine, u jednom od posljednjih poteza pred izbijanje Druggog svjetskog rata, Sarajevo je posudilo pet miliona dinara za operativne
trokove iz beogradske banke uz kamatu od pet posto i na period otplate
od trideset mjeseci.109
Za razliku od Prvog svjetskog rata 27 godina ranije, dogaaji koji su
doveli do Drugog svjetskog rata odvijali su se daleko od Sarajeva. No, grad
je akutno patio zbog produene ekonomske krize, utapanja u autoritarnni reim, i pojave otrovnog njemakog i italijanskog faizma. Beskrajne i
nesavladive krize meuratnog perioda su grad ostavile nespremnim da se
nosi sa kontinuiranim sukobom, a kamoli okupacijom. Rat je 1941. godine
stigao u grad kojemu je oajniki bilo potrebno fiziko i duhovno oivljavvanje. Njegovi stanovnici nisu bili pripremljeni za patnju koju e izdrati
niti za rtve koje e se od njih zahtijevati tokom naredne etiri godine.
6.
Okupacija i urbani otpor

u Drugom svjetskom ratu
aizam je u Sarajevo stigao u aprilu 1941. godine. Od poetka njemakog osvajanja Jugoslavije, grad je bio podvrgnut kombinaciji surove
njemake vojne okupacije i zloudne vladavine nacistikih kolaborracionista. Okupatori i njihovi saradnici su Sarajevu nanijeli neprocjenjivu
tetu. Istrijebili su znatan dio populacije, promijenili demografski sastav
grada na neodreeno vrijeme, i vladali su primarno putem terora i zastraivanja. Njihova represija je potakla razvoj pokreta otpora, od kojih su neki
bili miroljubivi i relativno nemoni, dok su drugi bili naoruani i opasni
za okupatore i njihove saveznike. Najuspjeniji od ovih pokreta, partizani
pod vodstvom komunista, su podrivali i na kraju unitili snage okupatora
i njihovih saveznika. Njihova konana pobjeda u aprilu 1945. godine je
umnogome bila rezultat urbano-ruralne ile kucavice koja je omoguavala
Komunistikoj partiji unutar Sarajeva da organizira tajne operacije podrke
partizanima u okolnim brdima.
Napad sila osovine na Jugoslaviju je poeo 6. aprila 1941. godine njemakim bombardiranjima Beograda i Sarajeva. Napad na Sarajevo je poeo
bombardiranjem aerodroma u Rajlovcu u est sati izjutra.1 Ubrzo nakon
toga dolo je do invazije njemakih, italijanskih, maarskih i bugarskih
snaga na Jugoslaviju. Nesposobna, demoralizirana kraljevska jugoslavenska
vojska je pruila malo efikasnog otpora. Bjeei iz Beograda, kraljevska
porodica zajedno sa najviim civilnim zvaninicima i vojnom komandom
je potraila utoite na Palama, selu sjeveroistono od Sarajeva koje e tokkom opsade grada 1990-tih godina postati sjedite Radovana Karadia i
194
195
vodstva bosanskih Srba. Sedmicu dana kasnije, 12. i 13. aprila, italijanski
bombarderi su napali Sarajevo u kampanji naizgled neselektivnog bombarddiranja, ubijajui civile i nanosei znaajnu materijalnu tetu.2 Sarajlije su
pred brzim napredovanjem njemakih snaga zakrile glavnu eljezniku
stanicu u oajnikom pokuaju da napuste grad prije dolaska okupatora.
Jedinice kraljevske jugoslavenske vojske u blizini Sarajeva su pruile
slab otpor. U noi izmeu 13. i 14. aprila, lideri preostale jugoslavenske kralljevske vlade na Palama su odluili pobjei iz zemlje. Mladi kralj Petar II,
njegova pratnja i vladini ministri su pobjegli na jugoistok, kroz Crnu Goru
i Grku prema Kairu, a zatim do konane destinacije u Londonu. Nakon
to je rukovodstvo napustilo zemlju, preostale kraljevske jedinice u blizini
Sarajeva su odustale od borbe i raspale se u kaosu. Vladimir Dedijer, mladi
komunista koji je pobjegao iz Beograda u nadi da e se moi pridruiti bilo
kojoj oruanoj formaciji koja prua otpor, je 15. aprila konano pronaao
malu jedinicu kraljevske protuzrane odbrane u blizini Sarajeva. Dedijer je
zabiljeio rijei zapovjednika jedinice: Bjeite odavde to prije; s Jugoslavvijom je gotovo. Nijemci e uskoro biti ovdje.3 Prve njemake jedinice su
ule u grad tog istog dana.
Njemake snage su odmah pokazale kakva e biti njihova okupacija.
Prvoga dana u Sarajevu su uklonili spomen plou Gavrilu Principu i poslali
je Adolfu Hitleru. Narednog dana, trupe su provalile u nedavno sagraenu
sefardsku sinagogu (1929.) u srcu grada.4 Uz pomo lokalnih vandala, njemmake trupe su zaplijenile ili spalile neprocjenjivi sadraj biblioteke i arhiva
sinagoge, te su unitile zidne ukrase i vei dio krova. Njemake snage su
takoe opljakale i otetile druge jevrejske hramove Sefarda i Akenaza u
gradu. Njihovo divljanje je otetilo najnoviju neohistoricistiku strukturu
u gradu i zlokobno najavilo unitavanje gradskih Jevreja nekoliko mjeseci
kasnije.
Nijemci i Italijani su u Bosni i Hercegovini zatekli znaajna bogatstva.
Vodstva obiju zemalja su prieljkivala prirodne resurse i industrijske kapaccitete Bosne i Hercegovine. Hitler je nalazita boksita, rude neophodne za
proizvodnju aluminija koji je neophodan za proizvodnju efikasnih ratnih
aviona, smatrao kljunim za njemaku vojnu maineriju.5 Da bi osigurali
svoje vojno-strateke interese u zemlji, dvije sile osovine su se sloile da
podijele Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku u njemaku i italijansku okupaccionu zonu, du linije razdvajanja od sjeverozapada ka jugozapadu. Vodea
sila osovine, Njemaka, za svoju okupacionu zonu osigurala je najvanije
196
6. OKUPACIJA I URBANI OTPOR U DRUGOM SVJETSKOM RATU
rudarske, industrijske i poljoprivredne potencijale.6 Unutar njemake zone

su se nalazili rudnici uglja kod Tuzle, rudnik eljezne rude u Ljubiji u sjevverozapadnoj Bosni i grad Sarajevo sa proizvodnjom elika i drugim proizzvodnim kapacitetima.
Predviajui da bi kolaboracionisti nakon invazije mogli osigurati bezzbjednost, Nijemci su u maju 1941. godine povukli svoje glavne invazione
snage, 46. motorizirani korpus i zamijenili ga u Sarajevu manjim garnizonnom sastavljenim od dijelova novoformirane 15. divizije.7 U roku od nekolliko sedmica, njemaka komponenta u Sarajevu je svedena na nivo bataljonna koji je vojne dunosti dijelio sa ustakim i domobranskim jedinicama.
No, problemi i slabosti ustakog reima su se brzo pokazale i Nijemci su
postupno uvodili dodatne snage u grad. Tokom rata nekoliko razliitih njemmakih divizija i korpusa su svoje stoere smjestili u bivoj austrougarskoj
vojnoj komandi na Bistriku, u istonom dijelu Sarajeva.8 Grad je tako stekkao strateki znaaj kao centar vojne komande, kontrole, komunikacije i
planiranja operacija sila osovine. Njemaka vojska je zadrala iroke ovlasti
i presudni uticaj tokom perioda okupacije.
Njemaki vojnici sa svstikom na zastavi na Baariji

IDEOLOGIJA I POLITIKA USTAKOG REIMA
197
Ideologija i politika ustakog reima

irom okupirane Jugoslavije, sile osovine nisu oklijevale u zamjeni kraljevsske vlade politikim strukturama koje su bile lojalne okupatoru. Nijemci su
se okrenuli svom ideolokom srodniku, hrvatskim faistima koji su se nazzivali ustaama, predajui im Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu na upravu.
Ante Paveli, neprikosnoveni ustaki poglavnik, roen je u bosanskoherceggovakom selu Bradina 1889. godine, a u Zagrebu je postao advokat. Izabbran u zagrebako gradsko vijee 1920. godine kao zastupnik desniarske
Hrvatske stranke prava, protivio se ukljuenju Hrvatske u jugoslavensku
kraljevinu. Nakon to je kralj Aleksandar proglasio diktaturu poetkom
1929. godine, Paveli je sa malom grupom sljedbenika otiao u egzil. Utoite je naao u Italiji, gdje je organizirao paravojnu postrojbu obuenu u
teroristikoj taktici. Italijanska vlada je podravala ustae, ali je nadgledala
i ograniavala njihove aktivnosti. Zajedno sa grupom makedonskih terorrista, ustaki reim je isplanirao i 1934. godine izvrio atentat na kralja
Aleksandra u Marseju.
Ustae su svoje ideoloke korijene imale u hrvatskim nacionalistima iz
XIX stoljea koji su teili neovisnoj hrvatskoj dravi. 9 Drei se nacistikih
njemakih uvjerenja, ustaki ideolozi su tvdili da Hrvati nisu Slaveni ve
pripadnici superiorne arijske rase. Ustae su svoju netrpeljivost usmjerile
prema istim grupama kao i nacisti: Jevrejima, Romima, masonima i kommunistima. Pored toga, ustae su mrzile Srbe, smatrajui ih otpadnicima,
izdajnicima hrvatskog naroda i primarnim hrvatskim tlaiteljima u jugosslavenskoj kraljevini. U sreditu ustake ideologije je bilo vjerovanje da je
Bosna i Hercegovina neotuivi dio Hrvatske i da su svi njeni stanovnici
Hrvati razliitih vjeroispovijesti. Ustaka ideologija je dola do zakljuka
da Bosnu i Hercegovinu treba oistiti od nearijskih neisti putem kroatizzacije.
Ustaki lider Slavko Kvaternik je 10. aprila 1941. godine u Zagrebu
proglasio Nezavisnu Dravu Hrvatsku (NDH), dravu na strani osovine
koja je potpuno ovisila od njemake potpore.10 Paveli je iz Italije doao
u Zagreb i 16. aprila preuzeo titulu poglavnika, to je bila hrvatska inaica
Hitlerove titule Fhrer. Za njim se vratila grupa ustakih emigranata, njih
izmeu stotinu i dvije stotine, koji su u Hrvatsku stigli u uniformama itallijanskih trupa koje su 1935. godine okupirale Etiopiju.11 Jo jedna grupa
od pet do est stotina ustakih vojnika im se pridruila krajem maja 1941.
198
Budapest
GERMANY
(to Hungary)
H U N G A RY
IT
(to Germany)
A
LY
Zagreb
(to Italy)
RO M A N I A
er
(to Hungary)
m
an
O
cc
Belgrade
cc
ne
Zo
ia
io
al
at
It
up
Independent
State of Croatia
ua
pa
SERBIA
n
Zo
(occupied
by Germany)
ne
(to Italy)
Sarajevo
tio
DALMATIA
(occupied
by Italy)
Pristina
Adriatic
Sea
Skopje
B U LG A R I A
Mostar
(to Bulgaria)
I TA LY
Naples
ALBANIA
(to Italy)
(occupied
by Germany)
6.1 Podjela i okupacija Bosne i Hercegovine u Drugom svjetskom ratu,

1941-1945.
godine.12 Njemaki ministar vanjskih poslova Joachim von Ribbentrop je

na konferenciji u Beu 21. i 22. aprila osigurao pristanak svog italijanskog
kolege grofa Galeazza Ciana, na prikljuenje cijele Bosne i Hercegovine
NDH.13 Njihov sporazum je zapeatio sudbinu Sarajeva tokom Drugog
svjetskog rata. U naredne etri godine, Sarajevo je politiki bilo dio NDH,
a vojno pod njemakom okupacijom.
Kvaternik i general Horst Glaise von Horstenau, vii njemaki vojnni dunosnik u Zagrebu, krajem aprila 1941. godine poveli su delegaciju
199
u Sarajevo da bi uspostavili institucije vlasti NDH.14 Oni su imenovali

Juru Francetia ustakim povjerenikom za Bosnu i Hercegovinu, a posebbne administrativne dunosti su povjerili nekolicini drugih imenovanih
povjerenika. Oni su zatim imenovali Atifa Hadikadia gradonaelnikom
Sarajeva, a Petra Juriia dogradonaelnikom, birajui ove i mnoge druge
dunosnike iz redova Hrvata katolika i bosanskih muslimana koji su podravali ustaki reim u Sarajevu. Ustae su 10. juna 1941. godine, upotrebljavvajui nomenklaturu iz srednjovjekovnih slavenskih drava, uspostavili velliku upu kao jedinicu lokalne uprave u NDH. Grad Sarajevo sa okolinom,
sada pod nazivom Vrhbosna, je predstavljao jednu od dvadeset dvije velike
upe u NDH.15 Sa ovim odlukama, Nijemci i Italijani su predali Sarajevo
i vei dio srednjeg Balkana maloj kliki hrvatskih nacionalista ekstremnih
pogleda i teroristike prolosti.
Ustae su muslimane Bosne i Hercegovine idealizirale kao najistiji
dio Hrvata. Dok su teili eliminaciji Jevreja, Srba i Roma, ustae su se
dodvoravale muslimanima oznaavajui ih dijelom superiornog hrvatskog
naroda. Prije nego to ih je osovina pozvala na elo NDH, ustae su imale
malo muslimanskih lanova, no ustaka vrhuka je velikoduno na kljune
pozicije postavila muslimane koji su se istakli prije rata. Neki muslimani
su prihvatili cinino laskanje koje je inilo sastavni dio uea u reimu
NDH. Najistaknutiji meu njima je bio Dafer Kulenovi, predsjednik
JMO nakon smrti Mehmeda Spahe u avgustu 1939. On je bio potpredssjednik Vlade NDH tokom cijelog trajanja ustake vladavine, izuzev prvih
nekoliko mjeseci (kada je na tom mjestu bio njegov brat). Sva etiri velika
upana Vrhbosne su bili muslimani.16 Muslimanski dunosnici su imali
malo stvarne moi, ali prihvatanjem i vrenjem dunosti oni su bosanske
muslimane uvukli u stvaranje i funkcioniranje ustake drave. Zauzvrat,
muslimanski autori i urednici novine Novi Behar su bez ustezanja izraavali
svoje divljenje prema ustaama i NDH.
Paveli i drugi ustaki lideri su se dodvoravali muslimanima tokom cijjelog rata, no njihova se velikodunost uglavnom svodila na javne proglase
i simbolina djela. U avgustu 1941. godine Paveli je odobrio pretvaranje
jednog zagrebakog muzeja u damiju. Radnici su uklonili djela hrvatskog
vajara Ivana Metrovia, izgradili su tri minareta i adaptirali unutranjost
graevine da bi odgovarala potrebama islamskog bogosluenja.17 Bile su
potrebne tri godine da se zavri projekat. Na sveanom otvorenju koje je
odrano u suton ustakog reima u avgustu 1944. godine, vlasti su istakle
200
da je damija dokaz da su ustae prigrlile islam, no zagrebaka damija je

dola prekasno i bila je premalo da bi zadovoljila veinu muslimana. U to
vrijeme ve su se mnogi muslimani i Hrvati pridruili partizanima koji su
pripremali konano unitenje NDH.
Dok su bosanske muslimane obasipali panjom i pokuajima da ih
pridobiju, ustae su se usmjerile na unitenje Srba u Bosni i Hercegovini.
Ubrzo nakon preuzimanja vlasti, ustae su pokrenule organiziranu kampannju zatvaranja, protjerivanja i ubijanja onih koje su smatrali neprijateljima,
naroito Jevreja, Srba, i Roma. Veina nasilja koju su proveli u prva etiri
mjeseca vladavine je bila usmjerena protiv Srba. U Sarajevu i drugim graddovima, ustae su uhapsile stotine Srba koji su bili aktivni u javnom ivotu
i za koje se tokom vladavine jugoslavenske kraljevine smatralo da su nasstrojeni anti-hrvatski.18 Mitropolit dabrobosanski Petar Zimonji, na elu
pravoslavne crkve u irem podruju Sarajeva, je sredinom maja 1941. godinne muen i ubijen.19 Drugi pripadnici pravoslavne hijerarhije su uhapeni
u narednim danima, a mnogi pripadnici njihovih porodica su 11. i 12. jula
1942. godine otpremljeni u koncentracioni logor. Prijetee nasilje nagnalo
je neke sarajevske Srbe da pobjegnu u Srbiju, gdje je kolaborantski reim
predvoen Milanom Nediem, bivim generalom Jugoslovenske vojske,
omoguavao relativnu sigurnost za Srbe.20
U prvim mjesecima okupacije donosen je i niz diskriminatorskih zakkona, koji su, uglavnom, ali ne i iskljuivo, bili usmjereni protiv Jevreja.21
Ustae su naizgled imale grubi poredak grupa koje su prezirali, to se odraavalo i u razliitom poetku policijskog sata koji je 26. jula 1941. uveden za
razliite grupe: Jevreji u 20:00, Srbi u 21:00, a Hrvati i muslimani u pono.
Mnogi zakoni su bili namijenjeni iskljuivo Jevrejima; drugi su se odnosili
na kombinacije Jevreja, Srba, Roma, masona i komunista. Njihov osnovni
smisao je bio da identificiraju, izoliraju i oslabe ove grupe u pripremi za njihhovo konano istrebljenje. Mnogi su zakoni bili kopije nirnberkih dekreta
koje su nacisti usvojili u Njemakoj i koji su primjenjivani irom NDH, ali
su ustake vlasti donosile i druge koji su bili specifini za Sarajevo.
Ustaki dekreti su prisiljavali Jevreje i Srbe da se javno identificiraju
i da izbjegavaju mijeanje sa pripadnicima drugih grupa. Da bi se Jevreji
i Srbi sprijeili u prikrivanju svog vjerskog identiteta, zakonom je zabrannjen prelazak na katolianstvo, to je predstavljalo udnu inverziju ustake
kampanje u ruralnim podrujima koja je za cilj imala prelazak pravoslavnih
seljaka na katolianstvo. Ukinute su sve promjene imena koje su se desile
201
nakon 1. decembra 1918. godine. Jevrejima i Srbima je bilo zabranjeno da

nose fes da se ne bi mogli izdavati za muslimane. Jevrejima i Srbima je bilo
zabranjeno da istiu hrvatske nacionalne simbole i trobojnu zastavu u trgovvinama i drugim prostorima. Jevreji su morali nositi utu traku na ruci, sa
crnom Davidovom zvijezdom i oznakom Jevrej na dva jezika: njemakom
(Jude) i hrvatskom (idov).
Drugi zakoni su ovlastili ustake agente da iskorijene ekonomske temellje jevrejskog ivota u Sarajevu i zabranili su uee Jevreja u javnom ivotu
grada.22 Svi Jevreji u dravnoj slubi su otputeni, to je pod udar dovelo
ne samo birokrate ve i Jevreje uposlene u velikim dravnim preduzeima
poput glavne eljeznike radionice i vojno-tehnikog odjela. Nijemcima
se morao dati popust od 20 posto u svim jevrejskim trgovinama. Jevrejska
imovina je oduzeta zahvaljujui pravnim smicalicama. Jevreji u Sarajevu su
u vlasnitvu imali oko etiri stotine trgovina, tri stotine zanatskih radionica
i tri industrijska preduzea koja su upoljavala preko stotinu radnika. Ova
mjesta su predstavljala primamljiv izvor za pljaku. Dekretom koji je donnesen 11. maja 1941. godine uspostavljeni su povjerenici za jevrejska predduzea i pravilo da sve jevrejske trgovine moraju nositi oznaku idovska
radnja na hrvatskom, odnosno Jdisches Geschft na njemakom jeziku.
Postavljeno je ukupno 303 povjerenika da nadgledaju jevrejska preduzea.
Kada su preduzea oduzeta i prodata za djeli njihove stvarne vrijednosti,
kupac je esto bio upravo sam povjerenik. Reim je takoe dodijelio povjerrenike jevrejskim vjerskim i kulturnim drutvima da bi nadgledali njihove
aktivnosti i da bi na kraju konfiskovali njihovu imovinu i novana sredstva.
Do kraja 1941. godine, gotovo sve zgrade, trgovine i organizacije u jevrejsskom vlasnitvu su bile oduzete.
Mjere diskriminacije su gurnule veliku veinu sarajevskih Jevreja u
krajnju bijedu. Nekoliko mladih Jevreja lanova KP su zadobili partijsku
podrku u vidu pruanja hitne pomoi u hrani i osnovnim potreptinama u
sjeditu jevrejske zajednice.23 Pod vodstvom revolucionarnog organizatora
Vladimira Peria Valtera, partija je pomogla apelirajui na bogatije Sarajllije da pomognu novcem i potreptinama jevrejskoj zajednici. U pokuaju
da obezbijede Jevreje za zimu, partijski operativci su osigurali znaajne zallihe ogrjeva. Najvei dio drveta za ogrev, meutim, nije iskoriten jer je veina Jevreja do zime prebaena u logore. Okrutne mjere su dovele do toga
da je za Srbe i Jevreje postalo veoma opasno kretati se ulicama. Naputanje
grada im je bilo zabranjeno. Uznemiren saznanjem da odreeni mladi ljudi
202
zalaze u oblinja sela i nabavljaju hranu za gradske Jevreje, reim je izdao

upozorenje da e svako ko unosi takvu robu biti izloen krivinom gonjennju. Sve jevrejske i srpsko-pravoslavne organizacije su rasputene i zabrannjene, a Jevrejima i srpskim pravoslavcima je bilo zabranjeno pridruivanje
hrvatskim drutvima. Jevrejima i Srbima nije bilo dozvoljeno da ulaze u
pozorita. Esad engi je na slijedei nain opisao opi rezultat ovih mjera:
Sarajevo je preko noi postalo za Jevreje kotao iz kojeg se nije moglo izai,
niti u njemu ivjeti.24
Dok su brojni zakoni doneseni 1941. godine oznaili prvi korak ka
unitenju sarajevskih Jevreja, ustae su ubrzo pokuale nai zajedniki jezik
sa daleko brojnijom srpskom zajednicom u Sarajevu. Ustako vodstvo se
sastalo sa politiki uglednim Srbima u Sarajevu u neuspjelom pokuaju da
ih privoli na javno pruanje podrke NDH. 25 Vlasti su, usprkos rasputanju
srpskog kulturnog drutva Prosvjeta na poetku okupacije, dozvolile Srbima
da osnuju Odbor za pomaganje srpske sirotinje pri Srpskoj-pravoslavnoj
crkvenoj optini. Organizirano nasilje koje je reim provodio nad Srbima
popustilo je nakon prvih mjeseci okupacije, ali su se Srbi i dalje suoavali
sa diskriminacijom, a mnogi i sa siromatvom. Iako su ustae unitile pravvoslavne crkve u Banja Luci i Mostaru, u centru Sarajeva ouvane su i stara
i nova srpska pravoslavna crkva. Velikodunost reima prema zakletim
neprijateljima Srbima moda je bila motivirana osnovanim strahom da e
ih potai na pridruivanje etnikom ili partizanskom pokretu, kao to je
bio sluaj u ruralnim oblastima NDH, ali je svakako doprinijelo tome da
Sarajevo zadri vei dio svoje srpske populacije tokom rata. Krajem zime
1945. godine, vlast NDH je poela da slabi i ustake vlasti u Sarajevu poele su sve vie da se oslanjaju na kulturna i druga drutva etnonacionalnih
zajednica u vladanju gradom, prehranjivanju stanovnitva i obrazovanju
djece.26 Tragino je to se ova samozvana ustaka velikodunost nije protezzala na gradske Jevreje i Rome.
Holokaust
Sreko Bujas, Hrvat i sudija u sarajevskom pravosudnom sistemu, je iz prve
ruke svjedoio o unitenju sarajevskih Jevreja. U maju 1941. godine, ustaki
zvaninici su ga imenovali povjerenikom za sefardsku zajednicu zaduenim
za upravljanje njihovom imovinom.27 (Branko Milakovi je postavljen za
povjerenika Akenazi zajednice, a dva su povjerenika usko saraivala.) Prih-
HOLOKAUST
203
hvatajui postavljenje, Bujas je upao u stupicu uasne dileme, prisiljen da

pomae vlastima a istovremeno pokuavajui zatititi to vie Jevreja. On je
neprestano apelirao na vlasti da potede male grupe Jevreja zbog posebnih
okolnosti. On je navodio zakone koje su donijele same ustake vlasti, tvrdio
da su uposlenici jevrejske zajednice bili od sutinskog znaaja za nastavak
njenog rada, zalagao se za Jevreje koji su preli na kranstvo ili islam,
zahtijevao izuzee za Jevreje u mijeanim brakovima, i molio vlasti da se
saale nad starijima, slabim i djecom. Sve su molbe bile uzaludne, iako je
ponekad uspijevao organizirati privremeno sklonite za Jevreje protjerane
iz svojih domova da bi se isti dali na koritenje ustakim zvaninicima.
Bujas je kasnije ove uasne dogaaje opisao na dvadeset gusto kucanih
stranica koje se danas uvaju u Arhivu Bosne i Hercegovine, zajedno sa
drugim dokumentima poslijeratne komisije koja je istraivala i izvjetavvala o ratnim zloinima okupatora.28 Iako je pisao o sebi u treem licu i
zvaninim birokratskim stilom koji je zahtijevala komisija, Bujas je oito
bio uasnut beskonanom ustakom zloudnou i progonjen uzaludnou
vlastitih napora da stane na put tom zlu. Njegov esej predstavlja najsveobuhhvatniji opis pogroma nad sarajevskim Jevrejima. Prema Bujasu, masovna
kampanja protiv Jevreja je imala jedan cilj: pljakanje jevrejskih stanova i
imovine od strane ustakih i policijskih vlasti. Iako on priznaje da je krajnji
cilj bilo konano istrebljenje i unitenje svih Jevreja, on istie da su prije
istrebljenja oni bili podvrgnuti itavom nizu tekih ponienja, duevnih
patnji, fizikih zlostavljanja i potpunoj pljaki svega imetka. Ovo zlosstavljanje prije istrebljenja je prema Bujasu imalo slijedeu svrhu: Poniziti
Jevreje do krajnjih granica mogunosti i itavom ostalom narodu dokazati,
da su to stvorenja, nedostojna naziva ovjeka, da su oni stavljeni van svake
zakonske zatite i da je njihovo potpuno unitenje prijeka potreba za spas
ostalog ovjeanstva.29
Istrebljenje sarajevskih Jevreja je otpoelo sa jezivom uinkovitou 3.
septembra 1941. godine.30 Toga dana u 3:00, ustaki dunosnici su istjerali
Jevreje iz njihovih stanova u sredinji prostor izmeu stambenih zgrada
u blizini unitene sefardske sinagoge. Oko pet stotina mukaraca, ena i
djece su dobili pola sata da pokupe neto stvari i da se okupe na ulici. Pod
pratnjom policije su odvedeni na glavnu eljezniku stanicu i potrpani u
vagone za prevoz stoke kojim su prebaeni u tranzitni logor Kruica u
blizini Travnika. Veina ih je ostala u tom logoru pod uasnim uvjetima
narednih trideset dana.
204
Odlaskom Jevreja je otpoelo divljako pljakanje i oduzimanje njihovvih stanova. Meu poiniteljima su bili njemaki oficiri i ustaki dunosnicci, od kojih je veina nedavno stigla u grad. Jevrejski domovi su ispranjeni
tako brzo i tako temeljito da trupe NDH koje su prole kroz stanove nisu
nale ni stotinu kreveta za svoju vojnu komandu. Pet dana kasnije, 8. sepptembra, slina racija je izvrena u stanovima jo pet stotina Jevreja. Ova
grupa je takoe poslana u logor Kruica. Italijanski konzul je sa uenjem
pisao o racijama i naknadnom razdvajanju mukaraca od ena i djece. On
je zapazio uzaludne proteste Sarajlija: Mjesni muslimani i katolici otili bi
do velikog upana u Travniku ali on im je odgovorio da nije u stanju nita
poduzeti u tom smislu.31
Dvojici povjerenika jevrejskih zajednica, Bujasu i Milakoviu, je 15.
septembra 1941. godine dozvoljeno da posjete logor Kruica. Oni su izvvjestili da se u logoru nalazi tri hiljade interniraca, ukljuujui i tri stotine
Srba. Izvjetaj povjerenika ne navodi kako su Srbi zavrili u logoru niti da li
su uhapeni zajedno sa Jevrejima. Internirci su rekli povjerenicima da nisu
dobili nikakve hrane do etvrtog dana u logoru. Povjerenici su izvjestili da
je mladi jevrejski student po imenu Asta muen u podrumu logorske zgradde i da su se njegovi krici mogli uti satima. Kasnije je komandant logora
vien u njegovoj odjei, iz ega su logorai zakljuili da je Asta ubijen.
Poetkom oktobra tranzitni logor Kruica je zatvoren, a muki logorai
su prebaeni u zloglasni logor smrti Jasenovac, s druge strane rijeke Save,
u Hrvatskoj. ene i djeca su prebaeni u posebni logor u Loborgradu, sjevverno od Zagreba.
Tokom jeseni u Sarajevu, Jevreje su i dalje iz njihovih stanova protjerrivali njemaki i ustaki dunosnici koji su se htjeli domoi njihove imovvine prije daljih protjerivanja. Opljakani Jevreji su odvoeni u privremeni
zatvor u zgradi vojne komande na Bistriku. Masovna protjerivanja su se
nastavila u oktobru 1941. godine pod palicom Ivana Tolja, koji je reklamirran kao strunjak za rjeavanje jevrejskog pitanja. Krajem oktobra 1941.
godine, vie od hiljadu Jevreja je okupljeno i poslano u logore na isti nain
kao i u septembru. Po Toljevoj naredbi, nekoliko Jevreja koji su bili u braku
sa katolicima su izdvojeni od okupljenih deportiraca i dozvoljeno im je da
ostanu u Sarajevu. Tolj je odbio pustiti Jevreje u braku sa pravoslavnim Srbbima, izjavivi da oni nisu puno drugaiji od Jevreja. Ustake snage sigurnossti su se okomile na preostale Jevreje u Sarajevu u operacijama voenim od
15. do 17. novembra 1941. Centar grada je zatvoren 15. novembra i ustaki
HOLOKAUST
205
oficiri su ili od vrata do vrata, istjerujui Jevreje iz njihovih domova. Stariji

invalidi i mala djeca su takoe izvedeni i natjerani na kamione koji su ekali
na odreenim raskrsnicama. Hapenja i deportacije su nastavljeni manjim
intenzitetom do ljeta 1942.
Neki Jevreji, kako ene tako i mukarci, su uspjeli pobjei iz grada oblaei se kao muslimanske ene, u zar i feredu, da bi prikrili svoj identitet,
ali bijeg iz grada je bio prepun opasnosti i veina pokuaja bijega je propalla zahvaljujui policiji koja je uvala eljezniku stanicu i druge puteve iz
grada. Nekoliko stotina Jevreja je stiglo u Mostar, u italijanskoj zoni okuppacije, gdje su barem bili poteeni masovnog istrebljenja. Najbolje anse
za preivljavanje Jevreja su leale u pridruivanju partizanskom pokretu
otpora jer su partizani openito primali dobrovoljce iz svih grupa. Jedna
partizanska jedinica je, meutim, odbila prihvatiti grupu od trideset Jevreja
koji su bjeali iz Sarajeva u junu 1941. godine, i prisilila ih da se vrate u
grad i u sigurnu smrt prema rijeima partizanskog komandanta Danila
take, koji je kasnije pisao o ovom dogaaju.32 Vie od polovine Jevreja
koje su partizani odbili primiti je pobjeglo u podruja pod okupacijom itallijanskih snaga, gdje su se ili pridruili tamonjim partizanskim jedinicama
ili su zavrili kao internirci italijanskih snaga koje su ih na kraju pustile.
Ostali su uhvaeni i stradali su u ustakim logorima. taka je ovo partizanssko odbijanje okarakterizirao kao neobjanjivu anomaliju i osudio ga kao
neto suprotno duhu narodnooslobodilake borbe. Jedan drugi autor je ovu
odluku pripisao etnikom uticaju meu partizanima, to taka nikada nije
sugerirao.33 Trei autor je 1988. godine istakao da je mogue da je to bilo
rezultat takozvanih lijevih skretanja koja su se tu i tamo javljala u oblikku odbojnog i neprijateljskog stava prema klasnom neprijatelju, gradskim
minkerima i slino.34
taka je bio u pravu kada je taj dogaaj opisao kao anomaliju. Jedan
promatra je procijenio da se oko 450 Jevreja pridruilo partizanskim jeddinicama koje su djelovale u brdima oko grada, tvorei oko 9 posto onih
koji su se pridruili partizanima iz grada Sarajeva.35 Nakon pridruivanja
partizanskim snagama, Jevreji su se pokazali kao neustraivi borci. Neki od
najodlikovanijih partizana u regionu su bili Jevreji.36 No, stopa smrtnosti
je meu njima bila visoka, kao i meu svima koji su se partizanima priddruili 1941. godine. Od oko 450 Jevreja koji su bili u partizanima, 316 je
poginulo tokom rata. Unutar grada je ostalo malo Jevreja nakon ustakog
i njemakog ienja u avgustu 1942. Bujas je procijenio da je samo 120
206
Jevreja izbjeglo deportaciju, veinom zahvaljujui branim vezama ili posebbnim profesionalnim vjetinama. Gotovo ih i nema, napisao je jedan njemmaki promatra, a oni koji se jo nalaze u zemlji nikako ne mogu uticati
na dogaaje.37 Od onih koji su deportovani u logore 1941-1942. godine,
samo se etrdeset ivo vratilo poslije rata. Jo 150 ih je bilo u njemakom
zarobljenitvu do kraja rata i nisu nikada deportirani u logore. Oko hiljadu
je izbjeglo smrt pobjegavi iz Sarajeva u italijansku okupacijsku zonu ili u
inostranstvo. Veina ih se vratila poslije rata u znatno smanjenu jevrejsku
zajednicu u Sarajevu.
Istrebljenjem veine sarajevskih Jevreja, ustae i Nijemci su gradu nannijeli neprocjenjiv gubitak. Taj gubitak je prije svega predstavljao nemjerlljivu ljudsku tragediju iji je konani broj dosegao est miliona ljudskih ivvota smiljeno istrebljenih irom kontinenta. Unitenje sarajevskih Jevreja
je obuhvatilo gotovo sve pripadnike te zajednice koja je najaktivnije bila
angairana u javnom ivotu grada, koja je bila najspremnija na politike
kompromise i stambeno najrasprenija u gradskom centru. Njihovo unitennje je zadalo teak udarac mogunosti grada da opstane kao pluralistiko
drutvo koje rairenih ruku prima ljude druge vjere i nacionalnosti.
Prvi talas njemakih i ustakih brutalnosti je dao povoda organiziranju ettnikog i partizanskog pokreta u Bosni i Hercegovini. Oba pokreta su se
javila kao otpor ustakim zloinima, ali su se inae znaajno razlikovala po
svojoj ideologiji, vodstvu, strategiji i krajnjim ratnim ciljevima. etniki pokkret je nastao okupljanjem srpskih nacionalista, bivih kraljevskih oficira u
Srbiji, dok je partizane organizirala KPJ. U poetku okupacije, oba pokreta
su bila najjaa u ruralnim podrujima i u svoje su redove regrutirali uglavvnom srpske seljake koji su strahovali od ustakog istrebljenja. Rukovodsstva ova dva pokreta su u poetku saraivala u nekim operacijama pruanja
otpora, ali su ve krajem 1941. godine postala gorki protivnici. Kako je svaka
grupa pokuavala unititi onu drugu, etnici su sve vie saraivali sa silama
osovine, dok su partizani uporno provodili kampanje sabotaa, ometanja i u
konanici osloboenja, iji je cilj bio poraziti okupatore.
Komunistika partija je organizaciono bila dobro pripremljena na otpor
okupaciji Sila osovine, ali je njeno djelovanje u poetku bilo ogranieno sluenjem partije sovjetskim ciljevima u vanjskoj politici. Nakon to se 1930-
207
tih godina vrsto izjanjavala protiv faizma i traila saradnju sa nekomunisstikim strankama u strategiji narodnog fronta, partija je promijenila stav
nakon to su njeni sovjetski mentori potpisali pakt o nenapadanju sa Njemmakom u avgustu 1939. godine. KP se paljivo uzdravala od zagovaranja
oruanog otpora Njemakoj, novom savezniku Sovjetskog Saveza. Iako nije
ila do otvorenog pacifizma, partija je apelirala na jugoslavensku vladu da
izbjegne rat sa Njemakom i zatrai savez sa Sovjetskim Savezom kao najbboljom garancijom mira. Nakon njemakog osvajanja Jugoslavije, partijsko
rukovodstvo je bilo rastrzano izmeu potrebe da se suprotstavi faizmu i
lojalnosti sovjetskim pokroviteljima, koji su bili obavezni potovati pakt sa
Njemakom. KP je u prvi mah odgovorila na okupaciju Sila osovine blagim
pozivom na otpor okupatoru. KP je slijedila politike diktate Kominterne,
ali se takoe pripremala za vjerovatni raspad njemako-sovjetskog saveznittva. Uskoro je partija provela pripreme za moguu oruanu borbu. U Sarajevvu je KP napravila planove i prikupila znaajnu koliinu oruja u oekivanju
naredbe za akciju.
Dok je KP oklijevala, srpski seljaci u istonoj Hercegovini digli su se na
ustanak i protjerali snage osovine iz nekoliko ruralnih podruja.38 Ustanak je
poeo u podrujima u kojima su se seljaci tradicionalno bunili protiv porezza, regrutacije, dravne vlasti i zloupotreba zemljoposjednika. Otpoinjanje
spontanog otpora dovelo je KP u neugodan poloaj jer su njeni rukovodioci
eznuli da budu na elu otpora. Zeleno svjetlo je dao sam Hitler, lansirannjem operacije Barbarossa (masovnog i nenajavljenog napada Njemake na
Sovjetski Savez) 22. juna 1941. godne, to je naglo okonalo lano njemako-sovjetsko prijateljstvo i otklonilo sve primjedbe koje bi Sovjetski Savez
eventualno mogao imati u pogledu otpora KP faistikim okupatorima. Jossip Broz, generalni sekretar KPJ koji je tokom rata postao poznat pod imennom Tito, sazvao je sastanak centralnog komiteta KP. Partija je 4. jula 1941.
godine objavila poziv na hitan oruani otpor. Jedan pripadnik sarajevskog
ogranka KP kasnije je izjavio da je ta odluka predstavljala veliko olakanje
za komuniste i za mnoge potene rodoljube, jer je znaila kraj ekanju i neizvvjesnosti.39 Tokom socijalistikog perioda, 4. juli je umjesto datuma ranijeg
aneminog poziva na otpor, slavljen kao Dan borca.
Ustae nisu ekale da otpone opi ustanak. Okupacione vlasti u Sarrajevu su zahvaljujui spisku lanova KP uhapsile svakog lana i simpatizzera kojeg su uspjele pronai u gradu tog dana. Sreom za KP, jedan od
njenih operativaca se domogao kopije tog spiska sedmicu prije nego to su
208
poela hapenja, tako da su svi osim nekolicine lanova KP izbjegli hapennje bijegom u okolna brda.40 Ipak, uhapeno je 5-6 kljunih rukovodilaca,
a agresivna akcija policije je prisilila mnoge pripadnike KP da u narednih
nekoliko sedmica ostanu van grada. Represija nije sprijeila KP da osnuje
snage oruanog otpora pod nazivom partizani. lan centralnog komiteta
KP Svetozar Vukmanovi Tempo na sastanku u okupiranom Sarajevu 13.
jula 1941. godine uputio je partijski poziv na oruje komitetu KP za Bosnu
i Hercegovinu. Komitet se sloio da odredi odvojeni vojni tab za svaku od
etiri oblasti u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i podruje Sarajeva.41 Regioonalni vojni tab u Sarajevu pod komandom Slobodana Principa uz pomo
Hasana Brkia kao politikog komesara, bio je zaduen za organiziranje
oruanog otpora u brdovitim ruralnim podrujima oko Sarajeva.
etniki pokret je nastao iz potpuno drugaijih korijena i slijedio je raddikalno drugaiju strategiju. Nakon jugoslavenske kapitulacije u aprilu 1941.
godine, pukovnik Draa Mihailovi je poveo malu grupu jugoslavenskih
kraljevskih oficira iz njihove postaje u blizini Doboja u sjevernoj Bosni ka
brdovitom utvrenju Ravna Gora u zapadnoj Srbiji, gdje su stigli 13. maja
1941. Tu je Mihailovi osnovao ravnogorski pokret, koji se u literaturi uglavvnom naziva etnikim pokretom.42 Slijedei tradiciju gerilskih bandi koje
su se borile u srbijanskim ratovima poetkom stoljea, Mihailovievi ljudi su
usvojili ideologiju, nomenklaturu, uniforme i duge brade svojih prethodnikka. Mihailovi je proglasio lojalnost kralju Petru II i jugoslavenskoj vladi u
egzilu u Londonu, koja ga je zauzvrat unaprijedila u in generala i postavila
za ministra vojske, mornarice i zrakoplovstva. Mihailovi i njegovi komanddanti su se nadali da e preuzeti vlast nakon poraza Nijemaca ili njihovog
slabljenja pod saveznikim udarima. Dok su ekali na invaziju saveznika na
Balkanu, bez koje su smatrali da nije mogue pobijediti Njemaku u Evropi,
plan im je bio da izbjegavaju oruane sukobe sa okupatorima da ne bi dolo
do odmazde prema Srbima.
Uskoro je etnika strategija ekanja unitena nezaustavivim partizansskim diverzijama i sabotaama, to je neizbjeno isprovociralo odmazdu
osovine nad lokalnim stanovnitvom. Do poetka 1942. godine, Mihailovi
je zakljuio da partizani pod vodstvom komunista predstavljaju najveu prijjetnju za njegovu strategiju i srpski narod. On je bio za reorganiziranje Juggoslavije kao velikosrpske drave to bi se postiglo protjerivanjem ne-Srba.
Njegovi ratni proglasi su izlagali stav srpskih nacionalista da su ne-Srbi odggvorni za kolaps zemlje 1941. godine i da ih za to treba kazniti.
209
U izvjetaju vladi u egzilu u septembru 1941. godine, Mihailovi se

zalagao za plan ienja ili pomeranja seoskog stanovnitva sa ciljem hommogenosti srpske dravne zajednice.43 Njegova sklonost nasilnom provoenju velikosrpskih nacionalistikih ciljeva bila je dijametralno suprotna
partizanskoj kampanji ujedinjenja svih naroda u aktivnom otporu okupattoru pod parolom bratstva i jedinstva. etnici su postali selektivni, povremmeni kolaboracionisti nacistikih okupatora poetkom 1942. godine, a do
1943. postali su kljuni element snaga koje su okupljene protiv partizana,
posebno u istonoj Bosni i podruju Sarajeva.
etnici i partizani su se natjecali u novaenju srpskih seljaka u brdima
i planinama oko Sarajeva. etnici, pod vodstvom koje je nedavno pristiglo
iz Srbije, u januaru 1942. godine organizirali su jedinicu od trideset lokkalnih Srba iz sela Veliko polje na Igmanu. Novoformirana jedinica je bila
smjetena na gornji sprat iste zgrade koju su koristili partizani. Vojnici su se
bratimili izmeu sebe, i nekoliko je promijenilo stranu prostom razmjenom
etnike kape sa kokardom za partizansku sa crvenom petokrakom ili obrnnuto. Oznake na kapama su predstavljale oit znak politikog diferencirannja izmedju partizana i etnika, a i vrijeme konfuzije i idejne kolebljivosti
medju borcima i partizansko vodstvo je moralo uloiti mnogo truda da
zadri lojalnost svojih regruta.44
Napeto stanje na Velikom polju je okonano dolaskom Prve proletersske brigade 28. januara 1942. godine. Brigada, sa kojom su bili i lanovi
partizanskog Vrhovnog taba, je prola kroz selo na putu za Fou u istonoj
Bosni, odakle je Tito trebao komandovati narednih nekoliko mjeseci. Stiggavi sa stotinama vojnika, jedinica je djelovala kao mona snaga otpora.
Srpski dobrovoljci, ukljuujui i mnoge koji su prethodno bili u partizanimma, su napustili etniku jedinicu i pridruili se partizanima. Srpski seljaci
dobrovoljci su se tako odluili za onu snagu za koju su vjerovali da bi mogla
pruiti najjai otpor ustakoj i njemakoj vlasti.
Rivalstvo u novaenju se nastavilo istim intenzitetom tokom cijelog
rata. etnici su se esto pokuavali ubaciti u partizanske jedinice, i u nekkoliko navrata partizanski komandanti su kanjavani zbog proetnike
orijentacije. etnici su traili naina da pridobiju srpske partizanske voe
i poticali su partizane Srbe na pueve da bi se uklonili komandanti koji
su bili lojalni partizanskoj stvari. Mnogi etniki puevi bili su usmjereni
protiv partizana koji su usvojili ljeviarsku komunistiku ideologiju da bi
opravdali nasilje protiv bogatijih seljaka, koje su nazivali kulacima prema
210
Staljinovoj kampanji protiv iste grupe tokom 1930-tih godina u Sovjetsskom Savezu.45 Puevi su bili najuspjeniji u Hercegovini u proljee 1942.
godine, ali su se takoe povremeno deavali i u planinskim oblastima oko
Sarajeva. etnike snage, koje su, kako je rat odmicao, sve vie ulazile u savvez sa Nijemcima i ustaama, predstavljale su stalnu prijetnju partizanskoj
kontroli u tom podruju.
U nekoliko navrata tokom rata, etnike snage su napale muslimanska
naselja u istonoj Bosni i podruju Sandaka u Srbiji i Crnoj Gori. Poubbijali su mnogo muslimana a druge izloili teroru i natjerali na bjekstvo.
Mnoge muslimanske izbjeglice iz istone Bosne i Sandaka su nakon ovih
napada izbjegle u Sarajevo.46 Prvi su u grad stigli u julu 1941. godine. Do
kraja rata poetkom aprila 1945. godine, preko pedeset hiljada izbjeglica ili
oko polovine stanovnika grada je ivjelo u kampovima i privatnim kuama.
etnika zlodjela u istonoj Bosni su tako postala dobro poznata Sarajllijama i opovrgla su njihove tvrdnje da je njihov glavni cilj borba protiv
okupatora i NDH.
Suprotno uspjehu koji su imali meu srpskim seljacima na poetku rata,
etniki lideri su otkrili da veina urbanih sarajevskih Srba odbacuje njihov
velikosrpski nacionalizam zasnovan na podjelama. Veina Srba i muslimanna srbofila u gradu se gnuala etnikih zlodjela u istonoj Bosni, a neki su
bili ukljueni i u pruanje humanitarne pomoi muslimanskim izbjeglicamma iz tog podruja. Pukovnik Gojko Borota, komandant etnikih snaga u
podruju Sarajeva, uao je nakratko u grad u ljeto 1943. godine i pokuao
ubijediti Hasana Ljubunia, da se pridrui etnicima. Kada je Ljubuni
upitao za etnike zloine u Foi, poinjene protiv muslimana samo nekolliko sedmica ranije, reeno mu je da je narod traio ubijanje Turaka, ali
da je narod u meuvremenu promijenio miljenje. Reeno mu je da nema
vie Turaka i da su ovo naa braa.47
etniki voa Todor Perovi, tokom posjete Sarajevu u septembru
1943. godine, naiao je jednako obeshrabrujui prijem. Gradski Srbi simppatiu sa partizanima... stariji iz straha i neke predostronosti, a mladi sa
inteligencijom na elu, iz ubjeenja, napisao je svom pretpostavljenom.
Oni kritikuju prvenstveno na nepomirljiv stav prema partizanima s jedne
211
strane i toleranciju prema okupatoru s druge strane, navodi Perovi i doddaje: Svi bi elili nau saradnju sa partizanima.48 Njegova misija je dovela
do nekih obeanja materijalne pomoi etnicima, koja nikada nisu ispunnjena, ali nije rezultirala etnikom organizacijom u Sarajevu. Mihailovieva pasivnost prema okupatorima osovine je diskreditirala njegov pokret
kako meu potencijalnim regrutima tako i meu saveznikim liderima.
Churchill, Roosevelt i Staljin, na sastanku u Teheranu od 28. novembra do
1. decembra 1943. godine, saglasili su se da pomo u budunosti usmjere
prema partizanima i da ukinu misije kod etnika. Promjena politike savezznike pomoi nakodila je etnicima i ojaala partizane, koji su ve zauzeli
znaajna podruja nakon italijanske kapitulacije u septembru 1943. godine.
Strateki gubici su tako natjerali etnike i Nijemce na jo uu saradnju.49
Nakon kongresa najvieg vojnog i civilnog rukovodstva u selu Ba u
Srbiji u januaru 1944. godine, Mihailovi je uputio pukovnika Borotu da
zatrai uu saradnju sa Nijemcima.50 Njemaki major Rudolf Treu je od
njemakog konzula u Sarajevu dobio isti zadatak. Borota i Mihailovi su
gajili nerealne nade da e Nijemci etnike postaviti za nasljednike ustaama. Treu se u ime Nijemaca nadao da e zadobiti etniku saradnju u
operacijama protiv partizana. etnika komanda je najavila osnivanje ravvnogorskog narodnog odbora za srez i grad Sarajevo,51 naizgled imitirajjui partizansku praksu stvaranja zaetaka vlasti u lokalnim podrujima.
Pokazalo se, meutim, da je odbor samo propagandni trik. U izvjetaju iz
avgusta 1944. godine, sekretar KP Vladimir Peri Valter je napisao da
etnici naroitih organizacija nemaju, ni vojnih ni politikih, i da je njihhova aktivnost ograniena na nekoliko srpskih poduzetnika koji su bili u
vezi sa srpskom centralnom bankom ili koji su obavljali znaajnu trgovinu
sa Nijemcima.52
etnici su opstali do kraja rata u sjeveroistonoj Bosni i nekim oblastimma oko Sarajeva, ali su protjerani sa veeg dijela teritorije zahvaljujui sve
uspjenijim partizanskim ofanzivama. Neuspjeh etnika u decembru 1944.
godine da zauzmu Tuzlu, koju su partizani zauzeli u septembru 1944. goddine, je oznaila kraj njihovih nadanja da e proiriti uporite koje su usposstavili u sjeveroistonoj Bosni.53 No, partizani su se uzdrali od vojnog udarra na etnike u brdima oko Sarajeva, plaei se jakih njemakih snaga koje
su titile krilo njemakih jedinica koje su se povlaile iz Grke. Tek u maju
1945. godine, nakon to su partizani uli u Sarajevo, a Nijemci se uglavnom
povukli iz regiona, partizani su slomili preostale etnike jedinice. Mihailov-
212
vi, koji je na voleban nain izbjegao posljednje napade sa uom pratnjom,

je uhvaen u martu 1946. godine. Nakon suenja u junu i julu osuen je na
smrtnu kaznu, koja je izvrena strijeljanjem 17. jula 1946. Male ratrkane
etnike jedinice su nastavile operirati u podruju Sarajeva u naredne tri
godine, do njihovog konanog iskorjenjivanja krajem 1940-tih.
etniki neuspjeh u gradu Sarajevu predstavljao je pobjedu zajednikog ivota u gradu jer su se mnogi Srbi pridruili partizanima i borili se
za zemlju jednakosti svih nacija. etnike je to skupo kotalo. etnici su bili
lieni stalnog priliva regruta, potreptina i vodstva, koje je partizanima tako
pomoglo u naporima da organiziraju sveobuhvatan pokret otpora. Iako odssustvo urbane podrke moda nije bilo odluujue za poraz etnika, uinilo
ih je veoma ovisnim od vodstva i materijalne pomoi iz Srbije i bacilo sjenu
na njihovu tvrdnju da uivaju iroku podrku srpskog naroda u Bosni.
Sarajevskih muslimana je bilo na svim stranama munog rata. Bonjaki
narod nije sudjelovao u Drugom svjetskom ratu napisao je air Filandra
u sveobuhvatnoj analizi njihove uloge u dvadesetom stoljeu, objanjavajui da su se muslimani borili za ciljeve koje su odreivali njihovi politiki
mentori.54 Slino tome, historiar Enver Redi je pisao o tendencijama
politike dijasporizacije meu muslimanima, to je rezultiralo njihovim
ueem u ustakim formacijama, domobranskim jedinicima, muslimansskim milicijama i legijama, partizanskim odredima i, napokon, u neznattnom broju, etnikim snagama.55 Da bi stvari bile kompliciranije, simppatije i uloge sarajevskih muslimana su se znaajno mijenjale tokom rata.
Mnogi su pozdravili ustaku okupaciju u njenim prvim sedmicama, ali su
je do ljeta 1941. godine poeli otvoreno kritizirati. Do kraja rata mnogi su
postali simpatizeri partizana i muslimanski regruti su se u velikom broju
pridruivali partizanskim formacijama.
Usprkos fragmentiranom ueu sarajevskih muslimana u raznim rattnim formacijama, njihovi lideri su konsistentno postavljali dva cilja. Prvo
su pokuavali zatititi sve bosanske muslimane od nasilja i krenja njihovog
prava na slobodno prakticiranje vjere. Zatim su pokuavali osigurati neku
vrstu autonomije za Bosnu i Hercegovinu pod sponzorstvom neke vanjske
drave. Oba cilja su zahtijevala politiko djelovanje i nijedan nije bio naroito otvoren za vojno rjeenje. Tako su sarajevski muslimani svoje interese
213
artikulirali na itav niz naina, mijenjajui pravac kako je ishod vojnog sukkoba iao na tetu nekih potencijalnih saveznika, a u korist nekih drugih.
Mnogi sarajevski muslimani su svoju podrku ustakom reimu zasnivvali na oekivanju da e ustae potivati islam i dati autonomiju Islamskoj
vjerskoj zajednici, kao to je to uradio i habsburki reim 1909. godine. Mehhmed Handi, predsjednik drutva vodeih islamskih vjerskih slubenika
El-Hidaje, je izrazio nadu u statut o autonomiji kada je pozdravio NDH u
aprilu 1941. godine kao mnogo bolji reim od prethodnog kraljevskog juggoslavenskog.56 U julu 1941. godine, lanovi El-Hidaje su dostavili memorrandum Mili Budaku, ministru za vjeru i obrazovanje u NDH, molei da
se bosanskim muslimanima odobri iroka vjerska i kulturna autonomija.57
U memorandumu su izrazili nadu da se ovaj put nee ponoviti beogradski
metod oktroiranja propisa za nau vjersko-prosvjetnu autonomiju. Deleggacija muslimana je 7. avgusta podnijela poglavniku Anti Paveliu u Zagrebbu prijedlog statuta za Islamsku zajednicu. Paveli je prijedlog proslijedio
komisiji koja ga je prouavala narednih godinu dana, ali nije djelovala.
ar sa kojim je doekana NDH je dodatno splasnuo kod veine sarajjevskih muslimana kada su ustae pojaale kampanju zloina, to je dovelo
do protesta istaknutih muslimana koji su otvoreno apelirali na ustae da
prestanu sa ubijanjem.58 Pored rastue zgroenosti nad ustakim nasiljem,
muslimani su takoe bili zabrinuti da bi mogli postati glavne rtve srpske
odmazde. U jesen 1941. godine, muslimanski lideri su Andriji Artukoviu,
ministru NDH za unutranje poslove koji je bio u posjeti Sarajevu, izrazzili svoju elju da mirno ive sa ostalim vjerskim pripadnicima, jer bi se
bijes i osveta svakako najvie iskalila ba na samim Muslimanima.59 Na
godinjem sastanku El-Hidaje u Sarajevu 14. avgusta 1941. godine, vie
od stotinu sarajevskih muslimana je apeliralo na ustake vlasti da zaustave
nasilje:
Osuujemo sve one pojedince Muslimane, koji su na svoju ruku od svoje
strane napravili bilo kakav ispad i uinili bilo kakvo nasilje. Konstatujjemo, da su tako to mogli uiniti samo neodgovorni elementi i neoddgovorni pojedinci, iju ljagu odbijamo od sebe i od svih Muslimana.
... Molimo dravne vlasti da to prije zavedu zakonsku sigurnost u svim
krajevima, ne dozvoljavajui da se bilo ta uini na svoju ruku kako ne bi
nevini ljudi stradali.60
214
Rezolucija nije pripisala krivicu nijednoj osobi niti grupi. Kao to su

istakli historiari iz ere socijalizma, muslimanski potpisnici rezolucija krittizirali su zloine kao devijantne ekscese, ali nisu napadali kljuni ustaki
program fizike eliminacije odreenih grupa silom.61 Oni jesu, meutim,
pozvali vlasti NDH da uspostave red i sprijee dalje nasilje. Oni su jasno
istakli da su akcije reima u prvim mjesecima okupacije dovele do njihovog
distanciranja od ustakog projekta. U narednim mjesecima muslimani u
drugim gradovima Bosne i Hercegovine su uloili sline proteste.
Sarajevski muslimani su uloili protest 1. decembra 1941. godine, u
kojem su otro osudili ustake zloine koji su poinjeni pod fesom kao
muslimanskim simbolom, alili se zbog odmazde prema muslimanima, i
dodatno se distancirali od ustake vladavine: Muslimani nisu imali uea
u stvaranju ustake drave, niti su je elili. ... Ni zbog malog broja navedennog oloa muslimanske vjere, ukljuenog u ustaku kliku, ni zbog nekoliccine navedenih intelektualaca, ne moe se odgovornost baciti na sve ostale
nevine i estite muslimane.62
Dok su neki sarajevski muslimani sluili ustaama a drugi u peticijamma izraavali svoje nezadovoljstvo ustakim ponaanjem, trei su izgubili
nadu da e ustae tititi muslimanske interese. Oni su se okrenuli vanjsskim silama ne bi li nali podrku za autonomnu Bosnu i Hercegovinu. Za
veinu je to znailo apeliranje na Nijemce, iako su neki muslimani gajili
anti-njemake osjeaje i kratkovido razmiljali o apelu zapadnim nacijama.
Pristae autonomije su se prisjeali austrougarskih vremena kada je Bosna i
Hercegovina bila corpus separatum pod austrougarskom vladavinom i zalagganja JMO za autonomiju izmeu dva rata. U avgustu 1942. godine, grupa
konzervativnih sarajevskih muslimana je oformila Odbor narodnog spasa
iz protesta zbog ustakog neuspjeha da zatiti muslimane od etnikih zloddjela u istonoj Bosni. Odbor je zagovarao ideju autonomije za Bosnu i
Hercegovinu kao najbolju garanciju muslimanske sigurnosti.63
Autonomai su na Nijemce apelirali na rasistikim osnovama. Suprotsstavljajui se tezi da su muslimani najii od arijskih Hrvata, podnositelji
peticije su Hitleru rekli slijedee:
Mi smo gotskog porijekla i to nas vezuje za njemaki narod. Mi smo
se drali svoje stare gotske arijske vjere pod nazivom bogumilstvo sve
do dolaska Turaka 1463. godine, kada smo preli na islam. Tokom
austrougarske okupacije imali smo punu vjersku i djelominu politiku
autonomiju. U prvom svjetskom ratu bili smo u vezi sa Njemakom kroz
215
krvne veze a sa Turskom kroz islamsku religiju i historiju. Za nau brau

po krvi, Nijemce, mi muslimani smo trebali biti most sa zapada prema
islamskom istoku.64
Autonomai su od Hitlera traili da uspostavi Bosnu kao zemlju pod

njemakim patronatom i da zabrani ustae u njenim granicama. Nadalje,
podnositelji memoranduma predloili su da Nijemci organiziraju i naoruaju bosansku strau, kao zaetak vojske za zemlju Bosnu, proirenjem ve
postojee dobrovoljne legije pod komandom Muhamed-age Hadiefendia.
Njemako vojno i civilno rukovodstvo imalo je pune ruke posla sa parttizanima i nije eljelo nita osim mira u regionu, te nisu bili oduevljeni
idejom otuivanja svojih ustakih saveznika podjelom NDH na dvije drave. Heinrich Himmler i grupa SS oficira su, meutim, bili zadovoljni
to se prijedlog poklapa sa njihovom vlastitom idejom stvaranja odvojene
muslimanske SS divizije. Usprkos gorljivom protivljenju ustaa, Hitler je
krajem 1942. godine odobrio formiranje 13. muslimanske SS divizije. Haddiefendieva muslimanska legija je trebala initi jezgro nove jedinice.65 U
konsultacijama sa vodeim muslimanima, njemaki zvaninici u Sarajevu
su tokom marta i aprila 1943. godine napredovali sa planovima za novu divviziju. Organizirali su regrutacijske kampanje i napravili planove za obuku
i rasporeivanje jedinice. El-Huseini, muftija jeruzalemski i pristaa Treeg
Jerusalemski muftija
El-Huseini i Mile Budak,
ministar religije i obrazovanja
Nezavisne Drave Hrvatske, u
Sarajevu 1943. godine. (Iz zbirke
216
rajha, je posjetio Sarajevo da bi muslimane pridobio za tu ideju. Regrutima

je dato lano obeanje da jedinica nee biti rasporeena van Bosne i Herccegovine dok se ne uspostavi sigurnost muslimanskog stanovnitva.
Trinaesta muslimanska SS divizija je formalno uspostavljena u maju
1943. godine i postala je poznata pod nazivom Handar divizija. Veina
vojnika bili su muslimani, ali su oficiri uglavnom bili Nijemci iz autohtonne njemake populacije koja je ivjela u Jugoslaviji (Volksdeutsche). Divizija
nije ispunila velike nade koje su u nju polagali njemaki oficiri koji su je
organizirali. Divizija je dala slab doprinos njemakim vojnim naporima, a
njena kratka historija nije bila ni najmanje slavna. Njene trupe su 1943. i
1944. godine provele kampanju zloina i unitavanja protiv Srba u istonoj
Bosni. Kao jedini opipljivi ishod muslimanskih zahtjeva za autonomijom
tokom rata, divizija je bila na sramotu onima koji su pomogli u novaenju
dobrovoljaca u njene redove.
Za razliku od etnika, KP i partizani su rat zapoeli sa jakom urbanom orgganizacionom bazom u Sarajevu koju su hitro iskoristili. 66 U odsustvu konssistentne ustako-njemake kontrole zapadnog prilaza gradu, KP je bila u
mogunosti da alje regrute, hranu, lijekove i vojne potreptine u svrhu jaanja partizanskih jedinica u okolnim brdima. Iako su kanali snabdijevanja
vie puta prekinuti racijama okupacionih snaga i pootrenjem ogranienja,
simbiotski odnos izmeu KP u Sarajevu i partizana je cvjetao naoigled nessposobnosti okupatora da zatvori grad i prekine njegove veze sa okolnom
ruralnom teritorijom. Urbano-ruralna veza je partizanima davala prednost
nad njihovim protivnicima, prednost koja se vremenom samo poveavala.
Centralni komitet KP Jugoslavije konkretizirao je ulogu urbanih i rurralnih organizacija u svom pozivu na oruje u julu 1941. godine.67 Organnizacijama KP u gradovima uputio je nalog da rade na regrutaciji dobrovvoljaca za partizanske jedinice, da pruaju materijalnu podrku, publikuju
ideologiju i uspjehe pokreta otpora putem propagandnih aktivnosti, te da
iniciraju operacije sabotae i ometanja. Vie rukovodstvo KP bilo je uvjerenno u vrijednost tajnih partijskih aktivnosti u okupiranim gradovima, i 1942.
su ak izdali nalog partijskim organizacijama da se vrate u gradove koji su
ranije bili osloboeni pa zatim ponovo osvojeni od strane snaga osovine.68
Historiar Marko Hoare, u novijoj studiji rata u Bosni i Hercegovini prid-
217
daje veliki znaaj urbanim partijskim organizacijama: Iako je vojna snaga

partizanskog pokreta leala u jedinicama sastavljenim od seljaka, njegov
um i srce su se nalazili u urbanim organizacijama Komunistike partije.69
Nigdje ovo nije bilo tanije nego u Sarajevu.
Partizanski otpor se na samom poetku svog djelovanja sastojao uglavvnom od operacija sabotae i uznemiravanja. Bez obzira na povremene
kratkorone kompromise sa razliitim snagama, partizani su bili odluno
za otpor okupatorima svim snagama koje su se mogle okupiti. Grupa kommunistikih organizatora koja je 17. jula 1941. godine poslana iz Sarajeva
bila je prva od hiljada boraca koji e potom napustiti grad da bi se pridruili partizanskim snagama u okolnim selima i brdima. Prvi organizatori su
osnovali tri ete koje su nazvane po svom podruju operacija Romanija,
Trebevi i Semizovac-Srednje. U roku od nekoliko sedmica, preko stotinu
lanova partije i simpatizera napustilo je grad i pridruilo se ovim etama.
Ovo poetno rasporeivanje snaga smanjilo je broj lanova KP u gradu sa
oko tri stotine pred poetak rata na oko stotinu ili manje. Rukovodstvo
KP slalo je to je vie mogue lanova i simpatizera na selo, zadravajui
u gradu tek onoliko lanova partije koliko je bilo neophodno za uspjeno
provoenje kljunih zadataka partije u gradu.70 Tokom rata sarajevski ogrannak KP poslao je oko 4.300 dobrovoljaca iz grada u partizanske jedinice u
okolnim brdima, ukljuujui i pet stotina u poetnom kritinom periodu
izmeu jula 1941. i aprila 1942. godine.71
lanovi partije u Sarajevu prenosili su obavjetajne podatke partizannima, zasnivajui svoje izvjetaje na promatranju kretanja trupa i irokoj
mrei agenata koji su radili na transportu i komunikacijama. Grad je takoe dao doprinos partizanskom rukovodstvu jer su se partijski rukovodioci
esto prebacivali iz KP u gradu u vojne komande snaga otpora. Partijski
zvaninici koji su putovali s jednog kraja Jugoslavije u drugi esto su zastajjali u Sarajevu, izbjegavajui njemake i ustake patrole uz pomo pratnje
iz KP. Partizanski pokret u brdima sluio je kao utoite za lanove partije
koji su postali direktne mete policijskog djelovanja.
Kuriri, koji su se obino birali iz redova mladih ali iskusnih partijskih
operativaca, prenosili su vitalne obavjetajne podatke i direktive izmeu
KP i partizanskih komandanata. Rukovodioci su esto zahtijevali da kuriri
napamet naue podatke i prenesu ih verbalno da bi izbjegli rizik neprijjateljskog zarobljavanja pisanih dokumenata.72 Kuriri su takoe prenosili
poruke izmeu okupiranih gradova. ivoti kurira bili su u posebnoj opas-
218
snosti kada su bili prisiljeni putovati vozom, gdje je ustaka i njemaka

policija naroito pazila na lane dokumente i preruavanje. Kurirska sluba
i komunikacije prekidane su u nekoliko navrata neprijateljskim ofanzivama
van grada i policijskom represijom protiv KP u gradu, ali je dvosmjerna urbbano-ruralna ila kucavica uglavnom uspjeno funkcionirala tokom rata.
U poreenju sa hiljadama boraca koji su se borile u partizanskim reddovima, Komunistika partija u Sarajevu je tokom rata bila mala grupa od
stotinjak lanova. Oni su uivali podrku stotina simpatizera, ali ogranieno lanstvo je olakavalo voenje tajnih operacija. Obnovljena kao tajna
organizacija pod Titovim vodstvom 1938. godine, KP je zadrala elijsku
strukturu i strogo se pridravala principa tajnog rada. elije koje su imale
tri do pet lanova su operirale u rezidencijalnim etvrtima i industrijskim
preduzeima, a njihovi su rukovodioci odgovarali lokalnom komitetu KP,
koji je obino imao etiri do sedam lanova.
lanovi partije su bili istrenirani da brzo reagiraju na hapenje druggih lanova partije. U tim situacijama oni bi zaustavili operacije, procijenili
koliko informacija o drugim lanovima posjeduje uhapeni, i brzo bi komppromitirane operativce sklonili van policijskog dohvata. Oni koji su bili
kompromitirani hapenjem kolega bi obino bili prebaeni u partizane, i
tek bi se kasnije vraali u grad da bi obavljali tajne operacije. Partijski operrativci su uzimali pseudonime koji su obino bili zasnovani na fizikim ili
karakternim osobinama. U poslijeratnoj literaturi ovi su pseudonimi dodati
njihovim stvarnim imenima. Vaso Miskin Crni je ime dobio zbog tamne
puti i crne kose. Avdo Humo, koji je smatran obrazovanim i naitanim,
je prozvan Kulturni.73 Neki operativci koristili su vie operativnih pseuudonima, koje su mijenjali povremeno ili kada bi se premjestili sa jednog
mjesta na drugo. Operativni pseudonimi i dokazane tehnike tajnog djelovvanja ograniavali su tetu koja je nastajala nakon hapenja, ali su Gestapo i
ustaka policija ipak tokom rata uspjeli uhapsiti i pobiti desetine komunista
i njihovih simpatizera.
Malo je deavanja u gradu moglo promai obavjetajnom aparatu KP.
Agenti u glavnoj poti su presretali telegrame i nadzirali telefonske pozive
okupacionih snaga.74 Dounici u dravnim eljeznicama obavjetavali su o
pokretima trupa i rezultatima partizanskih sabotaa. Tajne tamparije KP,
poznate kao partijska tehnika, umnoavale su propagandne letke, pamfflete i proste dnevne novine i u hiljadu primjeraka.75 Po noi su partijski
lojalisti pisali revolucionarne slogane u vidu grafita po gradskim zidovima,
219
gdje bi jedan koristio boju dok bi drugi uvao strau. Operativci KP u graddu postali su oi i ui partizanskih snaga u okolnim brdima. Sarajevska parttijska organizacija nikada nije imala snage da pokrene oruani ustanak bez
pomoi u vidu partizanskog napada izvan grada, ali to nije ni bila njena missija: partizansko rukovodstvo nikada nije ni predvialo samoodrivi ustannak sarajevskog ogranka Komunistike partije, ve se oslanjalo na podrku
lanstva i simpatizera KP unutar grada da osigura podrku partizanima u
okolini. ak i usred povremeno teke represije ustake policije i Gestapoa,
partija je uspjela odrati kanale prema ustanicima na selu. Usprkos nesistemmatskom ali efikasnom pritisku vlasti, sarajevski ogranak KP je uglavnom
uspjeno izvravao dodijeljene zadatke tokom rata.
etverogodinji otpor u podruju Sarajeva je proao kroz tri faze. U prvoj
fazi, partizani i Komunistika partija su u kasnu jesen 1941. godine postigli
znaajne uspjehe. U drugoj fazi, od kraja 1941. do jeseni 1943. godine, Nijjemci su sa svojim saveznicima vratili kontrolu nad veim dijelom teritorije
i nanijeli su tetu partizanima u nekoliko vojnih ofanziva, nakon ega je
uslijedio postupni oporavak i ponovni ustanak snaga pod vodstvom komunnista. U posljednjoj fazi, koja je poela sa kapitulacijom Italije u septembru
1943. godine, KP i partizani su ojaali i osvojili ire teritorije. Borba je
kulminirala pobjedom partizana u aprilu 1945.
Prva faza je otpoela kada su komunisti u Bosni i Hercegovini i u
Sarajevu poeli osnivati partizanske jedinice i podigli ustanak protiv Sila
osovine krajem jula 1941. godine. Prvog dana ustanka, partizanske snage
u Bosanskoj krajini na sjeverozapadu Bosne su oslobodile industrijski grad
Drvar savladavi etiri stotine branitelja iz lokalne andarmerijske stanice.
Poetak ustanka u podruju Sarajeva imao je znatno slabiji ishod.76 Na
putu ka andarmerijskoj postaji u blizini Ilijaa koju su namjeravali napasti,
maskirani partizani su 27. jula naili na oruanu ustaku patrolu.77 Dolo je
do pucnjave, a kada su njemake trupe priskoile ustaama u pomo, mala
partizanska jedinica je izgubila kontakt i morala odustati od planiranog
napada na andarmerijsku stanicu. U noi izmeu 31. jula i 1. avgusta,
nekoliko manjih partizanskih jedinica je izvelo uspjenije napade na nekkoliko andarmerijskih stanica i presjeklo telegrafske ice na rubu grada.
Ustae su odmah izvrile odmazdu vjeanjem trideset seljaka koje su doveli
220
iz nekoliko oblinjih sela. Taj brutalni in dali su na znanje iroj javnosti

tampanjem i irokom distribucijom letaka.78
Prva akcija KP unutar grada Sarajeva je takoe bila neuspjena, ali je
izazvala estoku reakciju. Saboteri su podmetnuli eksplozivne naprave u
maineriju glavne eljeznike radionice i aktivirali ih u noi izmeu 29. i
30. jula 1941. Eksplozije su izazvale minimalnu tetu i data mainerija je
vrlo brzo proradila. No, okupatori su iskoristili taj incident kao opravdannje za provoenje pokazne odmazde, ispunjavanjem nareenja koje su od
pretpostavljenih iz Zagreba dobili sedmicu ranije, da se najurnije izvri
pritvaranje svih idova i pravoslavaca Srba, koji su bili ve poznati kao
komunisti, bilo pak da su i malo sumnjivi, da su skloni tom pokretu - iste
mjere valja preduzeti i protiv komunista katolike i muslimanske vjeroisspovijesti.79
Policija je u jutro 1. avgusta uhapsila dvadeset Jevreja i Srba i odvella ih u improvizirani pritvor u bivem sjeditu srpskog kulturnog drutva
Prosvjeta. Osumnjieni nisu bili poinitelji sabotae, ali su ispunjavali kritterij etnike pripadnosti i sumnje da su komunisti. Svih dvadeset je zatim
odvedeno na brdo Vraca i javno strijeljano u 10:00 sati. Ustake vlasti su u
isto vrijeme istakle obavjetenja kojima upozoravaju da se ne provode dalje
akcije protiv drave: U Sarajevu danas u 10 sati u jutro strijeljano 20 Srba
i idova krivaca za izvrenu sabotau. Za svaki pak ponovljeni sluaj sabbotae bilo na kojem mjestu biti e strijeljan odgovarajui broj novih taoca,
koji se ve nalaze u rukama dravnih vlasti.80
Zahvaljujui brutalnim zloinima protiv Srba, Jevreja, Roma i kommunista, okupatori su postali najbolji agenti za regrutaciju u partizanske
redove. Broj i snaga partizana je rasla tokom avgusta 1941. godine i oni
su uskoro zapoeli ozbiljnije operacije od sabotaa i ometanja, oslobodivi
mjesto Sokolac, sjeveroistono od Sarajeva, 26. avgusta 1941. Do septembbra 1941. godine, partizani u podruju Sarajeva su brojali preko tri hiljade
ljudi.81 Mnoga mjesta (sa izuzetkom Pala) i veliki dio planinskog podruja
sjeverno i istono od Sarajeva su pred kraj jeseni bili u rukama partizana.
U svakom osloboenom selu i opini ustanovljen je narodnooslobodilaki
odbor kao privremena vlast. U skladu sa uputama koje su izdate nakon
konsultacija koje je Tito organizirao u Stolicama (Srbija) 1941. godine,
narodnooslobodilaki odbori su postali uobiajeni oblik prelazne lokalne
vlasti na svim teritorijama koje su oslobodili partizani.82
221
Partizanski uspjesi tokom prve faze operacija naveli su komandante da

ozbiljno razmisle o mogunosti osvajanja Sarajeva. S tim u vezi, KP je zauustavila egzodus dobrovoljaca u partizane dok je komandni vrh procjenjivvao snagu neprijatelja u gradu i pripremao eventualni istovremeni ustanak
unutar grada i napad izvana.83 Zakljuivi da e ih napad zasigurno skupo
kotati i da e vjerovatno biti neuspjean, partizanska je komanda opozvala
napad. Ni u jednom trenutku KP u Sarajevu nije bila dovoljno jaka da sama
izvede uspjean ustanak, ali su lanovi partije svejedno bili razoarani. Sa
svoje strane, okupacijske vlasti su bile uznemirene mogunou ustanka uz
podrku partizanskog napada, i povremeno su izdavale panine preporuke
da se napusti grad.84
Druga faza otpora poela je sa nekoliko udaraca koje su KP i partizani
primili krajem jeseni 1941. Pomou arhive koju su naslijedili od kraljevske
jugoslavenske policije, Gestapo je proveo dobro organizirani talas hapenja
u gradu tokom novembra 1941. godine, u kojem je u zatvor dospjelo deset
lanova partije.85 Izvan grada je u januaru 1942. godine krenula zajednika
njemako-italijansko-ustaka ofanziva, koju su jugoslavenski historiari
nazvali drugom neprijateljskom ofanzivom. Njome je okonan prvi talas
partizanskih pobjeda, koji je jedan partizanski komandant nazvao proslavvljeni i uspjeni ustaniki polet partizanske Romanije.86 Snage osovine su
protjerale partizane iz veeg dijela istone Bosne, a etnici su napadali parttizane koji se jo nisu bili oporavili od udaraca okupacijskih snaga. Porazi
su napravili haos kanalima za transport i komunikacije izmeu sarajevskog
ogranka KP i partizana. Dodatna hapenja poetkom 1942. godine zausstavila su partijske aktivnosti i bila je potrebna infuzija dodatnih partijskih
operativaca od strane pokrajinskog komiteta za Bosnu i Hercegovinu.
Neuspjeh druge neprijateljske ofanzive bio je najoitiji sjeverozapadno
od Sarajeva u dugotrajnoj borbi za planinu Kozaru u bosanskoj Krajini.87
Usprkos injenici da su bili u potpunom okruenju brojnih njemakih truppa, ostaci znaajnih partizanskih snaga uspjeli su pobjei iz gustih uma
tog planinskog predjela i pregrupirati se. Volebno izvlaenje partizana iz
obrua dodatno je potaklo sve brojnije legende o njihovom herojstvu i neppobjedivosti, legende koje su njegovane tokom socijalistikog perioda sa
spomenicima i slavljem na vrhu Kozare. U Sarajevu snage osovine nisu
uspjele u borbi eliminirati nijednu veu partizansku jedinicu niti iskorijenniti KP u gradu. Sposobnost partizana da izbjegnu okruenje i unitenje
bila je od kljunog znaaja za njihovu opstojnost prilikom suoenja sa por-
222
razom. Njihova kontrola nad Foom jugoistono od Sarajeva bila je toliko

jaka da se Tito sa glavnim tabom iz Srbije premjestio u Fou u februaru
1942. godine i ostao tamo do maja 1942. Partizani su takoe bili cilj u
etvrtoj i petoj neprijateljskoj ofanzivi (koje su Nijemci nazvali operacija
Weiss i operacija Schwarz) u januaru i maju 1943. godine. U svakoj ofanzivvi Nijemci bi vratili izgubljenu teritoriju ali nisu uspjeli unititi partizane.
Nakon oporavljanja od gubitaka koje su pretrpjeli u ovim ofanzivama, parttizanske snage u Sarajevu bi i dalje rasle, kako po broju pripadnika tako i
po iskustvu i osvojenoj teritoriji.
Konana faza otpora i borbe je poela u septembru 1943. godine kada
su ustaka policija i Gestapo izveli dalja hapenja operativaca KP u Sarajevu.
Partijski aparat je ponovo morao biti obnovljen. Pokrajinsko rukovodstvo je
ovaj zadatak povjerilo Vladimiru Periu, poznatom pod partijskim pseudonnimom Valter. Roen u srbijanskom gradu Prijepolju 1919. godine, on je
od 1938. do 1940. godine radio u banci u Beogradu.88 Ubrzo nakon to se
pridruio KP 1940. godine, nadreeni su ga prebacili u filijalu banke u Sarrajevu. Dvadesetjednogodinji mladi na poetku rata, Valter je uestvovao
u tajnim pripremama KP za otpor u proljee 1941. godine. Izmeu 1942. i
1943. godine sluio je kao zamjenik politikog komesara u partizanskoj jeddinici u istonoj Bosni. Nakon toga ga je pokrajinsko rukovodstvo imenovallo sekretarom sarajevskog komiteta KP i zaduilo ga da revitalizira partijsku
organizaciju u gradu. Valter je obnovio urbano-ruralnu vezu izmeu KP i
partizanskih snaga i reorganizirao KP da bi nastavila pruati podrku partizzanskom pokretu sa osobljem, potreptinama i obavjetajnim podacima.
Rastua snaga partizana u veem dijelu Bosne i Hercegovine postala je
oigledna nakon italijanske kapitulacije u septembru 1943. godine. U trci da
se doe do italijanskog oruja i teritorija, partizani su nadigrali Nijemce u
veem dijelu Hercegovine i zapadne Bosne. Partizansko rukovodstvo je bilo
dovoljno samouvjereno da sazove drugu veliku konferenciju za uspostavljannje temelja poslijeratne vlasti. Prethodne godine, u novembru 1942. godine
u Bihau, pedeset etiri delegata (od sedamdeset dva pozvana) iz razliitih
krajeva Jugoslavije osnovala su AVNOJ Antifaistiko vijee narodnog
osloboenja Jugoslavije.89 Nakon dodatnih uspjeha na bojitu, komunisti su
sazvali drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu u novembru 1943. godine. Slian
organ za Bosnu i Hercegovinu, ZAVNOBiH - Zemaljsko antifaistiko
vijee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine, osnovano je u Mrkonji
Gradu 25. i 26. novembra, tri dana prije drugog zasjedanja AVNOJ-a. Na
OKUPACIJA I TEROR
223
osnivakoj skuptini ZAVNOBiH-a okupilo se 247 delegata iz svih krajeva

Bosne i Hercegovine i izabralo 173 vijenika iz svojih redova u ZAVNOBBiH.
Sarajevo je imalo velike koristi od politikih odluka koje su donesene na
ova tri sastanka. Poslanici na prvom zasjedanju AVNOJ-a su usvojili plan za
stvaranje savezne drave od nekoliko republika ali nisu precizno razrijeili
status BiH u buduoj dravi. Na drugom zasjedanju AVNOJ-a i prvom
zasjedanju ZAVNOBiH-a delegati su potvrdili da e Bosna i Hercegovina
postati esta republika u saveznoj dravi umjesto dobijanja neke vrste posebbnog autonomnog statusa u federaciji. Poto se Sarajevo smatralo glavnim
gradom rekonstituirane BiH, na ova dva zasijedanja je osigurana kljuna
uloga grada u poslijeratnoj jugoslavenskoj dravi. Poslije rata Sarajlije su
odale poast ZAVNOBiH-u zbog njegove uloge u reafirmiranju integritteta Bosne i Hercegovine nazvavi po njemu centralni trg novoizgraenog
stambenog naselja Alipaino Polje u sarajevskoj opini Novi Grad. Prvi dan
zasjedanja ZAVNOBiH-a, 25. novembar, nakon rata postao je praznik u
Bosni i Hercegovini.
Okupacija i teror
etiri godine okupacije bila su najgora vremena za stanovnike grada. Veina
proizvodnih pogona su zatvoreni ili su funkcionirali sa smanjenim kapacittetom. Nestaice hrane bile su stalne i povremeno su dostizale kritini nivo.
Vlasti NDH otvarale su javne kuhinje za najsiromanije graane Sarajeva,
ali najvei dio pomoi pruala su razna etnoreligijska kulturna drutva i drugge dobrovoljne organizacije. Posjetitelji su esto opisivali sumornu atmosferru u gradu, veliki broj osoba koje se svakodnevno odvode na prisilni rad, i
stalni policijski nadzor i hapenja.
Tokom posljednje dvije godine rata, smrt je neoekivano dola i od angglo-amerikog bombardiranja grada.90 Broj rtava je bio znatan, no ustake
procjene je nemogue potvrditi. U prvim zranim udarima 29. novembra
1943. godine, vladini zvaninici su procijenili da su pale 132 bombe, ubivi
105 i ranivi 145 civila. Udari 28. jula 1944. godine za cilj su imali poloajje protuzrane odbrane i vojni logor. Napad na eljezniku prugu i vojni
objekat na Alipainom Mostu 8. septembra 1944. godine pogodio je oblinje stambene objekte i izbjeglike barake usmrtivi tri stotine civila. U dva
zrana napada u novembru poginule su 173 osobe. teta koja je izazvana
224
bombardiranjem navela je Sarajlije da saveznicima upute apel da potede

javne historijske spomenike i Zemaljski muzej sa njegovom neprocjenjivom
zbirkom.
U jesen 1944. godine Nijemci su posrtali pod napadima i porazima koje
su pretrpjeli na vie frontova i suoili su se sa vjerovatnim porazom u veem
dijelu jugoistone Evrope. Kada su se Nijemci povukli iz Grke u oktobbru 1944. godine, Sarajevo je dobilo drugaiji i neoekivan strateki znaaj
kao kljuna taka tranzita na jedinoj prihvatljivoj ruti povlaenja njemakih
snaga iz Grke u domovinu. Svjesni novog stratekog znaaja grada, Hitler
i njemaka komanda su odluili da grad zadre po svaku cijenu. Takoe su
krenuli u kampanju kanjavanja onih koji su ustaama i Nijemcima zagorali godine okupacije.
Sredinom februara 1945. godine, Paveli je poslao pukovnika Vjekoslavva Maksa Luburia u Sarajevo sa nalogom da uniti pokret otpora. Sadistiki kreativan strunjak za policijski teror, Luburi je svoje namjere objavio u
govoru za veerom sa preko stotinu lokalnih zvaninika 24. februara 1945.
godine.91 On je 6. marta zaprijetio smru svakome ko ne prijavi pripadnike
otpora. Zatim je ustanovio prijeki ratni sud stoera pukovnika Luburia i
tokom marta 1945. godine pred sud izveo 85 osoba. Trideset jedna osoba
je osuena na smrt vjeanjem a ostali na zatvorske kazne. No, bezrazlona
ubijanja nisu bila ograniena samo na one koji su izvedeni pred sud. Dok su
se partizanske snage pribliavale gradu, 55 osoba je objeeno na drveu na
Marindvoru 27-28. marta, sa natpisima oko vrata na kojima je stajalo ivio
poglavnik. Mnogi drugi su mueni i brutalno ubijeni u vili u blizini stratita.
Poslijeratna komisija za ratne zloine je identificirala 323 rtve Luburievog
terora u Sarajevu. Svjedokom posljedica njegovih zloina je bio i Landrum
Bolling, mladi ameriki novinar koji je u grad stigao 7. aprila, odmah nakon
njegovog oslobaanja od strane partizanskih snaga. Pokazali su mu sobu u
kojoj su tijela ljudi bila naslagana jedna preko drugih kao cjepanice. Reeno
nam je da su to Srbi koje su ustae objesile bodljikavom icom na uline
svjetiljke u Sarajevu.92 Ipak, Luburievo nasilje nije bilo etniki motivirano,
nego su njegove rtve bili pripadnici svih nacionalnosti. Luburieva kratka
strahovlada je predstavljala posljednju jezivu zaostavtinu ustakog reima u
Sarajevu. Dok je on provodio svoje posljednje sadistike zloine, o sudbini
Sarajeva se odluivalo na bojitu u brdima oko grada.
OSLOBAANJE SARAJEVA
225
Oslobaanje Sarajeva
Poetkom 1945. godine, njemaki Wehrmacht u jugoistonoj Evropi je bio na
koljenima. Uz pomo dugotrajnog anglo-amerikog bombardiranja i sovjetsske Crvene armije, partizani su uli u Beograd 20. oktobra 1944. godine.93
Partizanske snage su zauzele Mostar 14. februara 1945. godine i u naredne
tri sedmice su oslobodile nekoliko gradova u istonoj Bosni. Partizanski nappad je bio tako munjevit da je Hitler povlaenje njemakih snaga iz Mostara
odobrio tek nakon to se ono stvarno dogodilo. Usprkos ovim gubicima,
njemake oruane snage i NDH su vrsto drale Sarajevo. Njemaki 21.
brdski korpus pod komandom generala Ernesta Leysera, iji je tab bio na
Bistriku, je raspolagao zastraujuim ljudstvom od najmanje trideset pet hilljada ljudi.94 Odbijajui savjete svojih komandanata da naredi povlaenje iz
Sarajeva, Hitler je 20. februara 1945. godine grad proglasio uporitem koje
treba braniti svim raspoloivim sredstvima i postavio generala Heinza Kathhnera za zapovjednika vojnih operacija u Sarajevu (Kampkommandantur
Sarajevo). Borbeno iskusna 7. SS divizija Princ Eugen je dobila nareenje
da napusti njemaku kontraofanzivu u Maarskoj i da se razmjesti u Bosnu
i Hercegovinu kao rezervna snaga pod komandom 21. korpusa.
No, ipak su partizani, koji su do tada postali potpuno sposobni za kruppne operacije i frontalne napade, osloboenje Sarajeva postavili kao cilj prve
od nekoliko ofanziva s ciljem protjerivanja snaga osovine iz Jugoslavije. Sasstavi se u Beogradu od 1. do 3. februara, partizanski komandanti su nappravili plan Operacije Sarajevo i odredili jedinice od oko ukupno pedeset
hiljada ljudi za operaciju. Partizani su odredili posebnog komandanta i stvorrili jedinstveni tab pod nazivom operativni tab sarajevske grupe korpusa
Jugoslavenske armije da rukovode operacijama. Poput partizana, i Nijemci
su se dobro pripremili za predstojei napad. Naelnik taba Friedrich von
Wedel je koordinirao planiranje u zgradi komande na Bistriku. On je izvrio
uvid u raspoloiva vojna sredstva i skovao plan za razmjetanje njemakih
snaga u tri koncentrina kruga odbrane oko grada. Do tree sedmice marta
planovi su bili dosta razraeni, ali jo nisu bili finalizirani.
Obavjetajni operativci sarajevskog ogranka KP su tada izveli najznaajniju ratnu operaciju. Jedan od njihovih agenata je iz njemakog taba
ukrao glavni plan odbrane Sarajeva, zajedno sa detaljnim kartama koje pokkazuju preko stotinu kljunih instalacija i snage koje su razmjetene da bi
ih branile. Ujutro 23. marta, pukovnik Wedel je krenuo da uzme jedini primmjerak plana odbrane da bi napravio neke izmjene u skladu sa najnovijim
226
izvjetajima o snazi trupa. Usprkos uvjerenju da je kod njega bio jedini klju
ormaria u kojem je stajao plan, pukovnik je otkrio da je plan nestao.
Misteriozni nestanak plana izazvao je paniku meu njemakim i NDH
vojnim rukovodstvom. Wedel je pozvao vojnu policiju koja je pokrenula
masovnu istragu. U narednih nekoliko dana oni su uhapsili 25 njemakih
oficira i stotinu i pedeset pripadnika oruanih snaga NDH. Tokom njihhovog ispitivanja otkriveni su i drugi partizanski obavjetajni operativci.
Zabrinuti da su potcijenili doseg nevidljive partizanske ruke, komandanti
Snaga osovine su postali uvjereni da se suoavaju sa skorim komunistikim
ustankom u Sarajevu. Oni su ve i u dokumentu koji su ukrali partizani
razmatrali mogunost ustanka, no kasnija ispitivanja su dodatno pojaala
njihovu zabrinutost i navela ih da promijene planove.
Njemaki zapovjednici su uskoro odustali od plana estoke odbrane
Sarajeva. Hitler, u elji da mu se ne ponovi situacija iz Mostara kada je povvlaenje odobrio post factum, ve je bio izdao odobrenje za povlaenje iz Sarrajeva ukoliko odbrana bude probijena. Njegovi zapovjednici u Sarajevu su
iskoristili to odobrenje da provedu planove urednog povlaenja 21. korpusa
na sjeverozapad pod zatitom 18. domobranske legije. Promjena strategije
ila je na ruku partizanima jer je znaajno umanjila intenzitet otpora s kojim
su se trebali suoiti. Uspjeh obavjetajne operacije KP zaokruen je nekoliko
dana kasnije kada je pukovnik Wedel, u oajanju zbog nestanka odbrambennog plana, poinio samoubistvo.
Sarajevski ogranak KP je takoe dao znaajan doprinos konanoj partizzanskoj pobjedi. U partizanskim vojnim planovima za oslobaanje Sarajeva
u poetku nije bila predviena aktivnost Komunistike partije, djelimino
zato to je nareenja primala od nadreenih partijskih organa, a ne kroz
partizanske vojne kanale. No, partija je organizirala udarne grupe u predduzeima i naseljima, koje su se obino sastojale od pet lanova zbog ega
su bile poznate kao petorke. Udarne grupe su bile predviene partijskom
direktivom iz juna 1944. godine kao kljuni element u konanom oslobaannju grada. Partijski sekretar Vladimir Peri Valter je rukovodio osnivanjem,
obukom i rasporeivanjem ovih grupa. Do konane bitke za Sarajevo, udarnne grupe su ukupno brojile 1500 lanova. Oni su prikupili znaajne koliine
lakog naoruanja i znaajnu zalihu ukradenih neprijateljskih uniformi.
Petorke su obuavane za odbranu partijskog kadra i drugih Sarajlija
od njemake odmazde u posljednjem trenutku, kao i za zatitu kljunih
objekata od oekivane njemake sabotae. Da bi proirili svoj kapacitet za
RATNI GUBICI
227
prikupljanje podataka, neke udarne grupe su se trebale preobui u uniforme

policije NDH i patrolirati po gradu. Druge grupe su trebale koordinirati sa
partizanima koji ulaze u grad i organizirati smjetaj za tretman ranjenih.
Petorke su planirale i aktivnosti nakon osloboenja, poput isticanja partizzanskih zastava i okupljanja hora koji bi pjevao Internacionalu i partizanske
pjesme za dobrodolicu partizanima. Rukovodstvo sarajevskog ogranka KP,
sastavi se na posljednjoj ilegalnoj sjednici 2. ili 3. aprila, je odobrilo planove
za razmjetanje petorki uvee 4. aprila 1945. godine, u isto vrijeme kada
se partizani pribliavaju gradu, a veina njemakih snaga se povlai. Obavvjetajni izvori KP u Sarajevu su radijom javili partizanskoj komandi da se
konvoj od hiljadu njemakih vozila kree prema Brkom. Djelomino reaggirajui na te podatke, partizanska komanda je naredila svojim podreenim
jedinicama 4. aprila da zauzmu grad. Petorke su uspjeno odbranile veinu
kljunih objekata od posljednjih pokuaja sabotae snaga osovine. Uspjeno
su odbili pokuaj manje ustake jedinice da doe do Zemaljskog muzeja, u
namjeri da opljaka vrijednu numizmatiku zbirku i druge vrijedne muzejsske eksponate.
Valter je osobno rukovodio kampanjom za spreavanje sabotaa. Posjettio je glavnu potu i elektranu da bi se uvjerio da su sigurne prije nego to
je produio prema fabrici duhana koja je bila u plamenu.95 U jednom od
posljednjih poteza njemakih snaga u povlaenju, njemaka minobacaka
granata je usmrtila Valtera oko ponoi izmeu 5. i 6. aprila. On je bio meu
posljednjim Sarajlijama koji su izgubili ivot u antifaistikoj borbi grada.
U decenijama koje su uslijedile, Valter je slavljen kao heroj revolucionarne
borbe u socijalistikom periodu, a zatim kao istinski Sarajlija. Poginuo je
kao borac za KP i Jugoslavensku armiju istu Jugoslavensku armiju koja je
1992. godine potpuno unitila onu istu glavnu potu koju je Valter uspjeno
sauvao 1945.
Ratni gubici
ivot u Sarajevu tokom Drugog svjetskog rata bio je pakao u minijaturri. Njemaki vojnici i ustaki dunosnici podjednako su izazivali mrnju i
strah. Sarajlije su tokom rata umirale od razliitih oblika nasilja i bolesti.
Za Jevreje, okupacija je znaila vjerovatnu smrt i djelimino ili kompletno
unitenje njihovih grupa. Drugi su umirali borei se u razliitim oruanim
snagama, od epidemija tifusa u zimu 1942-1943. i 1943-1944. godine, od
228
pothranjenosti i bombardiranja od strane snaga osovine 1941. godine i savveznika 1943-1944. godine. Pored toga, hiljade Sarajlija napustilo je grad na
poetku rata i mnogi od njih se nikada nisu vratili. Ovi ogromni ljudski gubbici u Drugom svjetskom ratu rezultirali su velikim promjenama u strukturi
gradskog stanovnitva.96
Precizan broj rtava nije poznat, no 1981. godine komisija koju je osnovvala gradska boraka organizacija pregledala je niz dokumenata ne bi li
ustanovila broj sarajevskih rtava u ratu.97 Komisija je zakljuila da je 10.961
Sarajlija stradalo od nasilja u Drugom svjetskom ratu. U sarajevskom hollokaustu je stradalo 7.092 Jevreja, to ini 65 posto svih ratnih rtava i 68
posto predratne jevrejske populacije Sarajeva. Od ostalih 1.945 Sarajlija koji
su pali kao rtve faistikog terora (to je kategorija koja nije ukljuivala
poginule u partizanima ni poginule lanove KP), 1.427 su bili Srbi, 412 su
bili Muslimani, 106 su bili Hrvati, a njih 34 su klasificirani kao ostali.
Komisija je identificirala jo 1890 Sarajlija palih boraca (koji su pogginuli u partizanskim jedinicama odnosno kao lanovi KP), od ega 821
Srbina (43 posto svih palih boraca), 499 Muslimana (26 posto), 316 Jevreja
(17 posto), 189 Hrvata (10 posto) i 65 ostalih. Meu palim borcima bile su
203 ene (11 posto). To znai da oko treine Sarajlija koji su se pridruili
partizanima ili bili lanovi KP nije doivjelo kraj rata. Srbi su bili najbrojniji
meu palim borcima, dok su Jevreji, kojih je poginulo 316 od oko 450 koji
su otili u partizane, imali stopu smrtnosti (70 posto) gotovo jednaku stopi
smrtnosti Jevreja u holokaustu. Uee razliitih etnikih grupa u ukupnim
rtvama pokazuje nadproporcionalnu zastupljenost Srba i Jevreja u partizannima odnosno KP, kao i ustaku odlunost da istrijebi Jevreje i veliki broj
Srba. Isto tako, meutim, ove brojke ukazuju na arolikost etnike pripaddnosti onih koji su se prikljuili otporu i u toj borbi izgubili ivot.
Spisak rtava koji je sastavila komisija 1981. godine je gotovo sigurnno nepotpun, ali je vjerovatno od svih procjena doao najblie istini. No,
obzirom da je to spisak rtava iskljuivo iz Sarajeva, on ne ukljuuje hiljade
Srba sa sela koji su poginuli u oruanim napadima i u logorima u koje su
Jevreji slani u sigurnu smrt. On takoe ne ukljuuje druge koji su poginuli
u borbama za protjerivanje Nijemaca iz Sarajeva. U Operaciji Sarajevo, koja
je trajala od 1. marta do 15. aprila, poginulo je 1453 ljudi, od kojih su mnogi
bili partizani koji su izdaleka doli da bi uestvovali u borbama. Jo 4.051 je
ranjeno a 303 je nestalo. U bici za sam grad, poginulo je dvadeset partizana
i jo dvadeset pripadnika petorki.98
RATNI GUBICI
229
S obzirom na tolike rtve, bilo je logino oekivati znaajan pad broja

stanovnika u gradu sa predratne procjene od 90.000. No, prve poslijeratne
procjene gradsko stanovnitvo procjenjuju na 108.000. Razlika se uglavnom
objanjava znaajnim prilivom muslimanskih izbjeglica koji su izbjegli pred
etnikim zloinima u istonoj Bosni. Iako je jedna od procjena broj izbjegglica stavila na 54.349, teko je povjerovati u tanost pa i mogunost utvrivanja tako precizne brojke.99 Bez obzira na to, brojke govore u prilog tvrddnji da su etnici provodili kontinuiranu kampanju ubijanja i protjerivanja
Muslimana iz istone Bosne i Sandaka i da je to rezultiralo znaajnom
migracijom u Sarajevo.
Konani pobjednik u borbi za Sarajevo je bila KP. Partija nije bila jedina
grupa koja se suprotstavila okupaciji i brutalnosti koja ju je pratila, ali je bila
jedina koja je organizirala efikasan oruani otpor. Razraena organizaciona
struktura KP, predanost neprestanim oruanim napadima na neprijatelja,
strogo potivanje dokazanih operativnih principa, i lojalnost sloganu bratsstvo i jedinstvo, su doprinijeli transformaciji male tajne organizacije u moan pokret otpora. Uspjeh partije leao je u prevazilaenju sektatva koje su
ustae i Nijemci toliko eljeli eksploatirati i u transformaciji zajednikog
ivota u jedinstveni otpor. Za partizane i KP, etnika razliitost nije bila
sama sebi svrha ve sredstvo postizanja jedinstva svih naroda u svrhu otpora
faistikim okupatorima i oslobaanja zemlje. Poput ranijih gradskih vijea (1878. i 1919-1920. godine), KP i partizani su postigli uee razliitih
etnikih grupa mobilizirajui Sarajlije na sluenje viem cilju. Uz pomo
ile kucavice izmeu grada i sela koja je predstavljala vezu izmeu KP i
partizanskih jedinica u okolnim podrujima, partijsko i vojno rukovodstvo
prevazili su ruralno-urbane razlike da bi postigli iroko uee svih nacionnalnosti i konano oslobaanje grada i njegove okoline.
Rat je u nekim Sarajlijama na povrinu izvukao ono najgore, ali je u
veini potaknuo ono najbolje. Desetine hiljada su se posvetile cilju osloboenja i okonanju tiranije i terora. Mnogi od njih su u toj borbi dali svoje
ivote. Valter je otjelotvoravao ubjeenja i odlunost mnogih Sarajlija tokkom rata. On je mobilizirao pomo ljudi iz svih grupa i posvetio se pruanju
pomoi onima koji su bili najugroeniji, Jevrejima. Zbog ovih kvaliteta on
je slavljen nakon rata kao otjelotvorenje vrlina Sarajlija. rtve svih Sarajlija
i injenica da veina nije sauestvovala u stravinoj okupaciji je izazvala
velika oekivanja od onih koji e vladati nakon rata.
7.
Sarajevo u socijalizmu
arajevo je prolo nezapamenu transformaciju tokom etrdeset pet

godina socijalizma. Grad se geografski proirio na povrinu koja je
bila nekoliko puta vea nego ranije: na zapad u ravnicu Sarajevskog
polja, na sjever du Koevskog potoka, i u svim pravcima na okolna brda.
Broj stanovnika popeo se sa manje od stotinu hiljada na kraju rata na preko
pola miliona 1991. godine. Zajedniki ivot grada proirio se u ranije razddvojene sfere politikog i drutvenog ivota i segregirani stambeni kvartovi
povukli su se pred nizom integriranih stambenih zajednica. Transformaciju
je pokretala grandiozna vizija koju je formulirala nekolicina lanova partije,
no koju su dijelile mnoge Sarajlije koje su se nadale pravinijem, progresivvnijem drutvu i divile se ratnim uspjesima partizana.
Temelji novog poretka
Pobjedonosni partizani gajili su viziju revolucionarne drutvene transformmacije. U prvim poslijeratnim godinama rukovodstvo Komunistike parttije je revnosno, ali pragmatino, rjeavalo kronine probleme koje je gradu
ostavio dugi i teki rat. Oslanjajui se na spontani entuzijazam kada je to
mogue, uz upotrebu autoritarnih mjera kada je to potrebno, oni su ustannovili nove institucije za provedbu revolucionarne promjene i ukinuli mnogge obiaje i organizacije koje su smatrali kontrarevolucionarnim. Njihovi
raznoliki poduhvati u prvih pet godina nakon rata ostavili su historijsko
nasljee koje je kombiniralo znaajna postignua sa radikalnim drutvennim promjenama i povremenom estokom represijom. Sarajevo je ponovo
zadobilo vanost kao glavni grad Bosne i Hercegovine, jedne od est repubblika Federativne Narodne Republike Jugoslavije.
230
231
TEMELJI NOVOG PORETKA
Budapest
AU S T R I A
H U N G A RY
Ljubljana
Slovenia
Zagreb
RO M A N I A
Croatia
Vojvodina
BosniaHerzegovina
Belgrade
Sarajevo
Serbia
Adriatic
Sea
Kosovo
Cetinje
ALB
I TA LY
B U LG A R I A
Montenegro
Skopje
Macedonia
AN
km
miles
IA
150
GREECE
150
7.1 Republike i autonomne pokrajine socijalistike Jugoslavije, 1945-92.
Oduevljene Sarajlije poele su slaviti osloboenje jo prije nego su Nijjemci u potpunosti protjerani iz grada. Mase ljudi izale su na ulice 5. aprila
1945. godine da pozdrave prvu partizansku jedinicu koja je ula u grad u
5:30.1 Partizanski komandanti, od kojih su mnogi napustili grad da bi se
borili protiv okupatora, odrali su spontane govore okupljenim graanima
koji su burno izraavali svoje odobravanje na gradskim trgovima i glavnim
raskrsnicama. ene su nudile svjee peen hljeb i baklavu vojnicima koji
su trijumfalno uli u grad, pozivajui ih da ih ugoste u svojim domovima.
Erupcija spontanog slavlja zahvatala je ulicu za ulicom jo dok su njema-
232
7. SARAJEVO U SOCIJALIZMU
Partizani se trijumfalno vraaju u Sarajevo nakon oslobaanja grada od njemake

okupacije, april 1945. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
ki tenkovi pucali na partizane u blizini Vijenice, titei povlaenje snaga

osovine iz grada. Partizanski komandanti, nenavikli na borbu sa tenkovima
u urbanom okruenju, naredili su da se ulice oiste od civila dok grad ne
bude siguran. Do ponoi, otprilike u vrijeme kada je Vladimir Peri Valtter poginuo u pokuaju da sprijei posljednje pokuaje njemake sabotae,
posljednji njemaki vojnici su bili ili zarobljeni ili u povlaenju. Slavlje, koje
je ponovo poelo nakon ponoi, naruila je velika eksplozija na brdu Hum,
gdje su njemaki diverzanti unitili skladite municije. Zora 6. aprila je svannula iznad grada koji je slavio konani kraj njemake okupacije i povratak
partizana iz rata za osloboenje.
Koristei pravovremeno planiranje i svoju nespornu kontrolu, Komunnistika partija je brzo djelovala ka usmjeravanju narodnog entuzijazma
u masovni pokret. Sedmicama nakon osloboenja grada 6. aprila 1945.
godine, javni prostori u gradu su bili puni organiziranih sastanaka, skupovva, kongresa i dramskih nastupa, kao i spontanih slavljenikih okupljanja,
a svi su za cilj imali eksploataciju ara za izgradnju novog socijalistikog
poretka. Samo dva dana nakon osloboenja, 8. aprila 1945. godine, odran-
233
na je proslava na glavnoj sarajevskoj ulici pred Narodnom bankom (koja

je prvobitno izgraena 1896. kao Hotel Grand), popularnom lokacijom
za javna okupljanja u socijalistikom periodu. Ispod ogromnog portreta sa
strogim Titovim likom u partizanskoj uniformi, partizanski komandanti i
rukovodstvo KP su odali dunu poast palim partizanima i rtvama faizzma. No, prije svega su na okupljene eljeli prenijeti vlastiti entuzijazam za
predstojeu drutvenu transformaciju. Slavljenicima je reeno da radosni
dan osloboenja znai i poetak grandiozne ere u istoriji ovoga grada.2
Apelujui na lokalni ponos, Avdo Humo je okupljenima rekao da je ideja
ustanka u Bosni i Hercegovini roena u Sarajevu i da je ujedinjeni front
narodnog osloboenja stvoren u jeku borbe. Slijedei ovu strategiju naccionalnog fronta, skupu su se obratila tri govornika iz tri najvea naroda
koji nisu bili lanovi KP: Zaim arac kao predstavnik Muslimana, Ante
Martinovi ispred Hrvata i Nedo Zec kao istaknuti Srbin.3
Slijedeeg dana, 9. aprila, odran je masovni pogreb za sve koji su poginnuli u operacijama za osloboenje grada. Oko petnaest hiljada ljudi je prissustvovalo odvojenoj sveanosti 10. aprila u ast Vladimira Pera Valtera.4
Partijski rukovodioci su se sastali 13. aprila sa predstavnicima sarajevskih
Srba, a 14. aprila sa muslimanskim i hrvatskim voama, da bi izrazili svoje
dobre namjere i zatraili podrku.5 U prvomajskom okupljanju uestvovalo
je preko etrdeset hiljada ljudi.6 Radnici glavne eljeznike radionice su
prevezli trinaest popravljenih lokomotiva na tramvajske ine raskrsnice na
Marindvoru. Popravljene lokomotive bile su ukraene cvijeem, zastavama
i sloganima, a jedna lokomotiva koja se nije dala popraviti je bila ureena
sloganom Ovakve nam je ostavio okupator.7 Drugog maja, ljudi su se
spontano okupili pred Narodnom bankom da proslave pad Berlina u ruke
saveznika. Oduevljene Sarajlije su izale na ulice ponovo 9. maja da prosslave kapitulaciju Njemake.8
Usred neobuzdanog slavlja koje je vladalo narednih nekoliko mjeseci,
partijsko rukovodstvo je radikalno izmijenilo memorijalnu kulturu grada.
Partizanski ratnici koji su u grad uli s proljea su do jeseni postali legende.
Partija je hvalila partizane, slavila Tita kao njihovo vrhunsko otjelovljenje
i promovirala viziju drutvenih promjena koja je bila okrenuta budunosti.
Stotine ulica su dobile nova imena. Glavna ulica koja kroz grad vodi od
istoka ka zapadu je postala Ulica Marala Tita. Druge ulice su dobile imenna po herojima revolucionarne borbe protiv Austro-Ugarske, Kraljevine
Jugoslavije i po partizanskim herojima, kako mrtvim tako i ivim. Kljuni
234
Graani Sarajeva slave pobjedu saveznika nad Njemakom, 8. maj 1945.

partizanski slogan - bratstvo i jedinstvo ponavljan je da bi se prevaziao

animozitet meu nacionalnim grupama i da bi se pozvale sve narodnosti na
uee u obnovljenom javnom ivotu grada. Sarajlije su stalno upozoravane
da ne dozvole da se antagonizmi iz prolog vremena prenesu u novu eru.
235
Razmiljajui o partizanskim idealima, dva uesnika zabiljeila su slijedee:

Nema bratstva i jedinstva bez slobodnog ispoljavanja nacionalnog osjeannja i bez osjeanja ravnopravnosti.9
Ova upozorenja, kao i sve organiziraniji izrazi narodne euforije, djelimmino su bili usmjereni prema onim Sarajlijama koji nisu dijelili entuzijazzam partizana i KP. Neke Sarajlije, naroito konzervativni vjernici i oni koji
su pripadali tradicionalnoj eliti, sa opreznou su i rezervom gledali na vladdu euforinih oslobodilaca. Izvjetaj KP od 11. aprila 1945. godine izraava
zabrinutost da nezadovoljnici koji nisu jo uli u na pokret gravitiraju
prema nacionalnim strankama iz vremena Kraljevine Jugoslavije. Autorittet nae vlasti nije na visini na cijelom terenu, stajalo je u izvjetaju. Narod
hoe da uje i stare poznanike i Srbe iz Sarajeva. Tu sad treba parirati i nek
uje i ove nae a ne samo reakcionareivot u centru grada ne smije da
nas izolira od naroda po selima. Nastojati da se politiki uzdignemo i kao
takvi da budemo vieni kod masa.10
Da bi usmjerili spontani entuzijazam prema konkretnim ciljevima, rukkovodioci KP su pomogli u oivljavanju nekih organizacija i u formiranju
mnogo novih na skupovima i konferencijama koje su odrane tokom maja
i juna 1945. godine. Ujedinjeni savez antifaistike omladine Bosne i Herccegovine odrao je kongres u Sarajevu od 6. do 9. maja. Mladi entuzijasti,
uesnici kongresa su mnogo radili, ali i zabavljali se. Dan je za rad, a no
za igru, ples i ljubav, prisjea se Jelena ii sa zadovoljstvom koje sugerira
da je uestvovala u sve etiri aktivnosti.11 Mlado rukovodstvo kongresa je
7. maja predsjedavalo skupom koji je otkrio novu plou u spomen Gavrila
Principa na uglu odakle je izvrio atentat na habsburkog nadvojvodu Franzza Ferdinanda 1914. godine.12 (Partizani su ve nali mjesto za sjeanje na
Principa dajui njegovo ime vojnoj jedinici koja je djelovala u blizini njeggovog rodnog mjesta Bosanskog Grahova.) Jedan od govornika je povukao
diskutabilnu paralelu izmeu Principa i mladih u partizanskom pokretu,
rekavi da je Principov atentat na nadvojvodu za cilj imao da oslobodi na
mili grad Sarajevo, itavu nau domovinu od represivne njemake vlasti.13
U prvim sedmicama nakon osloboenja osnovana je organizacija ena.
ene su uestvovale u partizanskom pokretu u veem broju nego i u jednom
ranijem drutvenom pokretu u regionu, i tokom rata su formirale vlastite
organizacije. Preko hiljadu ena je 1. juna uestvovalo na prvoj sarajevskoj
konferenciji Antifaistikog fronta ena. One su izabrale 120 delegatkinja
u gradski odbor, i deset koje su predstavljale njegov izvrni odbor.14 lanice
236
su organizirale kurseve opismenjavanja, radile su na poboljanju sanitarnih

uslova i pruale njegu za mnogobrojnu siroad koja su poslije rata dovedenna u Sarajevo.
Slavlje se nastavilo tokom proljea i ljeta, produeno nizom planiranih
dogaaja koji su osmiljeni tako da naglase partizanska postignua i rtve.
Slavlje je dostiglo svoj vrhunac tokom Titove posjete Sarajevu u novembbru 1945. godine. On se sa balkona Narodne banke obratio gomili koja se
procjenjivala na stotinu hiljada ljudi. Odriui se nacionalnog ekstremizma
ranijeg perioda, Tito je pozvao na bratstvo i jedinstvo u srcu Jugoslavije,
Bosni i Hercegovini. Njegova posjeta, koja se poklopila sa poetkom otre
zime, je bilo posljednje od masovnih javnih okupljanja koja su u pola godinne nakon kraja rata punila gradske ulice slavljeniki raspoloenim Sarajlijjama. Ipak, narodni entuzijazam je nastavio podsticati mnoga socijalistika
postignua u narednih nekoliko godina.
Poslijeratno Gradsko vijee je roeno u revolucionarnoj euforiji partizansske pobjede. Poput drugih organa vlasti koji su uspostavljani u osloboennim podrujima, prvi naziv gradskog vijea je bio Gradski narodnooslobod-
Okupljenim Sarajlijama se obraa jugoslavenski predsjednik Josip Broz Tito,

novembar 1945. (Iz zbirke Historijskog muzeja u Sarajevu)
237
dilaki odbor. Njegove lanove je imenovao ZAVNOBiH (koji je preuzeo

ulogu prelazne vlade u Bosni i Hercegovini) 19. aprila 1945. godine, a oni
su sa radom poeli 20. aprila.15 Husein Brki je imenovan predsjednikom
odbora, mada se obino nazivao gradonaelnikom. Nakon njegove smrti
1946. godine, na dunosti ga je nasljedio Ferid engi. Izabrana su i trojica
potpredsjednika, po jedan iz svake etnokonfesionalne zajednice, u preuttnom priznanju da se konfesionalni klju i dalje potuje, iako su ta trojica
u zvaninim dokumentima identificirana samo po profesiji.16 Ostalih 25
lanova vijea su bili ili lanovi KP ili simpatizeri koji su nazivani antifaistima.
Pod vodstvom Komunistike partije, vijee je predstavljalo vrhovnu
vlast u gradu ali se nije mijealo u oblasti koje su utvrene kao nadlenosti
savezne jugoslavenske vlade ili vlade Narodne Republike Bosne i Herceggovine. Nova gradska vlast se oslanjala na svoja iskustva u upravljanju poddrujima koja su tokom rata oslobaali partizani. Ispoetka je grad organizziran u devet kvartova, ali je u maju 1945. grad reorganiziran u etiri rejona
(termin posuen iz sovjetskog ustrojstva lokalne vlasti). U svakom rejonu
je imenovan narodni odbor. Ovi organi su djelovali uglavnom kao provodditelji politika i direktiva rukovodstva Komunistike partije u gradu.17 U
septembru su nove vlasti odrale prve poslijeratne izbore, nudei biraima
samo jednu listu kandidata koje je nominirao Narodni front. Veina preddloenih kandidata je ve bila na pozicijama za koje su predloeni, tako da
je izabrani sastav bio veoma slian sastavu prelaznog odbora.
Komunistika partija je u gradu u trenutku osloboenja imala tek 50
do 60 lanova jer su mnogi lanovi partije proveli veinu ili sav ratni period
u partizanskim jedinicama van grada. U sedmicama nakon osloboenja
mnogi su se partizani vratili. Dane Olbina, komunistiki aktivist u eljezznikoj radionici izmeu dva rata i partizanski veteran, je vraajui se iz
Beograda u Sarajevo po prvi put letio avionom.18 Iako novajlije u vrenju
vlasti, lanovi KP su odluno odgovorili na novi izazov, pokazujui pri tom
vrstu samouvjerenost i neobuzdani optimizam.19 Rukovodstvo KP u graddu je esto naglaavalo svoju zajedniku viziju bolje budunosti, no njihove
su odluke u prve tri poslijeratne godine bile vie voene pragmatizmom
nego komunistikom ideologijom. Ponaanje vijea je podsjealo na ponaanje gradskog vijea neposredno nakon prvog svjetskog rata.
Novo vijee se suoavalo sa dva zastraujua izazova: snabdijevanje
grada i zadovoljavanje stambenih potreba rapidno rastue populacije. Pred-
238
dratna populacija od oko 90.000 stanovnika u nekoliko sedmica nakon rata

narasla je na 108.000, po procjeni preliminarnog istraivanja iz 1945. goddine. Priliv je ukljuivao hiljade raseljenih osoba koje su u grad stigle bez
sredstava za ivot. Demobilizirani partizani i njihove porodice su takoe
za svakodnevno preivljavanje uglavnom ovisili od gradske vlade. Hrane
je bilo na selu, ponegdje ak i u obilju, ali je sistem transporta i isporuke
kolabirao pred kraj rata, praktino odsjekavi grad od njegovih uobiajenih
izvora snabdijevanja.
Vijee je hitnu nestaicu rjeavalo proirenjem postojeeg sistema
maloprodaje. Vijee je onima u stanju potrebe hranu dijelilo besplatno, a
osnovne namirnice osiguravalo po cijenama koje su bile nie od trinih.
Hitno su otvorene i etiri javne kuhinje, potroake iskaznice su podijeljene
svim graanima, a hrana je davana opinskim zvaninicima da bi je podijjelili putem zadruga ili putem postojeih maloprodajnih objekata. Vijee je
posebnu panju obratilo na nabavku mlijeka za novoroenad, kojeg je bilo
na tritu ali po cijenama previsokim za veinu novopeenih majki. Usprkkos svemu, vijee nije samo bilo u stanju rijeiti problem snabdijevanja. Na
zahtjev vijea, Jugoslavenska armija i vlada Bosne i Hercegovine su osigurrale vozila i gorivo da bi se neophodne namirnice prebacile u grad.20 Samo
se koordiniranim naporom gradskih i republikih vlasti moglo osigurati
prebacivanje velikih koliina robe sa sela u grad.
Da bi se za nestaicu hrane nalo trajnije rjeenje, lanovi vijea su se
okrenuli kolektivistikim rjeenjima. Sistem maloprodaje hrane je stavljen
pod kontrolu grada. Oslukujui signale savezne vlade i oslanjajui se na
praksu iz Beograda i Zagreba, vijee je pokualo oboriti trine mehanizzme fiksiranjem cijena. Sredinom maja je osnovan posebni Gradski nabavvno-prodajni ured sa zadatkom da zadovolji potrebe grada za hranom i da
regulira cijene na sarajevskom tritu.21 Kada je republika vlada naredila
zatvaranje ureda, grad se ponovo osvrnuo na presedane iz Beograda i Zaggreba. U avgustu 1945. godine, vijee je odobrilo uspostavljanje gradskog
nabavnog preduzea Granap i dogovorilo da e preduzee poslovati prema
statutu kakav je imalo preduzee istog naziva iz Beograda.22 Preduzea
s monopolom su uspostavljena za tekstil, mlijeko, meso i druge osnovne
prehrambene proizvode.23
U prvim poslijeratnim danima Vijee se suoilo sa problemom hiljada
praznih stanova koje je trebalo zatititi od bespravnog useljavanja. Mnoge
prazne stanove, koji su pripadali Jevrejima rtvama ustakog reima, u bij-
239
jegu pred pratizanima napustili su Nijemci i ustae koji su ih uzurpirali tokkom rata. Vijee je organiziralo popis te imovine i njenu aukciju. Potranja
za stanovima je ubrzo prevazila ponudu zbog velikog priliva partizana
koji su se vraali, civila, ratnih udovica i invalida, kao i raseljenih osoba iz
ruralnih krajeva.24
Kontrola nad gradskim stambenim fondom je prvo povjerena komanddantu Jugoslavenske armije u Sarajevu. Uskoro su borci povratnici poelli zauzimati prazne stanove bez dozvole i 24. juna vijeu je reeno da se
stambena pitanja prenose na civilno tijelo, gradsko Odjeljenje za socijalnu
politiku.25 Direktorica Odjeljenja, Mirjana Stanii-Engel, zatraila je od
vijea da protjera sve raseljene osobe iz grada i zahtijevala da nitko ne inttervenira ni za koga.26 Vijee je odbacilo ovaj ekstremni prijedlog i umjesto
njega donijelo je rezoluciju kojom se prednost davala izbjeglicama i poroddicama iji su radno sposobni lanovi bili u vojsci ili dravnoj slubi. Vijee
je osudilo one koji su koristili vie od jednog stana i apeliralo na one sa
velikim stanovima da svoje domove podijele sa onima koji nisu imali tolikko sree. Usprkos pritisku na javnim manifestacijama i u tampi, partijsko
rukovodstvo je uglavnom bilo neuspjeno u pokuaju da ubijedi bespravno
useljene da napuste zaposjednute stanove.
Da bi rijeilo rastue potrebe, Vijee je naloilo da se postojei stanovi
podijele izmeu vie stanara. Ovakvo djelovanje je predstavljalo pragmattinu reakciju na akutnu krizu, ali pod blagoslovom ideologije drutvenog
vlasnitva. U septembru 1945. godine, Vijee je uspostavilo stambenu kommisiju za rjeavanje suprotstavljenih zahtjeva.27 Gradsko vijee je zadralo
pravo da revidira sve odluke komisije i uskoro je to radilo sa svim odlukamma. Nezasita potranja za stambenim smjetajem u Sarajevu se sudarila sa
statinom i umanjenom ponudom. Do 1948. godine, Vijee je potonulo
u ivo blato potrebe da na svakoj sjednici odluuje o desetinama albi. Sa
ovim odlukama bez presedana, Vijee je zadiralo u domove i svakodnevvni ivot mnogih Sarajlija. U jednom sluaju, Vijee je naloilo da dvoje
stanara uzmu po jednu sobu u stanu ali da zajedniki koriste kuhinju.28 U
drugom sluaju, alba na podjelu stana je odbijena jer je Vijee smatralo
da je podnosilac bolestan, ali ne dovoljno da bi to opravdalo posjedovanje
vlastite sobe. Drugim odlukama je naloeno da se nekoliko obitelji koje su
u srodstvu smjeste u jedan stan.
lanovi Vijea postavljeni 1945. godine nisu pokazivali naroitu odbojnnost prema religiji. Vijee je naloilo da se crkvene knjige i dokumenta vrat-
240
te nadlenima u sarajevskoj katolikoj crkvi.29 Vijee je priznalo najvanije

praznike najveih sarajevskih vjerskih zajednica, ukljuujui Boi, Uskrs,
Bajram i pravoslavnu krsnu slavu.30 Vijee je izglasalo pravo dravnih slubenika da uzmu slobodno u svrhu odlaska u svoju bogomolju i na druge
praznike. Vijee je takoe dozvolilo izbjeglicama da usele u zgradu srpskoppravoslavne bogoslovije koju je crkva morala napustiti za ustakog reima i
koju je trenutno koristila Jugoslavenska armija.
Vijee se takoe pobrinulo za geografsku ekspanziju grada u vrijeme
kada je gradnja uzimala maha na zapadnom kraju grada. Uz dozvolu zakkonskih akata koje je donijela republika skuptina, granice grada su 1947.
godine pomjerene da bi obuhvatile i podruje nekoliko kilometara na zappad.31 Ilida na zapadnom kraju doline je u to vrijeme bila gotovo nenasseljena uz izuzetak hotela koji je izgraen tokom austrougarske vladavine,
primijetio je jedan promatra poetkom 1950-tih godina.32 Ilida je ve
bila eljezniki povezana sa Sarajevom, uz jo pet meustanica. No, grad je
pedesetih godina odluio proiriti tramvajsku prugu do Ilide da bi osigurrao jedinstveni sistem prevoza od centra Sarajeva do zapadnih predgraa.
Mogunost uspostavljanja skupog novog sistema tramvajskog prevoza posstala je realnija kada je grad kao donaciju dobio tramvaje koji su nedavno
povueni iz upotrebe u amerikom glavnom gradu Washingtonu. Pruga
je dovrena 1961. godine, a prepoznatljivi tramvaji su postali poznati pod
nazivom Vaingtonci.33
Poput Gradskog vijea 1919-1921. godine, prvo vijee u eri socijalizzma je pokuavalo rijeiti najhitnije potrebe grada sa praktinog stanovita.
No, rukovodstvo KP je pragmatizam ojaalo porivom da provede ideoloku
viziju. Krajem 1940-tih godina veina stanovnika je zagovarala ili barem
cijenila tu viziju i Sarajevo je prednjailo meu jugoslavenskim gradovima
koji provode revolucionarne promjene. Na kraju rata, KP je imala manje
organiziranih protivnika nego to je to bio sluaj sa komunistikim partijamma u veini istone Evrope, dobijajui time de facto monopol na koritenje
narodnog entuzijazma za izgradnju novog socijalistikog poretka. Koristei
Titovu popularnost i legende o partizanskom osloboenju, KP nije direkttno napadala one grupe za koje je procijenila da ne predstavljaju prijetnju
socijalistikom sistemu. Organizirana religijska i kulturna drutva bila su
dozvoljena pa ak i zatiena tokom prvih poslijeratnih godina. Oivljeno
je srpsko kulturno drutvo Prosvjeta, hrvatskom kulturnom drutvu Napreddak dozvoljeno je da nastavi sa radom, a muslimanska drutva Gajret i Narrodna uzdanica spojila su se u zajedniko drutvo pod nazivom Preporod.
241
U prve tri poslijeratne godine, KP je konsolidirala kontrolu na svim nivvoima i koncentrirala napore na krivino gonjenje onih za koje se vjerovalo
da su suraivali sa okupatorom. Hapenja su dovela do nekoliko suenja za
primjer 1946. godine. etniki voa Draa Mihailovi je uhvaen, osuen i
pogubljen u Beogradu. U Zagrebu je hrvatski nadbiskup Alojzije Stepinac,
ija je saradnja s okupatorom bila daleko vie upitna, osuen na zatvorsku
kaznu zajedno sa nekoliko istaknutih ustakih zvaninika. (Stepinac je u
zatvoru proveo pet godina i 1951. je prebaen u kuni pritvor u svom roddnom selu u Hrvatskoj. Umro je 1960. godine, a 1953. ga je papa Pius XII.
proglasio kardinalom.) Suenja u Beogradu i Zagrebu koja su punila prve
stranice tampe svoj su odraz imala i u Sarajevu, u mnogo manje medijski
propraenim suenjima grupi Mladih Muslimana, koji su proglaeni krivim
i osueni na blae kazne od Mihailovia i Stepinca. Alija Izetbegovi, koji
je 1990. godine postao predsjednik Predsjednitva Bosne i Hercegovine,
tom je prilikom osuen na tri godine zatvora, Nedib airbegovi na etirri, a ostali optueni na manje kazne.34 Drugi lideri Mladih Muslimana su u
septembru 1947. godine osueni jer su se stavili tokom okupacije u slubu
faistike Njemake. Osueni su na zatvorske kazne od jedne do deset
godina, a neki su lieni imovine i odreenih graanskih prava.35
Revolucionarna komunistika ideologija je teila uspostavljanju novog
drutvenog poretka koji ini novo socijalistiko bie.36 Lokalne vlasti su bile
zaduene da ovoj transformaciji ovjeka i drutva doprinesu eliminiranjem
svih oblika nejednakosti i postizanjem masovnog uea u javnom ivotu.
U zakonu od 1946. godine savezna vlada je naloila gradskom vijeu:
da organizuju i podstiu neposredno uee graana u upravljanju dravnim poslovima, posebno da ih angauju u obnovi i privrednoj izgraddnji; da suzbijaju sve privilegije po roenju, drutvenom poloaju,
imovnom stanju, obrazovanju; sve razlike po nacionalnoj pripadnosti, a
posebno suzbijanju pojava nacionalne i vjerske mrnje i razdora.37
Partijsko rukovodstvo i gradsko vijee u Sarajevu, djelujui u tandemu

sa republikim i saveznim zvaninicima, ove ciljeve pokuali su ostvariti orgganiziranjem radnih brigada, preureivanjem udruenja, izgradnjom obrazzovnog sistema i izgradnjom stambenih naselja po principu jednakosti.
242
U prvim godinama socijalistike vladavine, radne brigade su osigurale

vei dio radne snage za izgradnju grada. Dobrovoljce su u brigade regruttirali Narodni front, omladinske i enske organizacije, fabriki sindikati
i razna tijela uprave. Uee je bilo dobrovoljno, ali je plima entuzijazma
privukla mnoge koji inae ne bi uestvovali. Dobrovoljci su dolazili ak i iz
inostranstva. Mnogi strani dobrovoljci su se kui vratili inspirirani duhom
drugarstva, entuzijazma i predanosti kojem su svjedoili, posebno u omladdinskim brigadama. ivot u brigadama se od poslijeratne euforije uglavnom
razlikovao po dugim satima tekog rada koji su dodati slavljenikom elanu.
Jedan promatra je zabiljeio da su dobrovoljci spremno radili toliko dugo
svaki dan da je republika omladinska organizacija morala intervenirati da
ogranii duinu radnog dana.38 Dan je poinjao jutarnjom gimnastikom, a
veeri su bile ispunjene pjesmom, igrom, politikim diskusijama, spontannim sportskim takmienjima i druenjem. Jedan promatra je primijetio da
je na radnim akcijama uvijek veselo Sviraju argije, frule, kolo trese, kao
da sada nisu doli s napornog rada i tako od jutra do sutra.39 Takmienja
u produktivnosti meu brigadama su doprinosila jo veem ulaganju nappora u zajedniki cilj, ali ponekad je entuzijazam rukovodioce navodio da
primijene prisilu i kvote da bi nali dovoljno ljudstva.40 Ratni zarobljenici
su radili uz mlade dobrovoljce u prvim poslijeratnim godinama. Entuzijjazam je, meutim, opao krajem petogodinjeg plana. Stariji ljudi su nassilno regrutovani za rad pored mladih dobrovoljaca u mnogim akcijama,
zabiljeio je jedan mladi dobrovoljac koji je radio u veoma disciplinovanoj
brigadi u ljeto 1951.41
Meu prvim objektima koji su dovreni za zabavu radnike klase su
bila dva fudbalska stadiona. Na kraju rata, grad je imao tri stadiona, ali je
samo jedan od njih Slavija, domai teren meuratnog srpskog kluba
istog naziva mogao primiti ak dvije hiljade navijaa.42 Dva stadiona,
ukljuujui i Slaviju, su rtvovani da bi se izgradila stanica i poloile ine
za novu prugu normalnog kolosijeka. Gradsko vijee je nakon toga odobrillo izgradnju novog stadiona sjeverno od centra grada. Iako mu je lokacija
bila idealna, mjesto za izgradnju novog stadiona je ukljuivalo sprsko pravvoslavno groblje i dosta privatnog zemljita, i bilo je ispresijecano gornjim
tokom Koevskog potoka. Organizatori su ekshumirali ostatke sa srpskog
pravoslavnog groblja i premjestili ih na novu parcelu na brdu Vraca. Privvatno zemljite je eksproprirano, a Koevski potok je skrenut u betonsko
korito koje ga je vodilo do rijeke Miljacke.
243
Novi Stadion Koevo uglavnom su izgradili pripadnici omladinskih

brigada, njih sedam stotina, koji su sa radovima poeli 1947. godine u nadi
da e ga zavriti na vrijeme za prvi jubilej fizike kulture u Bosni i Herceggovini, koji se trebao odrati 20. juna 1948. godine. lan gradskog vijea
Dane Olbina je osigurao buldoere i materijale za stadion, organizirao je
smjetaj i hranu za dobrovoljce, i predano radio sa omladinskim brigadama
da bi projekat bio dovren na vrijeme. Atletska takmienja su organizirana
za brigade; jedan organizator je izjavio da je projekat predstavljao jedinsstvenu masovnu kolu fizike kulture.43 Kao i u gotovo svakom drugom
graevinskom projektu tog vremena, organizatori su se alili na hronini
nedostatak kvalifikovanih radnika. No, projekat je ipak dovren i sveano
otvoren u maju 1948. godine uz veliko slavlje omladinskih radnih brigada
koje su predvodili dobrovoljci koji su radili na izgradnji stadiona.44 Stadion
je imao deset hiljada mjesta kada je izgraen i postao je domai stadion fuddbalskog kluba Sarajevo. Kasnije je objekat sasvim renoviran i dograen da
bi mogao primiti mnogo vie gledalaca, i na njemu je odrana ceremonija
otvaranja zimskih olimpijskih igara 1984. godine. Izgradnja jo jednog stad-
Omladinske brigade grade stadion Koevo, 1947.

244
diona u naselju Grbavica je zavrena u septembru 1953.45 Radnici Glavne

eljeznike radionice i drugi uposlenici eljeznice su pomogli u izgradnji
objekta koji je postao domai stadion fudbalskog kluba eljezniar, koji je
vodio porijeklo od radnikog kluba iz meuratnog perioda. Decenijama je
najvea kulturoloka podjela u gradu bila izmeu predanih navijaa Sarajevva i eljezniara, popularnog elje.
Muslimanke u Sarajevu su vie od svih drugih grupa bile uskraene
za drutveni napredak zbog tradicionalnih barijera. Veina ena je vei dio
svog ivota provodila zatvorena u kui, dok bi u javnosti nosile feredu i
zar. Ova tradicionalna odjea je predstavljala glavnu prepreku zapoljavannju ena u duanima i fabrikama. Stopa pismenosti je meu Muslimankamma bila niska, patile su od endeminih zdravstvenih problema i do 1945.
nisu mogle glasati na izborima. Krajem 1940-tih, Antifaistiki front ena
se poeo baviti ovim problemima.46 Organizirali su kurseve opismenjavannja u svim gradskim kvartovima i u prvih nekoliko poslijeratnih godina
nauili su hiljade ena da itaju i piu. Organizirali su seminare na kojima
su uili ene kako da glasaju i organizirali su masovne kampanje da bi
ohrabrili ene da glasaju, to je rezultiralo sa gotovo stopostotnim odzivom
ena biraa iako su izbori nudili samo jednu kandidatsku listu. U pokuaju
da smanji irenje prenosivih bolesti (posebno tifusa, tuberkuloze i sifilisa),
front je organizirao asove i pojedinanu nastavu za ene o prevenciji i
otkrivanju. Za budue majke su organizirani asovi o prenatalnoj i postnattalnoj njezi.
Antifaistiki front ena Bosne i Hercegovine je na svom drugom
kongresu 1947. godine lansirao kampanju ohrabrivanja ena da skinu zar.
Skidanjem zara, prema rijeima rezolucije koja je usvojena na kongresu,
otpoeo je ivot u kome vie nikada nee biti nejednakosti, robovanja ovvjeka ovjeku, ivota u kome nee biti mraka i zaostalosti.47 Odmah nakon
usvajanja rezolucije, delegatkinja iz Travnika emsa Kadi je demonstrattivno skinula zar uz aplauz prisutnih delegata, i na njen poziv i druge su
se muslimanke povele za njenim primjerom.48 U naredne tri godine AF
je sponzorirao skupove i odravao sastanke na kojima su ohrabrivali musslimanske ene da odbace zar. Predane aktivistice su se ovom naporu possvetile sa zaraznim revolucionarnim entuzijazmom. Istaknuti mukarci u
politici su angairani da podre akciju. Zarovi su ceremonijalno skidani na
skupovima u stambenim kvartovima i u preduzeima, naroito u duhansskim i tekstilnim pogonima gdje je radilo mnogo ena.
Skup muslimanki, dio kampanje ohrabrivanja ena da prestanu nositi zar, 1947.
lanica AF-a demonstrativno skida zar na skupu muslimanki da bi

ohrabrila druge da slijede njen primjer, 1947.
245
246
Novoimenovani reis-ul-ulema Ibrahim Feji je predvodio grupu proggresivnih, provladinih islamskih lidera koji su podrali kampanju skidanja
zara. U inauguralnom govoru koji je odrao 12. septembra 1947. godine,
Feji je hvalio dostignua narodnooslobodilakog rata i porekao glasine da
je novi jugoslavenski ustav u suprotnosti sa islamskim vjerovanjem. Jedna
od dragocjenih tekovina oslobodilakog rata naih naroda svakako je prokklamovanje ravnopravnosti ene, istakao je. Ali naalost, ova ravnopravvnost kod muslimanke ne moe da doe do punog izraaja, jer joj smeta zar
i fereda.49 Vrhovno islamsko starjeinstvo FNRJ sa sjeditem u Sarajevu
je 1. novembra 1947. godine podralo reisov stav i obavijestilo muslimane
da pokrivanje ena nije obavezno prema vjerskom zakonu. ene muslimmanke, to se tie vjere, su slobodne da se kreu nepokrivene i obavljaju
svoje poslove.50 Starjeinstvo je apeliralo na vjerske islamske lidere da ovu
poruku prenesu najirim slojevima naih naroda, da ovom pitanju pristupe
bez prkosa i na pozitivan nain bez primjene sile () jer su sloga i bratsstvo nama najpotrebniji. Ove vjerske voe su se nadale da e muslimanke
svojevoljno prestati nositi zar i feredu i time izbjei prisilno provoenje
vladinih mjera: Ako je mogue, ovaj problem trebaju rjeavati iskljuivo
muslimani kao isto islamsko pitanje.
Usprkos naporima provladinih islamskih lidera, kampanja se suoila
sa tvrdim otporom, naroito meu enama van Sarajeva i meu muslimmanskim mukarcima. Podaci koje je prikupio AF ukazuju na to da je
95 posto sarajevskih Muslimanki odbacilo zar do kraja 1950-tih, ali da je
u drugim gradovima Bosne i Hercegovine taj broj bio ispod 50 posto.51
Suoena sa irokim otporom kampanji skidanja zara, bosanska skuptina je
odluila da dekretom ukine zar i feredu. Zakon kojim se zabranjuje noenje zara je predloio Demal Bijedi, koji je kasnije postao jugoslavenski
premijer i izaslanik u nesvrstanim zemljama. Usvojen 28. septembra 1950.
godine, zakon zabranjuje noenje zara i ferede i svako pokrivanje lica
ene u cilju da se otkloni vjekovna oznaka potinjenosti i kulturne zaostallosti ene Muslimanke. Nepotivanje zakona se kanjavalo novanim kazznama i zatvorskom kaznom do tri mjeseca. Zarovi su ubrzo posve nestali
u Sarajevu a otpor skidanju zara i ferede u drugim krajevima republike je
takoe postepeno prevladan.
Drugi klju poboljanja statusa ena, posebno Muslimanki, leao je u
obrazovanju. U etrdeset pet godina socijalizma, Muslimanke u Sarajevu
su dostigle nivo obrazovanja mukaraca Muslimana i ena drugih nacion-
247
nalnosti. One su sve vie bile prisutne u svim sektorima radne snage, ali su
najviim ekonomskim i politikim pozicijama i dalje dominirali mukarci.
S obzirom na tvrdoglavo ouvanje tradicionalnih barijera za napredak ena,
obrazovno izjednaavanje vjerovatno ne bi bilo postignuto bez zakonske
zabrane noenja zara.
Partijsko rukovodstvo je stimuliralo osnivanje stotina novih organizaccija i udruenja u prvim poslijeratnim godinama. Te grupe su promovirale
kulturni ivot, slobodne aktivnosti, obrazovno usavravanje, irenje propaggande, zdravlje, fiziku kulturu i napore da se izgradi novi socijalistiki porredak. Ove organizacije su bile otvorene za pripadnike svih etnonacionalnih
zajednica i njihovi nazivi nisu ukazivali na odreene vjerske ili etnonacionnalne grupe. Utjecaj ovih organizacija nije dolazio u pitanje nakon rasputanja sekularnih jednonacionalnih organizacija krajem 1940-tih, naroito
nakon ukidanja muslimanskih, hrvatskih i srpskih kulturnih drutava 1949.
godine. Eliminacija etnoreligijske segregacije u organizacijama u Sarajevu
potakla je novu vrstu zajednikog ivota. Zanemarujui vjersku i nacionalnu
pripadnost svojih lanova, ove grupe su omoguavale mijeanje u svakodnevvnom ivotu na poslu i u slobodno vrijeme. Nove grupe su iskovale nove
veze zasnovane na kolegijalnosti, zajednikim interesima i prijateljstvu, kao
dodatak ueu veine Sarajlija u svojim tradicionalnim porodinim i vjersskim zajednicama.
Nova paradigma zajednikog ivota potovana je i u redakcijama gradsskih novina i magazina. Svijet mononacionalnih asopisa, posveen unapreenju interesa jedne nacije uz koritenje esto otre polemike retorike je
zamijenjen publikacijama posveenim socijalistikim idealima i ideji bratsstva i jedinstva. List Osloboenje prvo je tampan izmeu avgusta 1943. i
ljeta 1945. godine na nekoliko drugih lokacija, da bi 12. aprila 1945. poelo
sa tampanjem u Sarajevu. Uposleni u drugim izdavakim preduzeima su
takoe pripadali razliitim etnonacionalnim grupama. Opera, pozorite i
balet su takoe obnovljeni ili osnovani u prvim poslijeratnim mjesecima.
Novi zajedniki ivot se naroito oitovao u organizaciji sportskih timmova. Prije rata mnogi sportski klubovi su se sastojali od pripadnika jedne
etnonacionalne skupine i esto su djelovali pod nazivom koji je identificirrao tu grupu. Nakon osloboenja jednonacionalni klubovi su rasputeni, a
osnovani su novi na osnovu teritorijalne podjele grada i pojedinanih predduzea. Tako je i kroz sportsku aktivnost nastavljeno produbljivanje ratom
utemeljenog bratstva i jedinstva, navode promatrai.52 Obnovljeni su pred-
248
dratni radniki timovi, zabranjeni tokom rata. Odbori za fiziku kulturu su

organizirali programe grupnog vjebanja i odravali takmienja u lokalnim
parkovima, kolama, preduzeima i institucijama.
Tokom prve decenije socijalizma u Sarajevu osnovane su nove instituccije dok su druge promijenile svoju ulogu. 53 Viestruke zadae Zemaljskog
muzeja su podijeljene drugim institucijama, ostavljajui osoblje muzeja da se
bavi uglavnom izlaganjem i odravanjem neprocjenjivih kolekcija, ukljuujjui i znatan knjini fond. Dravni arhiv Bosne i Hercegovine (kasnije preimmenovan u Arhiv Bosne i Hercegovine) je osnovan 1947. godine kao mjesto
uvanja ogromne kolekcije austrougarskih, kraljevskih jugoslavenskih, rattnih i poslijeratnih dokumenata.54 Orijentalni institut, osnovan 1950. godinne, preuzeo je brigu o dokumentima iz osmanskog perioda koji su ranije bili
pohranjeni u Zemaljskom muzeju. Takoe je doao do hiljada rukopisa na
arapskom, turskom, perzijskom i drugim jezicima biveg Osmanskog Carsstva .55 Historijski arhiv Sarajeva je ustanovljen 1948. godine kao primarni
arhiv za dokumente, fotografije i publikacije koje se odnose na historiju
grada.56 Muzej revolucije, koji je na kraju smjeten u modernistiku zgradu
pored Zemaljskog muzeja, je ustanovljen da bi uvao i izlagao veliki broj
ratnih dokumenata i sjeanja na Drugi svjetski rat u Sarajevu.
Novoformirana Narodna biblioteka je predstavljala avangardu meu
institucijama osnovanim nakon rata. Uspostavljena odlukom Ministarstva
obrazovanja od 22. maja 1945. godine, prvo je prikupila knjige koje su iza
sebe ostavile organizacije koje su napustile grad krajem rata, to joj je donijjelo osam hiljada tomova do jula 1945. godine.57 Zatim je zatraila knjige na
poklon iz privatnih biblioteka graana, obino uzimajui nekoliko stotina
knjiga odjednom. Njen knjini fond je viestruko uvean 1949. godine kada
je preuzela zaplijenjene knjige Prosvjete i Napretka nakon to je vlada zattvorila ova nacionalna kulturna drutva. Njihove dvije biblioteke su zajedno
raspolagale sa preko etrdeset pet hiljada tomova. Nakon nekoliko godina
provedenih u zgradi Zemaljskog muzeja, biblioteka se preselila u Vijenicu
i postala Narodnom i univerzitetskom bibliotekom. Do 1990. godine prikuppila je preko dva miliona tomova, od kojih je veinu izgubila u poaru koji je
izazvan bombardovanjem sa poloaja srpskih nacionalista u avgustu 1992.
Drugi istraivaki instituti su osnovani za strunjake u irokom spektru
disciplina u prirodnim i drutvenim naukama i umjetnosti. Ti instituti su
osnivani u glavnom gradu svake republike kao dio napora da se socijalistika Jugoslavija pretvori u meunarodni centar za uenje i istraivanje. Svak-
249
ki institut je doprinosio vanosti grada kao istraivakog centra jednakog

drugim republikim prijestonicama i slabijeg jedino od Beograda. Najistakknutiji nauni radnici su nagraivani lanstvom u Naunom drutvu Bosne
i Hercegovine koje je osnovano 1951. godine i preimenovano u Akademijju nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine 1966. godine.58 Institucija je
sponzorirala brojne naune konferencije i izdavala publikacije u kojima su
objavljivani radovi njenih lanova.
Grad je nainio veliki napredak po pitanju visokog obrazovanja. Univverzitet u Sarajevu je osnovan 1949. godine. Do kraja 1950. radilo je est
fakulteta, a broj studenata se vie nego utrostruio od 1952. (3.070 studdenata) do 1962. (11.683 studenta).59 Od nekoliko ratrkanih fakulteta u
meuratnom periodu, grad je postao znaajan regionalni centar u koji su
dolazili studenti iz svih jugoslavenskih republika. U naredne dvije decenije
osnovani su i drugi fakulteti od kojih je svaki bio smjeten u postojeu
zgradu ili je predstavljao razlog za izgradnju novog objekta. Meu ovim
univerzitetskim objektima se nalaze neka od najizuzetnijih arhitektonskih
postignua socijalistikog perioda, iako neki napori nisu bili uspjeni. Ekonnomski fakultet se uselio u zgradu bive srpske pravoslavne kole odmah uz
sabornu crkvu. No, zgrada je prije useljenja renovirana pri emu je uklonjenna njena neoromaneskna fasada koja je zamijenjena nezamjetljivom moddernom fasadom koja gleda na Trg osloboenja.
Jaanje osnovnog i srednjeg obrazovanja bio je vrhunski prioritet svih
nivoa vlasti. Osnovne kole su ponovo otvorene ili novoizgraene u svim
kvartovima, i obino su dobijale imena po ratnim revolucionarnim herojjima. Srednje kole u centru grada su prvo radile u nekoliko graevina iz
austrougarskog perioda, no i one su se irile kako se grad irio geografski i
po broju stanovnika, i neke su se preselile u nove objekte. Tehnike kole su
osnovane da bi se zadovoljila rastua potreba za kvalifikovanim radnicima
u rapidno rastuim industrijskim sektorima u prve dvije decenije socijalizzma. kolski sistem u zemlji je gotovo iskorijenio nepismenost, a sarajevske
kole su dale znaajan doprinos rastu broja kvalifikovanih radnika i intelekktualaca u cijeloj republici.
Sarajevo je tokom rata pretrpjelo znaajnu materijalnu tetu iz nekoliko
izvora. Bombardiranje Sila osovine 1941. godine je izazvalo vee i manje
250
tete, kao i njemaki vandalizam, bombardiranje saveznika 1944. godine,

partizanske sabotae, kao i sabotae koje su napravile njemake snage u
povlaenju u aprilu 1945. Znaajna teta je samo dala dodatni poticaj strasstvenoj spremnosti Sarajlija da obnove svoj grad, a obnova je bila tek prvi
korak. Pod dirigentskom palicom KP, kampanja poslijeratnog oporavka se
pretvorila u najduu i najveu ekonomsku ekspanziju u historiji grada.
U danima nakon osloboenja, zvaninici KP su apelirali na poslovoe i
upravu fabrika da se vrate na posao. Sedmicu nakon osloboenja, 15. aprila,
okupljeni su vlasnici privatnih industrijskih poduzea i povjerenici u dravvnim fabrikama. U posebnoj poruci od Tita im je izraena zahvalnost za
njihov doprinos u oslobaanju grada i zamoljeni su da obnove proizvodnju
to je prije mogue.60 Dva dana kasnije, potpredsjednik ZAVNOBiH-a
uro Pucar se obratio gradskim trgovcima. 61 Oni su se obavezali da e
odmah otvoriti radnje, prodavati robu po propisanim cijenama i racionirrati meu kupcima robu koje nema dovoljno. U sedmicama nakon rata su
uspostavljeni odnosno oivljeni sindikati u velikim preduzeima. Radniki skupovi su organizirani u razliitim preduzeima da bi se apeliralo na
to bre popunjavanje proizvodnih kapaciteta. Razliiti apeli su rezultirali
oduevljenom odlunou. Usprkos znatnim akcijama sabotae od strane
Nijemaca i ustaa, veina preduzea je uspostavila proizvodnju u roku od
nekoliko sedmica.62
Jugoslavensko rukovodstvo je ekspeditivno pripremilo iroku nacionallizaciju i brzu industrijalizaciju zemlje.63 U novembru 1944. godine, znatno
prije oslobaanja Sarajeva, partijsko rukovodstvo je izdalo dekret kojim
se lokalnim vlastima omoguava konfiskovanje privatne imovine iz odreenih razloga.64 Deset mjeseci kasnije, Gradsko vijee je u osloboenom
Sarajevu oduzelo hotele Evropa i Central nakon to su zvaninici pokuali
povezati ove objekte sa nekoliko incidenata sabotae i pekulacija.65 Nakon
uspostavljanja mira, nova vlast je sistematski preuzimala privatne fabrikke u Sarajevu i imenovala povjerenike koji su nadgledali prelaz u dravno
vlasnitvo. Poput Sovjeta, jugoslavenski komunisti su ekonomske sektore
podijelili u tri kategorije po vanosti: savezni, republiki i lokalni.66 Teka
industrija i proizvodnja vojne opreme, sektori u koje je spadala veina sarajjevskih fabrika, smatrani su sektorima od saveznog znaaja. Zakon donesen
u decembru 1946. godine je omoguio nacionalizaciju preduzea od savezznog znaaja, a veina preostalih preduzea svih veliina je oduzeta nakon
usvajanja drugog zakona u aprilu 1947. U isto vrijeme, mnoga sarajevska
251
preduzea su preimenovana u ast raznih revolucionarnih heroja, ime su

postali dio partizanske revolucionarne memorijalne kulture. Glavna eljezznika radionica je dobila ime po Vasi Miskinu - Crnom, partizanskom
heroju koji je neoekivano umro nakon zavretka rata, u julu 1945. godine.
Niz fabrika je ime dobilo po Titu.
Mnogi vlasnici malih zanatskih radnji su uvedeni u dravni sektor
ukljuivanjem u zanatske zadruge koje su funkcionirale slino seoskim zaddrugama. Preostale zanatlije su inile jedinu znaajnu proizvodnju u privvatnom sektoru u gradu. Zanatlije su se suoavale sa stalnim pritiskom
konkurencije jeftinijih roba masovne proizvodnje, ali je graevinski polet
u gradu stvorio znaajnu potranju za graevinskim uslugama. Zanatska
proizvodnja je nastavila trend opadanja zapoet krajem austrougarskog perrioda. Broj zanatskih radnji je pao sa 1387 koliko ih je bilo 1940. godine
(broj koji je ve bio umanjen tokom meuratnog perioda) na 903 koliko ih
je bilo 1946. godine, da bi tek neznatno porastao na 916 koliko ih je bilo
1951.67 Broj uposlenih u zanatskoj proizvodnji je doivio tek skroman porrast od 1946. godine, kada ih je bilo 3378, do 1951. godine kada se taj broj
popeo na 3832.
U aprilu 1947. godine, jugoslavenska Savezna skuptina je usvojila pettogodinji plan, a skuptina Bosne i Hercegovine je dva mjeseca kasnije
usvojila svoj dio plana. Plan je obuhvaao period od 1947. do 1951. godine
i bio je podijeljen u jednogodinje segmente. Na svim nivoima vlasti su
uspostavljene komisije za planiranje radi utvrivanja ciljeva i nadziranja
rezultata. Gradsko vijee nije nikada formalno odobrilo plan, ali je grad
od samog poetka bio veoma ukljuen u pripremu i provedbu plana.68 U
skladu sa planom, najvee irenje grada u njegovoj historiji je zadobilo konkkretan oblik koji e znatno izmijeniti upotrebu urbanog prostora.
Ciljevi plana su bili krajnje ambiciozni, to je ublaeno tek odabirom
niskih predratnih proizvodnih nivoa kao polazita u mnogim privrednim
sektorima. Oekivalo se da e se vrijednost proizvodnje uetverostruitti u odnosu na nivo iz 1939. godine. Savezni plan je naglasak stavio na
razvoj teke industrije, elektrifikaciju, transport i komunikacijsku infrasstrukturu. Plan je za Sarajevo predviao znaajne projekte u ekonomsskim sektorima od saveznog i republikog znaaja, ukljuujui otvaranje
novih vojnih i metalurkih pogona na zapadnom kraju grada. eljeznice
je trebalo prebaciti na normalni kolosijek, a u Sarajevu je trebalo izgradditi novu eljezniku stanicu koja bi bila u stanju primiti due vozove.
252
Grad je tramvajsku prugu trebao produiti do Ilide i organizirati autobussni prijevoz do nekoliko naselja na periferiji grada. Plan je takoe predviao gradnju gradske pekare, Narodne biblioteke, Medicinskog fakulteta
i Filozofskog fakulteta. U treoj kategoriji koja je obuhvatala ekonomske
sektore od iskljuivo lokalnog znaaja, od preduzea se oekivalo da povveaju zaposlenost sa 2608 radnika 1947. na 7425 radnika 1951. godine.
Nakon mjeseci pogoravanja odnosa izmeu Tita i sovjetskog lidera Josiffa Visarionovia Staljina, komunistiki Informbiro je u junu 1948. godine
izglasao Rezoluciju o izbacivanju Jugoslavije iz organizacije. U isto vrijemme, Staljin je protiv Tita iznio veoma otre optube u pokuaju da zbaci
njegov reim, pa se Jugoslavija pripremala za sovjetsku invaziju. Nakon
pauze u kojoj je sagledao ozbiljnost ovog razlaza, Tito se suprotstavio i
optuio Staljina da pokuava od Jugoslavije nainiti sovjetsku marionetu.
Borba za premo izmeu Tita i Staljina je KP irom Jugoslavije gurnula u
previranja.69 Svaki lan partije je morao birati izmeu lojalnosti Titu, kojeg
su jugoslavenski komunisti smatrali ocem revolucije, i lojalnosti Staljinu,
kojeg su smatrali voom komunizma u svijetu. Veina se opredijelila za
Tita, ali je znaajan broj svoju primarnu lojalnost poklonio Staljinu. Jugosslavenski lider je odgovorio provoenjem nacionalne istke meu onima
za koje se sumnjalo da su Staljinovi simpatizeri informbiroovci. Razdor
u partiji je bio posebno snaan u Sarajevu, gdje je ivjela gotovo polovina
od ukupnog broja bosanskohercegovakih informbiroovaca.70 Od kraja
1948. do 1951. godine, sarajevski ogranak partije i Gradsko vijee su u
istkama izgubili mnoge od svojih vodeih lanova.
Malo prije poetka istki odrani su izbori za Gradsko vijee, na kojjima je opet iznesena jedna lista kandidata. Kao to se dogodilo i 1945.
godine, veina onih koji su ve bili na poloajima ponovo je potvrena.
Novoizabrano Vijee prvi put se sastalo krajem septembra 1948. godine,
sa Feridom engiem kao gradonaelnikom. Novi lanovi ve su osjeali
kako se teka ruka centralne vlasti sputa na njihove sjednice. Kao to
je objasnio gradonaelnik engi, dananji odbor postavljen je, zapravo
izabran slobodnom voljom graana grada Sarajeva i nalazi se pod konttrolom najirih narodnih slojeva, a istovremeno i pod kontrolom viih
narodnih vlasti. Naa je dunost stoga mnogo tea, jer imamo dvostruku
253
kontrolu nad svojim radom.71 Vijee koje je konstituisano u septembru

1948. godine je preivjelo manje od tri mjeseca. U decembru 1948. godine
imenovani su novi lanovi Vijea, apsolutno odani Titu. Malo je vijenikka iz ranijeg sastava imenovano tom prilikom. Gradonaelnik engi je
smijenjen sa funkcije, a Dane Olbina je postao novi gradonaelnik. Novi
Izvrni odbor se sastao 10. decembra 1948. godine i predsjedavao je prennoenjem vlasti u ruke nove grupe gradskih vijenika.72 Gradski uredi bili
su zatvoreni dva dana dok nije izvrena ova izmjena u gradskoj upravi.
Kao gradonaelnik, partizanski veteran Olbina unio je odlunost i
osjeaj hitnosti u Vijee. Na njegovo insistiranje, Vijee je odredilo rokkove za provedbu svake svoje odluke. Izraavajui nestrpljenje zbog odmmjerenih razmatranja stambenih albi svojih prethodnika, novo Vijee
je naredilo da se bespravno useljeni u jevrejske stanove smjesta isele uz
prijetnju krivinog gonjenja. Da bi se proces pokrenuo, Vijee je izdavallo inspektorima dozvole koje su im omoguavale da u bilo koje vrijeme
uu u bilo koji stan u gradu. U februaru 1949. godine, Vijee je oformilo
Odjel za stanove da bi pourilo dovrenje tekue izgradnje stanova i da
bi se uradili projekti za nove stambene jedinice.73 Ove odlune mjere bile
su dio sveobuhvatne reakcije KP u cijeloj Jugoslaviji nakon razlaza Tita i
Staljina. Tokom nekoliko godina nakon razlaza, KP je konsolidirala svoju
vlast, dodatno centralizirala novu socijalistiku dravu i uutkala alternnativne politike poglede. U maju 1949. godine, grad Sarajevo je dobilo
novi status izdvajanjem iz sarajevske oblasti i dobijanjem istog ranga u
hijerarhiji vlasti kao i etiri oblasti u Bosni i Hercegovini.74 Usprkos bolljem pravnom poloaju grada, Vijee je konsistentno potovalo principe
demokratskog centralizma, slijedei nareenja i provodei odluke viih
vlasti. Vlast u gradu bila je striktno hijerarhijska i centralizirana u rukama
KP.
Nakon Titovog razlaza sa Staljinom, prva refleksna reakcija KP bila
je ubrzanje tranzicije ka nacionaliziranoj dirigiranoj ekonomiji i suzbijannje organizacija koje su smatrane potencijalno kontrarevolucionarnim. To
je dovelo do najotrije represije u socijalistikom periodu. Vlada je 1949.
godine zatvorila kulturna drutva u Sarajevu i nacionalizirala njihovu
imovinu, ukljuujui i arhitektonski izraajne zgrade sjedita hrvatskog
kulturnog drutva Napredak i srpske Prosvjete. Drugi osumnjieni lideri
Mladih Muslimana su 1949. godine osueni na stroije kazne od grupe
prije njih. etverica su osuena na smrt, ali se ne zna kada su strijeljani.
254
Mnogi osumnjieni kao simpatizeri Informbiroa su uhapeni i poslani na

Goli otok, takicu na karti Jadranskog mora.
Titov raskid sa Staljinom je takoe oteao realizaciju Petogodinjeg
plana, koji je usvojen samo godinu dana ranije. Vanjska trgovina Jugoslavije
u poslijeratnim godinama je uglavnom obavljana sa zemljama Informbirroa. Ovi odnosi u razvoju su naglo prekinuti i zamijenjeni ekonomskom
blokadom 1948. godine. Velike nestaice su dovele do naputanja nekih sarrajevskih projekata, dok su drugi zavreni sa zakanjenjem. Vlasti su Petoggodinji plan produile za jo jednu godinu, do kraja 1952. godine, i zamijjenile obavezne ciljeve sa dobrovoljnim smjernicama za lokalna preduzea.
Usprkos mnogim nerealnim oekivanjima i neoekivanim preprekama,
vei dio Petogodinjeg plana je realiziran, uglavnom zahvaljujui superiornnom elanu radnika i mladih u Sarajevu. Partijski rukovodioci su redovno
sve opominjali na potrebu ispunjavanja plana, a istonoevropske zemlje su
okrivljavali za pokuaj sabotiranja provedbe plana. Dnevna tampa je slavila
one koji su uspijevali ispuniti ciljeve prije roka.75 Dramatina poveanja su
postignuta u nekoliko sektora tokom est godina provedbe Petogodinjeg
plana. Izmeu 1946. i 1951. godine, vrijednost roba i usluga proizvedenih u
Sarajevu se uveala trinaest puta od svoje niske poetne vrijednosti. Pokrennute su mnoge nove fabrike, transportni kapaciteti su se naglo proirili, a
poduzeti su i prvi veliki stambeni projekti da bi se smjestila rapidno rastua
populacija radnika i drugih novih stanovnika.
Bez obzira na znaajan napredak ostvaren u Sarajevu, razvoj grada se
mora mjeriti u odnosu na katastrofalne posljedice kolektivizacije na selu.
Pokuavajui nadmaiti staljinistiki model u zemljama Informbiroa, KP
je 1948. i 1949. godine provela intenzivne kampanje dovoenja seljaka
u zadruge osnovane prema sovjetskom modelu.76 Prisilna kolektivizacija
je rezultirala opadanjem prinosa i irenjem nezadovoljstva. Neuspjeh ove
kampanje se poklopio sa stranim suama 1950. i 1952. godine. Tokom
1952-3. godine mnoge zadruge su rasputene i seljaci su vraeni na svoje
privatne posjede. Loe zamiljena kampanja je stvorila iroke nestaice i
glad u mnogim ruralnim oblastima i neizbjeno je dovela do nestaice nammirnica u gradovima.
Pored intenziviranja represije i grube kolektivizacije, Staljinovo prottjerivanje Jugoslavije iz Informbiroa navelo je Tita i njegove najblie sarradnike da ponovo razmisle o osnovnom karakteru socijalistikog drutva
koje su eljeli izgraditi. Njihova analiza je dovela do snanih potresa koji
255
su promijenili tok transformacije koja je ranije zapoeta. Da bi se jugoslavvenski socijalizam razlikovao od socijalizma Sovjetskog Saveza, Tito je sa
savjetnicima razradio koncept radnikog samoupravljanja kao alternative
birokratskom centralizmu sovjetskog sistema. Prema doktrini samoupravvljanja, preduzeima su trebali upravljati izabrani radniki savjeti. Suprotno
sovjetskom sistemu hijerarhijske dravne kontrole, namjera samoupravljannja je bila da eliminira osjeaj otuenosti radnika od sistema i da dovede do
odumiranja drave, to je primarni cilj marksistike teorije. Sa uvoenjem
samoupravljanja preduzea nisu vie bila vlasnitvo drave ili vladine jedinnice ve su postajala drutveno vlasnitvo.
Samoupravljanje je poelo u decembru 1949. godine kao pilot program
koji se trebao provesti u 215 najveih dravnih preduzea u Jugoslaviji.77U
Sarajevu su Glavna eljeznika radionica i Fabrika duhana odabrani da
oforme radnike savjete tokom eksperimentalne faze.78 U martu 1950. je
izabran radniki savjet u Glavnoj eljeznikoj radionici, a u Fabrici duhana
je to uinjeno u maju. Savjeti su se redovno sastajali ali su tokom prvih
nekoliko mjeseci funkcionirali samo kao savjetodavna tijela. Zatim su u
junu 1950. godine samoupravni radniki savjeti postali zakonom obavezni
za sva preduzea u zemlji.79 Do kraja 1950. godine, sva velika preduzea i
veina malih u Sarajevu su izabrala radnike savjete.
Formiranje savjeta bio je prvi i najlaki korak u prenoenju kontrole
na radnike. Kritika ocjena samoupravljanja u Sarajevu tokom prve godine
od uvoenja otkriva da mnogi radnici nisu bili kvalificirani niti spremni da
vode preduzea na nain kako je zahtijevala teorija.80 Veina radnika nije
bila u stanju voditi finansijske poslove preduzea, zakljueno je u izvjetaju,
a neki direktori nisu bili spremni otkriti finansijske detalje, to je dovelo
do administrativno-birokratskog rjeavanja stvari. U nekim preduzeima,
jaki direktori bili su skloni pretvaranju radnikog savjeta u svoje osobne
uposlenike. U drugima pak, savjeti su provodili sate i sate rjeavajui po albbama pojedinanih radnika i nisu se bavili poslom usmjeravanja preduzea.
Oslanjajui se na entuzijazam i predanost radnika, provedba samoupravvljanja je od samog poetka bila optereena problemima, i tek se neznatno
poboljala tokom vremena.
256

Iako je u prvim poslijeratnim godinama dolo do nekih promjena u fizikom
izgledu grada, krupna transformacija gradskog pejzaa je poela tek krajem
1940-tih godina. Prostorno planiranje i izgradnja grada tokom socijalizma
bila je usmjerena ka zadovoljavanju dvije najhitnije potrebe dinamine i sve
brojnije radnike klase: obezbjeenje zaposlenja i stambenog smjetaja za
sve. Iako gradsko vijee nije formalno usvojilo sveobuhvatan urbanistiki
plan do 1965. godine, praksa industrijske i stambene gradnje je oigledno
bila inspirirana presedanima iz drugih socijalistikih drutava.81 Graani su
uivali prednosti lakog pristupa domovima i fabrikama, zahvaljujui blizini
ili gradskom prijevozu, a radniki stanovi su smjetani u visokim stambenim
zgradama koje su imale pristup prodavnicama, obrazovnim ustanovama i
objektima za rekreaciju. Kao to je to bio sluaj u Sovjetskom Savezu i druggim zemljama istone i jugoistone Evrope, rukovodstvo KP je provodilo
svoju socijalistiku viziju u Sarajevu kombiniranjem iskoritavanja spontannog entuzijazma i provedbe Petogodinjeg plana.
Razvoj Sarajeva kao socijalistikog grada imao je velike koristi od prommjene u ekonomskoj filozofiji koju je Tito objavio deset godina poslije rata.
Na skupu u junu 1955. godine, on je najavio da e ekonomska politika od
sada stimulisati razvoj onih grana industrije, koje svojom proizvodnjom
neposredno utiu na poboljanje ivotnog standarda.82 Ova promjena je
formalno usvojena u septembru kao politika koja e se provoditi u cijeloj Juggoslaviji. Drugi petogodinji plan usvojen 1955. godine je bio osmiljen tako
da stimulira potronju podizanjem linih prihoda, razvojem lake industrije,
poveanjem poljoprivredne proizvodnje i ubrzanjem prelaska na samoupravvljanje. Ovoga puta plan je postigao veinu zacrtanih ciljeva u roku od etiri
godine. Pomjeranje akcenta na vii ivotni standard pokazalo se posebno
plodonosnim. Kolosalne investicije u industrijsku bazu krajem 1940-tih u
kombinaciji sa postepenim porastom iroke potronje dale su poticaj ekonnomskom rastu po stopi kakva nije zapamena u historiji Sarajeva i bez
premca kod veine gradova u svijetu. Lini dohodak je rastao po godinjoj
stopi od 11 posto izmeu 1952. i 1964. godine. Sedamdeset dva posto stannovnitva Bosne i Hercegovine je 1948. godine ivjelo u ruralnim zajedniccama; taj broj je do 1971. godine pao na 36,6 posto.83 Stalna ekspanzija
stambenog fonda u Sarajevu i drugim gradovima pruala je stalno rastuu
ponudu udobnih stanova za one koji su dolazili u urbane centre.
257
Rezultat toga je da je najupadljivija transformacija u pejzau Sarajevva bilo podizanje posvuda rasprostranjenih visokih stambenih kompleksa.
Privueni natprosjenim ekonomskim prednostima grada, boljim uslovima
za ivot i urbanim kulturnim ivotom, imigranti su stizali u grad i sa sela i
iz drugih gradova. Zgrade sa vie stanova su graene kontinuirano tokom
socijalistikog perioda. Montane strukture podignute u prvim godinama
poslije rata su postepeno zamijenjene trajnijim stambenim graevinama.
Velika ekspanzija stambene gradnje u Sarajevu je ila prema zapadu, u pretteno prazne predjele Sarajevskog polja. Prva su izgraena naselja na Grbbavici i engi-vili, koja su poeta 1949. godine kao dio petogodinjeg planna.84 Kompleks na engi-vili su izgradile radne brigade i domai zatvorennici iz oblinjeg zatvora. Visoke stambene zgrade su povremeno nicale du
Ulice Vojvode Putnika, koja je uskoro pretvorena u bulevar sa tramvajskim
inama izmeu voznih traka koje su vodile na zapad i onih koje su vodile
istono, prema centru grada. Mnoge od ovih stambenih zgrada su izgraenne prema osnovnom projektu koji je koriten irom Jugoslavije, uz paljivu
kontrolu trokova. ak su se i arhitekti alili na nedostatak ljepote i inventtivnosti u gradnji novih stambenih zgrada. Ivan traus je primijetio da su
se naselja nizala prema zapadu i svako daljnje je bilo na nivou prosjenosti
prethodnog.85 Jedan poznavalac je ove graevine prozvao Titov barok.
Iako je njihova uniformnost odbijala neke promatrae, visoke stambenne strukture iskupljivala je njihova funkcionalnost, jer su za svoje stanare
ispunjavali socijalistiku viziju omoguavanja lakog pristupa svim vanim
uslugama za radniku klasu. Veina zgrada je grupisana u kvartove sa kaffiima, restoranima, prodavnicama, jednom ili vie kola, tramvajskom ili
autobusnom stanicom, i malim parkom ili centralnim trgom. Sa modernim
komunalnim uslugama, dovrenom unutranjou i redovnim odravanjem,
nove stanove su cijenili oni koji su u njima ivjeli i prieljkivali oni koji
nisu. Sarajlije nisu prestale cijeniti svoje kulturno nasljee, ali su se velikom
veinom odluivali za stanovanje u novim neboderima bez vanjskih ukrasa.
Ove graevine su zadovoljavale socijalistike ideale vrijednosti i jednakosti
radnike klase. Uniformnost zgrada je odailjala poruku jednakosti meu
radnicima svih zanimanja i njihovi relativno luksuzni stanovi su predstavvljali nagradu za doprinos socijalistikom radu.
Poneka inventivna stambena zgrada je izgraena u prvim poslijeratnim
godinama u centru grada, prije nagle ekspanzije nebodera prema zapadu.
Pored toga je 1980-tih godina usred monotonije novih nebodera izgraen-
258
no nekoliko neobinih stambenih naselja. Naselje Ciglane je ime dobilo

po staroj ciglani koja se nekada nalazila na brdu gdje je naselje izgraeno.
Stepeniasto sloene stambene jedinice niu se niz brdo u horizontalnim
trakama, a kosi vanjski lift prevozi stanare na vie nivoe. Iako je visoki
stambeni kompleks postao zatitnim znakom socijalizma irom Istone
Evrope i Sovjetskog Saveza, graevine u Sarajevu nisu predstavljale puke
imitacije slinih zgrada u drugim socijalistikim zemljama. Socrealizam je
bio zvanino prihvaeni arhitektonski stil Komunistike partije i Sovjetsskog Saveza, i nakon svog dolaska na vlast poslije rata, KPJ ga je takoe
prihvatila.86 No, arhitekti se nisu drali tog stila sa istom rigidnou kao
njihove kolege u Sovjetskom Savezu i drugim zemljama Istone Evrope, i
nekoliko projekata koji su odudarali od tog stila je izgraeno krajem 1940tih godina.87 Arhitekti su tu doktrinu strogo promijenili samo u nekoliko
sarajevskih graevina, od kojih se istie nova eljeznika stanica, izgraena
za vozove normalnog kolosijeka.
Radne brigade su ve poele postavljati ine normalnog kolosijeka na
pravcu amac Sarajevo, pod nazivom omladinska pruga, kada je savezna
vlada odobrila izgradnju nove eljeznike stanice. Tim sastavljen od trojice
ekih arhitekata je projektovao stanicu, a nadzornici i kvalifikovani graevvinski radnici iz ehoslovake i Istone Njemake su poeli sa gradnjom. U
ljeto 1948. godine, stranci su naglo opozvani nakon iskljuenja Jugoslavije
iz Informbiroa, to je dovelo do privremenog obustavljanja radova.88 Rad se
nastavio pod vodstvom jugoslavenskog arhitekte Bogdana Stojkova, i stannicu su zavrili kvalifikovani graevinski radnici i dobrovoljne omladinske
brigade iz Sarajeva. Nova stanica je sveano otvorena 1949. godine.
Udruenje jugoslavenskih arhitekata je na sastanku u Dubrovniku
1950. godine odluilo napustiti socrealizam kao vodeu filozofiju u svom
radu.89 Nakon toga arhitekti su imali neometan pristup modernim zapaddnim arhitektonskim konceptima i veina zgrada je graena u duhu modderne arhitekture tog vremena. Od poetka 1960-tih bilo je mogue govvoriti o sarajevskom krugu arhitekata. Njihov broj je rastao sa osnivanjem
Arhitektonsko-graevinskog fakulteta pri Univerzitetu u Sarajevu. Oni su
projektirali veinu zgrada u Sarajevu, a takoe su se uspjeno natjecali na
konkursima za projekte u drugim gradovima i republikama.
Sarajevo se uvealo vie puta u poreenju sa predratnom veliinom u
skladu sa opim smjernicama dva sveobuhvatna urbanistika plana.90 Prvi
su pod pritiskom Petogodinjeg plana relativno nabrzinu 1948. godine prip-
259
premili strunjaci za prostorno ureenje iz ehoslovake. Gradsko vijee

ga nikada nije formalno usvojilo, ali mnoge njegove manje kontroverzne
odredbe su provedene u naredne dvije decenije. Proces prostornog planirannja je oivljen 1951. godine pod vodstvom gradonaelnika Daneta Olbine,
ali je zavren tek 1963. i usvojen na Gradskom vijeu tek 1965. godine.
Njegova svrha bila je da usmjerava gradnju do 1985. godine, to je i injeno
sve dok ga planiranje za Olimpijske igre poetkom osamdesetih nije djelommino stavilo van snage.
Oba plana su predviala masivno prostorno irenje. Oni su akcenat
stavili na longitudinalni razvoj prema zapadu i drugi koridor na sjever du
Koevskog potoka. Usprkos opem slaganju oko smjera i obima ekspanzije,
ono to su planovi predviali za dva kraja historijskog centra grada, Baariju i Marindvor, je bilo obavijeno velom kontroverze. Problem Baarije je
bio problem sukoba izmeu potrebe za modernim urbanim razvojem i pottrebe za ouvanjem historijskog nasljea grada. elei ukloniti podsjetnike
na feudalnu prolost grada, specijalna komisija je 1945. godine naredila
ruenje vie od dvije stotine neiskoritenih zanatskih radnji, to je rezultirralo velikom praznom povrinom u gradskom sreditu. Utjecajni arhitekt
Juraj Neidhardt je 1953. godine predloio ruenje svega osim najznaajnijjih historijskih graevina da bi se napravio ogromni tematski park sa visokkim ulaznim lukom.91 Gradsko vijee je 1955. godine angairalo arhitekte
Zdravka Kovaevia i Aliju Bejtia da izrade plan za to podruje. Njihov
prijedlog je bio da se izbrie vei dio osmanskog nasljea: Teritorij arije je neophodno potreban gradu da na njemu razvije savremene funkcije
gradskog ivota, stari sadraji arije ne mogu se sauvati, a novim treba
dati prostor. [Ne treba] slijepo oponaati stare gradnje nego stvarati
organske odnose u arhitekturi.92
Sreom, tradicionalna Baarija je spaena od modernizatora perspekktivom turizma i odanou koju su Sarajlije osjeale prema svom osmansskom nasljeu. Kritiari su istakli da prijedlog iz 1955. nee rezultirati
ponudom ugoaja koji bi bio privlaan savremenim turistima. Debata je
definitivno razrijeena konanim dogovorom o planu za Baariju koji je
postignut 1975. godine. Gradska vlast je ouvala taj dio grada u njegovom
tradicionalnom obliku i mnoge objekte pretvorila u privlane restorane i
radnje. ak su od drveta ponovo izgraene radnje koje su sruene 1945.
godine. Baarija i danas privlai posjetitelje i predstavlja kljuni dio sarajjevske tradicije korza.
260
Marindvor je postao modernistiki kontrapunkt Baarijskom tradiccionalizmu. Smjeten na najzapadnijem kraju centra grada, Marindvor je
postao polazite dugog Bulevara Vojvode Putnika i tramvajskih ina koje su
vodile na Ilidu. Na obje strane vietrane ceste i tramvajske pruge vladao
je nesputani modernizam u gradnji niza obrazovnih institucija i visokih
stambenih blokova. Filozofski fakultet (1959.), Prirodnomatematiki fakkultet (1966.) i neukraena etvrtasta zgrada Muzeja revolucije (1963.) su
izgraene oko Zemaljskog muzeja iz habsburkog perioda, pretvarajui ga
u izolirani, mada impozantni anahronizam u moru modernistike gradnje.
Neboder od elika i stakla je izgraen 1970. godine odmah do Filozofskog
fakulteta na junoj strani Marindvora da bi se u njega smjestila vlada Soccijalistike Republike Bosne i Hercegovine. Deceniju kasnije odmah uz tu
zgradu izgraen je jo jedan nii objekat za Skuptinu Bosne i Hercegovvine, sastavljen naizmjenino od horizontalnih redova prozora i ploa, ija
je prednja fasada blago uvuena zbog neposredne blizine nebodera vlade.
Oba objekta gledaju na trg poploan velikim kamenim ploama i ispunnjen instalacijama od crnog mermera. (Poetkom 1990-tih trg e postati
centrom javnog politikog izraavanja u gradu, to demonstracijama sirommana socijalistika era nije mogla predvidjeti.) Na sjevernoj strani Ulice
Vojvode Putnika izgraen je poetkom 1980-tih hotel Holiday Inn, a dva
identina 21-spratna nebodera su sagraena kao sjedite UNIS-a, konglommerata namjenske industrije.
Poput prostornog plana za Baariju, mnoge graevine su prole vie
faza planiranja prije izgradnje. Gradsko vijee je 1948. godine prihvatilo
projekat beogradskog arhitekte da se ozbiljno oteena sefardska sinagoga
obnovi i pretvori u kulturni centar.93 Ovaj projekat je nekoliko godina provveo u ladici. Urbanistiki odbor gradskog vijea pod vodstvom gradonaelnnika Daneta Olbine je 1951. godine objavio konkurs za arhitektonsko rjeenje obnove hrama kao koncertne dvorane.94 Prijedlozi koji su pobijedili,
detaljni i skupi, nisu realizirani.95 Dogovor da se vanjska struktura ouva i
da se unutranjost pretvori u kulturni centar postignut je 1960-tih godina.
Organizacija jevrejske zajednice je kasnije poklonila objekat gradu, i on se
posljednjih godina koristi kao kulturni centar za izlobe i predavanja.96
Plan za otvaranje novog gradskog groblja je takoe bio predmet duge
debate. Grad je imao vie od stotinu grobalja, od kojih su velika veina bila
mala muslimanska groblja, no veina ih je ispunila kapacitete do 1960-tih
godina.97 Nakon razmatranja nekoliko opcija, Gardsko vijee je izabralo
261
brdo u Barama, sjeverno od centra grada. Sve vjerske zajednice su se sloile oko lokacije, ali je dodjela zemljita i dozvoljena veliina nadgrobnog
kamenja jo dugo bila predmet sporenja. Jedan projektant je predloio doddjelu parcela bez obzira na vjersku pripadnost preminulog: Kad smo moggli zajedno ivjeti u jednom gradu moemo biti zajedno i sahranjivani.98
Vjerske zajednice su odbacile taj prijedlog. No, sporazum je na kraju ipak
postignut. Svaka vjerska zajednica je dobila odvojenu kapelu, ali su kapele
izgraene jedna do druge 1965. godine. Nakon to su kapele i groblje na
Barama pripremljeni za obavljanje sahrana, veina drugih grobalja je zattvorena.
Novo groblje je predstavljalo jo jedno u nizu grobalja du koridora
sjever-jug. Groblja nisu dugo ostala jedini objekti du ovog koridora jer
je na istom potezu uskoro sagraeno nekoliko sportskih objekata za gradsske sportske klubove. Sportsko-kulturni centar Skenderija, koji je zavren
1969. godine predstavlja najsjajniji primjer urbane gradnje u socijalistikom
periodu. Vienamjenski objekat je kombinirao veliku zatvorenu dvoranu,
mjesta za sastajanje, prodavnice, restorane, uredski prostor i umjetniku
galeriju, koji su bili rasporeeni oko velikog centralnog platoa. Tadanji
gradonaelnik je smatrao izgradnju Skenderije vrhuncem svog mandata i
velikim unapreenjem poloaja grada kao sportskog, kulturnog i zabavnog
centra u Jugoslaviji. Beogradski list Borba je svoju godinju nagradu za najvvee jugoslavensko dostignue u arhitekturi dodijelio ivoradu Jankoviu
i Halidu Muhasiloviu, projektantima Skenderije. Skenderija je bila najvanija zatvorena sportska dvorana i centar u gradu do zavretka Zetre, koja
je izgraena pored stadiona Koevo tokom priprema za zimsku olimpijadu
1984.
Nakon uvoenja samoupravljanja u privredna preduzea 1950-tih godina,
KP je iste osnovne postulate primjenila i na lokalnu upravu, a na kraju i na
sve sektore drutva. Logika radnikog samoupravljanja je neminovno vodilla ka decentralizaciji politike moi, dajui veu odgovornost niim jediniccama vlasti. Ako radnici mogu kontrolirati preduzea u kojima rade, tvrdili
su partijski teoretiari, trebali bi takoe preuzeti kontrolu nad teritorijom
na kojoj ive. Iako se moglo oekivati da e takvo razmiljanje ojaati ulogu
i znaaj Sarajeva u jugoslavenskom politikom sistemu, umjesto toga je
262
ojaalo pozicije gradskih opina i suprotstavilo njihove interese interesima

gradske vlade.
Partijski teoretiari su zakljuili da KP ne bi trebala i dalje funkcioniratti kao tipina hijerarhijska lenjinistika organizacija. Partija je 1952. godine
promijenila naziv u Savez komunista Jugoslavije (SKJ) da bi oznaila svoju
transformaciju iz naredbodavne organizacije u vodeu snagu u drutvu.
Ubrzo nakon toga, narodni front je promijenio naziv u Socijalistiki savez
radnog naroda. Filozofija samoupravljanja je putem nekoliko ustavnih prommjena uvedena i u pravni sistem. Optina je odreena kao osnovna jedinica
lokalne vlasti koja je na kraju priznata i kao drutveno-politika zajednica.
Savezni i republiki ustavi su opinama dali ovlasti koje su bile nezamisslive u prvim poslijeratnim godinama centralizirane vladavine. Ali kako u
preduzeima tako i u lokalnoj upravi ove promjene su sporo zaivljavale, a
samoupravljanje nije uinilo nita da razvodni monopolistiku poziciju SK,
koji je decenijama ostao zatvorena i hijerarhijska organizacija. No, jaanje
opina je predstavljalo potencijalni izazov gradu Sarajevu, koji je od 1952.
godine ukljuivao est opina. Principi samoupravljanja su prijetili da ulogu
gradskog vijea svedu na koordinaciju rada sastavnih opina.
Nova uloga Sarajeva u eri samoupravljanja prvi put je definirana u
nekoliko saveznih i republikih zakona koji su doneseni 1952. godine.99
Djelujui u skladu sa saveznim ustavom, republika vlada je reorganizirala
lokalnu upravu u Bosni i Hercegovini i Sarajevu dala status grada.100 Ali
republika skuptina nije prenijela tu definiciju u Opti zakon o ureenju
opina i srezova donesen 1955. godine, ve je posve eliminirala kategoriju
grada iz struktura lokalne vlasti. Opina, s druge strane, u zakonu iz 1955.
uzdizana je kao osnovna politiko-teritorijalna organizacija samoupravljannja radnog naroda i osnovna drutveno-ekonomska zajednica stanovnitva
na svom podruju.101 Sreske vlasti su mogle organizirati podjedinice koje
bi funkcionirale kao gradovi, ali samo u onoj mjeri u kojoj je potrebno
organizirati aktivnosti odabranih opina. Socijalistika Republika Bosna i
Hercegovina je Sarajevu priznala status takvog koordinacionog tijela, ali je
takav aranman stavio grad u zavisnost od svojih opina.
Od 1955. godine grad je bio tek zakonom zadata fikcija. Kao jedinica
vlasti funkcionirao je samo zahvaljujui Savezu komunista, ili i miiu koji
je Jugoslaviju drao na okupu usprkos komplikovanim i nefunkcionalnim
ustavnim aranmanima. S druge strane, Savez komunista se ni ne pominje
u ranim poslijeratnim ustavima. To se promijenilo u saveznom ustavu iz
263
1963. godine, koji priznaje SK kao organiziranu vodeu snagu radnike

klase i radnog naroda u izgradnji socijalizma i stvaranju solidarnosti raddnog naroda i bratstva i jedinstva naroda.102 Isti Ustav iz 1963. godine
ponovo je uveo kategoriju grada kao jedinice lokalne uprave, ali je takoe
dodatno osnaio opinu kao osnovnu upravnu jedinicu. Savezni Ustav iz
1963. godine prvi put je upotrijebio termin drutveno-politika zajednica
za tri kljuna nivoa uprave: opine, republike (sa dvije autonomne pokrajinne) i federaciju. Odsutno sa ove elitne liste, Sarajevo je ponovo dobilo druggorazredni pravni znaaj. Pored toga, Ustav Bosne i Hercegovine iz 1963.
ne pominje Sarajevo kao grad iako je to mogao uiniti prema odredbama
saveznog ustava koji je donesen u isto vrijeme.
Stvari su se ponovo poele okretati u korist grada 1969. godine, kada je
Gradsko vijee u skladu sa odredbama saveznog i republikog ustava sebe
proglasilo drutveno-politikom zajednicom. Republiki Ustav iz 1974.
godine je priznao Sarajevo kao posebnu drutveno-politiku zajednicu
udruenih optina sa podruja Grada.103 Sa ovom promjenom, gradska
vlada je ponovo zadobila neto od svoje prijanje vanosti, ali je potencijalni
sukob izmeu pojedinanih opina i gradske vlasti izgledao izvjesniji nego
ikada ranije. Obzirom da su opine definirane kao osnovne drutvenopolitike zajednice vlasti, grad Sarajevo, usprkos jaoj ustavnoj poziciji, se
mogao iriti samo dodavanjem itavih opina.
Grad je 1977. godine dodao etiri opine Hadii, Pale, Trnovo i
Ilija koje su zajedno obuhvaale teritoriju tri puta veu od est urbanijjih opina gradskog jezgra: Stari grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad,
Vogoa, i Ilida. etiri nove opine su funkcionirale kao tereni za urbano
irenje, pripojeni gradu u oekivanju daljeg razvoja, i mjestimino ve ukraeni fabrikama i transportnim objektima. Svaka je ve imala malo urbano
naselje koje je de facto bilo dio grada, ali je svaka takoe sadravala sela,
iroke pojase neizgraenog ruralnog zemljita, i planinske terene daleko
od urbanog gradskog jezgra. Svih deset opina imale su znaajnu politiku
neovisnost od grada i prepirale su se u borbi da osiguraju svoj dio (ili vie)
gradskog budeta i usluga. Stanovnici manje urbaniziranih opina su se
osjeali zanemarenim u odnosu na urbano jezgro, a oni u starijim opinama
su pokazivali otpor prema visokim trokovima irenja urbane infrastrukkture u ruralna podruja. Do 1990-tih godina opine na periferiji dobile
su veinu usluga, ali je grad tek poinjao sa projektom vodosnabdijevanja
perifernih opina jer se gradski vodovod sporo irio u ta podruja.104
264
Bo
sn
CE
VOGOSCA
NT
AR
ILIJAS
STARI
GRAD
V
I
GR
AD
cka
VO VO
O E
N AJ
R
SA
ILIDZA
HADZICI
lj a
Mi
PALE
TRNOVO
Urban Sarajevo
0
0
km
miles
25
25
7.2 Deset sarajevskih opina, 1990.
Evoluiranje statusa grada otkriva eksperimentalni karakter ekonomsskog i politikog ivota u Sarajevu nakon 1948. godine. Tito i Savez kommunista usprkos usvajanju niza inkarnacija samoupravljanja u nizu ustava,
nikada nisu uspjeli stvoriti funkcionalnu i samoodrivu strukturu lokalne
vlasti za grad Sarajevo. Njihov neuspjeh je postao oigledan nakon Titove
smrti 1980. godine, a jo vie nakon to je Savez komunista izgubio vlast na
izborima 1990. Relativno nemona ustavna pozicija grada predstavljala je
vanu pozadinu za neslaganje i fragmentaciju do koje je dolo nakon to je
vlast prela u ruke nacionalnih stranaka 1990. S obzirom da je nadlenost
grada nad sastavnim opinama bila ustavno ograniena, ambiciozni politiki poduzetnici su poetkom 1990-tih iskoristili priliku za slabljenje grada
preuzimanjem kontrole nad pojedinanim opinama.
265

U nerealnoj sceni iz filma Valter brani Sarajevo, koji je snimljen 1972. goddine, grupa njemakih oficira stoji na istonoj uzvisini iznad Sarajeva i razzgovara o neuspjehu otkrivanja identiteta neuhvatljivog operativca pokreta
otpora Valtera. Sada kada moram napustiti Sarajevo konano znam ko je
Valter, izjavljuje jedan oficir. Smjesta mi recite njegovo ime! uzvikuje
drugi. Pokazujui rukom prema gradu u dolini, prvi oficir odgovara: Viditte li ovaj grad? Das ist Valter! Ove posljednje tri rijei su se urezale u svijest
Sarajlija. Otpor tiraniji predstavlja duu grada, prema ovoj filmskoj lekciji
iz historije koju su Sarajlije spremno prihvatile kao istinit portret svojih
osnovnih ideala. Valter je esto koriten kao simbol razliitih tenji, posebbno u antinacionalistikim i antiratnim demonstracijama u martu 1992.
Ova socijalistika metafora Sarajeva u ratu odraava revolucionarni
duh. Film je u Jugoslaviji bio veoma gledan. U Narodnoj Republici Kini,
milioni ljudi su vidjeli ovaj film i divili se njegovom prikazu revolucionarnnog narodnog otpora. Valter brani Sarajevo je nesumnjivo preuveliao univverzalnost partizanskog otpora, ali je dobro oslikao neumornu odlunost i
izuzetnu ilavost pripadnika pokreta otpora pod komunistikim vodstvom
koji su djelovali protiv okupatora u Sarajevu i pomogli u njihovom protjerrivanju iz grada 1945. godine. Vladimir Peri Valter je u Sarajevu postao
otjelotvorenje poslijeratne partizanske memorijalne kulture koja je cvjetala
u Jugoslaviji tokom socijalistikog perioda. Legenda o njegovom ivotu
i smrti se uklapala u memorijalnu hijerarhiju koju su komunisti paljivo
struktuirali da bi valorizirali partizane i naglasili rtve koje su mnogi Jugosslaveni podnijeli tokom rata.
Na vrhu memorijalne hijerarhije bio je Josip Broz Tito. Jednostavno
je nemogue precijeniti status koji je Tito imao kod veine Sarajlija tokom
svog ivota. Potovanje koje je uivao poticalo je iz njegove izuzetne karijjere partizanskog vojskovoe (koja je nesumnjivo bila izuzetna ali i paljivo
oblikovana za javnu upotrebu) i prkoenja Staljinu, ali i zbog njegovih rijettkih ali paljivo osmiljenih intervencija u politici. On je bio simbol i ujeddinjujua snaga jugoslavenskog socijalizma i konani arbitar u politikim
sporovima. Jugoslaveni su postali ovisni o Titu.
Tito je prvi put posjetio Sarajevo u novembru 1945. godine, i jo mnoggo puta poslije toga. Pozdravile bi ga ogromne gomile i zastave objeene
du glavnih saobraajnica kojima je prolazio. Tokom njegove posljednje
posjete, samo nekoliko godina prije njegove smrti 1980. godine, u grad je
266
uao sa istoka u Mercedesu sa sputenim krovom i provezao se rutom kojjom se Franz Ferdinand provezao 1914. godine.105 Ostario i krupan, Tito
je uspravno sjedio na stranjem sjeditu auta. Hiljade ljudi koje su ekale
pored ceste nisu ga pozdravile glasnim klicanjem ve odmjerenim, sveannim aplauzom. Prisutni u gomili su to to su ga mogli vidjeti smatrali za
izuzetnu ast. Kada je polako izaao iz auta i uao u hotel, hor djevojaka u
narodnim nonjama ga je pozdravio uzvikujui refren Mi smo Titovi, Tito
je na. Ukratko, njegov prijem vie je odgovarao svecu nego politikom
lideru. Nigdje Tito nije cijenjen vie nego u Sarajevu.
Odmah ispod Tita u poslijeratnoj memorijalnoj hijerarhiji bila je odabbrana grupa narodnih heroja, uglavnom mukaraca i nekolicine ena, ivvih i mrtvih, koji su odlikovani za besprimjerni heroizam u borbi protiv
narodnih neprijatelja i osvjedoeno junatvo i zasluge u toku narodnoosslobodilakog rata od 1941. do 1945. godine.106 Valter je bio u grupi od
ezdeset jednog mukarca i dvije ene iz podruja Sarajeva koji su odlikkovani na taj nain.107 Narodni heroji su veinom ovjekovjeeni bistama
u prirodnoj veliini koje su postavljane na skromna postolja. Ispod njih u
hijerarhiji su bili pali borci koji su stradali u borbi protiv okupatora. Na
kraju su bile rtve faistikog terora, osobe koje nisu stradale u borbi ve
u koncentracionim logorima i odmazdama, ili su na drugi nain stradali od
ruke Nijemaca, Italijana i njihovih saradnika.
Nije tano ono to su tvrdili mnogi neinformirani promatrai 1990-tih
godina, da su partizani pokuavali rtve nasilja u Drugom svjetskom ratu
gurnuti pod ilim historije. Narodni heroji, pali borci i rtve terora bili su
u sreditu poslijeratne memorijalne kulture i esto su slavljeni na razliite
naine tokom socijalistikog perioda. No, partija je imala posebne ciljeve
u stvaranju svoje poslijeratne memorijalne kulture. Partija je naroito elljela izbjei koritenje ratnih rtava za raspirivanje nacionalne netrpeljivvosti. Partijsko rukovodstvo je paljivo izbjegavalo kategoriziranje rtava
na nain koji bi podrao tvrdnje o kolektivnoj nacionalnoj krivici. U tom
smislu rukovodioci KP su odavali poast rtvama i demonizirali poinitelje
bez obzira na nacionalnost. Nisu naroito pokuavali prikriti nacionalnu
pripadnost rtava, ali su im poast odavali kao rtvama a ne kao Srbima,
Jevrejima, Hrvatima ili Muslimanima. U pokuaju da ojaaju legendu o
nepogreivosti partije, njeni rukovodioci nisu trpjeli bilo kakvu kritiku parttizana i KP. Zbog svog insistiranja na odavanju poasti pojedincima a ne
grupama, partija je trpjela stalne kritike krajem osamdesetih i devedesetih
267
godina od strane nacionalista koji su eljeli proturiti tvrdnje da je njihova

grupa najvie propatila tokom rata.
Krajem 1970-tih, kada je Tito zalazio u veoma poznu ivotnu dob,
partija je podmladila partizanski kult sa veim i apstraktnijim spomenicimma, u oiglednom naporu da svoje nasljee uini nezaobilaznom odlikom
jugoslavenskog pejzaa. Svaka od est republika i dvije autonomne pokrajjine odabrala je po jedan grad koji je bio simbol partizanske borbe da bi
mu se u nazivu dodalo Titovo ime. (Bosna i Hercegovina je tom prilikom
izabrala Drvar, poznat po njemakom desantu u kojem je umalo uhvaen
Tito, i promijenila mu naziv u Titov Drvar.) U Sarajevu su gradski zvaninici napravili plan memorijalnog parka na Vracama, brdu na junoj strani
grada. Izgradnja parka na Vracama poela je u aprilu 1980. godine, samo
mjesec dana prije Titove smrti, a zavrena je u novembru 1981. Spomenik
na Vracama je predvien kao vjeni podsjetnik na rtve rata u Sarajevu, bez
obzira na njihovu nacionalnost. Smjetene na 78.000 kvadratnih metara,
staze i stepenice u parku se polako sputaju prema auditoriju i dvoritu
koje je okrueno ovalnim zidovima. Na zidovima su u bijelom reljefu bila
ispisana imena vie od 11.000 mukaraca, ena i djece koji su nestali tokom
Drugog svjetskog rata.
Park Vraca je sveano otvoren 25. novembra 1981. godine, na dan koji
se slavio kao dan dravnosti Bosne i Hercegovine u znak sjeanja na zassjedanje ZAVNOBiH-a 1943. godine.108 Odabir tog dana je oznaio pommjeranje politikog centra od savezne drave Jugoslavije ka Socijalistikoj
Republici Bosni i Hercegovini, iako se predanost veine Sarajlija Jugoslaviji
odrala kroz cijelu deceniju 1980-tih. Dane Olbina, gradonaelnik u perioddu od 1948. do 1953. godine i partizanski veteran koji je aktivno sudjelovao
u javnom ivotu grada, odrao je sveani govor. Olbina je opisao historiju
sarajevskog doprinosa narodno-oslobodilakoj borbi. Podsjetio je na prve
akcije otpora u gradu krajem jula 1941. godine, formiranje partizanskih
jedinica u oblinjim brdima, i ulogu Sarajlija u pruanju podrke partizzanskom pokretu. Naveo je da je oko est hiljada Sarajlija uestvovalo u
narodno-oslobodilakoj borbi i da se jo oko devet hiljada pridruilo nakon
osloboenja grada. Govorei o svrsi otvaranja parka, Olbina je naveo: Na
ovim granitnim plohama i na zidovima tvrava nalaze se podaci o poginullim borcima NOR-a i rtvama faistikog terora Sarajeva: Jevrejima, Srbbima, Muslimanima, Hrvatima i drugim. Ovdje su imena vie od dvije
hiljade palih boraca i vie od 9.000 rtava.
268
Svjestan da je vie od 70 posto onih koji su izgubili ivot u Sarajevvu Jevreji, Olbina je naglasio njihovu rtvu: Kada se itaju imena ubijene
djece, starih ljudi, a posebno podaci o stravinoj sudbini naih sugraana,
Jevreja, moe se dobiti prava predstava o faistikim zvjerstvima. U duhu
partizanske memorijalne kulture tog vremena, Olbina ne samo da je naveo
nacionalnu pripadnost rtava ve je i naglasio neproporcionalno velike gubbitke koje su tokom rata pretrpjeli Jevreji. Njegov govor porie tvrdnju da
je memorijalna kultura tog vremena odbijala priznati nacionalnost rtava u
Drugom svjetskom ratu.
Park na Vracama, lako pristupaan i sa izuzetnim pogledom na grad,
postao je omiljeno mjesto za kolske ekskurzije i etnje graana vikendom u
posljednjoj deceniji socijalizma. Park je uniten tokom opsade grada 1990tih godina. Srpski nacionalisti su postavili artiljerijsku bateriju u parku, cilljajui na Sarajlije i njihov grad u dolini ispod. Vandalizirali su i spalili mali
auditorij sa sjeanjima na otpor Sarajlija nacistikoj okupaciji. Kada sam possjetio park 1998. godine, desetine hiljada reljefnih slova koja su inila imena
rtava faizma bila su zguljena sa zidova i leala su na zemlji kao dokaz
oskvrnua spomenika koji je podignut kao sjeanje na rtve rata. Djeca koja
su se tom prilikom igrala na licu mjesta koristila su slova za igru domina.
Poetak nazadovanja
U Sarajevu je socijalizam propadao polako i bolno. Sarajevo sve do poettka 1990-tih nije podleglo kombiniranoj prijetnji oivljenog nacionalizma,
ekonomskog opadanja i politike nemoi, ali kriza tih godina je poticala
iz problema ranijih decenija. Ekonomski problemi nisu poticali od direkttnog opadanja, ve od usporavanja munjevitog ekonomskog rasta poetkom
1960-tih. U pokuaju da rijei problem usporavanja rasta, Savez komunista
je na Osmom kongresu 1964. godine uveo iroke ekonomske reforme da bi
proirio trinu ekonomiju i stimulirao potronju. U pokuaju da se invessticije skrenu prema ekonomski produktivnim projektima, izgradnja novih
visokih zgrada je tokom nekoliko godina sredinom 1960-tih bila zabranjena
u Sarajevu za veinu sektora izuzev stanovanja.109 Kljuni problemi su poticcali iz kontinuirane kontrole drave nad investicijskim dolarima i cijenama.
Usprkos velikim investicijama u fabrike u manje razvijenim regionima, jaz
u ivotnom standardu u zemlji se sve vie irio i zahtjevi za vie investicija
bili su sve glasniji.
POETAK NAZADOVANJA
269
Jedan od izvora ekonomske krize bio je i kompleksan i neefikasan sisstem kapitalnih investicija u zemlji. Radniki savjeti su teoretski kontrollirali svoj kapital, ali je uticaj direktora i partijskih zvaninika i dalje bio
znaajan. Beneficije radnika su u novanoj vrijednosti esto prevazilazile
isplaene plate. To je skupo kotalo preduzea ali se smatralo pravom raddnika, koji su ih opet smatrali inherentnim pravima u okviru socijalistikog
samoupravljanja. Obzirom da se najvei dio stambenog fonda u urbanim
podrujima sastojao od stanova u drutvenom vlasnitvu, mnogi su uposlennici svoje stanove cijenili i vie od plata koje su primali. Izgradnja stanova je
izazivala veliki odliv kapitala i veliki dio investicijskog potencijala je usmjerravan na stambene zgrade od kojih su koristi imali pojedinci ali koje nisu
davale nikakav doprinos ekonomskoj produktivnosti.
Jugoslavija je uzimala kredite od zapadnih zemalja i finansijskih insstitucija da bi mogla finansirati veinu svojih velikih projekata 1960-tih i
1970-tih godina. Naputajui praksu u drugim socijalistikim zemljama,
radnicima je dozvoljeno da trae zaposlenje izvan Jugoslavije. Do poettka 1970-tih, vie od milion gastarbeitera je radilo u Njemakoj, Austriji,
Francuskoj, Engleskoj i drugim zapadnoevropskim zemljama. Oni su kui
slali doznake koje su privremeno pomogle domaim investicijama, ali nakkon arapskog naftnog embarga 1972. godine, zapadnoevropske zemlje su
ule u ekonomsku recesiju u kojoj su strani radnici vrlo esto prvi ostajali
bez posla.
Nadolazea sistemska kriza u poetku nije utjecala na izrazito nesocijjalistiki stil ivota prosjenog Sarajlije 1960-tih i 1970-tih godina. Veina
Sarajlija je bila plaena kombinacijom plate i beneficija koje su ukljuivale
dodjelu stana. Koliina slobodnog vremena je rasla a sa njim i mogunosti
da se ono utroi. Mnoge Sarajlije su u brdima oko grada izgradili manje
kue koje su popularno nazvane vikendice. Bilo je prilike za etnju i skijjanje na Jahorini i Bjelanici. Sa poputanjem kontrole kulture, zapadne
pop grupe su odrale koncerte za hiljade posjetilaca. Sportski dogaaji su
privlaili jo vie posjetilaca, posebno prilikom povremenog gradskog derbbija izmeu Sarajeva i eljezniara. Veina je godinji odmor provodila na
jadranskoj obali, a drugi Jugoslaveni i stranci posjeivali su Sarajevo, uglavvnom na izletu iz Dubrovnika i drugih obalnih mjesta. Turizam i porast
potronje u domainstvu 1960-tih potakli su rast u sektoru usluga na raun
industrije. Za veinu Sarajlija, posljednje decenije socijalizma e se pamtiti
kao zlatna vremena.
270
Nacionalizam se, meutim, nadvio kao potencijalna sila podjele u Bosni

i Hercegovini, jedinoj republici u kojoj nijedan narod nije imao apsolutnu
veinu, i u njenom glavnom gradu Sarajevu, u kojem su se pripadnici razliitih nacionalnosti i identiteta mijeali na malom prostoru. Nakon to je Juggoslavija pravno priznala bosanske Muslimane kao poseban narod 1960-tih
godina, nacionalni diskurs je i zvanino postao tripartitan. Bosanski Muslimmani, nakon to su na popisima stanovnitva u socijalistikom periodu odbilli da se izjasne kao Hrvati ili Srbi, konano su 1974. godine dobili ustavni
status jednak statusu Srba i Hrvata.110 Velika veina bosanskih Muslimana
je pozdravila ovo zvanino priznanje. No, srpski i hrvatski nacionalisti bili su
uvrijeeni zbog muslimanskog odbijanja da se izjasne kao Srbi odnosno Hrvvati islamske vjeroispovijesti. Iako je priroda bosansko-muslimanskog identtiteta i njegove implikacije za srpske i hrvatske tenje debatirana u tampi i
akademskim dijalozima 1960-tih, za mnoge Bosance je u prvim godinama
to ostao tek maglovit teorijski argument. Priroda bosansko-muslimanskog
identiteta je dalje povlaila pitanja o odnosu bosanskih Muslimana prema
Socijalistikoj Republici Bosni i Hercegovini i jugoslavenskoj federaciji.
Politiki diskurs je 1970-tih godina postajao sve otvoreniji. Rezidencijjalni objekat na Stojevcu u blizini vrela Bosne, u sarajevskoj opini Ilida, u
to vrijeme je ugostio neobian forum vodeih sarajevskih intelektualaca koji
su otvoreno debatirali.111 Uesnici su mogli izraziti svoja stajalita bez straha
od politikih posljedica, iako je veina sesija snimana a trake su zavrile u
arhivu Centralnog komiteta SK Bosne i Hercegovine. Poetkom 1970-tih,
o nacionalnim pitanjima se otvoreno razgovaralo meu Srbima, Muslimannima, i Hrvatima. S obzirom da su mnogi intelektualci bili i u partijskom
rukovodstvu, u diskusijama su uestvovali i utjecajni akademski graani i
vodei politiari. air Filandra, koji je imao prilike presluati snimke ovih
diskusija, opisuje iskrene razmjene miljenja po pitanju toga da li bosanski
Muslimani imaju svoju knjievnost koja se razlikuje od knjievnosti Srba i
Hrvata.112 Ta pitanja su uskoro pronala put i do tampe, i granice toleranccije su proirene da bi se dalo prostora ustrim debatama o nacionalnom
identitetu i tradicijama svih nacija.
Za vrijeme razmatranja obrazovnih reformi krajem 1970-tih, profesori i
politiari su razgovarali o pitanjima nacionalnosti i odnosa republike prema
jugoslavenskoj federaciji. Odreeni profesori sa katedre za knjievnost Univverziteta u Sarajevu smatrali su da nastavni plan i program vrijea bosansske Muslimane i Republiku Bosnu i Hercegovinu. Oni su svoje argumente
POETAK NAZADOVANJA
271
iznijeli 1979. godine, tvrdei da postojei program studija jugoslavenske

knjievnosti naglaava srpsku i hrvatsku knjievnost i predstavlja Bosnu i
Hercegovinu kao vjetaku komunistiku tvorevinu.113 Na katedri za hisstoriju se takoe razgovaralo o tome da li se usmjeriti na historiju naroda
Jugoslavije ili na historiju naroda Bosne i Hercegovine. Veina onih koji su
zagovarali priznavanje bosansko-muslimanske nacije su takoe podravali
prelazak na republiko obrazovanje, dok su drugi u jugoslavenstvu vidjeli
najbolju zatitu od prijetnje drugih nacionalizama. Na kraju su obje katedre
odluile akcenat prenijeti na prouavanje knjievnosti i historije naroda Bossne i Hercegovine. Akademija nauka i umjetnosti u Sarajevu je 1968. godine
sa slinim namjerama pokrenula inicijativu da se napie sveobuhvatna sinttetska historija Bosne i Hercegovine. Taj projekat nikada nije zavren zbog
neprestanih sporenja oko sadraja.114
Tokom 1980-tih godina Sarajlije je sve vie muilo ekonomsko opaddanje i politika nesloga. Ovi problemi su bivali sve vei tokom decenije
nakon Titove smrti, kada je sa scene u socijalistikoj Jugoslaviji otiao njen
utemeljitelj i konani arbitar svih politikih sporova. Sarajlijama je bilo teko povjerovati da je on uistinu umro tog dana, 4. maja 1980. Slogan iz
1980-tih, I nakon Tita, Tito, je djelomino predstavljao uvjerenje u dugovvjenost njegove politike, ali je takoe izraavao nadu da bi njegovo nasljee
moglo podmladiti zastarjelu socijalistiku Jugoslaviju. Njegovi nasljednici
su se pokazali nesposobnim iznai odrivo rjeenje i za jednu veu krizu s
kojom se Jugoslavija suoila. Ekonomski problemi su se udvostruili nakon
Titove smrti. Vanjski dug, koji je 1981. ve iznosio 18 milijardi dolara, je
nastavio rasti, a inflacija je postepeno rasla tokom decenije, dok nije dostigla
astronomske cifre 1989. godine.
Pod Titovim vodstvom jugoslavenski socijalizam nije negirao niti guio
nacionalni identitet, iako nisu sve grupe imale jednak status tokom svih
godina socijalizma. U vie navrata socijalistike vlasti su djelovale protiv
nacionalista koji su smatrani prijetnjom socijalistikom poretku. Partijsko
rukovodstvo i vlada u Bosni i Hercegovini, uvjereni da nakon Titove smrti
nacionalizam prijeti stabilnosti republike, poveli su napad na ono to su
smatrali nacionalistikim ekstremizmom. Tokom 1980-tih, Sarajevo je posstalo centar antinacionalistike represije u Jugoslaviji. U Sarajevu su voena
dva krivina postupka u nadi da e se tako obeshrabriti javno izraavanje naccionalizma. Jedan postupak se vodio protiv pripadnika Mladih Muslimana,
a drugi protiv srpskog nacionaliste Vojislava eelja.
272
Trinaest pripadnika Mladih Muslimana su u julu i avgustu 1983. osueni za podrivanje socijalistikog poretka.115 Predmet se uglavnom zasnivao
na Islamskoj deklaraciji koju je Alija Izetbegovi napisao krajem 1960-tih.
Veza izmeu tog dokumenta i podrivanja socijalistikog poretka je u najbboljem sluaju upitna. U svom traktatu Izetbegovi nigdje ne spominje Sarrajevo, Bosnu i Hercegovinu, niti Jugoslaviju. Islamska deklaracija se moe
opisati kao pokuaj pronalaenja srednjeg kursa izmeu konzervativizma i
modernizma u globalnom islamu.116 Kao i u procesima koji su voeni prottiv Mladih Muslimana krajem 1940-tih, optuenima su izreene razliite
zatvorske kazne. Izetbegovi je osuen na etrnaest godina zatvora. Odsluio je est i iz zatvora iziao kao nesporni voa najvee stranke bosanskih
Muslimana 1990. godine.
est mjeseci nakon suenja Mladim Muslimanima, tuiteljstvo je poddiglo optunicu i protiv Vojislava eelja, Srbina rodom iz Sarajeva koji je
u to vrijeme predavao na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu.117 eelj je
uvrijedio partijsko rukovodstvo kritikama na raun jednopartijske vlasti i
politike predsjednika Tita i Edvarda Kardelja, vodeeg teoretiara partije.
eeljevi neobjavljeni rukopisi su obilovali zaraznim srbonacionalizmom.
On je zagovarao podjelu Bosne i Hercegovine izmeu Srbije i Hrvatske i
optuivao je vlasti za promoviranje muslimanskog nacionalizma i progonne srpskih intelektualaca. Dio njegovih rukopisa je zaplijenjen u februaru
1984. dok je vozom putovao iz Sarajeva za Beograd. Na suenju u julu
1984. osuen je na osam godina zatvora zbog potpirivanja neprijateljske
propagande protiv ustavnog poretka Jugoslavije ali mu je kazna dva puta
smanjena kao rezultat albi. Puten je u martu 1986. godine.
Dugorono su se oba procesa pokazala kontraproduktivnim. Zatvor je
i od eelja i od Izetbegovia napravio muenike i obojicu poetkom deveddesetih doveo na elo svoje nacionalne grupe. eelj je iz zatvora izaao jo
ogoreniji, izraavajui sve otrije kritike na raun socijalistikog sistema
i njegovih navodnih progona Srba na sastancima u Beogradu u februaru
1987. i u Zagrebu u martu 1987. Preselio je u Beograd, aktivirao se u kamppanjama prikupljanja sredstava od emigrantskih etnikih organizacija, i
postao politiki inventar u svojstvu tvrdolinijakog srpskog nacionaliste.
Osnovao je paravojnu jedinicu i regrutirao dobrovoljce koje e poslati u
svoju rodnu Bosnu da poine neke od najgorih zloina protiv Muslimana
u ratu 1992-95. godine.
OLIMPIJSKI KREENDO
273
Politiki i ekonomski problemi poetkom osamdesetih poeli su znattno da utiu na ivote mnogih Sarajlija. A onda, dok je grad polako tonuo
u istu ekonomsku depresiju koja je opsjedala ostatak zemlje, pad je privremmeno zaustavljen jednim jedinstvenim inom: odlukom Meunarodnog
olimpijskog komiteta da organizaciju XIV zimskih olimpijskih igara povvjeri Sarajevu.
Olimpijski kreendo
Zimske olimpijske igre 1984. su predstavljale odgovarajui vrhunac decennijama njegovanog okretanja turizmu, sportu, estetskoj drai i viem ivottnom standardu. Grad je izvukao direktne koristi ne samo od igara ve i od
objekata koji su izgraeni u pripremi za igre. Nakon to je objavljeno da
je Sarajevo dobilo Olimpijadu, grad je pokrenuo ambicioznu graevinsku
kampanju. Mnoge graevine su izgraene da bi sluile armiji sportista,
navijaa, visokih zvanica i novinara koji su se slili u grad. Na brdu Mojmilo
je izgraeno Olimpijsko selo za sportiste, kao novi doprinos nizu visokih
stambenih zgrada u sarajevskoj opini Novi Grad. Sportski centar Zetra je
izgraen pored Stadiona Koevo, koji je obnovljen da bi sluio kao mjesto
otvaranja igara 1984. godine.
Pored nekoliko hotela koji su izgraeni u blizini olimpijskih objekkata na planinama Bjelanica i Igman, hotel Holiday Inn je izgraen na
podruju Marindvora, na zapadnoj strani centra grada. Sa svojom kockasstom strukturom i upadljivom uto-smeom fasadom, ovaj hotel je odmah
postao najkontroverznija graevina u gradu. Ivan traus, arhitekt koji je
projektovao hotel, objasnio je da projekat parafrazira na savremen nain
prostornu organizacionu emu sarajevskog Moria hana iz XVII. stoljea, a u likovnom smislu iznenauje utom bojom aluminijumske fasadne
obloge desetospratnog kubusa.118 Ocjena Rogera Cohena, novinara New
York Timesa koji je tokom rata mjesecima ivio u hotelu, je daleko mannje velikoduna. Vjerovatno izraavajui stav veine, on je hotel opisao kao
grozomornu kocku boje senfa projektovanu, ini se, sa prvenstvenim
ciljem izazivanja uasa.119 Bez obzira na ocjene arhitektonskog rjeenja,
hotel je do danas ostao upadljiv objekat, iznenaujua uto-smea kocka
usred sivih fasada Marindvora.
Komunalne usluge i strukture su modernizirane zbog predstojeih
igara. Velika nova zgrada PTT-a, izgraena od horizontalno postavljenih
274
betonskih ploa, podignuta je usred bezlinih stambenih blokova u Novom

Sarajevu. Snabdijevanje prirodnim gasom proireno je na itav grad i grijjanje na ugalj je postepeno izalo iz upotrebe, ime se smanjio veliki izvor
vizualnog zagaenja ali je grad postao ranjiviji na zaustavljanje priliva energgije koje e ga pogoditi u narednom ratu. Mnoge osmanske i austrougarske
graevine su renovirane i popravljene, a neke dugo zaputene fasade su
restaurirane. Moderni aerodromski terminal zavren je tano na vrijeme da
primi sportiste i putnike koji su doli na igre.
XIV. zimske olimpijske igre su sveano otvorene 8. februara 1984.
godine, uz pozdravne govore predsjednika Meunarodnog olimpijskog
komiteta Juana Antonia Samarancha i predsjednika Predsjednitva SFRJ
Mike piljka. Sa njima na postolju je bio i jedan bosanski Hrvat, Branko
Mikuli, politiar koji e kasnije postati savezni premijer i iji je politiki
uticaj doveo do prihvatanja Sarajeva kao domaina XIV. zimskih olimpijsskih igara. Istoga dana, obnovljena austrougarska vila u centru grada je sveano otvorena kao Muzej XIV. zimskih olimpijskih igara uz prisustvo slinog kruga zvaninika. Muzej e uvati sjeanja na olimpijadu samo osam
godina, prije nego to 1992. postane jedan od prvih kulturnih objekata koji
su sa brda razorili srpski nacionalisti. Kada je otvoren, meutim, ovaj muzej
je smatran objektom koji e zauvjek uvati sjeanja na olimpijska sportska
dostignua u gradu.
Jedna stvar je, meutim, nedostajala na ceremoniji otvaranja: snijeg.
Iako je na skijalitima bilo dovoljno snijega, grad je bio lien zimske atmossfere kojoj su se mnogi nadali. Dva dana nakon otvaranja, ta je kriza rijeena, momentalno stvarajui novu. Palo je toliko mnogo snijega da je grad
bio u vanrednom stanju dva dana a skijaka takmienja su odgoena za
nekoliko dana.120 Za Sarajlije, od kojih je veina bila sekularna i udaljena
od vjere predaka, snijeg je izgledao kao udo koje je donijela nepoznata
ruka da bi osigurala uspjeh igara. I grad i borilita su sada imali dovoljno
snijega na radost svih, a nedelju dana kasnije jo jedna meava je osigurala
dodatni snjeni pokriva.121
Nesocijalistiki svijet je Sarajevu predstavljen na najbolji mogui nain.
S obzirom da su hotelski kapaciteti bili posve nedostatni, mnogi posjetitelji
su smjeteni u privatnim domovima Sarajlija gdje su imali prilike iskusiti
poznato sarajevsko gostoprimstvo. Hiljadu i po takmiara i dvadeset dvije
hiljade posjetitelja su ukljuivali politike rukovodioce, holivudske zvijezzde, jato sportista i gomilu novinara iz cijelog svijeta. Oni su otili sa ivim
OLIMPIJSKI KREENDO
275
sjeanjima na divne dane koje su proveli u idilinom gradu okruenom

vrhunskim zimskim sportsko-rekreativnim centrima. I Sarajlije su se rado
sjeale igara i posjetitelja, i mnogi su dvije sedmice Olimpijskih igara smattrali vrhuncem u stoljetnoj historiji grada.
Euforija nije potrajala. Olimpijski kreendo je predstavljao ironian
vrhunac koji je iscijedio posljednje prednosti iz sve zastarjelijeg i nefunkkcionalnijeg drutvenopolitikog sistema. U godinama nakon Olimpijade,
estoka graevinska aktivnost je posustala u svim oblastima izuzev stambbene gradnje. Nekoliko napola dovrenih projekata je nakon Olimpijade
jednostavno naputeno, ostavljajui da propadaju i ramove i betonske gredde za nikad zavrenu obilaznicu sa etiri trake na Koevu koja bi ubrzala
promet do zapadnog kraja grada. Sa lijepim sjeanjima na dvije sedmice u
sreditu svjetske panje, Sarajlije su ostavljene da potonu u krizu koja je sve
vie rasla u Jugoslaviji u drugoj polovini osamdesetih.
8.
Propast socijalizma
i nacionalna podjela Sarajeva
ranzicija iz socijalizma, koja je u Sarajevu poela krajem 1980-tih,

prekinuta je 1992. godine ratom i dugom opsadom koja je gotovvo unitila grad. Jo 1991. godine, dok je rat bjesnio u susjednoj
Hrvatskoj, malo je koji Sarajlija vjerovao da e katastrofa zadesiti i njeggov grad. Dok je komunizam propadao u Sovjetskom Savezu i Istonoj
Evropi, veina Sarajlija je s optimizmom gledala na budunost, oekujui
mirnu tranziciju prema demokratiji, ekonomskom oporavku i nastavku zajjednikog ivota. Oni su, takoe, osjeali euforiju koja se irila sa kolapsom
komunizma u Istonoj Evropi. No, svjesni sila podjele koje su donijele tolliko zla pola stoljea ranije, mnoge Sarajlije su svoj entuzijazam zauzdavale
strahom od separatistikog nacionalizma. Njihovi strahovi su se pokazali
opravdanim. Ni Sarajevo, ni Republika Bosna i Hercegovina nisu imali
dovoljno snane politike institucije i ekonomiju da bi zaustavili separatisstike snage koje su ih na kraju pregazile. Agresivni srpski nacionalizam u
Srbiji i Crnoj Gori od 1987. godine, i hrvatski nacionalizam u Hrvatskoj
od 1989. godine, ukazivali su da je malo vjerovatno da e Sarajevo izvriti
tranziciju prema pluralistikom drutvu bez intervencije svojih susjeda.
Oslabljena ekonomskom krizom, nacionalizmom, i politikom decentrallizacijom koja je uvedena Ustavom iz 1974. godine, Socijalistika Federrativna Republika Jugoslavija je krajem 1980-tih izgubila veliki dio svoje
efikasnosti i legitimnosti. Zbog slinih razloga, gradska vlast u Sarajevu
je 1990-tih godina izgubila dio svojih ovlasti, ostavljajui grad na milost
i nemilost podjelama i glasnim zahtjevima sastavnih opina. Dok su vanz276
277
zakonske ekonomske aktivnosti u gradu cvjetale, Savezna vlada je pokuavvala uvesti ekonomske reforme da bi jugoslavensku ekonomiju izvukla iz
katastrofalnog stanja. Naalost, najbolji pokuaj spaavanja jugoslavenske
ekonomije je bio i posljednji. Nakon stupanja na dunost 1989. godine,
savezni jugoslavenski premijer Ante Markovi, bosanski Hrvat rodom iz
Konjica, je uveo drastine mjere sline ok terapiji koja je kasnije koritena u mnogim zemljama Istone Evrope. On je kurs dinara vezao za
njemaku marku, liberalizirao je uvoz da bi uveo konkurenciju neefikasnim
domaim proizvoaima, i poeo proces privatizacije drutvene imovine za
koji je smatrao da e trajati etiri do est godina. Njegov program je zaista
proizveo ekonomski ok. Inflacija je usporena i dola gotovo do nule u ljeto
1990. godine, a cijene su se stabilizirale. U isto vrijeme nestalo je likvidnossti u preduzeima svih veliina od kojih mnoga nisu bila u stanju izmiriti
dugovanja prema dobavljaima. Plate su ve dugo kaskale za cijenama i
radnici su traili poveanje plata umjesto daljeg stezanja kaia.
Kao glavni grad i najvei industrijski centar Bosne i Hercegovine,
Sarajevo je bilo pod snanim udarom radnikog nezadovoljstva.1 U ljeto
i jesen 1990. godine, trajkai su se slili u Sarajevo da bi nepopustljivim
zvaninicima dali na znanje svoje zahtjeve. Radnici Rudarskog kompleksa
Kreka kod Tuzle su masovno doli u Sarajevo 19. avgusta, u treoj sedmici
trajka, i odrali skupove u Zetri. Zahtijevali su poveanje plata od 100
posto i odbili su ponudu da im se plate poveaju za 40 posto. Tri hiljade
rudara, koji su nedavno proli kroz katastrofalnu nesreu u rudniku koja
je odnijela 137 ivota, su takoe traili vie spasilakih i protivpoarnih
jedinica. Sve ove zahtjeve iznijeli su republikim zvaninicima koji su ve
bili navikli da daju obeanja koja nisu mogli ispuniti samo da bi smirili sve
vee grupe demonstranata.
Blokiranje rauna preduzea od strane povjerilaca je takoe izazvallo trajkove. Elektrobosna u Jajcu je zatvorena u novembru 1990. zbog
neplaanja rauna za struju Eletroprivredi Bosne i Hercegovine, ije su tarrife bile vie nego dvostruko vee od tarifa u Zapadnoj Evropi. Radnici
Elektrobosne su 27. decembra 1990. tekom mainerijom blokirali glavnu
cestu za Sarajevo i zaprijetili da e to ponoviti poetkom januara 1991.
Nedostatak energije je takoe muio velikog potroaa energije, kompleks
Aluminij u Mostaru. Radnici Famosa (Fabrike motora Sarajevo) na Ilidi
su zapoeli trajk kada im preduzee nije na vrijeme isplatilo plate. Kriza
likvidnosti se irila kako je jedno preduzee za drugim gubilo sposobnost
278
8. PROPAST SOCIJALIZMA I NACIONALNA PODJELA SARAJEVA
da plati dugove. Pored trajkova, kriza je izazvala poveanje nezaposlenosti,

stagnaciju proizvodnog sektora i pad izvoza.
Ekonomski potresi koje su izazvale Markovieve reforme su se deavali
istovremeno sa unutranjim i vanjskim politikim krizama. Iraka invazzija na Kuvajt u avgustu 1990. pogodila je mnoge Sarajlije. Graevinsko
preduzee Hidrogradnja imalo je oko 2400 zaposlenih koji su radili na
projektima u Iraku, a energetskom gigantu Energoinvestu iraki ugovarai
dugovali su oko 34 miliona dolara. Prvi kontingent radnika se iz Iraka u
Sarajevo vratio 10. avgusta 1990. godine, da bi za njima doli mnogi drugi.
Projekti koji su u Iraku propali zbog rata kotali su ekonomiju Bosne i
Hercegovine oko 360 miliona dolara. Irako neplaanje dospjelih rauna
je pogoralo krizu likvidnosti u bankama i preduzeima u gradu. Neka
preduzea su ostavila minimalne posade na nekim objektima u sjevernom
Iraku, ali su i oni na kraju evakuisani na insistiranje jugoslavenskog Ministtarstva vanjskih poslova.
Program reformi je prije svega zahtijevao strpljenje. Umjesto toga,
Markovi se suoio sa irokom opozicijom koja je ukljuivala i najmonijeg
politiara u Jugoslaviji tog vremena, Slobodana Miloevia, predsjednika
Republike Srbije. Reforme su ispraznile fondove za najveeg potroaa
saveznih prihoda, JNA. Miloevievi tienici su u skuptinama Srbije i
Crne Gore proturili zakone kojima se omoguava dodatno tampanje dinnara. Ovo je potkopalo stabilnost valute i dovelo do porasta inflacije na
nezapamen nivo. Stopa inflacije se kretala u obliku slova N, rastui tokkom 1980-tih, zatim padajui gotovo na nulu u ljeto 1990. godine, da bi
ponovo naglo porasla. Bosni i Hercegovini je dodatno tetio priliv dinara
iz Slovenije i Hrvatske, nakon to su ove republike usvojile vlastite valute
1991. godine. Rezultat toga je da su oficiri JNA primali ogromne plate
zahvaljujui nekontroliranom tampanju novca od strane Savezne jugosllavenske vlade. Oficiri JNA i Miloeviev reim su bili primarni korisnici
ovih promjena, koje je vjerovatno organizirao sam Miloevi, bivi bankar
kojem nikada nije odato priznanje za neprevazienu vjetinu s kojom je
koristio ekonomsku i monetarnu politiku kao oruje u ratovima koji su
proizali iz raspada Jugoslavije.
Sve ozbiljnija ekonomska kriza je dovela do eksplozije nezakonitih kommercijalnih aktivnosti u Sarajevu i do erozije sposobnosti vlade da regulira
gradnju u urbanim sredinama i da naplati poreze. Usred podivljale ilegalnne gradnje, najvie kontroverzi je izazvala benzinska pumpa na Bembai.
279
Smjeteni u uskom prolazu du rijeke Miljacke na krajnjem istonom kraju

grada, ogromni rezervoari za benzin su instalirani u neposrednoj blizini
ruevina dervike tekije koju je izgradio osniva grada Isa-beg Ishakovi
oko 1462. Naftna kompanija Energopetrol je poela sa gradnjom pumpe u
oktobru 1989. godine, iako je preduzee dobilo graevinsku dozvolu tek
naknadno, u junu 1990.2 Gradnja pumpe je izazvala val protesta, kako od
muslimanskih vjernika tako i od onih koji su gajili sekularni interes za
ouvanje historijskog nasljea grada. U potezu koji bi se mogao opisati kao
otvoreno mito, Energopetrol je platio izgradnju novog mosta koji je povezao
mali pojas na junoj obali Miljacke sa Baarijom. Most je poklon Energgopetrola graanima Sarajeva kao razumijevanje za izgradnju benzinske
stanice Bembaa, izjavio je jedan zvaninik.3 Most i benzinska pumpa su
otvoreni istog dana, 31. jula 1990. Usprkos velikodunom poklonu Energoppetrola, pumpa je i nakon svog otvaranja nastavila izazivati kritike.
Benzinska pumpa na Bembai predstavlja tek jedan primjer nepotivanja
urbanistikog plana i graevinskih ogranienja. Izgradnja novih objekata
se nastavila nesmanjenim intenzitetom u periodu 1989-1991, prkosei
opem ekonomskom opadanju. Migracija u Sarajevo je stvarala kontinuirranu potranju za stambenim prostorom, i vrijednost urbanog zemljita
je vrtoglavo rasla. Gradski inspektori, za koje se sumnjalo da imaju nedozzvoljene finansijske odnose sa graevinarima, su postepeno gubili kontrolu
nad dozvolama za izgradnju novih objekata.4 Primjer nevolja koje su zbog
toga nastajale je bila i streljana Streljakog saveza. Bosanski strijelci, vjeiti
uesnici na evropskim takmienjima, dugo su vjebali u streljani u Novom
Gradu. Smjetena na mjestu koje se smatralo udaljenim od urbanih aktivvnosti, streljana Streljakog saveza se do 1990. nala okruena sa 15 novih
objekata, ukljuujui i privatnu stambenu zgradu (bespravno sagraenu) i
djeiji centar. Koevski Sportsko-rekreacioni centar, u ijem vlasnitvu se
nalazila streljana, bezuspjeno je protestirao kod opinskih vlasti u Novom
Gradu. Streljana je skraena sa tri stotine na pedeset metara. No, za prollaznike je i dalje postojala opasnost zalutalog metka. U novembru 1990.
lanovi Saveza su organizirali skup kojem je prisustvovalo oko pedeset ljuddi, da bi protestirali zbog nemoi gradskih inspektora i iznijeli zahtjev da
se bespravno sagraena stambena zgrada srui.
Bespravna gradnja je takoe utjecala na tradicionalnu upotrebu
Baarije, glavnog trgovakog kvarta. Nakon to je jedna kua stradala u
poaru, obnovljena je bez dozvole vlasti. Vlasnik je tvrdio da je sve radio u
280
skladu sa zakonom. No, drugi su tvrdili da je obnovljeni objekat izaao iz

originalnih gabarita. Prva od pet planiranih stambenih zgrada, pored histtorijskog javnog kupatila (hamama) i katolike bogoslovije odmah preko
puta katedrale na sjevernoj strani, je trebala biti ograniena na etiri sprata,
ali graevinski planovi su predviali vei objekat. Prema rijeima Denane
Golo, direktorice gradskog Zavoda za zatitu spomenika, ovakva gradnja
objekata ispred Bogoslovije degradirae i devastirati postojee spomenike u
prostoru.5 Takoe je istakla da njen Zavod nije konsultiran u vezi sa planirranom gradnjom. Objekat je izgraen bez ispunjenja zahtjeva grada.
Crno trite je doivjelo procvat 1990. godine, kada je roba otvoreno
prodavana na ulicama u cijelom gradu. Sarajlije su pohrlile na ove buvlje
pijace. Cigarete, alkohol, prehrambeni proizvodi, kozmetika i dijelovi za
automobile su se prodavali po cijenama niim od onih u prodavnicama zahhvaljujui tome to prodavai nisu plaali poreze. Njihova robom natovarenna vozila su imala tablice Maarske, Rumunjske i drugih istonoevropskih
zemalja. Donosili su razliitu stranu robu sa cijenama koje su bile nie od
cijena u legalnim prodavnicama koje su plaale poreze i ionako jedva preivljavale pod teretom reformi. Mjesecima je policija zatvarala takve tezge
i prisiljavala ih na premjetanje, ali u ljeto 1990. prodavai su nadvladali
policiju i vlasti zahvaljujui svojoj mnogobrojnosti i upornosti. Gradske
vlasti su im dozvolile da uspostave zvaninu pijacu na Stupu, pored ceste
prema aerodromu, ali su se trgovake aktivnosti tamo uskoro proirile na
cestu, ometajui saobraaj. Krajem avgusta 1990. policija je protjerala puttujue trgovce sa Stupa, da bi se oni samo preselili na druge prazne lokacije
u gradu. Mnogi su preli na otvoreni prostor na Ciglanama, u blizini centra
grada i preko puta velikog istoimenog naselja u kojem su ivjeli graani
boljeg imovnog stanja.
Suoeni sa konkurencijom buvljih pijaca, mnogi distributeri koji su
poslovali po zakonu su poeli otvarati diskontne prodavnice. Petnaest disskonta je otvoreno u Sarajevu 1990. godine, i novi su otvarani sve do prvog
dana rata 1992. Tradicionalne prodavnice su se suoile sa nelikvidnou,
blokiranim raunima i dugovima. Promet im je usporen pa su imale mannje gotovine na raspolaganju za plaanje dobavljaima. One su se nale u
klasinoj krizi smanjene likvidnosti dok su tezge na otvorenim pijacama
ugroavale temelje socijalistikog sistema.
U svim ovim situacijama, Sarajlije su izraavale frustriranost nespossobnou vlasti da rijee probleme grada. Vladu su smatrali udaljenom od
POECI POLITIKOG PLURALIZMA
281
stvarnog ivota, a njene zvaninike nezainteresiranim i korumpiranim. U

novijim dijelovima grada, poput opine Novi Grad, ljudi su protestirali
zbog bespravne gradnje i zaguenosti zbog nekontroliranog irenja grada.
Ovakav razvoj dogaaja navodi na zakljuak da su regulativne sposobnosti
vlade poele slabiti mnogo prije dolaska nacionalista na vlast u novembru
1990. godine, to je doprinijelo irenju razoarenja u socijalizam i pobjedi
nacionalista. Drava nije odumrla, kao to je predviala marksistika teorijja. Ona je jednostavno izgubila kontrolu.
Podjednako zabrinjavajui kao i iznenadne ekonomske promjene, naccionalizam u susjednim republikama je predstavljao sve veu prijetnju stabbilnosti u Bosni i Hercegovini i Sarajevu. Miloevi, koji je 1987. doao na
elo Republike Srbije, stimulisao je intenziviranje nacionalistike propaggande iji su napadi bili usmjereni prema bosanskim Muslimanima, Bosni
i Hercegovini i gradu Sarajevu.6 Propagandisti su nipodatavali bosanske
Muslimane tvrdei da su oni Srbi islamske vjeroispovijesti koji su izdali
srpski narod i zavjerili se da stvore islamsku dravu sa Sarajevom kao svojjom prijestonicom. U ovim napadima bosanski Muslimani su prikazivani
kao ljudi nieg reda, seksualno nemoralni i kukavice. Sarajevo je prikazzivano kao tamni vilajet (vilajet je stari naziv osmanske administrativne
jedinice), sugeriui da su tragovi osmanske vladavine i represije srpskog
naroda i srpske pravoslavne crkve zatrovali ivot u gradu. Srpski nacionallisti su oivjeli sjeanja na strane sudbine mnogih Srba u Drugom svjetskkom ratu i za to okrivili bosanske Muslimane, koji su saraivali sa ustakim
reimom. Iako se inilo da ovi napadi propagande imaju malo uinka u
Bosni i Hercegovini, 7 oni su zapalili plamen nacionalizma meu Srbima
u Srbiji, Crnoj Gori i na kraju u Hrvatskoj, to je doprinijelo izbijanju rata
1992. godine koji e donijeti teror i smrt Sarajevu i njegovoj stoljetnoj traddiciji zajednikog ivota.
Poeci politikog pluralizma
Politiki pluralizam je procvjetao u Sarajevu mnogo prije njegovog ozakonjjenja. Skuptina Bosne i Hercegovine, optereena dugim diskusijama o
ustavnoj strukturi postsocijalistike republike, uspjela je tek posljednjeg
dana mjeseca jula 1990. godine odobriti paket ustavnih promjena kojima
se omoguavaju viepartijski izbori.8 Izbori su tada ve bili odrani u Slovveniji (u martu 1990.) i Hrvatskoj (u aprilu 1990.), a u Bosni i Hercegovini
282
su mnoge grupe ve mjesecima radile na organizaciji stranaka u iekivanju

odobrenja Skuptine. Plaei se konkurencije, razliite grupe su se okupile
da bi ustanovile inicijativne odbore, to je bio prvi korak u organiziranjju stranaka koje su trebale biti formalno proglaene nakon to Skuptina
odredi uslove i datume viepartijskih izbora.
Viepartijski izbori su zakazani za novembar 1990. godine, sa komplicciranim glasakim listiima. Svaki Bosanac je mogao dati do sedam glassova za sedmolano Predsjednitvo Bosne i Hercegovine (po dva za hrvvatske, srpske i muslimanske kandidate i za jednog iz reda ostalih). Pored
toga, glasai su trebali birati izmeu razliitih lista za poslanike u Vijeu
graana Skuptine Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine i delegate
u skuptinama optina u kojima su stanovali. Glasai u Sarajevu su takoe
mogli birati izmeu lista kandidata za Gradsko vijee Sarajeva. Desetine
stranaka je oformljeno u proljee i ljeto 1990. s namjerom kandidiranja na
izborima. Samo est njih se, meutim, pokazalo utjecajnim u prelaznom
periodu izmeu kraja socijalizma i poetka bosanskog rata u aprilu 1992.9
Tri su predstavljale multietnika biraka tijela a tri su bile isto nacionalne
stranke. Graani Sarajeva su igrali kljune uloge u svih est grupa.
Savez komunista i Socijalistiki savez, organizacije koje su imale vlast
tokom socijalizma u Bosni i Hercegovini, napustile su monopolistiki stav
prema vlasti i postale socijaldemokratske partije. Obje stranke su promijjenile ime i barem pokuale promijeniti imid u javnosti u pripremi za
novembarske izbore. U ljeto 1990. godine, Socijalistiki savez je usvojio
naziv Demokratski socijalistiki savez,10 a Savez komunista je postao Savez
komunista Bosne i Hercegovine Socijaldemokratska partija, nezgrapan
naziv koji je odavao ambivalentnost same partije prema komunistikom
nasljeu. Nakon to je izgubila izbore, o emu e biti jo rijei, partija je ponnovo promijenila naziv, ovoga puta posve odbacujui komunistiku odrednnicu i postajui jednostavno Socijaldemokratska partija ili SDP (kako se i
ovdje oznaava od maja 1990. do dananjih dana).11 Iako su dvije stranke
nominirale razliite liste kandidata, one su spojile predizborne kampanje.
Kandidati iz svake stranke su zajedno dolazili na predizborne skupove,
obeavali ouvanje partizanske tradicije i upozoravali da bi pobjeda nacionnalnih stranaka dovela do nacionalne podjele. Na poetku kampanje dvije
udruene stranke uivale su prednost velikog lanstva i lokalnih organizaccionih odbora. Ankete javnog mnijenja su cijelo vrijeme trajanja kampanje
pokazivale da su socijaldemokratske stranke u prednosti meu glasaima u
283
Bosni i Hercegovini.12 Rukovodstva dviju stranaka su oekivala da e posve

prevagnuti meu glasaima u Sarajevu, uvjereni da su graani Sarajeva vie
posveeni idealima i vrijednostima zajednikog ivota od drugih u Bosni i
Hercegovini.
Na Titov roendan, 25. maja 1990. godine, SDP BiH je organizirao
skup u centru Sarajeva kojem je prisustvovalo oko stotinu hiljada ljudi.13
Skup je odran na istoj lokaciji na kojoj se Tito obratio podjednako brojnnom skupu u novembru 1945. Rukovodstvo SDP-a je svoj skup dodatno
oblikovalo prema Titovom govoru, istiui iste simbole, koristei slinu rettoriku i obraajui se sa istog balkona. Nijaz Durakovi, predsjednik SDPa Bosne i Hercegovine, ponavljajui Titove opaske, osudio je pretjerani
nacionalizam koji je dolazio iz Beograda i Zagreba. Njegova poruka je bila
proeta socijalistikim temama, naroito bratstvom i jedinstvom. Plakati i
slogani na podijumu su isticali vanost ujedinjene Bosne i Hercegovine i
odbacivali nacionalistike poruke kao poruke podjele: NE nacionalizmu,
NE napadima na integritet BiH, NE napadima na Tita, stajalo je u jednnom telegramu koji je proitan sa podijuma. Skup je kasnije postao poznat
kao NE miting.
Jedna nova stranka, Savez reformskih snaga Jugoslavije (koja se ovdje
naziva Reformisti) sa SDP-om i Demokratskim socijalistikim savezom
dijelila je odanost partizanskoj tradiciji i jugoslavenstvu i snano je podravala tranziciju ka trinoj ekonomiji. Primarni organizator Reformista
je bio savezni jugoslavenski premijer Ante Markovi, tvorac ranije pomennutih trinih ekonomskih reformi, koji se nadao da e se njegova znatna
popularnost prenijeti na stranku koju je osnovao. On je odabrao planinu
Kozaru u Bosanskoj krajini kao mjesto odravanja osnivake skuptine i
zakazao je za 29. juli, samo dva dana nakon etrdesetdevetogodinjice parttizanskog ustanka (27. jula), da bi potcrtao lojalnost novoosnovane stranke
partizanskom nasljeu. Nenad Kecmanovi, rektor Univerziteta u Sarajevu
i poznati politiki aktivist tokom posljednjih godina socijalizma, je tokom
kampanje postao vodei glas Reformista u Bosni i Hercegovini. Tokom
cijelog trajanja izborne kampanje, veina anketa je Reformiste stavljala na
drugo mjesto po popularnosti meu glasaima, poslije alijanse SDP-a i
Demokratskog socijalistikog saveza.
Vjerujui da njihova jaka organizacija i veliko birako tijelo predstavvljaju neodoljiv resurs, voe dviju partija socijaldemokratske orijentacije
su ponudile Markoviu svoju podrku u zamjenu za njegovo pridruivanje
284
alijansi. Markovi je ponudu glatko odbio iz straha da se na njega ne prennese mrlja socijalistikih neuspjeha. Bila je to sudbonosna odluka. Iako
su socijaldemokratska rukovodstva nastavila podravati ideje Reformista
i pomogla u registraciji lokalnih reformskih kandidata, Reformisti nisu
uzvratili i svaki izborni tab je potkopavao popularnost onog drugog tokom
predizborne kampanje.14
Tri velike nacionalne stranke, po jedna za bosanske Muslimane, Srbe i
Hrvate, osnovane su 1990. kao opozicija Socijaldemokratima i Reformistimma. Tri stranke su imale mnogo zajednikog. Svaku su vodili istaknuti sarajjevski intelektualci, kritiari socijalistikog poretka, od kojih su neki proveli
izvjesno vrijeme u zatvoru ili su se iz drugih razloga smatrali progonjenim
od strane komunistikih vlasti. Svaka partija je svoje birako tijelo definiralla kao pripadnike jedne etnonacionalne zajednice i nijedna nije pokuavala
privui glasae druge dvije nacionalne stranke. Svaka nacionalna stranka je
apelirala na glasae da daju samo po dva glasa kolektivnom predsjednitvu
umjesto svih sedam na koliko je svaki glasa imao pravo, da bi osigurali
da svaki lan Predsjednitva doista predstavlja samo jedan narod. Svaka
stranka je stvorila ekskluzivni svijet simbola koristei prepoznatljive boje,
slogane, znakove, praznike i grbove koji su bili karakteristika tog naroda i
nisu imali dodirnih taaka sa simbolima drugih nacionalnosti. Svaka strankka je odrala osnivaku skuptinu u sportskom centru Skenderija u ljeto
1990. godine (oigledno ne primjeujui ironiju odricanja od komunizma
u objektu koji je predstavljao simbol dostignua arhitekture iz doba socijjalizma). Stranaka vodstva su na osnivakim skuptinama iznijela svoje
programe, a voama druge dvije nacionalne stranke je omogueno da sa
govornice pozdrave skup. Svaka stranka je eljela zadobiti monopol na zasstupanje vlastite etnonacionalne grupe uklanjanjem disidenata i marginaliiziranjem moguih rivala unutar vlastitog naroda.
Nacionalne stranke iz 1990-tih se nisu pozicionirale kao uzajamni rivvali, ve kao stranke slinih ciljeva, naglaavajui svoju opoziciju Socijaldemmokratima i Reformistima. esto su jedne s drugima saraivale u suprotsttavljanju ne-nacionalistima. Mnogo vie nego to je to bio sluaj tokom
habsburke vladavine i jugoslavenske kraljevine, najvee stranke bosanskih
Srba i Hrvata bile su pod direktnim uticajem vodeih politiara iste naccionalnosti u susjednoj Srbiji i Hrvatskoj. (Hrvatski predsjednik Franjo
Tuman je dva puta promijenio predsjednika stranke bosanskih Hrvata
u prvim godinama njenog postojanja.) Bez obzira na estoko osuivanje
285
komunizma kao propalog politikog sistema, rukovodstva sve tri stranke su

usvojila veinu organizacionih struktura i procedura komunistikog reima.
Sve tri stranke su prakticirale demokratski centralizam (iako ga nisu tako
zvale), u kojem su lokalna rukovodstva mogla debatirati o partijskoj polittici ali se od njih oekivalo da slijede svoje voe kada se donese odluka. Po
svojoj strukturi, stranke su slijedile model SK iz vremena socijalizma i admministrativnu organizaciju Republike Bosne i Hercegovine. Svaka stranka
je imala glavni ili izvrni odbor, kao najvie tijelo za donoenje odluka u
Bosni i Hercegovini, gradski odbor za Sarajevo, i optinski odbor za svaku
od 109 opina u kojoj je postojao znaajan broj lanova. Svaki nii organ
je imao stvarnu mo, ali se od njih oekivalo da slijede smjernice glavnog
odbora odnosno vodeih dunosnika stranke.
Nacionalne stranke, iako su usvojile strukturu i ponaanje iz socijalistikog perioda, odstupile su od komunistikog uzora u estom formiranju ad
hoc tijela za donoenje i izvravanje hitnih odluka. Najea forma takvog
organa je bio krizni tab, koji su stranaki i vladini zvaninici formirali
u desetinama situacija i na razliitim nivoima vlasti, kao i unutar stranke.
Tokom svog postajanja koje je trajalo od nekoliko dana do vie mjeseci,
krizni tabovi su esto uzurpirali i prekoraivali ovlatenja organa vlasti i
partijskih tijela. (Mnogi lideri srpskih kriznih tabova odigrali su kljune
uloge u injenju ubistava, protjerivanja i drugih aktivnosti etnikog ienja
u proljee i ljeto 1992.) Pored toga, savjet nacionalne stranke Srba, sainjen
od vodeih srpskih intelektualaca sa sarajevskog Univerziteta kao i viih
stranakih rukovodilaca, je imao ogroman utjecaj iako se rijetko sastajao.
Slini odbori su takoe igrali znaajnu ulogu u druge dvije nacionalne
stranke.
Druga ad hoc organizacija svake politike stranke su bili klubovi posslanika, iji su lanovi bili svi poslanici te stranke u datom zakonodavnom
tijelu. Broj poslanika u tri vrste zastupnikih tijela skuptinama opina,
Skuptini BiH i radskom vijeu Sarajeva je rastao u socijalizmu jer je
prema doktrini samoupravljanja iroko uee bilo vanije od efikasnosti
u zakonodavnim organima. Klubovi poslanika su predstavljali neformalno
mjesto za diskusiju. Sa dolaskom viepartijske vlasti krajem 1990. i tokom
1991. godine, sjednice zakonodavnih tijela su esto prekidane dugim pauuzama da bi se poslanicima i partijskom rukovodstvu omoguilo da iza
zatvorenih vrata postignu unutarstranaki dogovor. Klubovi poslanika su
esto donosili odluke koje su upravljale kasnijim glasanjem poslanika i
286
obavezivale stranku na odreeni kurs djelovanja. Klubovi su bili neophodni

da bi politiki ivot u postsocijalistikoj Bosni i Hercegovini mogao uope
funkcionirati.
Vodei Muslimani su odrali osnivaku skuptinu Stranke demokratsske akcije (SDA) 26. maja u Sarajevu, kojoj su prisustvovali delegati iz 73
od 109 opina u BiH.15 Stranka je za svog predsjednika izabrala dugogoddinjeg disidenta Aliju Izetbegovia. Izetbegovi je iz zatvora puten 1989.
godine, nakon to je odsluio est od etrnaest godina na koliko je bio
osuen 1983. Stranka je izrazila podrku ouvanju Bosne i Hercegovine
kao zajednike drave Muslimana, Srba i Hrvata. Gradski odbor SDA je
odrao odvojenu sjednicu 5. jula 1990. godine, na prvi dan muslimanskog
praznika Bajrama, u sportskom centru Zetra.16 Obraajui se skupu od oko
etiri hiljade ljudi, predsjednik Gradskog odbora Fehim Nametak je rekao
da e SDA nastojati da vrati Sarajevu onaj njegov istinski drutveni i kultturni identitet. Izdvajajui sluaj izgradnje benzinske pumpe na Bembai
kao varvarski in, obeao je da e uiniti sve da se historijskom jezgru
starog grada vrati onaj njegov pravi i istinski sjaj i pozvao da se uloe
napori u zatitu okolia. Da se ne bi pomislilo kako je on tek aktivist za
zatitu ivotne okoline, pozvao je i na restituciju vakufske imovine koja
je nacionalizirana nakon Drugog svjetskog rata. Optuujui komuniste da
su ignorisali nacionalne posebnosti bosanskohercegovakih Muslimana,
izrazio je podrku ouvanju Jugoslavije kao zajednice suverenih naroda i
republika. Nakon govora su uslijedili zabavni muziki nastupi sa arolikim
repertoarom koji se kretao od sevdalinki do savremenog rokenrola.
Srpska demokratska stranka (SDS) je osnovana prema smjernicama
srpskih intelektualaca i politikih lidera iz Beograda. Organizatori su se na
poetku obratili rektoru Univerziteta Kecmanoviu sa ponudom da stane
na elo stranke, to je on odbio da bi se pridruio Reformistima.17 Radovan
Karadi, usprkos tome to je na poetku porekao bilo kakav interes za tu
funkciju, izabran je za predsjednika stranke. Na konferenciji za tampu 5.
jula 1990. godine, objavio je da e bosanskohercegovaki SDS svoj proggram i strategiju raditi po uzoru na SDS u Hrvatskoj, koji je bio vodea
stranka Srba u Hrvatskoj.18 Oko tri hiljade Srba prisustvovalo je osnivakoj
skuptini 12. jula u sportskom centru Skenderija i sa entuzijazmom pozzdravilo Jovana Rakovia, karizmatinog vou SDS-a u Hrvatskoj, koji je
poput Karadia po zanimanju bio kliniki psihijatar.19 No, Karadi je bio
taj koji je odreivao vodee principe stranke. On je istakao da SDS namjer-
287
rava odvratiti Srbe od socijaldemokrata i njihove pogrene komunistike

ideologije, i izjavio je da e stranka insistirati na ouvanju Jugoslavije kao
savezne drave.
U avgustu 1990. godine, skup od pet hiljada ljudi se okupio na fudbalsskom stadionu Romanija na Palama, da bi uli rukovodstvo SDS-a kako
ponavlja iste teme sa prvog sastanka SDS-a u centru Sarajeva mjesec dana
ranije. Pale su za Sarajlije svih nacionalnosti predstavljale posebno mjesto.
Okrueno skijalitima i netaknutim umama, bilo je to omiljeno izletite
Sarajlija od kojih su mnogi odluili ba tu izgraditi vikendice. U opini su
se nalazila uspjena zimska odmaralita i hoteli koji su osiguravali prihod
mnogim stanovnicima. Pale su lideri SDS-a 1990. idealizirali kao tvravu
srpstva. Za srpske nacionaliste i rukovodstvo SDS-a, ta opina je predsstavljala otjelotvorenje srpskog ideala ruralne samoodrivosti i otpora urbbanim vlastima okrenutim iskljuivo prema gradu. Slavia Kova, govorei
o privlanosti tog podruja, pominjao je djela koja su navodno poinjena
protiv Srba u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine: Ovdje na Palama
podno gorde Romanije i zimske ljepotice Jahorine osjeajte se slobodno i
komotno, jer ovdje srpsku djecu vole, autobuse ne kamenuju, srpska grobblja niko ne skrnavi, niti se Srbin iseljava pod pritiskom. Jeste, odavde se
nikada nismo selili niti emo se seliti.20 Njegov idilini portret Pala je
predstavljao zlokobnu najavu budunosti tog planinskog odmaralita kao
srpskog Berchtesgadena i djelovanja SDS-ovih nacionalista u postizanju
srpskog etnikog ideala putem lokalne dominacije. Govornici su takoe
okrivili socijalistiku vlast za ukidanje eljeznikog transporta na liniji
izmeu Sarajeva i Viegrada ime su navodno oslabljene veze sa Srbijom, i
zbog neizgradnje neophodnih puteva. Objanjavajui svoju ideju o Srbima
koji mirno ive u saveznoj Jugoslaviji, Karadi je istakao da drugi kau
prekrajanje granica, [a] mi kaemo mir i samo mir.
Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) Bosne i Hercegovine je predsstavljala kerku istoimene stranke u Hrvatskoj na ijem elu je stajao bivi
general, disident i historiar Franjo Tuman. Kada je osnovana u Hrvatskoj,
HDZ je zamiljena kao organizacija svih Hrvata ma gdje da ive, i Hrvati
Bosne i Hercegovine su od poetka izazivali interes partijskih organizatorra. HDZ je svoju osnivaku sjednicu odrao u sportskom centru Skenderija
18. avgusta 1990. godine, usred simbola koji su svjedoili o vezama stranke
sa Hrvatskom i njenim liderom. Izvjeene su hrvatske zastave sa prepozznatljivom ahovnicom, slike hrvatskog predsjednika Franje Tumana su
288
resile dvoranu a sastanak je otvoren intoniranjem hrvatske dravne himne

Lijepa naa domovino.21
Usprkos veoma razliitim ciljevima, nacionalne stranke su retoriku tokkom kampanje usmjerile protiv vrhovnih neprijatelja nacionalizma, socijjaldemokrata, i sa neto manje estine, protiv Reformista. Izborna matemattika ih je konano dovela do trostranog primirja. S obzirom da je svaki
kandidat mogao glasati za sedam kandidata za kolektivnog efa Republike,
nacionalna stranka koja bi otuila druge nacionaliste mogla je doivjeti
poraz vlastitih kandidata. Stranaka rukovodstva su stoga zakljuila nekolliko sporazuma tokom kampanje, uz obeanje da e izbjegavati uzajamne
kritike. Da bi se izbjeglo budue sporenje, oni su se dogovorili i o formmulama za raspodjelu kljunih pozicija na svakom nivou vlasti na osnovu
udjela koji e svaka stranka imati u ukupnom broju glasova.22 Tri stranke su
obeale da e odrati dogovorene etnonacionalne omjere tako to e svaka
stranka imati pravo zamijeniti bilo kojeg dunosnika koji da ostavku ili
umre sa drugim lanom iste stranke.
U posljednjih nekoliko sedmica predizborne kampanje, tri nacionalne
stranke su odrale zajednike skupove na kojima su obeale glasaima da e
ouvati i ojaati zajedniki ivot u gradu.23 Na sastanku u sarajevskoj opini
Vogoa 13. novembra, dva lidera SDA i SDS uspjeno su okrenuli retorriku socijaldemokrata protiv njih i optuili socijalistiki reim za napete
odnose izmeu Srba i Muslimana.24 Velibor Ostoji, govorei u ime SDSa, istakao je da su komunisti uili kako se treba otuivati od svoje duhovne
i nacionalne kulture i doveli do toga da se veeras neprijatno osjeamo
jer pokuavamo da budemo zajedno. Veeranji skup je stvaranje novog
zajednikog ivota Srba, Muslimana i Hrvata. Drugi srpski govornici su
tvrdili kako su Muslimani u Vogoi uvijek bili dobre komije Srbima i da
SDS eli konano sve ljude osloboditi straha. Muhamed engi iz SDA je
rekao kako je ovaj skup pokazatelj da ovaj narod eli ostati i ivjeti zajednno. Predstavnici HDZ-a su se takoe obratili skupu.
U danima neposredno prije novembarskih izbora, svaka nacionalna
stranka je odrala zavrni skup u Sarajevu. U posljednjem pokuaju priddobijanja glasaa, lideri nacionalnih stranaka su naglasili svoju predanost
odranju dobrih odnosa meu narodima. Na velikom posljednjem preddizbornom skupu SDA u prepunoj Zetri, prisutnima su se obratila tri
kandidata za sedmolano Predsjednitvo: Alija Izetbegovi, Fikret Abdi
(obojica u kategoriji Musliman) i Ejup Gani (u kategoriji Ostali).25
POBJEDA NACIONALISTA
289
Muhamed Kreevljakovi, kandidat SDA za predsjednika Gradskog vijea

u Sarajevu, je zatraio od glasaa da podre SDA da bi Sarajevo bilo lijjep, ljepi, najljepi, ist, istiji i najistiji grad. Vjerna svom eklektinom
kulturnom nasljeu, SDA je u predizborni skup ukljuila kulturne nastupe
svih vrsta, od modne revije i rokenrol muzike do sevdalinki i hora Gazi
Husrev-begove medrese. Safet Isovi je prilikom predstavljanja muziara
rekao da je izvoenje sevdalinke najmanje to moe uiniti za sve narode
Bosne i Hercegovine.
Znakovito je da je SDS svoj posljednji predizborni skup odrala na
Palama.26 Prepuni dom kulture je mogao uti Karadia kako optuuje
Markovieve Reformiste da su pokrali penzioni fond da bi finansirali svoju
kampanju. Takoe je apelirao na meuetniku toleranciju, traei od prisutnnih da paze prije svega na njegovanje dobrih odnosa sa komijama Muslimmanima i Hrvatima sa kojima vijekovima ive slono na ovim prostorima.
Nadalje se pokuao odbraniti od optubi da njegova saradnja sa drugim
nacionalnim strankama kompromitira srpske ciljeve. Lider Socijalistike
partije i predsjednik Srbije Slobodan Miloevi nema nita protiv to mi
odlino saraujemo praktino sa njegovim najveim suparnicima u borbbi za vlast, rekao je tom prilikom, istiui da opozicija u Srbiji optuuje
SDS za saradnju sa Miloevievom Socijalistikom partijom Srbije. Kako
se pribliavao kraj kampanje, svi nacionalisti su koristili slinu retoriku da
bi uvjerili narod da nee podsticati nacionalni separatizam nakon dolaska
na vlast.
Pobjeda nacionalista
Nacionalne stranke Muslimana, Srba i Hrvata su 18. novembra 1990.
doivjele ubjedljivu pobjedu i naslijedile raniji SK kao dominantne politike
stranke u Sarajevu i u svim drugim opinama u Bosni i Hercegovini izuzzev Tuzle i Varea. Nacionalisti su dobili svih sedam mjesta u kolektivnom
predsjednitvu, veinu mjesta u oba doma Skuptine BiH, i kontrolu nad
107 od 109 skuptina opina.27 Pojedinano ili u kombinaciji, nacionalne
stranke su osvojile veinu glasova u svakoj od deset sarajevskih opina. Od
deset skuptina opina, SDS je apsolutnu veinu imao samo na Palama
(32 od 50 mjesta), dok je SDA apsolutnu veinu imala u Trnovu (19 od
30 mjesta) i Starom Gradu (37 od 70). Samo su u opini Novo Sarajevo
nenacionalisti doli na korak od pobjede, osvojivi 49 mandata u poreenju
290
sa 51 koliko su osvojili nacionalisti. Nacionalisti su takoe stekli ubjedljivu

kontrolu nad Gradskim vijeem Sarajeva. Tri stranke zajedno su osvojile
73 od 120 mjesta: 41 (ili 34 posto) je osvojila SDA, 28 (ili 28 posto) je osvvojio SDS, a 4 (odnosno 3 posto) HDZ. Zajedno, dvije socijaldemokratske
stranke i Reformisti osvojili su 42 mjesta (35 posto), to je tim strankama
u kombinaciji dalo najvei jedinstveni blok poslanika. Meutim, nijedna
nacionalna stranka nije eljela sa njima ui u koaliciju, tako da su ostali bez
vlasti, iako ne i bez glasa, u novom Gradskom vijeu.
U mjeri u kojoj su bile ujedinjene, tri nacionalne stranke su imalu potppunu vlast. Pokazale su se sposobnim da odre jedinstvo prilikom uzajamne
podjele mandata na svim nivoima vlasti u skladu sa meustranakim dogovvorima koji su postignuti tokom kampanje. U Gradskom vijeu, delegati tri
nacionalne stranke zajedno su dali glas izboru Muhameda Kreevljakovia
iz SDA za gradonaelnika, Maksima Staniia iz SDS-a za predsjednika
Izvrnog odbora (to je bio izvrni organ Gradskog vijea) i Aleksandre
Balvanovi iz HDZ-a za potpredsjednicu Gradskog vijea.28 Reformisti
su se prikljuili lanovima SDP-a, Demokratskog socijalistikog saveza i
nekoliko manjih stranaka i oformili opozicionu koaliciju poznatu kao Lijjevi blok. Protestirali su zbog svog iskljuenja iz podjele glavnih funkcija
u gradu, ali bez rezultata. I u Gradskom vijeu i u razliitim skuptinama
opina, lanovi Lijevog bloka su marginalizirani i zanemarivani sve do krajja decenije.
Novoizabrana rukovodstva na svim nivoima vlasti suoavala su se sa
sve manjim poreskim prihodima, sve veim zahtjevima za pruanje usluga,
ekonomskom stagnacijom, radnikim nemirima i, do ljeta 1991. godine,
sa raspadom funkcionalnog partnerstva izmeu tri nacionalne stranke. U
Skuptini Bosne i Hercegovine, poslanici SDA i HDZ su zagovarali veu
autonomiju republike unutar saveznog jugoslavenskog sistema i razmatrali
mogunost traenja nezavisnosti. Poslanici SDS-a, s druge strane, protivili
su se bilo kakvom slabljenju veza republike sa Jugoslavijom, insistirajui da
svi Srbi trebaju ivjeti u jednoj dravi ( Jugoslaviji) i estoko su se protivili
svemu to bi republiku dovelo blie nezavisnosti. Iza retorike srpskih posslanika krila se implicitna prijetnja da e osnovati vlastitu odvojenu dravu
ako republika proglasi nezavisnost.
Graani Sarajeva su neprekidno tokom prve godine nakon izbora razzgovarali o pitanju ustavnog odnosa Bosne i Hercegovine prema Jugoslavviji, ali su se debate u Gradskom vijeu kretale oko lokalnih pitanja koja
POBJEDA NACIONALISTA
291
su samo ovla bila povezana sa pitanjima autonomije i nezavisnosti. Za

vijenike nijedno pitanje nije bilo akutnije od centrifugalne sile opina koje
su traile veu autonomiju od grada. Odravanje jedinstvenosti grada bio je
najvei izazov za gradonaelnika Kreevljakovia. Nakon to je preuzeo dunost u decembru 1990. godine, on je izrazio zabrinutost zbog mogue fraggmentacije grada. Sarajevo je u ovom momentu u nezavidnom politikom
poloaju i sa mnogo komunalnih problema rekao je Kreevljakovi. Oito
je da ne ivi kao jedinstvena gradska cjelina, poto ima mnogo optina, i
sve je to rascijepano.29 Rukovodstva svih opina, svih nacionalnih pripadnnosti i iz svih nacionalnih stranaka, su smatrala da je njihova opina dobila
manje nego to joj s pravom pripada u vidu prihoda i usluga od grada.
Zvaninici centralnih gradskih opina su se podjednako kao i oni sa rurralne periferije alili na uskraenost. Opina Centar je ak prijetila da e se
povui iz gradskog budetskog sistema.30 Selim Hadibajri, predsjednik
Skuptine opine Stari Grad je na zasjedanju Skuptine izjavio da e na
podruju ove gradske opine vaiti samo odluke koje ona donese, to su
odbornici jednoglasno prihvatili.31 U januaru 1992. nadleni za prostorno
ureenje u gradu su poeli planirati reorganizaciju grada da bi zadovoljili
interese opina. Jedna od tri opcije koje su predloili bio je referendum u
etiri najruralnije opine na kojem bi se odluivalo da li e opine ostati u
sklopu grada.32
Deset opina je u poetku predstavljalo mnogo veu prijetnju jedinstvu
grada nego suprostavljeni interesi izabranih nacionalista. Najvii zvaninici
vijea iz SDA i SDS-a, Kreevljakovi i Stanii, esto su se pojavljivali
zajedno u pokuaju da umire nezadovoljna rukovodstva u opinama. Povvremeno im se pridruivala i Balvanovieva. Meutim, Stanii je takoe
uestvovao u stvaranju odvojenih paralelnih institucija SDS-a. Poput nekih
drugih lanova SDS-a, ni on nije bio siguran kojom brzinom i u kojoj mjeri
stranka treba provoditi svoj separatistiki program. Nasuprot tome, rukovvodstva SDA i HDZ u Sarajevu su konzistentno davali podrku jedinstvu
grada i Republike Bosne i Hercegovine tokom 1991. i poetkom 1992.
godine. U tome su im se pridruili i lanovi opozicije Lijevog bloka.
ak i dok su djelovali jedinstveno u otporu fragmentaciji grada na sasttavne opine, rukovodstva tri nacionalne stranke su radila na sistematskoj
podjeli mandata i funkcija u svakom organu vlasti, instituciji i preduzeu
u gradu.33 Najvanije osobe u mreama pod patronatom nacionalista provvele su vei dio 1991. godine radei na osiguravanju svog udjela u raspodj-
292
jeli poslova na svim nivoima, povremeno grubo zaobilazei profesionalne

kvalifikacije i ustaljene prakse odabira kandidata. Jedan takav primjer je i
svaa oko imenovanja direktora jedne kole, gdje je itava afera procurila
u javnost. Kao osniva Osnovne kole Ahmet Fetahagi, Skuptina opine
Centar je bila nadlena za imenovanje novog direktora. Poto delegati
nisu uspjeli ostvariti kvorum neophodan za validnost izbora, predsjednik
skuptine opine i lan SDS-a Radomir Bulatovi je imenovao penzionniranu direktoricu kole Rajku Milanovi, oigledno da bi sprijeio proffesionalno udruenje nastavnika i profesora da imenuje hrvatskog kandiddata. Situacija je razrijeena imenovanjem osobe sa strane, ali tek nakon
to su stranke izmeu sebe podijelile nacionalni identitet svih direktora
u kolama u opini i odredili da svaka grupa bude proporcionalno zastuppljena na mjestu direktora u kolama.
U roku od nekoliko mjeseci nakon to su novi rukovodioci stupili na dunost,
SDS je promovirao kampanju izdvajanja nekih opina iz nadlenosti grada
da bi se centralni urbani dio naao u okruenju opina koje kontroliraju
Srbi. SDS je tako iskoristio poetni separatizam sastavnih gradskih opina
i na kraju sruio krhko partnerstvo tri nacionalne stranke. Historija grada
se nakon toga kretala u dva razliita pravca. U Gradskom vijeu, mnogi
vijenici su radili na ouvanju zajednikog ivota u gradu i sprjeavanju
njegove fragmentacije, ali na sljedeem niem nivou vlasti, u opinama, nappad SDS-a na grad Sarajevo je prisilio vijenike u skuptinama opina da
biraju izmeu lojalnosti gradu Sarajevu i podrke srpskim nacionalistima
koji su eljeli da podijele grad. Sudbina Sarajeva je tako poela ovisiti od
njegovih sastavnih opina. Svaka od tih opina je imala mjeovit nacionalni
sastav (vidi Tabelu 8.1), osim Pala, gdje je srpsko stanovnitvo bilo u apsollutnoj veini. Tri opine (Hadii, Stari Grad, i Trnovo) su imale preko 63
posto muslimanskog stanovnitva, dok su druge tri (Centar, Novi Grad, i
Vogoa) imale izmeu 50 i 51 posto muslimanskog stanovnitva. Samo u
Trnovu i Starom Gradu je SDA uspjela osigurati apsolutnu veinu manddata u skuptinama opina, kao to je SDS imao na Palama (o emu je vie
rijei bilo u dijelu Dolazak nacionalista na vlast). Tako je kontrola nad
sedam od deset gradskih opina nastavila biti sporna dugo nakon izbora
1990. godine.
8,889
8,798
Novi
Grad
Novo
Sarajevo
1,071
34,873
Vogoa
Ukupno
6.6
4.3
0.2
2.2
0.8
9,3
6.5
6.9
10.2
3.1
6.8
259,470
12,499
4,790
39,410
4,364
33,902
69,430
10,585
29,337
15,392
39,761
Broj
49.2
50.7
68.5
77.7
26.7
35.7
50.8
42.9
43.2
63.6
50.1
Muslimani
157,143
8,813
2,059
5,150
11,284
32,899
37,591
11,325
25,029
6,362
16,631
Broj
Srbi
29.8
35.8
29.5
10.1
69.0
34.6
27.5
45.0
36.8
26.3
21.0
56,470
1,730
72
3,374
396
15,099
15,580
1,167
5,181
841
13,030
Broj
10.7
7.0
1.0
6.6
2.4
15.9
11.4
4.6
7.6
3.5
16.4
Jugoslaveni
19,093
534
54
1,684
182
4,391
5,126
371
1,456
859
4,436
Broj
Ostali
3.6
2.2
0.8
3.3
1.1
4.6
3.8
1.5
2.1
3.5
5.6
527,049
24,647
6,991
50,744
16,355
95,089
136,616
25,184
67,937
24,200
79,286
Broj
Ukupno
Izvor: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine: Narodni sastav po naseljima, Zagreb: Dravni zavod za statistiku, 1995, str. 15.
16
Trnovo
1,126
1,736
Ilija
Stari
Grad
6,934
Ilida
129
746
Hadii
Pale
5,428
Centar
Broj
Hrvati
TABELA 8.1. STANOVNITVO SARAJEVA PO OPINAMA I NACIONALNOSTI, 1991.
293
294
Krajem aprila 1991. godine rukovodioci SDS-a na Palama, koristei

apsolutnu veinu koju je stranka imala u Skuptini opine, najavili su svoju
namjeru da se otcijepe od grada Sarajeva i prestanu gradu dostavljati prihodde od ubiranja poreza.34 Pravdajui svoju odluku ekonomskim razlozima,
opinski odbor SDS-a na Palama je optuio Gradsko vijee Sarajeva da zannemaruje privredni razvoj Pala i da promovira turizam u drugim opinama.
Sa ovom izjavom, opina Pale je postala centar SDS-ove kampanje slabljenjja gradskih vlasti u Sarajevu i formiranja paralelnih struktura u sarajevskoj
oblasti. Akcija SDS-a na Palama je dola sedmicu dana poslije proglasa u
elincu (na sjeverozapadu Bosne) o osnivanju Zajednice optina Bosanskke Krajine.35 Proglasi u elincu i na Palama su predstavljali prve korake
u irokim naporima da se osigura jednopartijska, jednonacionalna kontrola
Srba u svim oblastima Bosne i Hercegovine nastanjenim Srbima.
Kampanja SDS-a za jednopartijsku kontrolu je eufemistino bila
oznaena kao regionalizacija, ali je sa njom stranka napravila prve korake
ka stvaranju odvojene srpske drave u Bosni i Hercegovini. Tamo gdje je
stranka bila uspjena, regionalizacija je nametnula etnonacionalnu podjelu
Sarajeva i Bosne i Hercegovine prije njihove vojne i teritorijalne podjele
u proljee 1992. Kampanja se oslanjala na zahtjeve za veom regionalnnom autonomijom koja je dobila na vanosti tokom posljednjih godina
socijalistike vladavine. SDS je navodio primjere meuopinskih saveza,
koji su formirani 1970-tih kao presedan za vlastito djelovanje, a stranako
rukovodstvo je naruilo izradu studija kao podrku svojim tvrdnjama da je
vlada Bosne i Hercegovine zanemarila odreena podruja.36 Rukovodstvo
SDS-a je insistiralo na tome da je zaostalost Bosanske Krajine jedini motiv
za uspostavljanje zajednice opina. Karadi je za navodnu ekonomsku staggnaciju tog podruja krivio koncentraciju politike moi u Sarajevu, i lideri
SDS-a su u javnosti konzistentno poricali da su njihovi ciljevi politiki,
nacionalistiki ili separatistiki.37 Sve politike konotacije ovom sluaju
daju drugi izjavio je Karadi.38 Usprkos ovim poricanjima, SDS je koristtio regionalizaciju za odbacivanje nadlenosti vlade Bosne i Hercegovine
nad Srbima i stvaranje institucija koje e kasnije postati administrativne
strukture odvojene srpske drave.
U junu 1991. SDS je zaustavio svoju kampanju regionalizacije, plaei
se da su njene pristae u Bosanskoj Krajini otile predaleko proglaavajui
zajedincu sa oblastima pod kontrolom Srba u susjednoj Hrvatskoj. Glavni
odbor SDS-a (najvii organ stranke za donoenje odluka) ponovo je pokren-
295
nuo akciju u septembru 1991. preporukom za osnivanje nekoliko srpskih

autonomnih oblasti, koje bi zajedno obuhvatile vei dio Bosne i Hercegovvine.39 Rukovodstvo SDS-a je 17. septembra 1991. godine oformilo srpsku
autonomnu oblast u podruju Sarajeva pod nazivom Romanija-Bira, a
jo etiri su proglaene u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine u narednih
nekoliko dana.40 Srpska autonomna oblast u podruju Sarajeva je u trenuttku ustanovljavanja postojala samo na papiru, ali je njenim proglaavanjem
SDS uputio prvi izazov nadlenosti bosanskohercegovake vlade. Ona je
zamiljena kao srpski nacionalni pandan gradskoj vlasti u Sarajevu. Ipak,
odluke razliitih tijela koje je oformio SDS i govori koje su drali rukovvodioci stranke ukazuju na to da je stranka vie teila irenju svoje vlasti u
oblasti Sarajeva nego to je slijedila paljivo zamiljen plan.
Rukovodstvo stranke je odavalo svoju neodlunost mijenjanjem nazziva oblasti i odlaganjem odreenih kljunih odluka za konsolidaciju vlastti. Oblast je nosila nezgrapno ime koje je kombiniralo planinu Romaniju
istono od Sarajeva sa Biraem, podrujem u istonoj Bosni sjeveroistono
od Sarajeva blizu rijeke Drine. Od opina koje su prvobitno tvorile srpskku autonomnu oblast Romanija-Bira, samo je opina Pale bila u sastavu
grada Sarajeva, dok su se preostale nalazile u istonoj Bosni.41 (Za opine
koje su tvorile grad Sarajevo vidi kartu 7. 2; za nacionalni sastav opina vidi
tabelu 8. 1.) Tokom jeseni 1991. godine, rukovodstvo je radilo na irenju
vlasti stranke u podruju Sarajeva dalje od Pala. Gradski odbor SDS-a
u Sarajevu je 25. septembra ustanovio tab koji se sastojao od po jednog
predstavnika iz svake od deset gradskih opina da bi radio na provedbi
politike regionalizacije koju je uveo glavni odbor.42 Isti tab je kasnije uklonnio naziv Bira iz imena oblasti da bi naglasio usredsreenost na podruje
Sarajeva.43 U opinama gdje je bila uspjena, SDS-ova kampanja regionalizzacije je omoguila stranci da osigura kontrolu nad jedinicama teritorijalne
odbrane i policije, koje su bile u nadlenosti Ministarstva unutranjih posllova (MUP). Policija i teritorijalna odbrana su imale na raspolaganju lako
naoruanje, i nakon to su od JNA dobile dodatno oruje postale su kljune
za vojne uspjehe bosanskih Srba u proljee 1992.
Konsolidacioni napori srpskih nacionalista irom Bosne i Hercegovine
uzeli su maha nakon burnih dogaaja u noi izmeu 14. i 15. oktobra 1991.
godine, kada je Karadi odrao svoj uveni govor u Skuptini Bosne i Herccegovine prijetei da bi Muslimani mogli nestati kao narod ukoliko Bosna i
Hercegovina postane nezavisna.44 Izetbegovi je odgovorio da Karadieva
296
prijetnja upravo pokazuje zato Bosna i Hercegovina moda ne moe vie

ostati u saveznoj Jugoslaviji. Nakon to je sjednica Skuptine zavrila za
taj dan a neki poslanici bosanskih Srba napustili skuptinsku salu, ostali
poslanici su nastavili zasjedanje i usvojili Memorandum-pismo o namjerama.
U memorandumu se iznosi stav da BiH nee prihvatiti nikakvo ustavno
rjeenje jugoslovenske krize ukoliko Hrvatska i Srbija ne budu u sastavu
SFRJ. U protivnom, BiH e traiti svoju nezavisnost. Ovim Memorandummom BiH se pomjerila korak blie nezavisnosti.45 Poslanici SDS-a su se
estoko protivili usvajanju ovog dokumenta.
SDS je zatim krenuo u konsolidaciju srpskih autonomnih oblasti u
jedinstvenu teritoriju koja e na kraju postati Republika Srpska. Uvee 15.
oktobra, Politiki savjet SDS-a se sastao da bi razgovarao o strategiji u
svjetlu usvajanja deklaracije o suverenitetu od strane SDA i HDZ. Nekolliko lanova je govorilo u korist ujedinjenja srpskih autonomnih oblasti
u jedinstvenu politiko-teritorijalnu organizaciju bosanskih Srba.46 Savjet
je takoe razmatrao mogunost uspostavljanja odvojene skuptine srpskkog naroda Bosne i Hercegovine i odravanja plebiscita na kojem bi se
bosanski Srbi izjasnili o tome da li ele ostati u saveznoj Jugoslaviji. Samo
devet dana nakon to je savjet stranke istakao ovaj prijedlog, 24. oktobra
1991. godine SDS je formirao odvojenu srpsku skuptinu, koja se ovdje
naziva skuptinom bosanskih Srba, a koja se sastojala od srpskih poslanika
koji su izabrani u skuptinu Bosne i Hercegovine na izborima u novembru
1990.47 Dalje provodei preporuke savjeta stranke, rukovodstvo SDS-a je
9. i 10. novembra 1991. godine odralo plebiscit sa pitanjem glasaima da
li ele ostati u saveznoj dravi Jugoslaviji. Od onih koji su izali na glasanje
se trailo da se nacionalno izjasne i ne-Srbima su davani uti glasaki listii
da bi se razlikovali od Srba.48 Na plebiscit je izalo malo bosanskih Muslimmana i Hrvata, a Srbi su velikom veinom glasali za ostanak u Jugoslaviji.
Pored izjanjavanja o ostanku u Jugoslaviji, glasai u nekim oblastima su
mogli glasati za formiranje lokalnih teritorijalnih jedinica bosanskih Srba.
Preko 99 posto je glasalo za. Nakon glasanja, rukovodstvo SDS je esto
citiralo rezultate plebiscita kao opravdanje za otkidanje teritorija naseljenih
Srbima od postojeih opina. Srpski nacionalisti u Bosni su svoju namjerru da naprave vlastitu dravu iznijeli na sastanku krajem decembra 1991.
Stvarajui organe paralelne organima pojedinih opina i grada Sarajeva,
oni su stvorili duple institucije vlasti u Bosni i Hercegovini.
297
U Sarajevu, rukovodstvo SDS-a je poelo kampanju stvaranja odvojenne srpske mjesne zajednice Rajlovac I koja se trebala odvojiti od postojee
mjesne zajednice Rajlovac u opini Novi Grad.49 Usprkos viemjesenim
pregovorima, rukovodstva SDS i SDA nisu uspjela postii dogovor o
budunosti Rajlovca. Poetkom maja 1992. godine (nakon to je poeo
oruani sukob), skuptina bosanskih Srba je proglasila proirenu teritorriju Rajlovca opinom i odbacila nadlenost opine Novi Grad nad njenim
graanima.50 Stvaranje nove opine Rajlovac je SDS-u donijelo ekonomskke i vojne prednosti. Pored objekata za smjetaj vojske, novoproglaena
opina je sadravala jednu treinu ekonomskih organizacija Novog Grada,
ukljuujui i preduzee za prodaju prehrambenih proizvoda Marketi.51
Pored toga, novi Rajlovac je zauzimao strateku poziciju sjeverno od glavvne ceste i tramvajske pruge koja je vodila od centra Sarajeva do zapadnih
predgraa.
Na treoj sjednici skuptine bosanskih Srba 11. decembra 1991. godinne, Karadi i Krajinik su predloili da se u svim opinama gdje ive Srbi
formiraju takve paralelne srpske institucije. Nekoliko lanova je, meutim,
smatralo da bi formiranje paralelnih institucija u svim opinama naruilo
odnose uzajamne saradnje sa drugim nacionalnim strankama. Oni su se
dalje brinuli da bi to moglo dovesti do reakcije Muslimana koji bi mogli
uzvratiti organiziranjem vlastitih paralelnih tijela u opinama sa srpskom
veinom. Njihova debata ukazuje na iroko rasprostranjeni otpor lanova
SDS-a napredovanju sa provokativnim korakom formiranja paralelnih
srpskih institucija. Poputajui pred ovim primjedbama, skuptina bossanskih Srba je preporuila formiranje lokalnih srpskih skuptina opina
dodajui da e se u popratnom pismu rei da se to preporuuje tamo gdje
je to nuno, ni u kom sluaju da to bude linearno jer bi to u svakom sluaju
bilo bespotrebno.52
Ipak, osam dana kasnije, 19. decembra, Glavni odbor SDS-a je napusttio dobrovoljni pristup regionalizaciji i izdao dokument na deset stranica
pod nazivom Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u
Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima. Ovim dokumentom, Glavni
odbor je dao lokalnim opinskim odborima konkretan plan za preuzimanje
vlasti uspostavljanjem jednonacionalnih institucija bosanskih Srba u svim
mjestima gdje je stranka imala svoju organizaciju.53 Svakom opinskom
odboru SDS-a je dat nalog da oformi dvije institucije u svojoj opini, krizzni tab i srpsku optinu, koji su trebali obavljati zakonodavnu i izvrnu
298
funkciju na opinskom nivou.54 Tamo gdje bosanski Srbi nisu imali apssolutnu veinu, lokalni odbor SDS-a je trebao oformiti srpsku skuptinu
opine kao rivalsko tijelo sastavljeno samo od Srba, paralelno postojeoj
viepartijskoj skuptini. Novoformirani srpski organi su trebali izvriti prippreme za preuzimanje vlasti u svojim opinama.55
U uputstvu je glavni odbor naloio opinskim zvaninicima SDS-a da
se pripreme za drugu fazu aktivnosti u kojoj su trebali preuzeti vlast i djellovati u ratnim uvjetima. Druga faza je trebala poeti tek nakon to stignu
nareenja vrha SDS-a: Zadaci, mjere i druge aktivnosti iz ovog uputstva
mogu se primjenjivati iskljuivo po naredbi predsjednika SDS BiH, po za
to posebno utvrenom tajnom postupku. U to vrijeme, lokalni funkcioneri
su trebali osnovati optinske dravne organe, [i] izabrati odnosno imenovvati funkcionere i postaviti rukovodee radnike. Reeno im je da primijene
posebne tajne mjere u konsolidaciji kontrole nad oblastima naseljenim Srbbima: Na prilazima naseljenih mjesta srpskim stanovnitvom organizovati
tajna osmatranja i sistem dojave o svim moguim opasnostima za srpsko
stanovnitvo. U drugoj fazi, opinski odbori SDS-a su trebali mobilisati
sve snage milicije iz reda pripadnika srpskog naroda i u saradnji sa komanddama i tabovima JNA vriti njihovo postepeno pretpoinjavanje kao i
formirati tajna skladita i depoe u koje treba smjetati ivotne namirnice i
druge deficitarne proizvode.
Uputstvo glavnog odbora od 19. decembra nije posebno pominjalo
Sarajevo, ali je dva dana kasnije Karadi naglasio da je grad od kljunog
znaaja za planove SDS-a da osiguraju jednopartijsku vlast na teritorijama
koje su naseljene Srbima. Obraajui se skuptini bosanskih Srba 21. deccembra, on je potvrdio da srpsko Sarajevo, srpski dio Sarajeva, ima svoj
kontinuitet i ovdje je sjedite Srpske autonomne oblasti Romanija i Birra.56 Nakon njegovog obraanja, srpska skuptina je odobrila formiranje
romanijske srpske autonomne oblasti i odluila da e oblast ukljuivati i
dijelove drugih optina sa ove regije sa veinskim srpskim narodom.57
U odluci, srpska skuptina je takoe izrazila svoju namjeru da nadlenost
proiri na grad Sarajevo, dodajui da status optina u gradu Sarajevu kao i
dijelova grada Sarajeva u kojima srpski narod predstavlja veinu uredie se
posebnom odlukom.58
Obnovljena SDS kampanja regionalizacije u jesen 1991. prve rezulttate dala je u Sarajevu 24. decembra 1991. godine, samo pet dana nakon
uputstva Glavnog odbora SDS-a opinskim odborima. Tog dana su se
299
rukovodioci SDS-a iz sastavnih sarajevskih opina sastali da bi ispunili

uputstvo glavnog odbora formiranjem kriznog taba i odreivanjem osoba
odgovornih za izvrenje razliitih dunosti.59 Istog dana, skuptina opine
Ilija, najsjevernijeg sarajevskog predgraa, izglasala je povlaenje iz grada
Sarajeva i pridruivanje srpskoj autonomnoj oblasti Romanija.60 Takvo glassanje je bilo rezultat uporne i u konanici uspjene kampanje rukovodilaca
SDS-a da pridobiju glasove bosanskih Srba iz nenacionalnih opozicionih
partija koji su izabrani u Skuptinu opine Ilija na izborima u novembru
1990. Poslanici HDZ i SDA su napustili sjednicu kada je ta taka stavljena
na dnevni red, nakon ega su SDS i njihovi saveznici iz drugih stranaka
lako usvojili odluku. Sa ovim glasanjem SDS je osigurao politiku nadmo
u drugoj po veliini perifernoj opini koja je odbacila nadlenost grada
Sarajeva.
U prvih nekoliko sedmica 1992. godine, tampa je izvijestila o
proglaenju paralelnih srpskih institucija u veini drugih sarajevskih
opina.61 Rukovodioci SDS-a su 3. januara 1992. godine u sarajevskom
predgrau Ilida odluili oformiti odvojenu srpsku optinu ali je njihovva odluka drana u tajnosti sedam dana i objavljena je dan nakon to je
skuptina bosanskih Srba proglasila Republiku srpskog naroda u Bosni
i Hercegovini 9. januara.62 U opini Stari Grad Sarajevo, gdje je ivjelo
malo Srba, srpska skuptina je osnovana u kafani Dva goluba 22. februaara, uglavnom od strane onih koji nisu ivjeli u tom podruju. Ako ne
moemo ivjeti zajedno, moemo jedino ivjeti jedni pored drugih, rekao
je tom prilikom Kosta Plakalovi, izabrani predsjednik minijaturne srpske
skuptine Stari Grad.63
Nasuprot brzoj reakciji nekih lokalnih SDS lidera u formiranju parallelnih institucija, drugi u SDS-u su se kolebali ili jednostavno odbili formirrati paralelne institucije. Kako uputstvo od 19. decembra nije sadravalo
rokove, neodluni lokalni rukovodioci su mogli odugovlaiti jedno vrijeme
argumentirajui protiv poduzimanja naloenih mjera. Radomir Bulatovi,
predsjednik mjeovite opine Centar u srcu Sarajeva, se estoko protivio
formiranju srpskih institucija u opini. U rijetko vienoj kritici koju je lan
SDS-a uputio Karadiu i separatistikom programu SDS-a, Bulatovi je
19. marta izjavio: Ja neu dozvoliti ni sada podjelu ove optine kao to sam
to i ranije izjavljivao. Kada sam jesenas izjavio da neu dozvoliti podjelu
optine Centar, ni formiranje ovdje srpske skuptine i optine, pretrpio sam
velike napade zato to sam se usudio to da kaem. Vie puta sam to iznos-
300
sio u razgovoru sa Radovanom Karadiem i na Politikom savjetu SDS.64

Njegove primjedbe ipak nisu urodile plodom jer su drugi lanovi SDS-a u
skuptini osnovali srpsku skuptinu u njegovom odsustvu i samo ga naknnadno o tome obavijestili. Ipak, neujednaena brzina formiranja paralelnih
institucija u Sarajevu je otkrila da meu mnogim lanovima SDS-a postoji
nedostatak entuzijazma za tako radikalno politiko odvajanje. Otpor je bio
najjai u opinama gdje je meupartijski sporazum proizveo plodonosnu
saradnju izmeu SDS i SDA. No, rukovodstvo SDS je uporno zagovaralo
paralelne institucije i na kraju je prevladalo u veini sarajevskih opina.
Poetkom 1992. godine SDS rukovodstvo na Palama poelo je prippremati svoju opinu za to da postane rezervna prijestolnica dijelova
Bosne i Hercegovine pod kontrolom Srba. Poetkom januara 1992. godine
Olimpijski centar Sarajevo je obavijeten da su se Skijaki centar na Palama
i hoteli Jahorina i Bistrica odvojili od centrale u Sarajevu i osnovali vlastito
preduzee sa sjeditem na Palama.65 To je bio poetak svega, rekao je
kasnije zamjenik gradonaelnika Muhamed Zlatar objanjavajui porijeklo
srpske kampanje otcjepljenja.66 Policija na Palama je uspostavila kontrolne
punktove na cestama koje vode u to podruje. Novinar koji je mjesto posjjetio krajem januara izvijestio je o tome da ga je policija dva puta zaustavila
na putu do Pala. Nakon dolaska primijetio je veliki znak na kojem je crvennim slovima pisalo Srbija.67 Policija na Palama koja je bila pod kontrolom
SDS-a garantirala je sigurnost i privatnost za vojne pripreme u mjesecima
prije izbijanja rata.
Tokom mjesec dana nakon referenduma 9. i 10. novembra, SDS je
dalje konsolidirao svoju vlast u kljunim institucijama i nad teritorijom u
opinama pod svojom kontrolom. Istiui da je srpski narod ovog kraja
definitivno izgubio povjerenje u mogunost dogovora sa muslimanskim
narodom i da je napadnut od strane militantnih bosanskih Muslimana,
krizni tab romanijske srpske autonomne oblasti je 3. marta 1992. proglasio
da e bosanski Srbi Romanije preduzeti sve mjere radi potpune kontrole
na prostorima SAO Romanije.68 Rukovodstvo SDS-a je svoje sarajevske
operacije prebacilo u hotel Holiday Inn (preko puta zgrade Skuptine BiH),
kojim je tada upravljao simpatizer SDS-a. Skupi hotelski restoran postao
je kantina pripadnika SDS-ovih paravojnih jedinica koje su se slobodno
kretale po hotelu sa orujem koje je bilo jasno vidljivo svim gostima.69
VOJNE PRIPREME
301
Vojne pripreme
Sve tri nacionalne stranke u Bosni i Hercegovini su se spremale za rat tako
to su formirale oruane formacije, nabavljale oruje i regrutovale dobrovvoljce. Iako je svaka grupa uspjeno organizirala paravojne formacije, svaka
je takoe estoko negirala njihovo postojanje. Ipak, njihovi uspjesi su bili
neuporedivi sa resursima koje je imala savezna armija JNA, koja je drala
monopol nad tekom artiljerijom, avionima, helikopterima, oklopnim vozzilima i drugom modernom vojnom opremom. Taj monopol e biti presuddan u prvim mjesecima rata u Bosni i Hercegovini.
Jugoslavenska narodna armija se ponosno smatrala nasljednikom parttizanskih snaga iz Drugog svjetskog rata. Tokom socijalistikog perioda,
Tito i njegovi saradnici su se borili protiv dominacije Srba i Crnogoraca u
redovima JNA. Usprkos njihovim znaajnim uspjesima, JNA je pala pod
kontrolu srpskih oficira nacionalista, prvo u jedinicama koje su bile stacionnirane u Hrvatskoj 1991. godine, a zatim u Bosni i Hercegovini 1992.70
Evolucija JNA u vojsku kojom dominiraju Srbi je bila oita na sarajjevskim ulicama i u okolnim brdima u posljednjim mjesecima 1991. Rezzervisti Uikog korpusa JNA iz Mostara su 14. novembra 1991. godine
uli u Sarajevo u koloni vozila, pucali su u zrak dok su se vozili gradom od
zapada prema istoku, zatim su se okrenuli i otili ne prekidajui pucnjavu.71
Aleksandra Balvanovi, lanica HDZ-a i potpredsjednica Gradskog vijea,
je osudila ovaj upad rezervista kao dio ireg srpskog plana izazivanja nasilja
i upozorila vijee da se oruane jedinice formiraju u nizu sarajevskih predggraa u kojima ivi veina Srba.72
Sarajevski sedminik Slobodna Bosna je 22. novembra 1991. godine
objavio dokument koji pokazuje da je SDS oformio ratni tab i napravio
detaljne planove za opsadu Sarajeva u sluaju rata.73 SDS je imao plan
evakuisanja Srba iz Sarajeva, navedeno je u lanku, i njihovog preseljenja u
preteno srpske krajeve, poput Pala, Trebevia, Jahorine, Romanije, itd.
Graani Sarajeva su jo vie poeli sumnjati u namjere JNA u decembru
1991. godine, kada je Skuptina opine Stari Grad saznala putem video
kasete o pripremama za ukopavanje artiljerije na brdima iznad opine.74
Svi ovi izvjetaji su se pokazali tanim u smislu priprema SDS-a i JNA za
opsadu Sarajeva.
Jugoslavenska narodna armija je pokuala mobilizirati rezerviste u Sarrajevu, ali je naila na otpor lokalnih vlasti. Nihad Halilbegovi, sekretar
odbrane Opine Centar i grada Sarajeva, 24. decembra 1991. u 21:00 sat
302
primio je poziv od predstavnika JNA koji je od njega traio da mobilizira

rezerviste u gradu.75 Halilbegovi je odgovorio da e ispotovati naredbe
Predsjednitva Bosne i Hercegovine, a ne naredbe JNA. Predsjednitvo
je ranije, usprkos primjedbama dvoje srpskih lanova, osudilo mobilizacciju koju je JNA provodila u Banjoj Luci kao protivzakonitu i uputilo
zvaninike u BiH da je ignoriu. Opinski zvaninici koji su odravali spiskkove rezervista JNA odbili su predati dokumentaciju armiji, ime su stali
na put naporima armije da izvri mobilizaciju. Usprkos tome, trupe JNA
su poznate rezerviste odvodili iz njihovih domova, a vojni tuilac JNA je
ispitivao neke opinske zvaninike razmatrajui mogunost da ih krivino
goni. Meutim, vii oficiri JNA uzdrali su se od daljih akcija da bi izbjegli
konfrontacije sa vlastima Bosne i Hercegovine.
Uz podrku zvaninika sa nivoa opina i Bosne i Hercegovine, veina
rezervista u Sarajevu koji su bili Muslimani i Hrvati su odbili aktivnu slubu
u JNA. Neki sarajevski Srbi su takoe odbili ali mnogi su se prikljuili
i borili pod zastavom JNA u ratu u Hrvatskoj. Jedan poslanik u srpskoj
skuptini hvalio se ulogom koju su odigrali Srbi iz romanijske oblasti u
borbama oko Vukovara i Borovog Naselja i pozvao sve da dou na slavlje
povodom uea naroda Romanije u oslobaanju Vukovara.76
Sporazum poznat kao Vanceov plan je potpisan u Sarajevu 2. januara
1992. godine, ime je formalno okonan rat u Hrvatskoj. U skladu s tim
sporazumom, JNA je povukla veinu trupa iz Hrvatske. Mnoge jedinice
JNA su se prebacile u Bosnu i Hercegovinu, ime je ukupni broj trupa narasstao na oko stotinu hiljada. Istovremeno, JNA je reorganizirana u skladu sa
novom ulogom i smanjenom teritorijalnom odgovornou. Sarajevo je od
glavnog taba armijskog korpusa unaprijeeno u sjedite Druge vojne oblassti koja je imala nadlenost nad gotovo cijelom Bosnom i Hercegovinom i
dijelovima Hrvatske koji su ostali pod kontrolom JNA.77 Za komandanta
Druge vojne oblasti je postavljen general Milutin Kukanjac, nekadanji
komandant snaga JNA u Makedoniji. On je sa svojim tabom zauzimao
zgradu austrougarske vojne komande na Bistriku, na istonom kraju grada.
Jedinice JNA su bile stacionirane na jo 15 lokacija u gradu. Sa ovim izmjennama, JNA je znatno ojaala u Bosni i Hercegovini, kako po brojnosti tako
i po komandnoj strukturi.
Nakon propasti komunistike Jugoslavije u januaru 1990. godine, i kasnnije fragmentacije Saveza komunista na stranke u republikama, JNA je bila
posljednja institucija koja je Jugoslaviju drala na okupu. Njen glavni predst-
VOJNE PRIPREME
303
tavnik u Sarajevu, Kukanjac, kasnije se alio kako nije dobio smjernice ni od

svojih pretpostavljenih u JNA ni od saveznog Predsjednitva. Nakon preuzzimanja komande izrazio je elju da popravi imid JNA meu lanovima
razliitih nacionalnosti i da djeluje smirujue na lokalnu situaciju. Tokom
nekoliko mjeseci koristio je svoju poziciju komandanta da bi smirio tenzije
u Sarajevu, promovirao politika rjeenja i sprijeio izbijanje rata. Ipak, iako
je vjerovao u historijsku misiju JNA, on je bio i predani srpski nacionalista.
Kasnije je u intervjuu rekao da je Muslimane i Hrvate, kako rukovodioce
tako i cijele narode, smatrao neprijateljima od samog poetka.78
Pored spremnosti mnogih viih oficira Srba i Crnogoraca da sarauju
u izmjeni karaktera JNA, uloga srbijanskog predsjednika Slobodana
Miloevia bila je od kljunog znaaja. Pretpostavljajui da e Bosna i Herccegovina uskoro postati neovisna drava, on se 5. decembra 1991. sastao sa
bliskim saradnikom, lanom saveznog Predsjednitva Borisavom Joviem,
da bi JNA u Bosni pretvorio u vojsku bosanskih Srba. Naredio je da se Bossanci koji su sluili vojsku u drugim republikama prebace u Bosnu i Herceggovinu, a da se vojnici rodom iz drugih republika koji su tada sluili u Bosni
i Hercegovini izvedu iz nje.79 Jovi je o tome zabiljeio slijedee: Zovemo
odmah [komandanta JNA] Veljka Kadijevia da se prikljui razgovoru.
Sloba mu kae pojednostavljeno, da treba da izvre razmetaj vojske: sve iz
BiH u Bosnu i Hercegovinu i obrnuto, da nam je to strategijski i politiki
neophodno.80 Kadijevi je 25. decembra obavijestio Miloevia i Jovia da
su transferi 90 posto zavreni.81 Jovi je rekao novinarima BBC-a Lauri
Silber i Allenu Littleu da su do aprila 1992. (kada je Evropska zajednica
priznala Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu dravu) sve trupe JNA osim
nekih 10 do 15 posto od ukupno devedeset hiljada koliko je bilo stacionirrano u Bosni i Hercegovini bili roeni Bosanci.82 Zapravo su veina bili
bosanski Srbi.
Pored JNA, jedinice teritorijalne odbrane su u ukupnoj jugoslavenskoj
strategiji odbrane zamiljene kao otpor u sluaju strane invazije. Vojna dokttrina u kasnom socijalistikom periodu smatrala je da bi eventualni strani
napada trebao biti poraen od strane redovnih jedinica JNA, dok bi jedinnice teritorijalne odbrane pruale otpor u izolaciji dok puna mo JNA ne
bi poluila eljene rezultate. Jedinice teritorijalne odbrane su organizirane
lokalno, uglavnom u fabrikama, uredima i drugim radnim mjestima, i svaka
jedinica je dobijala lako naoruanje pogodno za mobilno gerilsko ratovannje.83
304
Iako je namjera bila da budu integrirane sa JNA u planu jugoslavensske odbrane, jedinice teritorijalne odbrane su odgovarale ministarstvima
odbrane u saveznim jugoslavenskim republikama kao i glavnoj komandi
JNA. U septembru 1990. godine JNA je naredila da se izuzme naoruanje
jedinica teritorijalne odbrane i premjesti u skladita JNA, navodei kao
razlog zabrinutost za sigurnost velike koliine naoruanja pod lokalnom
kontrolom.84 Veina jedinica je ispotovala ovo nareenje, mada su neke
ili zadrale odreene koliine naoruanja, ili su nabavile novo u narednim
mjesecima. Tokom 1991. i 1992. godine veina jedinica teritorijalne odbbrane je dola pod kontrolu nacionalne stranke koja je imala vlast u opini
u kojoj su bile locirane. U nekoliko mjeovitih opina, jedinice su se poddijelile du nacionalnih linija, a lanovi svake grupe su svoju lojalnost pokllonili rukovodstvu nacionalne stranke u tom podruju.
U meuvremenu, bosanski Muslimani su svoje organizacione napore
koncentrirali u Sarajevu, gdje je poetkom maja 1991. godine manja gruppa ljudi oformila Patriotsku ligu, paravojnu organizaciju pod kontrolom
SDA.85 Organizacija je proirena 10. juna 1991. godine sa 356 muslimansskih predstavnika, i osnovan je Savjet za nacionalnu odbranu ije je vojno
krilo bila Patriotska liga. Druga muslimanska paravojna organizacija, Zelene
beretke, u poetku je sporo rasla, ali su dogaaji u Hrvatskoj u jesen 1991.
dali novi zamah njihovoj kampanji okupljanja dobrovoljaca.86 Razoarani
zbog otvorene podrke koju je JNA u ratu u Hrvatskoj pruala srpskim naccionalistima, mnogi muslimanski oficiri srednjeg ranga su prebjegli iz JNA
i pridruili se novoformiranim snagama lojalnim vladi Bosne i Hercegoviine. Meu prvima se pridruio Sefer Halilovi koji e kasnije postati prvi
naelnik Glavnog taba Armije Republike Bosne i Hercegovine.87 Vojno
krilo SDA se smjestilo u kafiu Herceg-Bosna gdje se prikupljalo oruje
i regrutovali vojnici. Priroda njihovog djelovanja je izala na vidjelo na
neugodan nain, kada je jedna zolja iz njihovog rastueg arsenala izazvala
eksploziju ozbiljno ranivi dva Muslimana u kafiu.88 Do januara 1992.
godine paravojne jedinice SDA su se ustalile u Sarajevu i nekoliko druggih lokacija, a periodino su okupljale svoje dobrovoljce na smotru.89 Do
poetka rata u aprilu 1992. godine, Zelene beretke i Patriotska liga su imale
na hiljade dobrovoljaca i lako pjeadijsko naoruanje.
305

Razmatrajui da li da prizna Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu dravu,
Evropska zajednica je poetkom 1992. godine preporuila odravanje refeerenduma da bi se ustanovilo da li je nezavisnost istinska elja naroda.
Skuptina Bosne i Hercegovine je usprkos primjedbama poslanika SDS-a,
odobrila odravanje referenduma, koji je odran 29. februara i 1. marta
1992. Velika veina Srba je, u skladu sa nareenjima SDS-a, bojkotovala
glasanje, dok su bosanski Muslimani i Hrvati velikom veinom podrali
nezavisnost. Citirajui gotovo jednoglasnu podrku glasaa i ignoriui bojjkot Srba, Evropska zajednica je odluila priznati Bosnu i Hercegovinu
kao nezavisnu dravu 6. aprila 1992. godine, na etrdesetsedmu godinjicu
osloboenja Sarajeva od nacistike i ustake vlasti.
U roku od nekoliko sati nakon zatvaranja glasakih mjesta 1. marta,
lanovi SDS-a i njihove pristae su izali na ulice naoruani i pod maskkama, te podigli barikade na kljunim raskrsnicama u Sarajevu. Mnogi
promatrai su SDS-ovo postavljanje barikada smatrali testom spremnosti
vlade da grad prepusti u ruke SDS-a. To nije bilo vjerovatno. Sa tri kljuna
lidera SDS-a (Karadi, Krajinik i Koljevi) u Beogradu na konsultacijamma sa Miloeviem, SDS nije bio u stanju preuzeti vlast ak i da je grad pao
u ruke stranke. Dokazi vie upuuju na to da su barikade imale ogranieni
cilj, a to je poslati signal o protivljenju SDS-a nezavisnosti Bosne i Herceggovine i zatraiti podrku za sprjeavanje proglaenja nezavisnosti.
U svojim izjavama za javnost, lideri SDS-a su tvrdili da su barikade
podignute kao odmazda za pucnje koji su ispaljeni na srpske svatove
pred starom srpskom pravoslavnom crkvom u Sarajevu 1. marta. Nikola
Gardovi, otac mladoenje, je tom prilikom ubijen, dok je jedan srpski pravvoslavni svetenik ranjen.90 Srbi su tvrdili da je pucao sarajevski gangster
Ramiz Delali, ali vlasti u Sarajevu ga nisu ni uhapsile ni optuile za to,
to je po nekim zakljucima bio rezultat zatite koju mu je pruila SDA.91
Delali je kasnije porekao ubistvo Gardovia, tvrdei da je video snimak
napravljen u to vrijeme ukazivao na upletenost drugih u zloin.92 Ovo ubisstvo je imalo sve odlike mafijakog smaknua koje je naruila ova ili ona
politika grupa, ali kompletna istina o hicima ispaljenim na svatove jo
nije izila na vidjelo. Rukovodstvo i pristae SDS-a su esto pominjali ovaj
incident kao dokaz svoje pretjerane tvrdnje da je srpski narod u Bosni i
Hercegovini ugroen.
306
Barikade SDS-a su izazvale brzu reakciju lanova i pristaa SDA 2.

marta. U roku od nekoliko sati oni su podigli vlastite barikade na kljunim
mjestima. Neke su bile locirane direktno nasuprot pozicija SDS-a, stvarajui
takozvane sendvi barikade. Barikade su zaustavile prevoz gradom, a
graani su morali prolaziti barikade da bi se kretali po gradu. Kriza je odmmah privukla panju generala Kukanjca, to je vjerovatno bilo upravo ono
to je SDS i htio. Barikade su, meutim, takoe izazvale spontanu reakciju
desetina hiljada graana Sarajeva, koji su se okupili da bi zahtijevali njihhovo uklanjanje.
Kukanjac je sazvao kljune lidere SDS, SDA i HDZ u zgradu
Predsjednitva na proirenu sjednicu Predsjednitva Bosne i Hercegovinne. Poto su Karadi, Koljevi, i Krajinik bili u Beogradu, SDS u Sarajevu
je predstavljala Biljana Plavi (koja je bila lan Predsjednitva) i Rajko
Duki (jedan od kljunih ljudi u SDS-u), koji su 2. marta formirali ad hoc
krizni tab u ime stranke. Prema Dukievim rijeima, Karadi ga je nazzvao iz Beograda pred poetak sastanka da mu kae kako je dobio obeanje
da se JNA nee povui iz Bosne i Hercegovine. Tom prilikom, Karadi je
rekao Dukiu:
Nema vie potrebe za barikadama. One su odradile ono to je trebalo.
... Skidajte te barikade. ... Bio sam u Predsjednitvu kod Kostia i on mi
je rekao da je na Predsjednitvu SFRJ dogovoreno da Armija ostaje u
BiH jo etiri godine i da nema nikakvih problema, sadanje stanje e se
prevazii. I general Kukanjac mi je u telefonskom razgovoru ponovio istu
priu i uvjeravao me da e Armija tu biti i da ne treba da se plaimo.93
Duki ne spominje druge razloge koju su eventualno naveli SDS da

postavi barikade, ali citirajui Karadievo olakanje nakon obeanja Predssjednitva SFRJ da e JNA ostati, on je vjerovatno identificirao glavni razzlog za podizanje barikada kao i za putovanje trojice lidera u Beograd.
Nakon razgovora sa Karadiem, Duki je postigao sporazum sa rukovvodstvom SDA da se uklone barikade. Duki i potpredsjednik SDA Muhhamed engi su odabrani da se zajedno pojave na RTV Sarajevo da bi
apelirali na smirenost. Oni su krenuli prema zgradi Radio-televizije, ali
im je na put stala razjarena gomila te su zavrili na maloj privatnoj radio
stanici odakle su emitovali svoj apel. U meuvremenu je general Kukanjac
sam poeo obilaziti barikade apelujui na organizatore da ih uklone.94 Do
jutra su barikade uglavnom nestale iz centra grada.
MJESEC VALTERA
307
Mjesec Valtera
Graani Sarajeva su izali na ulice da bi protestirali protiv barikada i supprotstavili se onima koji su ih podigli. Sakupile su se dvije vee grupe ljudi,
jedna ispred katolike katedrale, a druga na Dobrinji u Novom Gradu.
Prvi demonstranti su izali kao odgovor na pozive mladih voditelja sa proggrama SA3, ali hiljade ljudi su se pridruile objema grupama tokom mara
prema sjeditu vlasti, zgradi Skuptine na Marindvoru. U blizini grupe u
centru grada opaljen je hitac to je izazvalo slono izvikivanje Neemo
oruje. Jedan novinar je zabiljeio snani optimizam demonstranata:
Nema toga generala ili predsjednika koji e izdati nareenje da se puca
u 50 ili 100 hiljada ljudi, a ako ga neko od njih ipak naredi, potpisao je i
vlastitu presudu pred svijetom i istorijom.95 Samo mjesec dana kasnije,
Karadieve snage su otvorile vatru na istu takvu grupu na istom mjestu,
oznaivi poetak kampanje koja e njihovom lideru donijeti osudu svijeta
zbog ubistva hiljada civila.
Demonstranti koji su marirali iz sarajevskih predgraa prema zgradi
skuptine su tokom mara uli vijest da je proireno Predsjednitvo izdalo
naredbu za uklanjanje barikada. Ohrabreni tom vijeu i uvjereni da njihhove komije nee pucati na njih, dvije grupe su se pribliile barikadamma izvikujui zahtjeve da se barikade uklone. Neke su barikade ve bile
naputene dok su druge uklonjene naoigled grupe koja je to glasno pozzdravila. Veina konfrontacija nije bila nasilna, ali u naselju Pofalii je sa
SDS-ove barikade ispaljen rafal koji je ranio dvojicu demonstranata prije
nego to je i ta barikada uklonjena. Bez obzira na to, desetine hiljada demmonstranata su kui otile sa osjeajem da su njihovi nenasilni protesti
slomili volju nacionalista da zaustave ivot u gradu.
U gradu je 3. marta i dalje bilo napeto. Kolale su glasine o oruanim
formacijama koje se pribliavaju gradu iz razliitih pravaca. Tog popodnneva su se ponovo pojavile barikade; ovoga puta indicije su upuivale na
to da su ih podigli lanovi ili pristae SDA. Karadi, Krajinik i Koljevi
su se tog dana vratili iz Beograda i odmah su gurnuti u oivljavanje krize
prethodnog dana. Kukanjac je sazvao jo jedan hitni sastanak stranakih
rukovodstava, ovoga puta u svom uredu. Nakon to je sluao svau izmeu
dviju stranaka, Kukanjac je izjavio da e narediti formiranje mjeovitih pattrola koje e se sastojati od JNA i pripadnika MUP-a.96 Rukovodstva SDS
i SDA su pristala da podre mjeovite patrole. Ponovo su barikade nestale
prije zore, a 4. marta prve zajednike patrole poele su sa obilaskom. Srpski
308
zvaninici u opini Pale su u prvi mah odbili da uestvuju, ali su na kraju

popustili pod pritiskom i pristali da sarauju 7. marta.97
Spontana okupljanja 2. marta su brzo prihvaena od strane SDPa i drugih ne-nacionalista koji su se nadali pokrenuti narodni mirovni
pokret. Novonastalom pokretu je dat jedinstveni simbol Valter po
partizanskom voi otpora koji je poginuo u posljednjim operacijama za
osloboenje Sarajeva u aprilu 1945. Dnevni list Osloboenje je dao podrku
pokretu objavljujui tekst na naslovnoj stranici pod nazivom Das ist Valtter, ponavljajui poznate rijei njemakog oficira iz filma Valter brani
Sarajevo. Urednik Kemal Kurspahi je pozdravio uspjeh demonstranata
i s naklonou pisao o njihovom nenasilnom ponaanju i miroljubivim
namjerama. Demonstranti su na barikade krenuli s pjesmom, s upaljenom
svijeom, zabiljeio je Kurspahi. Sarajevo je srcem slomilo barikade.
Referendum za nezavisnost je, po Kurspahiu, pokazao da je ovo najkozzmopolitskiji dio Balkana, u kojem e vievjekovna kultura zajednikog
ivljenja, tradicija, tolerancija, odoljeti svim izazovima dioba i sukobljavvanja.98
SDP je u narednih nekoliko dana organizirao jo skupova podrke jeddinstvu Bosne i Hercegovine i suprotstavljanju mahinacijama nacionalista.
Poput prvih Valter skupova, i ovi su bili oputeni. Na jednom takvom skupu,
parola Seks bez granica je na engleskom jeziku istaknuta pored slogana
Mi smo Valter, izraavajui duhovitost onih koji su se okupili da bi se
suprotstavili podjeli i ratu.99 Lider SDP-a Nijaz Durakovi je demonsttracije od 2. marta hvalio kao mirni protest graana Sarajeva i pozvao na
ouvanje jedinstva vitalnih dravnih organa i institucija koje su od interesa
za sve graane Bosne i Hercegovine (poput sistema RTV-a, MUP-a).
Desetine hiljada graana su se okupile 5. marta ispred zgrade Skuptine
BiH. Na skupu je nastupio Dino Merlin i na brzinu okupljena grupa
muziara pod nazivom Mi smo Valter. Gradski odbor SDP-a je 6. marta
sponzorirao jo jedan skup ispred Narodnog pozorita u centru grada. Oni
hoe dijeliti ono to je nedjeljivo, rekao je Durakovi u svom obraanju
skupu. Poeli su dijeliti regije, gradove, sutra e sela i zaseoke, ulice, fabrike,
stambene zgrade, pa moda i zajednike postelje. On je izrazio uvjerenost
da e mirovni pokret odvratiti nacionaliste od izazivanja daljih podjela, ali
nijedna nacionalna stranka nije podrala uline demonstracije. Iako je glassnogovornik SDA odao priznanje doprinosu koji su demonstranti 2. marta
dali uklanjanju barikada, i SDA i SDS su izbjegavali kasnije skupove koje
MJESEC VALTERA
309
je sponzorirao SDP i umjesto toga se koncentrirali na uzajamne napade.

Rukovodstvo SDS-a je insistiralo na tvrdnji da ubistvo svata na Baariji
1. marta ukazuje na ozbiljnu prijetnju opstanku srpskog naroda u Bosni i
Hercegovini. Lideri SDA su sa svoje strane optuivali SDS za unitavanje
mira i zajednikog ivota u gradu.
Bez obzira na velike nade koje su graani Sarajeva polagali u mogunost
mira i njihovu spremnost da izau na ulice, Kukanjeva politika mjeovitih
patrola je samo odloila sukob, ali ga nije sprijeila. Rukovodstva SDS, ali
i SDA iskoristila su naredna dva mjeseca da se spreme za rat. No, srpski
nacionalisti su najvie dobili u tom periodu.100 Do kraja marta 1992. godine
Kukanjac je uspio organizirati masovni transfer oruja, opreme i municije
JNA lanovima SDS-a i u objekte koji su se nalazili na lokacijama pod
kontrolom bosanskih Srba.101 Naoruavanje SDS-a je trebalo osigurati da
e, kada rat jednom pone, SDS biti u znatnoj vojnoj prednosti. U intervjuu
koji je dao 1999. godine, Kukanjac je tvrdio da su ovi transferi spasili bossanske Srbe: Prvi put u istoriji 1992. godine su zaokruene srpske zemlje.
To je uradila Armija pod mojom komandom. Da nije bilo nas, da ih nismo
opremili, osposobili i zaokruili (RSK i RS), Srbi sa tih prostora bi ve
tada najverovatnije popunili brojne kazamate i koncentracione logore102
Karadi, u obraanju srpskoj skuptini 1995. je potvrdio ocjenu Kukanjca
da je JNA imala vitalnu ulogu u naoruavanju srpskih nacionalista u Bosni
i Hercegovini u proljee 1992: Izvrena je disperzija oruja zahvaljujui
JNA, izvuklo se to se moglo izvui i rasulo po srpskim prostorima i poddijelilo narodu, ali narod je organizovala SDS i stvorila vojsku, to je bila
vojska.103
Kada je JNA svoju vojnu nadmo stavila u slubu SDS-a, pokuaji
pripadnika pokreta Valter da nacionalne politike lidere odvrate od rata bili
su osueni na propast. U svojoj elji za osnivanjem odvojene drave, lideri
SDS-a su za branitelje zajednikog ivota u Sarajevu osjeali samo prezir, i
nisu se ni trudili da ih sasluaju. Srpske paravojne snage eljka Ranjatovia
Arkana su 1. aprila 1992. godine napale grad Bijeljinu i poubijale, pretukle
i protjerale veinu nesrpskog stanovnitva. U narednih nekoliko dana uslijjedili su napadi na druge gradove u istonoj Bosni.
310

esti april 1992. godine bio je ponedjeljak, dan koji se slavio kao godinjica
osloboenja Sarajeva od njemake i ustake vlasti u Drugom svjetskom
ratu, i dan kada je Evropska zajednica objavila priznanje Bosne i Herceggovine kao nezavisne drave. Rukovodstvo SDA je eljno iekivalo prizznanje, nadajui se da e podrka Evropske zajednice ouvati cjelovitost
Bosne i Hercegovine. Rukovodstvo SDS-a ga se plailo s podjednakim
arom, vjerujui da nezavisnost Bosne i Hercegovine negira njihovo pravo
da budu dio Jugoslavije. Nadajui se da e osigurati etnonacionalno razdvajjanje prije nego to obeano priznanje stupi na snagu, srpsko rukovodstvo
je proglasilo nezavisnost svoje odvojene drave i otpoelo sa napadima na
civile i kljune institucije u Sarajevu tokom vikenda 4-6. aprila.
Formiranje odvojene srpske policije od strane rukovodstva SDS-a
dovelo je do prvog nasilja tokom ovog vikenda. Odluka o formiranju odvojjene policije bila je donesena prije vie mjeseci. U telefonskom razgovoru sa
Miloeviem 9. septembra 1991. godine, Karadi je izrazio svoju namjeru
da stvori srpsko Ministarstvo unutranjih poslova.104 Do poetka 1992.
godine, srpski policajci u veini opina primali su nareenja od srpskih
komandanata ili politikih lidera SDS-a, iako su formalno i dalje bili dio
MUP-a BiH. Momilo Mandi, pomonik ministra unutranjih poslova
je 31. marta 1992. najavio formiranje odvojenog srpskog MUP-a. On je
pozvao sve srpske policajce da napuste republiki MUP i pridrue se novoj
organizaciji.
Mandiev poziv na pridruivanje odvojenom MUP-u predstavljao je
kulminaciju kampanje formiranja odvojene srpske policije. Krajem marta
1992. godine, policijski zvaninici koje je postavio SDS naglo su otpustili
svih pet policajaca ne-Srba u opini Pale i tri nesrpska policajca u oblinjoj
opini Sokolac.105 Iz MUP-a je poslana trolana komisija da izvri istragu.
Malko Koroman, komandir milicije na Palama je komisiji rekao da je djelovvao u skladu sa odlukom Vlade SAO Romanija da se u SJB Pale i Sokolac
sa redovnih poslova i zadataka udalje svi aktivni i rezervni milicioneri musllimanske nacionalnosti. On je ova otputanja opravdao primjedbom da su
milicioneri srpske nacionalnosti napustili svoja radna mjesta u opini Stari
Grad koja je bila pod kontrolom SDA.106 No, u opini Stari Grad niko nije
otpustio srpske policajce. Oni se jednostavno nisu javili na posao 2. marta,
to je njihove pretpostavljene navelo da posumnjaju da su ti isti milicioneri
bili na srpskim barikadama. Nakon to su ukoreni zbog izostanka, srpski
311
milicioneri su napustili radna mjesta. Nedugo nakon toga pridruili su se

policiji na Palama. Ove izmjene su otklonile posljednje barijere za punu
kontrolu SDS-a u opini Pale i njenom kompleksu smjetajnih objekata.
U preostalim sarajevskim opinama, rukovodstvo SDS-a je odvojeni
srpski MUP oformilo uvee 4. aprila 1992.107 Milenko Kariik, zamjenik
komandanta specijalne policije MUP-a Socijalistike Republike Bosne i
Hercegovine, predvodio je policajce srpske nacionalnosti u naputanju njihhovih radnih mjesta da bi formirali novu srpsku policiju. Podjela je izazvala
borbu za kontrolu nad policijskim stanicama u gradu. Pedesetak maskirannih Srba je zauzelo i opljakalo policijsku stanicu u Novom Sarajevu. Bakir
Alispahi, naelnik CSB Sarajevo, je 5. aprila 1992. godine izjavio za RTV
Sarajevo da su sve policijske stanice od Starog Grada do Ilide i dalje pod
kontrolom redovnih vlasti, to nije bilo tano. U izjavi koja je objavljena
istog dana, zvaninici novoformiranog srpskog MUP-a su optuili Zelene
beretke za protjerivanje Srba iz zajednike policije.108
Policija srpskog MUP-a se zatim uputila da preuzme kontrolu nad
Centrom za obrazovanje kadrova MUP-a na Vracama.109 Srpski nacionallisti su kolu MUP-a smatrali vanom jer je bila MUP-ov objekat za obuku,
ali njen vei strateki znaaj potie iz njene lokacije na brdu iznad zgrade
Skuptine i stambenog naselja Grbavica, koje je bilo pod neformalnom
kontrolom srpskih paravojnih snaga. Kontrola nad brdom Vraca je bila od
velikog znaaja za odsijecanje centra grada od zapadnih predgraa. Srpski
napad na policijsku kolu je takoe bio prvi udar u borbi izmeu vlade i
srpskih snaga da ostvare kontrolu nad uzvienjima u blizini centra grada.
U ranim poslijepodnevnim satima 5. aprila, snage srpskog MUP-a i
paravojne formacije uz podrku JNA pribliile su se koli MUP-a, i Kariik
je zatraio da se kola preda u ruke srpskog MUP-a. Kada su odgovorni u
koli to odbili, srpske snage su zapoele opi napad. Kariik je kasnije krivio
branitelje kole, koje je identificirao kao Zelene beretke, za otpoinjanje bittke. Nas su napali, tvrdio je kasnije na televiziji, htjeli smo mirno zauzeti
objekat F.110 U 16:00 sati direktor kole je apelovao za pomo jer su lako
naoruani branitelji kole bili nadvladani. Kada su predstavnici Evropske
zajednice pregovorima osigurali primirje, srpske snage su ve bile zauzele
objekat i zarobile stotine policijskih kadeta i instruktora.
Istog popodneva, u reprizi dogaaja od 2. i 3. marta, srpski paravojnici
su podigli barikade na nekoliko raskrsnica oko Skuptine. Pred zgradom
Skuptine okupila se ogromna gomila, posljednja inkarnacija pokreta Valt-
312
ter. Kao to su to uradili 2. marta, demonstranti su krenuli prema barikadamma u nadi da e ubijediti srpske snage da ih uklone. Za razliku od 2. marta,
meutim, politiko rukovodstvo i komandanti JNA nisu planirali mirno
razrjeenje krize. Srpske snage su otvorile vatru na demonstrante, pri emu
su smrtno stradale Suada Dilberovi, studentica medicine iz Dubrovnika
i Olga Sui. One se pamte kao prve rtve rata u Sarajevu, i nakon rata je
Vrbanja most, gdje su poginule, u njihovu ast preimenovan u Most Suade
Dilberovi i Olge Sui.
Uesnici u mirovnom maru u prvi mah nisu popustili pred sve veim
nasiljem koje je bilo upueno protiv njih. Poslije podne 5. aprila demonsttranti su uspjeli ui u zgradu Skuptine. Tokom noi smijenilo se oko 150
govornika koji su od lidera iz svih nacionalnih stranaka traili da daju osttavke na svoje funkcije u vladi da bi sprijeili rat. Premijer Jure Pelivan je
navodno u ranim jutarnjim satima pristao podnijeti ostavku. Nekako je u
haosu gomila izabrala lanove vlade narodnog spasa koja je trebala zammijeniti vladu nacionalnih stranaka. Kanadski general Lewis MacKenzie,
koji je u Sarajevo stigao nekoliko sedmica ranije da bi preuzeo komandu
nad mirovnim trupama UN-a u Hrvatskoj, itav spektakl je promatrao na
televiziji, i kasnije je izjavio da je, iako nije razumio ni rije, bio omaijan
spontanim izljevom spremnosti gomile da primijeni principe populistike
demokratije.111
Dok su ekstatini populisti govorili o ostavkama nacionalista u noi
izmeu 5. i 6. aprila, srpske paravojne snage i artiljerija JNA su napadali
centar grada. Srpske paravojnike koji su pokuavali ui u grad s istonog
kraja od Pala kroz tunel Lapinica su odbile specijalne jedinice vladinog
MUP-a pod komandom Dragana Vikia. Granate su ispaljene na nekoliko
sela na rubu opine Stari Grad. Tim promatraa koji je narednog dana posjjetio selo Jaredoli, vidio je unitene domove i osjetio miris palei. U deleggaciji je bio zamjenik komandanta Druge vojne oblasti JNA, koji je izrazio
suut i ponudio pomo. Zaprepateni stanovnici su teko kontrolirali svoj
gnjev prema JNA, koju su smatrali odgovornom za napad; nijedna druga
oruana sila nije imala artiljerijsko oruje. Lokalno stanovnitvo je izjavilo
da je troje ljudi smrtno stradalo u granatiranju.
Do 6. aprila broj uesnika u Valter skupu se popeo na pedesetak hiljada
ljudi koji su ispunjavali najvei dio prostora izmeu zgrade Skuptine na
Marindvoru i Holiday Inn-a. Neki su nosili transparente za mir i protiv
nacionalnih lidera na vlasti. Iako su ranije svoju panju usmjeravali prema
313
zgradi Skuptine i vladinim zvaninicima, dio demonstranata se oko 14:00

sati uputio prema Holiday Inn-u da se suoi sa srpskim nacionalistima
koji su nekoliko sedmica ranije gornje spratove hotela pretvorili u privatnu
kasarnu. Strijelci su sa estog sprata hotela otvorili vatru na okupljene demmonstrante, pri emu je est demonstranata izgubilo ivot, a vie od deset
je ranjeno. Neki promatrai su takoe prijavili pucnje sa neidentificirane
lokacije istono od hotela, u blizini UNIS-ovih nebodera. Vladina jedinica
specijalne policije pod komandom Dragana Vikia ula je u hotel i uhapsila
nekoliko snajperista, ali Karadi i njegova ua pratnja su ve bili napustili
grad.112 Kasnije istog dana, osumnjieni snajperisti su razmijenjeni za zarrobljene iz kole MUP-a na Vracama.
Pokret Valter je podlegao usljed brutalnosti SDS-a 6. aprila, tano 47
godina nakon to je Vladimir Peri Valter poginuo u borbi protiv nacista.
Snajperi na krovu su rastjerali gomilu i ugasili novoformiranu Vladu narrodnog spasa. Tog popodneva JNA je proirila napad na grad. Granate su
pogodile tramvajsku remizu, to je bio prvi u nizu napada sa brda na glavni
oblik prevoza u Sarajevu.113 Minobacaka i artiljerijska vatra su zasule centtar grada. Jedinice JNA su preuzele kontrolu na sarajevskom aerodromu
Butmir, tvrdei kako samo ele osigurati aerodrom i razdvojiti sukobljene
strane.114
Odgovornost za ubistvo demonstranata 6. aprila popodne nije sa
sigurnou utvrena. Srpski apologetiari se pozivaju na izvjetaje o puccnjima koji su navodno doli iz zgrada istono od hotela, sugeriui da su
muslimanski snajperisti pucali na gomilu. Mogunost da su pucnji doli sa
drugih lokacija se ne moe iskljuiti, ali, kao to je zabiljeeno i televizijskkim kamerama, gomila je reagovala na pucnjeve koji su dolazili sa zadnjeg
sprata Holiday Inn-a, gdje su ve nekoliko sedmica bili smjeteni paravojjnici SDS-a.115 Karadieva uloga u ovoj pucnjavi nije jasno ustanovljena,
ali je nesumnjiva krivica snaga pod njegovim vodstvom. Prema rijeima
beogradskog asopisa NIN, Sa krova hotela Holiday Inn otvorena je snajjperska vatra u kojoj je poginulo est demonstranata. Srpska strana nee
priznati odgovornost za ovaj napad, ali je razumno pretpostaviti da je ovo
bio prvi dan snajperskog terora koji je Karadieva vojska sprovodila nad
Sarajevom do kraja rata.116
Iako su mnogi graani Sarajeva, okirani brutalnou SDS-a, poeli
smatrati taj kobni vikend poetkom srpske nacionalistike agresije,
dogaaji u Sarajevu nisi ni izazvali niti inicirali rat. Srpski nacionalisti su
314
napali Bijeljinu i protjerali njeno muslimansko stanovnitvo nekoliko dana

prije akcije u Sarajevu, a sline namjere su imali i sa drugim gradovima u
Bosni i Hercegovini. Malo je vjerojatno da bi Pokret Valter mogao zaustaviti
srpska osvajanja ak i da su demonstranti nekako uspjeli nastaviti sa svojjim djelovanjem i nakon ubistava 6. aprila. Ipak, neuspjeh Pokreta Valter
ne predstavlja negaciju njegovog historijskog znaaja. Usprkos kasnijim
kritikama bonjakih nacionalista zbog pokuaja smirivanja situacije uoi
dugo planirane srpske agresije, uesnici populistikih demonstracija su bili
moda najelokventniji zagovornici mira u svoje vrijeme. Neki su ivotom
platili to to su se nenaoruani suprotstavili oruanoj podjeli nedjeljivog
grada. Doli su prekasno, sa previe ideala i premalo stvarne snage da bi
zaustavili neumoljivo pribliavanje rata.
9.
Smrt i ivot
u opkoljenom Sarajevu
at u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. je uasnuo i zaprepastio

globalnu ljudsku zajednicu kao nijedan drugi sukob u pola stoljea.1 Mnogi su bili okirani jer su ljudi umirali i patili u dijelu Evroppe gdje se vjerovalo da se nikada vie nee dozvoliti ubijanje na etnikoj
osnovi. Srpski nacionalisti u Bosni i Hercegovini su, koristei superiorno
naoruanje koje im je obezbijedila JNA, uskrsnuli srednjevjekovni model
opsade u slubi modernog nacionalizma, stvarajui pritom niz ironinih sittuacija.2 Svakodnevno nasilje se odvijalo pod budnim okom meunarodne
zajednice, dravnih slubenika i humanitarnih radnika, mirovnjaka, novvinara i naunih radnika (ukljuujui i autora ove knjige), koji su relativno
lako mogli putovati transportnim sredstvima koja nisu bila na raspolaganju
domaem stanovnitvu. Sarajevo je bila lea kroz koju je veina stranaca
promatrala sukob; agonija Sarajeva je postala otjelovljenje divljatva i bezummlja bosanskohercegovakog rata. Za to vrijeme, armija privilegiranih prommatraa je mogla ui i izai iz grada, boraviti u relativnom komforu hotela
Holiday Inn (jedini hotel koji je bio otvoren tokom itavog rata), voziti se u
oklopnim vozilima du najopasnijih cesta u gradu, i slati izvjetaje u vanjski
svijet koristei najnoviju komunikacijsku tehnologiju.
Od prvih vijesti do kraja rata, izvjetaji o bosanskom ratu su naglaavali
dvije glavne teme: uasne patnje rtava i potpunu neracionalnost nasilja
koje se nad njima vrilo. Pred kraj rata za elektronske medije je ve bila
rutinska stvar da se fokusiraju iskljuivo na nasilje i njegove posljedice. Veina ovih novinara je otila im se prestalo pucati, ali zahvaljujui odlunim
lokalnim novinarima i onim stranim novinarima koji su imali strpljenja za
dublje istraivanje i razmiljanje, pojavila se potpunija slika Sarajeva pod
opsadom. Nasilje koje se vrilo nad Sarajevom je doista bilo bezumno, ali se
315
316
9. SMRT I IVOT U OPKOLJENOM SARAJEVU
javilo kao rezultat dobro smiljene ideologije i sraunate strategije srpskih

nacionalista u Bosni i Hercegovini. Graani Sarajeva nisu tek stoiki trpili
nasilje i pasivno ekali na ishod, ve su, to se nadam da u pokazati u ovom
poglavlju, listom postali dijelom epske borbe za ouvanje svog dragocjenog
naina ivota.
Planiranje davljenja
Lideri SDS-a su namjeravali stvoriti odvojenu, etniki istu srpsku dravu
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine. U javnim nastupima i samim
djelima, oni su taj cilj implicitno iskazali jo u jesen 1991. godine. No, njihhove su namjere postale kristalno jasne u rezoluciji Skuptine bosanskih
Srba od 12. maja 1992. kojom se proglaavaju strateki ciljevi, odnosno
prioriteti srpskog naroda u BiH, od kojih je prvi dravno razgranienje
od druge dve nacionalne zajednice.3 Karadi je kasnije objasnio da stvarranje takve drave zahtijeva protjerivanje ne-Srba sa teritorija koje dre
Srbi: hoemo da ostvarimo prvi strateki cilj, a to je da se ratosiljamo
neprijatelja iz kue, a to je hrvata i muslimana da ne budemo vie zajedno
u dravi.4
Srpski nacionalisti u Bosni i Hercegovini namjeravali su ostvariti poddjelu Sarajeva, glavnog grada, kao mikrokozma Bosne i Hercegovine. Sreddinom aprila 1992. godine, potpredsjednik SDS-a Koljevi je, koristei se
eufemizmima, sugerirao da podjela republike treba poeti u Sarajevu i da
rad na razgraniavanju nacionalnih zajednica treba otpoeti odmah, da
Sarajevo bude teritorijalizovano.5 Mjesec dana kasnije, 12. maja, Skuptina bosanskih Srba je kao svoj peti od est ciljeva usvojila podelu grada
Sarajeva na srpski i muslimanski deo i uspostavljanje u svakom od delova
efektivne dravne vlasti.6 (Ostala etiri cilja su konkretizirala teritorijalnne pretenzije bosanskih Srba u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine).
Pokuavajui uspostaviti etnonacionalnu i politiku segregaciju u gradu,
srpski nacionalisti su se dali u unitavanje suivota u Sarajevu i ubijanje
njegovih graana.
No, pitanje je bilo kako i gdje treba podijeliti grad? Rukovodstvo nikkada nije usvojilo formalnu rezoluciju o eljenoj granici, iako je dio koji su
predviali kao muslimanski trebao biti minijaturan. U septembru 1992.
godine, lanica rukovodstva SDS-a i potpredsjednica Republike Srpske,
Biljana Plavi, predloila je da se Sarajevo podijeli kod Holiday Inn-a,
PLANIRANJE DAVLJENJA
317
to bi samo centralni dio grada od Marindvora do Baarije (koji su strani

novinari esto nazivali stari grad) ostavio izvan srpske kontrole.7 Druggi su predlagali jo manje podruje, koje bi pokrivalo tek neto malo vie
od same Baarije. Napad oklopnim transporterima 2. maja, o kojem e
biti vie rijei u daljem tekstu, sugerirao je da su neki oficiri namjeravali
grad presjei kod zgrade Predsjednitva, jo istonije nego to je predlagala
Plavieva.
Pored toga to su eljeli grad politiki i demografski podijeliti, Karaddi i drugi lideri SDS-a su namjeravali Sarajevo i njegove graane koristiti
kao taoce da bi ojaali svoju pregovaraku poziciju u odnosu na druge stranne u sukobu i meunarodnu zajednicu. Srpski nacionalisti u Bosni i Herccegovini su uspostavili opsadu i sistematsko nasilje kao sredstvo isticanja
vlastite nemilosrdnosti, pozicionirajui svoju zloudnost kao svoju najveu
mo u pregovorima sa bojaljivom meunarodnom zajednicom. Obzirom
da je glavna vrijednost Sarajeva leala u ranjivosti njegovog koncentriranog
civilnog stanovnitva, strategija dranja grada taocem je zahtijevala da se
srpski nacionalisti odreknu potpunog zauzimanja grada, jo i prije nego to
su im Armija Republike BiH (ARBiH) i prisustvo snaga UN-a oduzeli tu
mogunost. U obimnoj postojeoj dokumentaciji se ne nalaze dokazi da
su srpski nacionalisti konzistentno imali namjeru zauzimanja ili potpunog
unitavanja grada. Iako su lansirali brojne ofanzive da bi zauzeli dodatnu
teritoriju u Sarajevu, srpski nacionalisti su to uinili da bi pojaali pritisak
na bosansku vladu, da bi stegnuli obru oko grada, i da bi zauzeli najbolje
pozicije sa kojih su granatirali grad. Graani Sarajeva su se suoavali sa
smru i nestaicom zbog povremenog granatiranja tekim orujem, snajpperske aktivnosti, i zaustavljanja snabdijevanja osnovnim potreptinama,
i to ne zbog vojnih borbi koje su zapale u pat poziciju, niti zbog osvajanja
Vojske Republike Srpske koje je privremeno zaustavljeno, ve zbog provoenja sraunate vladavine terora.
Karadi i drugi lideri SDS-a u sarajevskoj oblasti su imali namjeru
da opkole grad jo u septembru 1991. Romanija [mi je] javila da se oni
pripremaju da blokiraju Sarajevo, rekao je on u telefonskom razgovoru
srbijanskom predsjedniku Miloeviu. Niko iz Sarajeva izai nee moi,
to e biti katastrofa.8 U to vrijeme je Karadi bio bijesan zbog toga to su
Bonjaci (koji su se u to vrijeme jo uvijek nazivali bosanskim Muslimanimma) u Bosanskoj Krupi na sjeverozapadu Bosne uhapsili Milana Martia,
ministra unutranjih poslova srpske autonomne oblasti u Hrvatskoj.9 Za
318
Karadia je Martievo hapenje bila uvreda za srpski narod, za to je Sarrajevo trebalo platiti. U kasnijem razgovoru sa potpredsjednikom SDS-a
Nikolom Koljeviem, Karadi je ponovio prijetnju: Iz Sarajeva nee moi
niko izai ni jednim pravcem. Ni jednim pravcem nee niko moi!10
Karadi je ostao duboko uvrijeen incidentom u Bosanskoj Krupi,
iako je Marti zadran tek kratko i puten nepovrijeen. Noas su oni u
meni neke stvari u meni preokrenuli, rekao je Karadi Milanu Babiu,
predsjedniku SAO Krajine 9. septembra, i dodao: To e ih kotati, ovo
e zapamtiti ta su uradili.11 Srpsko rukovodstvo nikada nije odstupilo
od ljutitih Karadievih rijei. Opsada Sarajeva je zamiljena i provedena
kao odmazda za ponienja, stvarna ili umiljena, koja je pretrpio srpski narrod. Artiljerijski i tenkovski napadi su moda bili neselektivni, ali najei
napadi bi uslijedili nakon srpskih gubitaka na bojnom polju ili za pregovvarakim stolom. U govorima i dokumentima srpskih nacionalnih voa
u Bosni i Hercegovini se ne moe nai mnogo dokaza za takve sraunate
odmazde, ali je sigurno da je sistem napada bio jasan promatraima UN-a i
onima u vladi Bosne i Hercegovine koji su nadzirali granatiranje.
Osjetljivost globalnih medija i meunarodnih zvaninika je samo pojjaala vrijednost grada kao taoca. Kada su opsaivai liili grad snabdijevvanja osnovnim potreptinama i pomoi, civilni i vojni zvaninici su esto
davali ustupke u zamjenu za obeanja srpskih nacionalista u Bosni da e
dozvoliti nastavak dopremanja meunarodne pomoi. Srpski nacionalisti
su majstorski manipulirali osjetljivou meunarodnih zvaninika, znajui
da je ovisnost grada od humanitarne pomoi koja je dopremana u pratnji
UN-a predstavljala omu oko vrata koja se mogla stegnuti u bilo kojem
trenutku. Karadi je 1994. godine, poredei opsadu Sarajeva sa sovjetskom
blokadom Berlina 1940-tih godina, objasnio srpskoj skuptini vrijednost
opsade: Moramo ouvati taj karakter tog koridora berlinskog tipa, da bi
ga natjerali da se Sarajevo definitivno podijeli i teritorije kompaktiraju, pa
emo mu za kvadratni metar brda izmedju Vogoe i Visa uzeti kvadratni
kilometar na Drini.12 Rukovodstvo SDS-a je smatralo da je znaaj Sarajjeva kao taoca toliki da je povremeno spreavalo dotok oruja jedinicama
pod komandom srpskih oficira. General ore uki je u izjavi pod zakkletvom rekao:
Karadi i Krajinik, meaju u vojna pitanja sve do upotrebe nekih jeddinica i odobravanja upotrebe ubojnih materijalnih sredstava. Ovo je
PLANIRANJE DAVLJENJA
319
posebno bilo izraeno u zoni odgovornosti SRK.* ... Krajinik je, korisstei se svojom pozicijom, direktno nareivao direktoru 'Pretisa' Motika
Miloradu kome i koliko e izdati artiljerijskih granata i drugih ubojnih
sredstava, o emu sam ja bio upoznat naknadno, preko naloga od Minisstarstva odbrane kojima je trebalo opravdati plaanje tih sredstava.13
U pokuaju podjele Sarajeva, srpski nacionalisti su takoe eljeli postii fiziku segregaciju njegovih stanovnika. Neke su Bonjake i Hrvate ubili
i zatvorili, a gotovo sve druge su protjerali iz podruja pod kontrolom Srba,
dok su u isto vrijeme radili na tome da navedu Srbe na podrujima pod
kontrolom vlade da napuste svoje domove, bilo masovnim egzodusom ili
jedan po jedan. Prije poetka rata jedan poslanik u srpskoj skuptini je upozzorio da razdvajanje naroda znai i preseljenje Srba: To to mi moramo
da uinimo ve danas, to je da se srpskom narodu predoi da mora da bude
spreman da e doi do mijenjanja teritorija, do preseljenja stanovnitva.14
Kada su poeli sa prvim napadima na grad poetkom aprila 1992. godine,
lideri SDS-a su uloili znatne napore da navedu Srbe u gradu da napuste
Sarajevo. Srpski oficiri su bili svjesni da prisustvo Srba u gradu oteava
opravdavanje vojnog napada na civilno stanovnitvo. Ne sikiraju mene
muslimanske enklave na naem prostoru, rekao je general uki 1993.
Pametna dravna politika u budunosti e ovo uspjeno razrijeiti Ja
moram kazati, ovo govorim sve da bi lake zakljuili, da su Sarajevo Srbi
napustili najveim delom.15 Prisustvo Srba u Sarajevu i drugim gradovima
je negiralo tvrdnju lidera SDS-a da govore u ime svih Srba u Bosni i Herccegovini. Odbijajui povjerovati da su Srbi odluili ostati u svojim domovvima radije nego se pridruiti nacionalistima-separatistima, lideri SDS-a
su Srbe koji su ostali opisivali kao taoce muslimanskih gospodara koji su
prisiljeni da ostanu u gradovima protiv svoje volje. Jedan poslanik u srpskoj
skuptini je optuio muslimanske vlasti da manipuliu delom srpskog
naroda koje kao etnike taoce dre u gradovima pod svojom okupacijom.16
Zadojeni idejom da je Sarajevo kolektivni talac, srpski nacionalisti u Bosni
i Hercegovini su eljeli da Sarajevo, koje je bilo pod kontrolom vlade, bude
slobodno od Srba da bi se grad mogao slobodno napadati.
Sarajevsko-Romanijski korpus (opaska urednika bosanskog izdanja)
320

Kada su u Sarajevu poele borbe, u odbranu grada su stale kako dobro
organizirane vojne jedinice, tako i spontano okupljene grupe.17 Jedinice territorijalne odbrane u opinama pod kontrolom SDA su se ve pripremale
za rat, mada sa mnogo manje oruja nego to su imali srpski nacionalisti.18
Policijske snage MUP-a su bile dobro organizirane, a elitna jedinica specijjalne policije pod komandom Dragana Vikia je igrala glavnu ulogu u odbbrani grada zahvaljujui svojoj mobilnosti, dobro obuenom komandnom
kadru i kapacitetima za borbu. Oni su se pridruili Patriotskoj ligi, Zelenim
beretkama, rezervistima i nizu neredovnih formacija koje su ukljuivale i
neke od kriminalnih elemenata u gradu. Voe vie zloglasnih kriminalnih
grupa su svoje sljedbenike ukljuile u borbu, obino pritom ne naputajjui svoje tradicionalne aktivnosti krijumarenja, krae, uzimanja reketa i
iznuivanja. Meu njima su bila dvojica sa istim nadimkom, elo, Ismet
Bajramovi i Ramiz Delali. Za Delalia se vjeruje da je na Baariji ubio
Nikolu Gardovia, oca srpskog mladoenje, o emu je vie rijei bilo u
prethodnom poglavlju. Pored organiziranih elemenata, neformalne grupe
graana po naseljima su se okupljale u svrhu patroliranja i odbrane. Sastav
svake takve grupe je odraavao sastav stanovnika naselja u kojem je osnovanna, tako da su mnoge grupe bile mijeane u smislu nacionalne pripadnosti,
starosti i spola. lanovi grupe bi prikupili svo lako oruje koje su imali na
raspolaganju, a u nekim sluajevima su uspijevali nabaviti i dodatno naoruanje. Kombinirani napori su omoguili graanima Sarajeva da pomognu
u odbijanju prvih napada JNA i srpskih paravojnih snaga.
Kako se sukob irio u aprilu 1992. godine, gradska odbrana je trpila
upravo zbog poetnog entuzijazma koji je lokalno stanovnitvo inspirisao
da se pridrue odbrani. Svaka mahala je manje-vie imala svog komandantta, prisjea se komandant vojne policije Kerim Luarevi. On Sarajevo opissuje kao grad prekriven paukovom mreom kontrolnih punktova, gdje je
neko ko putuje sa jednog na drugi kraj grada morao proi i do pedeset straa. Jednostavno putovanje kroz centralni dio grada je moglo trajati i po dva
sata.19 Dopisnik New York Times-a Chuck Sudetic je zabiljeio slijedee:
Ulice glavnog grada su postale labirint barikada, kontrolnih punktova i
zasjeda za tenkove.20 Vladini zvaninici su pribjegli prijetnjama oruanom
silom da bi konsolidirali lokalne snage pod jedinstvenu komandu. Vojna
policija je poslala trideset oficira sa nareenjem da uklone neovlatene konttrolne punktove i organiziraju grupe za odbranu po naseljima. Luarevi
321
izvjetava da je policija ubijedila jednu po jednu strau da odustanu od

barikada.21
Bosanska vlada se suoavala sa izazovom koordiniranja ovih arolikkih snaga i njihovog stavljanja pod efikasnu jedinstvenu komandu.22 Predssjednitvo Bosne i Hercegovine je 15. aprila 1992. ustanovilo jedinstvenu
komandu teritorijalne odbrane i naredilo da se sve vojne jedinice u zemlji
podrede njoj.23 Iako se ovaj datum od tada slavi kao roendan ARBiH,
konsolidacija jedinica u jedinstvenu vojsku je tekla neujednaenim temppom i nije zavrena do kraja rata.24 Patriotska liga je napustila svoju blago
prikrivenu ulogu i postala integralni dio nove armije. No, mnoge kriminalnne bande i mnoge grupe koje su egzistirale odranije su ostale organizaciono
posebne, a neki komandanti su pokazivali znaajnu nezavisnost od svojih
nadreenih u prvim mjesecima rata. Nadalje, glavna vojna organizacija bossanskih Hrvata, Hrvatsko vijee obrane (HVO), tokom cijelog rata odbijalla je prihvatiti autoritet ARBiH. Saradnja izmeu ove dvije vojske je uvijek
bila ograniena, a u proljee 1993. one su i meusobno zaratile.
Grad je sa okolnih brda gaan tenkovima, artiljerijom i minobacaima.
Meu metama se nala i bolnica Koevo u centru grada i Institut za fizikalnnu terapiju i rehabilitaciju na Ilidi. Na zatitne snage Ujedinjenih naroda
(UNPROFOR) je otvorena vatra dok su pokuavale spasiti pacijente iz
objekta na Ilidi.25 Zgrada RTV doma je redovno gaana, dok su zvaninicci SDS-a optuivali RTV Sarajevo za navodnu pristrasnost i traili podjelu
televizije i radija na tri nacionalna dijela. Kao to je ranije pomenuto, Olimppijski muzej, vila iz habsburkog perioda u kojoj su bila izloena sjeanja
na najbolje dane grada 1984. godine, je zapaljena nakon artiljerijskih poggodaka 25. aprila 1992. godine, i njen sadraj je nestao u plamenu.26 Dok
su snage srpskih nacionalista granatirale civilne mete u gradu, srpske snage
su se i u vatrenim okrajima sudarale sa snagama lojalnim bosanskoj vladi.
Veina bitaka su bile koncentrirane u zapadnim i sjevernim predgraima
grada. Srpske snage su openito bolje prolazile u borbama i postepeno su
preuzele kontrolu nad Ilidom i velikim dijelom Novog Grada. Srpske snagge su proirile svoju kontrolu na prilazima gradu i uspostavile su prepreke
na kljunim cestama. Do kraja aprila, veina uslova za opsadu Sarajeva bila
je ispunjena.
General Kukanjac, komandant Druge vojne oblasti JNA, poeo je vjerrovati da ga je Beograd napustio i da e ga optuiti za neuspjeh JNA u
Bosni i Hercegovini.27 Jugoslavenske vlasti su 27. aprila 1992. godine prog-
322
glasile novi ustav koji je zvanino rekonstituirao dvije preostale republike,

Crnu Goru i Srbiju (ukljuujui i nekada autonomne oblasti Vojvodinu i
Kosovo) kao Saveznu Republiku Jugoslaviju. Sa ovim zvaninim priznannjem da Bosna i Hercegovina nije vie dio Jugoslavije, novi ustav je JNA
stavio u poziciju okupacione sile u BiH. Nakon neuspjelih pokuaja da
se jugoslavenski zvaninici ubijede da nadlenost nad JNA jedinicama u
republici prenesu na bh. vladu, Predsjednitvo BiH je naredilo JNA da se
povue.28 Predsjednitvo je zahtijevalo da JNA ostavi oruje koje pripada
jedinicama teritorijalne odbrane i obealo je siguran prolaz trupama u povvlaenju. O tekom oruju JNA bi se odluivalo naknadno.
Na samitu srbijanskih civilnih i vojnih lidera u Beogradu 30. aprila,
Miloevi je iskoristio svoje vidovito nareenje iz decembra 1991. da JNA
pretvori u vojsku roenih Bosanaca. Slobodan i ja smo to i oekivali i preddvideli, napisao je njegov bliski saradnik Jovi.29 Nakon dosta debatiranja,
uesnici su se sloili da se JNA treba povui iz Bosne i Hercegovine u roku
od petnaest dana. Oni su zakljuili da je zahvaljujui transferima osoblja
samo deset hiljada od stotinu hiljada vojnika JNA u Bosni i Hercegovini
bilo roeno negdje drugo. Oni su se trebali povui, ostavljajui devedeset
hiljada vojnika uglavnom srpske nacionalnosti, nad kojima moe preuzeti
politiko rukovoenje srpsko rukovodstvo iz Bosne i Hercegovine, pisao
je Jovi u sieu odluka sa sastanka. On je bio zadovoljan rezultatima njihhovog djelovanja: Za nas je ova operacija bila i suvie znaajna, a za Srbe
u Bosni i Hercegovini, verujem, jo znaajnija. Dobili su svoju vojsku.
Srbi koji su prisustvovali ovom sastanku, meutim, nisu imali nikakvog
formalnog autoriteta da narede povlaenje JNA. Ta nadlenost je bila na
saveznom Predsjednitvu, koje je u to vrijeme ve bilo pod Miloevievom
kontrolom, i koje je nareenje za povlaenje izdalo 4. maja. U vremenu
izmeu samita i odluke Predsjednitva, JNA u Sarajevu je zadala ono to
je njen komandant mislio da e biti odluujui udarac protiv vlade Bosne i
Hercegovine. Gotovo je i uspio.
Kontrola JNA nad okolnim brdima je bila neupitna, ali pozicija jedinnica JNA unutar grada je postala neodriva sa naredbom Predsjednitva
Bosne i Hercegovine o povlaenju. Jedinice JNA su ostale u svojih esnaest
kasarni u gradu, izloene (kao to su bile u Hrvatskoj 1991.) opkoljavanju i
odsijecanju od strane svojih protivnika. Veina artiljerijskih i minobacakih
napada na Sarajevo je dola sa pozicija JNA na brdima, mada je poneko
granatiranje ispaljeno iz kasarni u gradu, to je ojaalo odlunost ARBiH
323
da istjera JNA iz grada. U prva dva dana maja 1992. godine, jedinice ARBBiH poele su opkoljavati nekoliko objekata JNA u Sarajevu, to je bio prvi
korak ka dranju trupa taocima.
JNA je uzvratila udarac 2. maja, lansiranjem napada na grad oklopnim
transporterima i pjeadijom.30 Bilo je pekulacija da je ofanziva JNA za cilj
imala smjenu bh. vodstva koja bi se provela zauzimanjem zgrade Predsjeddnitva i postavljanjem Fikreta Abdia na mjesto Alije Izetbegovia.31 No,
veina promatraa vjeruje da je cilj bio presjei grad napola kod zgrade
Predsjednitva, ime bi se stari osmanski dio grada izolirao od zapadnih
naselja i kljunih objekata vlade.32 To je bilo u skladu sa petim stratekim
ciljem srpskih nacionalista u Bosni i Hercegovini, podjelom Sarajeva. No,
oklopne kolone su bile pod komandom JNA a ne Karadia, a general Kukkanjac je do tada pokazao malo interesa za koritenje svojih snaga u svrhu
podjele grada.33 Karadi se kasnije alio, naizgled u vezi ovih dogaaja,
na to da JNA nije dala tenkove bosanskim Srbima da bi bitku za Sarajevo
doveli do odluujueg kraja, ali nije rekao ta bi uinio sa tenkovima da je
JNA na to pristala.34
Sredinom dana 2. maja dvije oklopne kolone su se susrele juno od sjeddita gradske vlade. General Jovan Divljak, zamjenik komandanta ARBiH
i Srbin koji se protivio opsadi nacionalista, ulazak JNA u centar grada nazzvao je najgorim trenutkom za snage bosanske vlade.35 Nakon to su preli
Miljacku, tenkovi JNA su zauzeli pozicije na samo pedesetak metara od
zgrade Predsjednitva. Nakon to su osigurali zonu koncentracije, jedinica
diverzanata je krenula istono du korita Miljacke prema zgradi glavne
pote, objektu koji je projektovao Vanca i koji je bio posljednja Valterova
destinacija u noi 5. aprila 1945. Diverzanti su postavili eksploziv u unutranjost objekta u kojem se nalazila glavna telefonska centrala i aktivirali ga,
to je dovelo do destrukcije i poara koji je unitio unutranjost, ostavljajui
samo skeletnu strukturu vanjskih zidova. Dok su se povlaili iz objekta,
pripadnike JNA uhapsile su vladine snage iji je zadatak bio da ih presrettnu, ali je napad liio Sarajevo gotovo svih telefonskih usluga za itav niz
mjeseci nakon napada.
Napad JNA oklopnim transporterima je za novonastajuu ARBiH bio
kljuni izazov. Koristei malobrojno ali izrazito efikasno protivtenkovsko
oruje ARBiH je zaustavila napad JNA.36 Do veernjih sati 2. maja tenkovi
i oklopna vozila JNA su gorila na raskrsnici ispred zgrade gradske vlade.
Invaziju JNA su zaustavili slabo opremljeni ali veoma snalaljivi elementi
324
ARBiH. Ipak, teta priinjena gradu je bila znaajna, a sposobnost JNA da

grad bombarduje po volji nije bila umanjena.
Dok su oklopna vozila gorjela u centru Sarajeva, oficiri JNA su sluajnno otkrili mogunost da uzvrate udarac hapenjem Izetbegovia na sarajjevskom aerodromu, prilikom njegovog povratka sa mirovnih pregovora.37
Prije nego to su njega i kerku odveli u kasarnu JNA u Lukavici gdje su
proveli no, Izetbegovi je uspio telefonom razgovarati sa bliskim saradnikkom, lanom predsjednitva Ejupom Ganiem. Kao to je to bio sluaj u
ranijim sukobima 2. marta i 6. aprila, televizija je prenosila uivo razgovor
izmeu glavnih aktera u drami. Graani Sarajeva, barem oni iji su domovi
jo uvijek imali struje, bili su svjedoci napetim pregovorima izmeu generrala JNA i civilnog rukovodstva republike, pa su tako uli i kada je Gani
odbio Izetbegovievu ponudu da mu prepusti vodstvo. Gani je, usprkos
odbacivanju Izetbegovievog prijedloga da postane vrilac dunosti predssjednika, preuzeo kontrolu nad situacijom dok je Izetbegovi proveo no
izmeu 2. i 3. maja kao talac JNA.
U meuvremenu, Armija RBiH je najvieg generala JNA u BiH, Kukkanjca, drala pod opsadom u sjeditu komande na Bistriku. On i njegova
komandna grupa su se suoavali sa perspektivom naputanja grada kroz
masu razjarenih boraca pored unitenja koje je bilo rezultat napada JNA
na grad. Komandant UNPROFOR-a, general Lewis MacKenzie, preuzeo
je na sebe ulogu medijatora. MacKenzie dogovorio je da se Izetbegovi
zamijeni za Kukanjca, jedan za jedan, ali mu je reeno da Kukanjac eli da
njegova kompletna pratnja grad napusti sa njim. MacKenzie nije mogao
garantirati sigurnost tako velikoj grupi, no Izetbegovi je optimistino obeao MacKenzieu da e garantirati sigurnost svih vojnika u povlaenju.
Planirana razmjena tekla je sporo. Izetbegovi i MacKenzie putovali su
zajedno u bijelom oklopnom vozilu UN-a do komande JNA, gdje su preuzzeli Kukanjca. UN-ovo vozilo je zatim du Dobrovoljake ulice povelo kollonu od etrdeset vozila JNA, koja je trebala otii u kasarnu pod kontrolom
Srba u Lukavici, sa planom putanja Izetbegovia u blizini zgrade Predsjeddnitva. No, Izetbegovieva garancija sigurnosti se pokazala bezvrijednom.
Kada je konvoj stigao u uski dio ulice, trupe ARBiH su otvorile vatru u
skladu sa Ganievim nareenjima. Njihov komandant je na slijedei nain
opisao taj napad:
325
Gani je traio da ne otvaramo vatru dok konvoj vozila ne napusti kassarnu. Kako sam ja to vidio, ako bi konvoj bio puten oni bi mogli sloboddno ubiti predsjednika; stoga smo morali zarobiti Kukanjca i razmijeniti
ga za predsjednika. Tako bi bilo sigurnije. Ja sam dao nareenje da se
konvoju dozvoli da napusti zgradu komande JNA na Bistriku. Kada su
doli na otvoreno, naredio sam ljudima da otvore vatru. Imali smo ih u
obruu.38
Izetbegovi je sa vrha vozila koje ga je odvodilo u sigurnost naredio

trupama ARBiH da prestanu pucati na stranju polovinu konvoja, a generral Divjak, koji se vozio sa njim je neprestano izvikivao naredbu da se obusstavi napad. Kada je pucnjava prestala, ispostavilo se da je estero ljudi pogginulo u konvoju JNA, ukljuujui i Bonjakinju koja je evakuirana zajedno
sa trupama iz zgrade komande. Armija Republike BiH je zarobila desetine
pripadnika JNA koji su kasnije puteni u razmjeni zarobljenika. Konvoj je
na kraju nastavio kretanje ka zapadu. Predsjednik Predsjednitva RBiH je
puten malo dalje, pred sportskim centrom Skenderija, odakle se vratio u
zgradu Predsjednitva nekoliko stotina metara dalje. General Kukanjac je
sa konvojem stigao u kasarnu u Lukavici zapadno od grada bez daljih inciddenata, ali su tijela vojnika JNA ostala da lee po ulicama Sarajeva zajedno
sa nepoznatim brojem civila i boraca ARBiH koji su stradali u borbama.
Propali napad JNA 2. maja i dramatino povlaenje Kukanjca sa prattnjom je bio posljednji in njegove komande. Savezno jugoslavensko Predssjednitvo je 4. maja naredilo snagama JNA da se povuku iz Bosne i Herccegovine u roku od 15 dana. etiri dana kasnije isto tijelo je penzioniralo
38 generala JNA i smijenilo Kukanjca sa poloaja, efektivno dovravajui
transformaciju JNA iz jugoslavenske vojske u instrument srpskog nacionallizma.39 Kukanjac je za sobom ostavio sporno nasljee. Nema sumnje da je
Kukanjac elio postaviti JNA kao sredstvo medijacije izmeu sukobljenih
strana, u emu je donekle bio i uspjean do poetka aprila 1992. Ali nakon
meunarodnog priznanja Bosne i Hercegovine, ubilako ponaanje JNA
nije ostavljalo sumnje u njene istinske namjere, a Kukanjeve stalne izjave o
nepristrasnosti JNA su izgubile vjerodostojnost. Bonjaki i hrvatski lideri
su ga optuili da je tajno djelovao za velikosrpske interese. Srpski kritiari,
s druge strane, su ga nazivali izdajnikom zbog toga to sa vie angamana
nije podrao njihove ciljeve. U julu 1994. godine, uzvraajui svojim srppskim kritiarima, otkrio je svoje uvjerenje da je za njihov raun osvojio
vei dio Sarajeva. Pod njegovom komandom, rekao je, u ruke muslimans-
326
sko-hrvatskih hordi nije pao ni jedan jedini avion, helikopter, tenk, oklopni
transporter, top, minobaca, motorno vozilo. Izjavio je da je sarajevskim
Srbima podijelio oruje i da je osigurao srpski dio Sarajeva, a da je Karadi
kriv to ga je kasnije izgubio.40
U skladu sa odlukom koja je donesena na samitu srbijanskog rukovodsstva 30. aprila, general Ratko Mladi je 10. maja naslijedio Kukanjca na
mjestu komandanta Druge vojne oblasti u Bosni i Hercegovini. Karadi
je kasnije tvrdio da je zahtijevao da se Mladiu povjeri taj zadatak.41 Mladi
je bio poznat po tome to je naredio podjelu oruja pobunjenim Srbima u
Hrvatskoj dok je bio na mjestu komandanta Kninskog korpusa 1991. Samo
dva dana nakon njegovog imenovanja, Vojska Republike Srpske (VRS) je
naslijedila funkcije Druge vojne oblasti JNA naredbom srpske skuptine
koja je donesena na sjednici u Banjoj Luci, a Mladi je imenovan njenim
komandantom.42 On je time promijenio zvanje ali ne i funkciju, i postalo
je jasno da je on imenovan komandantom Druge vojne oblasti 10. maja
da bi se srpskim nacionalistima u Bosni omoguila laka tranzicija u VRS
12. maja. U tranziciji od JNA u VRS, veina jedinica je promijenila ime
ali je zadrala naoruanje, osoblje i komandni kadar. etvrti korpus JNA
je postao Sarajevsko-romanijski korpus VRS.43 Pod komandom generalmajora Tomislava Sipia, Sarajevsko-romanijski korpus je spojio jedinice
teritorijalne odbrane pod kontrolom Srba sa strukturama biveg etvrtog
korpusa ime je ukupni broj ljudstva izaao na oko petnaest hiljada. Formirranjem VRS i Sarajevsko-romanijskog korpusa, srpski nacionalisti u Bosni
su formalno stekli kontrolu nad teko naoruanim formacijama koje e
izvriti opsadu Sarajeva. Ve u trenutku svog formalnog uspostavljanja 12.
maja, VRS je posjedovala dovoljno trupa, tekog oruja, municije i linija
snabdijevanja za beskonano dugu opsadu Sarajeva.
Iako se komandant JNA sa tabom povukao iz Sarajeva 3. maja, stotine
vojnika su ostale opkoljene u bazama JNA u gradu. Izvori UN-a su izvjestilli da su bonjake snage blokirale vojnu bolnicu, nekoliko kasarni u kojima
su bile smjetene trupe JNA, i vojnu kolu sa 1300 uenika.44 Opkoljavanje
objekata JNA je bio oajniki potez ARBiH ne bi li izvukla neku pregovarraku prednost iz sve loije situacije u gradu, koju je generalni sekretar UN
12. maja opisao na sljedei nain:
Grad trpi redovno teko granatiranje i snajpersku vatru po noi, kao i
povremeno granatiranje u druga doba dana, veoma esto nasumino, od
327
strane srpskih paravojnih formacija na brdima oko grada, koji koriste

minobacae i artiljeriju koju im je navodno obezbijedila JNA. Privvredni ivot je zamro i sve su vee nestaice hrane i drugih osnovnih
potreptina zbog blokade koju su gradu nametnule srpske snage.45
Nakon to je zahvaljujui povlaenju Kukanjca zgrada komande na Bisstriku prela u ruke ARBiH, najkorisniji preostali vojni objekat pod konttrolom JNA bila je kasarna Maral Tito, kompleks zgrada zapadno od
hotela Holiday Inn. Izvori UN-a izvijestili su da se est stotina do hiljadu
vojnika nalazi u kasarni sa gotovo dvije stotine vozila.46 ARBiH je eljno
promatrala arsenal JNA, nadajui se da bi odatle mogla pribaviti oruje i
municiju koju su republike odbrambene snage oajniki trebale. Sa kapija
kasarne vojnici su mogli pucati na vozila i ljude koji su se kretali du glavne
gradske saobraajnice, to je u ivotnu opasnost dovodilo one koji su se
kretali na potezu istok-zapad. Kasarna je bila tek nekoliko stotina metara
udaljena od naselja Grbavica koje su jo u martu okupirali srpski paravojnnici. Komad teritorije na potezu sjever-jug izmeu kasarne i Grbavice je
i dalje bio izloen zbog srpskih tenji da centralni dio grada odsijeku od
stambenih predgraa.
Sjeverno od kasarne Maral Tito je brdo Hum, na kojem se istie
ogromni televizijski repetitor. Slini repetitori u drugim dijelovima Bossne i Hercegovine su predstavljali omiljene ciljeve srpskih paravojnika, i
toranj na Humu je vie puta gaan iz aviona JNA. Na blagoj nizbrdici pri
dnu brda Hum se nalazi stambeno naselje Pofalii. Izmeu 14. i 16. maja
1992. godine, razliite jedinice ARBiH su u estokoj borbi natjerale snage
srpskih nacionalista da se povuku sa brda Hum i iz Pofalia.47 Zahvaljujui
ovakvom ishodu Pofalike bitke, ARBiH je oduzela VRS mogunost lakog
presijecanja Sarajeva i osigurala put izmeu centra i dijelova pod kontrollom vlade na zapadu grada. Meutim, u prvom od niza osvetnikih napada,
JNA je usmjerila tenkovsku i artiljerijsku vatru iz okolnih brda na snage
ARBiH ali i na razliite civilne ciljeve.
Usprkos pristanku bosanskih vlasti da dozvole snagama JNA da se
povuku iz objekata u Sarajevu, njihov odlazak nije okonan sve do poetka juna. Kao odmazdu za artiljerijske napade JNA na grad, ARBiH je
minobacaima napala objekte JNA, to je isprovociralo VRS na jo ee
bombardovanje civilnih ciljeva sa pozicija u brdima. U noi 27-28. maja
1992. godine, kako ARBiH tako i srpski paravojnici ljuti zbog povlaenja
328
JNA, napali su kolone JNA koje su se povlaile iz kasarni Jusuf Donli

i Viktor Bubanj pod pratnjom UN-a.48 JNA se iz kasarne Maral Tito
povukla 6. juna. Dok su se snage ARBiH pokuavale domoi naputenog
naoruanja, JNA je svoju bivu bazu gaala artiljerijom u nadi da e unititi oruje i municiju prije nego to padne u ruke ARBiH. Utrku je dobilla Armija BiH, pod vodstvom sarajevskog gangstera Ismeta Bajramovia
ele.49 Vladine snage su utekle sa protivtenkovskim orujem, koje je bilo
neophodno potrebno da bi se zaustavili napadi oklopnim transporterima i
tenkovima, kao i znaajnom koliinom municije. Tokom naredna dva dana,
JNA je na civilne ciljeve u gradu izvrila najei artiljerijski napad u cijellom ratu.50
Iako je vanjski svijet paljivo promatrao ta se dogaa u Sarajevu, nijedna
drava niti grupa drava nije bila spremna poduzeti korake kojima bi se
okonalo ubijanje. Oni koji su bili voljni probiti opsadu, vojnici bosanske
vojske, nisu imali sredstava za to. Oni koji su imali sredstva za prekidanje
opsade, evropske sile i Sjedinjene Drave, nisu imali volje da ih upotrijebe,
ve su se radije fokusirali na humanitarne potrebe rtava sukoba. Odsustvo
njihovog djelovanja se ne moe pripisati neznanju ili neshvatanju onoga
to se deavalo. Zvaninici UN-a su detaljno informirali drave lanice o
prirodi i opsegu nasilja, ali nespremnost drava lanica da podre vojnu
akciju u odbranu civila ograniila je sposobnost UN-a da djeluje.
UN je stvorio UNPROFOR u svrhu nadziranja mira u Hrvatskoj, ali
lideri UN-a su sjedite UNPROFOR-a smjestili u Sarajevo, u nadi da e
njihovo prisustvo imati smirujui uinak na grad.51 Izuzev apeliranja na
saradnju svih strana u Jugoslaviji u osiguravanju mira, Vijee sigurnosti
UN-a u poetku nije predvidjelo nikakvu formalnu ulogu za UNPROFFOR u Bosni i Hercegovini, ali dolazak prvog komandanta UNPROFORRA general-pukovnika Satisha Nambiara je u Sarajevu shvaen kao moggui signal namjere UN-a da vojno intervenira u ime Republike Bosne
i Hercegovine.52 ak i bez konkretnog mandata, UNPROFOR je brzo
postao kljuni faktor u razvoju vojnog sukoba u Sarajevu. Sve vee nasilje
je prisililo zvaninike UN-a da brzo donose politike odluke, kao to se
moe vidjeti iz niza izvjetaja, konsultacija i rezolucija Vijea sigurnosti u
prva tri mjeseca nakon izbijanja rata. Dogaaji u Sarajevu i pristup gradu
329
putem aerodroma postali su dominantni faktori odluivanja UN-a, tako da

je politika UN-a prema Sarajevu znaajno utjecala na politiku UN-a prema
cijeloj Bosni i Hercegovini. Donositelji politikih odluka na meunaroddnom nivou su tokom cijelog rata gradu davali primarnu ulogu.
Ni UN ni zapadni lideri nisu bili odgovorni za opsadu Sarajeva. Oni
nisu eljeli da doe do opsade niti su prieljkivali njen nastavak. No, zbog
ogromnog raskoraka izmeu UN-ovog sasvim dobrog razumijevanja situaacije i nespremnosti drava lanica da iskoriste svoje resurse da bi situaciju
rijeile, politika UN-a je esto sluila u svrhu nastavka opsade i strahota
koje su zbog opsade muile grad. Zvaninici UN-a su proveli itavu opsadu
dvoumei se izmeu uloge mirotvorca (koritenjem oruane sile da bi se
osiguralo potivanje rezolucija) i uloge uvara mira (nadziranje i patrolirannje provoenja sporazuma koji postignu strane). Bio je to klasini primjer
nedostatnih sredstava koja spreavaju postizanje hvale vrijednih ciljeva, a u
nekim sluajevima teta je poveana otvorenom zlonamjernou utjecajnih
pojedinaca u organizacijama UN-a.53
Nakon izbijanja rata poetkom aprila 1992. godine, generalni sekretar
UN-a i Vijee sigurnosti su svoju panju skrenuli sa Hrvatske i poeli paljivo motriti na situaciju u Bosni i Hercegovini. Rezolucija Vijea sigurnnosti 749 od 7. aprila 1992. godine bila je prva u kojoj se spominje Bosna
i Hercegovina. U njoj Vijee poziva sve strane i druge zainteresirane da
ne pribjegavaju nasilju posebno u oblastima gdje [UNPROFOR] treba da
bude smjeten odnosno rasporeen.54 U svojim izjavama tokom narednih
nekoliko sedmica, i Vijee sigurnosti i generalni sekretar identificirali su tri
glavna izvora bosanskog sukoba: vojna intervencija JNA i Hrvatske vojske;
elja bosanskih Srba da stvore etniki istu dravu; opstrukcija dostavljannja humanitarne pomoi. U izvjetaju od 12. maja 1992. godine, generalni
sekretar je identificirao osnovnu prirodu sukoba: Svi meunarodni prommatrai se slau da ono to se deava predstavlja udruene napore Srba
u Bosni i Hercegovini uz pristanak i barem djeliminu podrku JNA da
stvore ethniki iste regije.55
U Rezoluciji 752 od 15. maja 1992. godine, Vijee je zahtijevalo da se
JNA i Hrvatska vojska ili povuku ili podvedu pod autoritet Vlade Bosne i
Hercegovine, ili da se raspuste i razoruaju, a da se njihovo oruje stavi pod
efikasan meunarodni nadzor.56 Rezolucija je nadalje pozvala sve strane
da osiguraju trenutni prestanak prisilnih protjerivanja osoba iz njihovog
prebivalita. Navodei hitnu potrebu za humanitarnom pomoi, Vijee
330
je zatrailo neometanu dostavu humanitarne pomoi, ukljuujui siguran

pristup aerodromima u Bosni i Hercegovini. Generalni sekretar je izvjesstio da je do 8. maja 1992. raseljeno vie od 520.000 osoba.
Prepoznavanje problema, meutim, nije bilo isto to i njihovo rjeavvanje, i lanice Vijea su u maju aktivno razmatrale primjenu odlunijih
mjera. Generalni sekretar, u odgovoru na zahtjev Vijea, razmotrio je moggunost upotrebe UNPROFOR-a za oruanu zatitu humanitarnih konvvoja.57 Ta je mogunost, naveo je on, bila ispunjena rizikom.
Prilikom procjene rizika neprijateljskog djelovanja treba imati na umu
da je za neke od strana oteavanje ivota civilima ratni cilj jer dovodi do
eljenog odlaska stanovnitva iz odreenih podruja. Stoga izgleda da
postoji sklonost koritenju sile da bi se opstruiralo dostavljanje pomoi.
Da bi se osigurao sarajevski aerodrom, napisao je on, bile bi potrebne

trupe Ujedinjenih naroda da bi se osigurala okolna brda sa kojih se lako
mogu granatirati aerodrom i njegovi prilazi. On nije preporuivao ovu
opciju jer bi za nju bile potrebne brojne trupe i zato to bi njena primjena
mogla oteati UNPROFOR-u osiguravanje saradnje za misiju u Hrvatsskoj.
U odsustvu direktnog vojnog angamana UN-a, generalni sekretar je
predloio manje ambicioznu mogunost, odnosno da UNPROFOR slui
kao pratnja dostavi humanitarne pomoi u grad. Morao bi postojati sporazzum da snage razmjetene na okolnim brdima nee pucati na aerodrom niti
na njegove prilaze prilikom dolaska humanitarnih isporuka. Sa manjim
izmjenama, ovaj prijedlog je postao osnova za angaman UNPROFOR-a
u Sarajevu u naredne tri godine. Kako nijedna stalna lanica Vijea siggurnosti nije bila spremna odobriti borbeni angaman UNPROFOR-a,
Vijee je 30. maja 1992. godine odluilo provesti sankcije protiv Savezne
Republike Jugoslavije.58 Najava sankcija je beogradsko vodstvo gurnula korrak blie davanju podrke ponovnom otvaranju sarajevskog aerodroma, ali
ona nije mnogo pomogla smanjenju vojnog srpskog divljanja. Rezolucija
757 je takoe prihvatila sugestiju generalnog sekretara da bi primarna missija UN-a trebala biti dostava pomoi u Sarajevo. Njome se zahtijevalo da
sve strane i drugi zainteresirani odmah osiguraju neophodne uslove za
neometanu dostavu humanitarne pomoi u Sarajevo i druga mjesta u Bosni
i Hercegovini, ukljuujui i uspostavljanje zone sigurnosti oko Sarajeva i
njegovog aerodroma.
331
U Rezoluciji 757 Vijee je zajedniki tretiralo grad i njegov aerodrom.

U roku od nekoliko dana, meutim, generalni sekretar je prioritet dao
osiguravanju ponovnog otvaranja sarajevskog aerodroma za dostavljanje
humanitarnih zaliha i za sline svrhe. Sam grad je bio iskljuen iz definiccije UNPROFOR-ove neposredne misije, i dostava pomoi je dobila veu
vanost od zatite civila od oruanog napada. Osiguravanje aerodroma
je opisano kao prvi korak u uspostavljanju zone sigurnosti oko Sarajeva
i njegovog aerodroma. S ciljem ponovnog otvaranja aerodroma, Cedric
Thornberry, UNPROFOR-ov direktor za civilne poslove, je 5. juna u Sarajjevu postigao sporazum sa sukobljenim stranama. Sporazum se ticao samo
aerodroma i sigurnosnih koridora izmeu aerodroma i grada, i nije sadravao nikakve odredbe u vezi smanjenja napada na sam grad:
Da bi se osigurale fizike garancije da se nee otvarati vatra na aerodrom,
avione u zraku ili na zemlji, [potpisnici] se slau u vezi slijedeeg: (a) svo
protivavionsko oruje e se povui sa pozicija sa kojih mogu gaati aeroddrom i zrani prilaz aerodromu i staviti pod nadzor UNPROFOR-a; (b)
sva artiljerija, minobacai, sistemi za ispaljivanje projektila zemlja-zemlja
i tenkovi koji su u dometu aerodroma e se koncentrirati na mjestima
koje odobri UNPROFOR i gdje e biti predmet promatranja UNPROFFOR-a na vatrenoj liniji.59
Nekoliko dana kasnije, potujui sporazum sa UN-om, srpske nacionnalne voe u Bosni i Hercegovini su obeale da e ofanzivno naoruanje
grupisati na pet lokacija u blizini aerodroma poevi od 15. juna 1992.
Oni su u potpunosti iskoristili veoma konkretne formulacije iz sporazuma
i izjavili, po rijeima promatraa UN-a, da e nastaviti granatirati grad ali
da e potedjeti aerodrom.60 Zvaninici UN-a su se ukljuili u promattranje na vatrenoj liniji u skladu sa formulacijom iz sporazuma, dok su
bosanski Srbi iz artiljerije i tenkova pucali na grad. Novinari su bili zapreppaeni kafkijanskim prizorom promatraa UN-a koji mirno prave biljeke
za svoje izvjetaje dok se ubitana vatra ispaljuje na grad od pola miliona
stanovnika.
Sporazum koji je trebao omoguiti nesmetan rad UN-a na aerodromu
povremeno je kren, uglavnom, ali ne jedino, od strane srpskih nacionalista
u Bosni i Hercegovini, koji su do tada ve zakljuili da zatvaranje aeroddroma predstavlja najbolji metod izraavanja nezadovoljstva i iznuivanja
ustupaka od meunarodnih pregovaraa. Pritube Vijea sigurnosti zbog
332
ometanja slobodnog tranzita kroz sarajevski aerodrom su ponovljene u nekkoliko rezolucija tokom ljeta 1992.61 Napori UN-a su tako ostali usko fokussirani na dostavu pomoi putem sarajevskog aerodroma u vrijeme kada su
srpski nacionalisti u Bosni provodili iroku kampanju osvajanja i etnikog
ienja. Vijee se 17. jula sloilo sa generalnim sekretarom u odbacivanju
prijedloga da UN nadzire teko oruje irom Bosne i Hercegovine.62
Nakon primanja izvjetaja o etnikom ienju i sve veoj masi izbjegglica, Vijee sigurnosti je konano usvojilo tri rezolucije u avgustu 1992.
koje su se odnosile na zlostavljanje civilnog stanovnitva.63 Rezolucija
770 je izrazila ozbiljnu uznemirenost zbog izvjetaja o masovnim prisilnnim protjerivanjima i deportacijama civila, zatvaranju i zlostavljanju civila
u zatvoru, [i] namjernih napada na osobe koje ne uestvuju u borbama,
bolnice i vozila hitne pomoi.64 Takoe u avgustu, Komisija Ujedinjenih
naroda za ljudska prava naredila je istragu navodnih krenja ljudskih pravva. Tadeusz Mazowiecki, posebni izvjestilac komisije, je posjetio Sarajevo
24. avgusta da bi ocijenio situaciju. U izvjetaju koji je podnio etiri dana
kasnije, on je zakljuio da najvea prijetnja ivotu trenutno dolazi od grannatiranja centara u kojima se nalazi civilno stanovnitvo i pucanja na civile
u opkoljenim gradovima.65 On je nadalje istakao da su centar Sarajeva i
aerodrom meu glavnim metama granatiranja. On je bio uznemiren zbog
toga to snage koje provode opsadu ne dozvoljavaju graanima Sarajeva da
dou do osnovnih potreptina:
Opsada, ukljuujui granatiranje naseljenih mjesta i presijecanje snabdijjevanja hranom i drugim osnovnim potreptinama, predstavlja drugu
vrstu taktike. Grad se redovno granatira, to djeluje kao namjerni pokkuaj terorisanja stanovnitva. Snajperi pucaju na nevine civile. Misija je
posjetila bolnicu i mogla je vidjeti mnoge civilne rtve. Takoe je mogla
vidjeti tetu koja je nanesena samoj bolnici, koja je namjerno granatirana
u nekoliko navrata, usprkos propisno istaknutom meunarodno priznattom simbolu Crvenog kria.
Ni izvjetaji Mazowieckog, ni sve ivotniji izvjetaji medija o zloinnima nisu zapadne sile potakli na vojno djelovanje. Ujedinjeni narodi su
svoju diplomatsku ulogu proirili krajem avgusta 1992. godine pridruivi
se Evropskoj uniji u formiranju Meunarodne konferencije o bivoj Jugosslaviji da bi unaprijedili mirovne pregovore. No, na terenu u Bosni i Herceg-
333
govini, jedinice UNPROFOR-a su prioritet davale humanitarnoj pomoi i

mjerama neophodnim za osiguravanje njene dostave.
UNPROFOR je u najveoj mjeri uspjeno obavljao dodijeljenu mu
misiju i zasigurno je sprijeio irenje izgladnjelosti i pothranjenosti. Desettine meunarodnih humanitarnih organizacija se pridruilo sa donacijama
i transportima osnovnih potreptina putem UN-ovog zranog mosta ili
plavog puta koji je vodio od jadranske obale do Sarajeva. Meu njima
su bili Visoki komesarijat UN-a za izbjeglice (UNHCR), meunarodne
nevladine organizacije poput Crvenog kria (ICRC), Meunarodnog kommiteta spasa (IRC) i Fonda otvoreno drutvo finansijskog magnata Georga
Sorosa. Fred Cuny, meunarodni humanitarni radnik iz Teksasa, razradio
je i instalirao inovativni sistem pumpanja i filtriranja vode unutar kruga
opsade da bi osigurao vodosnabdijevanje iz Miljacke kao alternativu izvorrima vode koji su bili pod srpskom kontrolom.66 Ovaj i drugi humanitarni
napori ne bi uspjeli bez podrke UNPROFOR-a. Neki oficiri UNPROFFOR-a su lino doprinijeli olakavanju muka opkoljenih Sarajlija. Konkrettno, mnogi francuski oficiri su davali podrku kulturnim aktivnostima u
gradu i dolazili su na rijetke dogaaje iz kulture koji su se mogli organizirrati u situacijama kada je vladalo relativno primirje.
Usprkos mnogobrojnim prednostima koje su razna tijela UN-a osiggurala za Sarajevo, njihov doprinos je esto bio skupo plaen ustupcima
Srbima koji su provodili opsadu. UNPROFOR, koji je uporno insistirao
na isporuci osnovnih ivotnih namirnica, i sam je postao taocem zahtjeva
srpskih nacionalista u Bosni. Pravei ustupke da bi osigurao dostavu hummanitarne pomoi, UNPROFOR je postao dio aparata opsade provodei ogranienja koja su Srbi nametnuli u pogledu kretanja osoba, dobara i
usluga. UN je tako strogo regulirao kretanje osoba u i iz grada. To je bilo
neophodno da bi se uspostavili prioriteti u pogledu dodjele ogranienog
broja sjedita na UN letovima, ali na insistiranje Srba UN je takoe odbio
dati podrku aktivnostima koje su jaale graanski ponos ili su izraavale
sarajevski duh otpora oruanom napadu. Tako je UN 22. jula 1992. odbio
dozvoliti polijetanje aviona sa bosanskim sportistima i predstavnicima koji
su trebali otii na ljetne olimpijske igre u Barceloni, uz objanjenje da mogu
prevesti samo dvoje registriranih takmiara i jo osam osoba. Razljuen
ovim potezom, Meunarodni olimpijski komitet je osigurao hitno priznavvanje svih trideset predstavnika i unajmio dva aviona da bi se oni prebacili
u Barcelonu, ime je efektivno zaobiao blokadu koju je provodio UN.67
334
UN je usko tumaio humanitarnu pomo. Kada je grad Innsbruck u

Austriji ponudio nove uniforme za vatrogasnu brigadu u Sarajevu, UN je
odbio izdati odobrenje za njihovo dostavljanje jer se nisu mogle okvalificirrati kao humanitarna pomo.68 Kada je Osloboenju trebao papir za tampannje da bi nastavile izlaziti, komandant UNPROFOR general MacKenzie
je odbio pruiti pomo UN-a da bi neophodne zalihe prole srpske linije i
stigle u grad, optuivi novinu da nije iskazala dovoljno podrke za mirovne
pregovore.69
Pota je bila iskljuena iz definicije humanitarne pomoi pa su graani
Sarajeva gotovo etiri godine proveli bez veih komunikacija sa vanjskim
svijetom. Posjetioci koji su dolazili u grad su se esto suoavali sa poplavom
zahtjeva da isporue pisma i male pakete rodbini i prijateljima van grada. U
julu 1994. godine sve osobe koje su koristile prevoz UN-ovim avionom do
Sarajeva su obavjetavane o ogranienjima koliine cigareta, alkohola i kafe
koju mogu ponijeti u Sarajevo. Pored toga, zvaninici UN-a su svakom puttniku dozvoljavali najvie est privatnih pisama. Pisma se moraju podnijeti
na uvid promatraima [civilne policije] tokom prijave. Putnici imaju punu
dogovornost za sadraj pisama.70 U uvrnutom svijetu UN-ovih odnosa sa
Srbima koji su drali grad pod opsadom, zvaninici UN-a su dovedeni u
situaciju cenzurisanja pote. U stvarnosti, osoblje UN-a je esto zanemarrivalo ogranienja u pogledu pisama i predmeta koji se prenose, iako su
svakog putnika ograniili na samo onoliko prtljaga koliko moe osobno
unijeti u avion.
U septembru 1994. godine zvaninici UN-a su intervenirali da sprijee
planiranu posjetu pape Ivana Pavla II. Sarajevu. Grad je bio oblijepljen
posterima sa slikom pape i rijeima: Niste naputeni, s vama smo.71 Kada
su zvaninici UN-a obavijestili Vatikan da ne mogu garantirati sigurnost
pape, posjeta je otkazana,72 a ogorene Sarajlije su sa zidova strgle mnoge
postere podrke. Tri mjeseca kasnije UN je odbio izvriti zrani prevoz graddonaelnika stotina gradova irom svijeta, iako su avioni redovno slijetali i
polijetali sa aerodroma. Gradonaelnike je pozvala gradska vlada Sarajeva
da prisustvuju obiljeavanju hiljaditog dana opsade u januaru 1995. Veina
gradonaelnika je na kraju stigla u Sarajevo iznajmljenim autobusima nakkon dugog i zaobilaznog putovanja iz Zagreba, a planirano obiljeavanje je
odrano bez uea zvaninika UN-a u konferencijskoj sali granatiranjem
naetog Holiday Inn-a.73
335
Neki ustupci UNPROFOR-a su poveali izloenost stanovnika Sarajjeva oruanom napadu, a neki su doveli do smrtnog stradanja na kljunim
raskrsnicama u gradu. Nakon prvih bitaka u proljee 1992. godine, na junoj strani izloenih raskrsnica i ulica su podignute barijere za snajpere,
ponekad i uz pomo UNPROFOR-a. Na jednoj raskrsnici, veliko plavo
platno je djelovalo kao vizuelna barijera snajperistima ali nije titila pjeake
od njihovih metaka. Najdua snajperska barijera u gradu je smjetena istono od zgrade skuptine Bosne i Hercegovine du Ulice Vojvode Putnika
(danas Ulica Zmaja od Bosne), na velikom otvorenom prostoru izmeu
centra grada i dijela Novog Sarajeva pod bosanskom kontrolom. UN je
napravio ovu barijeru redanjem kontejnera jednog do drugog i jednog na
drugi, to je prualo znaajnu zatitu od snajpera koji su se nalazili tek
stotinjak metara dalje.
Krajem 1993. godine, kao ustupak srpskim nacionalistima u Bosni u
interesu izgradnje povjerenja, UNPROFOR je uklonio kontejnere najblie zgradi skuptine, ostavljajui prazan prostor od oko dvadeset metara
izmeu prvih kontejnera i zaklona koji je pruala zgrada skuptine. Oficiri
UN-a su tako namjerno obezbijedili snajperistima Vojske Republike Srppske koridor za vatreno djelovanje na mjestu gdje su linije VRS bile veoma
blizu glavne saobraajnice u gradu. Od jula 1994. do proljea 1995. godinne, francuski oklopni transporter je bio smjeten na sredini ovog brisanog
prostora. U vrijeme estoke snajperske aktivnosti, vozilo se kretalo naprijjed-nazad izmeu dva zaklona dok su se pognuti civili krili iza vozila. No,
nije sva snajperska aktivnost bila predvidiva. Prostor izmeu kontejnera i
zgrade skuptine je postao procjep smrti. Snajperska vatra sa srpskih polloaja je bila dovoljno predvidiva da navede mnoge fotografe iz svjetskih
novinskih agencija da ekaju iza francuskog vozila u nadi da e snimiti
gaanje sarajevskih civila. Taj prazan prostor je takoe izlagao tramvajsku
prugu koja se protezala na potezu istok-zapad, zbog ega su mnogi civili
ubijeni ili ranjeni dok su se vozili tramvajem u onim rijetkim momentima
kada je tramvaj radio.
U proljee 1995. godine dok su se nizala srpska krenja primirja koje
je dogovorio Jimmy Carter, novi komandant UNPROFOR-a je okonao
ovu nehumanu izloenost. Pod komandom generala Ruperta Smitha, proccjep smrti je zatvoren tako to je red kontejnera produen na zapad do
zatitne sjenke zgrade skuptine, ime je osiguran zaklon od snajpera VRS.
Naalost, zatvaranje procjepa je kotalo ivota Erica Hardoina, francuskog
336
Procjep smrti, prostor koji je titio samo transporter UN-a i gdje su srpski
snajperisti redovno gaali pjeake i vozila u prolazu. Oteena zgrada bosanskoherccegovake skuptine je desno. (Autorova fotografija, januar 1995.)
vojnika UNPROFOR-a.74 On je ubijen dok je izlazio iz bijelog UN-ovog

viljukara koji je koriten da bi se postavili kontejneri. Kamerman koji je
stajao u blizini je zabiljeio posljednje tragine trenutke vojnikovog ivota.
U roku od nekoliko sati ti su snimci emitovani irom svijeta.
Djelovanje UN-a doprinijelo je ubijanju graana Sarajeva na pisti sarrajevskog aerodroma. Prelazak piste bila je jedina mogunost za mnoge
koji su eljeli izai iz grada. Na poetku opsade Armija RBiH je prevodila
ljudstvo i materijalna sredstva preko aerodroma pod vatrom sa srpskih linnija, i Srbi koji su vodili opsadu su na kraju dobili obeanje UN-a da e
osvjetljavati one koji nou prelaze preko piste. Vojnici UNPROFOR-a su
to redovno inili, osvjetljavajui pokretne mete ena i djece u bijegu koje
su gaali srpski snajperi sa okolnih brda. Trupama UN-a je bilo dozvoljeno
da pokupe rtve i prevezu ih u bolnice u opkoljenom gradu.75 Ubijanje
u procjepu smrti i na aerodromskoj pisti oslikavaju okrutnu ironiju uloge
UNPROFOR-a u Sarajevu. Njegovi vojnici su sluili hvale vrijednoj svrsi
dostavljanja pomoi osobama kojima je to bilo potrebno, ali kompromisi
na koje su pristajali njegovi komandanti su esto poveavali izloenost civ-
STEZANJE OBRUA
337
vila napadu neprijatelja. Mnogi vojnici UNPROFOR-a, koji su dolazili iz

elitnih jedinica u svojim zemljama, su se ponaali neustraivo i saosjeajno.
Iskustvo ovog autora je da su mnogi od njih eljeli olakati patnje stanovnikka Sarajeva, ali su ih u tome esto spreavala pravila borbenog angamana.
UNPROFOR nije imao mandat, sredstva, a u nekim sluajevima ni volju
da se vojno suprotstavi onima koji su opsjedali grad.
Stezanje obrua
Nakon Kukanjevog povlaenja iz Sarajeva 3. maja, lideri i vojni komanddanti bosanskih Srba su stegnuli obru oko grada. Na cestama koje vode
van grada postavljene su barikade, a sistem rovova i bunkera je okruio
veinu naseljenih podruja. Na sjednici Skuptine bosanskih Srba 12. maja
(na dan kada je formalno uspostavljena VRS i Mladi postavljen za njenog
komandanta), poslanici su izvijestili o stanju u svojim opinama. Trifko
Radi, lan Skuptine bosanskih Srba iz zapadnosarajevske opine Ilija, se
hvalisao kako je zajedno sa kolegama odsjekao grad od svijeta:
Mi smo spremni, mi drimo 50 km okruenja oko Ilijaa. Mi smo organnizovani, i ja sam molio TV da doe da snimi kako smo mi organizovani
za rat u Ilijau, kako je organizovana odbrana linije. Jest istina da smo mi
pokrali dosta stvari. Imamo mi svega jo dole da ivimo. Mi smo pokrali
32 tone cisterni nafte i benzina. Mi smo presjekli i minirali prugu i nema
vie dolaska u Sarajevo. Mi smo minirali i auto-put. Sve emo uiniti
da vie neprijatelj iz pravca Zenice u Sarajevo nee doi, a i odozgo ko
poe bie gotov.76
Predsjednik SDS-a Radovan Karadi pridruio se pohvalama za obru

koji su uspostavili bosanski Srbi: Drimo sve svoje krajeve, sve optine, sva
naselja od Sarajeva i drimo nae neprijatelje, sad moram i mogu da kaem
da drimo nae neprijatelje u potpunom okruenju, tako da im ne moe da
doe vojna pomo, ni u ljudstvu, ni u naoruanju.77
Iako su se jedan drugom hvalisali u pogledu efikasnosti opsade, naccionalni lideri bosanskih Srba su u javnosti poricali opsadu. Oni su svoje
vojne operacije karakterizirali kao defanzivne, s ciljem odbijanja napada
Armije Republike BiH na predgraa naseljena preteno Srbima. Oni su
granatiranje grada uglavnom pripisivali vojnicima ARBiH, tvrdei da oni
bombardiraju sopstveno stanovnitvo. Oni su za obustavu opinskih usluga
338
VRS
Bosn
VR
n
co
tro
c
Zu
e
dg
Ri
trol
Zuc
Hum
Pofalici
ARBiH
ck
Milja
dge Vraca
o Ri
Hill
mil
Moj
VRS
Sarajevo International
Airport
Ze
ljez
nic
a
ARBiH
con
cont
rol
Road
River
ARBiH control
UN control
0
0
km
miles
9.1 Prve linije opsade Sarajeva, juni 1992.
od vitalnog znaaja takoe krivili snage ARBiH.78 Kao to je general Mladdi objasnio 12. maja, okrivljavanje rtava za ono to im se deava bilo je od
kljunog znaaja za strategiju srpskih nacionalista u Bosni:
Mi ne smijemo kazati, mi emo unititi Sarajevo, ne mi neemo, mi hoemo da sauvamo Sarajevo, nama Sarajevo treba. Mi neemo kazati da
emo sruiti dalekovod ili vodu iskljuiti, ne jer to Ameriku die na noge,
ali gospodo, mi vas molimo sve u redu, e, jednog dana nema vode u cijellom Sarajevu. ... Prema tome mi moramo mudro saoptiti svijetu, gaali
su oni, pogodili dalekovod i nestalo struje, gaali vodovod, nestalo struje
tu i tu, vrimo napore i popravljamo, to je ta diplomatija.79
Poricanje srpskih nacionalista u vezi opsade i bombardiranja bilo je

neistinito i oigledno apsurdno. Promatrai UN-a i novinari u gradu, koji
su i sami esto bili izloeni vatri sa okolnih brda, povremeno su izlazili na
poloaje VRS i mogli promatrati njihovo granatiranje grada. udili su se
kako je artiljerija VRS nekanjeno gaala svoje mete. Topnitvo bosanskih
Srba je imalo neometan vizuelni pristup i svoje mete su najee mogli
identificirati i golim okom. U decembru 1992. godine jedan novinar je pos-
STEZANJE OBRUA
339
sjetio artiljerijske poloaje na brdu juno od grada i zabiljeio svoje iznennaenje onim to vidi:
Svako ko zastane i popne se na vrh blatnog zida moe vidjeti ono to
vide srpski strijelci, a to je iznenaujui prizor. Veina oruja se nalazi na
manje od hiljadu metara od visokih zgrada u sreditu grada, i oko 500 do
1.000 stopa*iznad njih. Kristalno je jasno da ljudi koji ispaljuju hice
mogu tano da vide ta gaaju.80
Rat u Sarajevu bio je borba izmeu dobro naoruane VRS i brojne

ARBiH. Kada je rat poinjao, Sarajevsko-romanijski korpus je imao trinnaest hiljada dobro naoruanih vojnika i est do osam stotina tekih artilljerijskih orua, tenkova i minobacaa razliitog kalibra na poloajima oko
grada.81 Nasuprot tome, ARBiH se sastojala od oko 17.500 vojnika, ali je
imala vie vojnika nego oruja. Neke jedinice su imale jednu cijev na tri
do etiri vojnika, a patili su i od nestaice municije. Snage koje su branile
Sarajevo nisu imale upotrebljivog tekog oruja kada je rat poeo, izuzev jeddnog jedinog tenka koji je koriten za obuku snaga MUP-a, a do kraja rata
su nabavili samo deset do dvadeset artiljerijskih orua, stotinu minobacaa
razliitog kalibra i nekoliko bestrzajnih topova. U oktobru 1992. UNPROFFOR je poeo voditi evidenciju o broju projektila koji su pogaali teritoriju
koju je kontrolirala VRS i teritoriju pod kontrolom ARBiH u Sarajevu.82
Do primirja koje je zakljueno u februaru 1994. godine, VRS je svaki dan
u prosjeku ispaljivala oko tri stotine artiljerijskih i minobacakih projektila
na grad; UN je 22. jula 1993. godine zabiljeio rekordnih 3.777 detonacijja.83 U svjedoenju pred Hakim tribunalom, Herbert Okun, diplomatski
slubenik SAD i bivi ambasador koji je pratio biveg dravnog sekretara
Cyrusa Vancea na nekoliko misija u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, je
ovako saeo nalaze UN-a: Za svaki projektil koji je ispaljen na teritoriju
pod kontrolom Srba, deset je ispaljeno na podruja pod kontrolom ARBBiH.84
Ratni izvjetaji veine zapadnih novinara koji su radili u Sarajevu i possjetitelja obino su vojne operacije ARBiH smjetali u informativnu crnu
rupu. Operacije ARBiH najee su bile obavijene velom tajne. Novinari
su esto trupe ARBiH prikazivali kao dobronamjerne vojnike koji nemaju
*
Jedna stopa ima 30 cm. prim. prev.
340
sree jer biju uzaludnu bitku protiv znatno nadmonijeg neprijatelja. Prisstae bosanske vlade su ovakve prikaze ohrabrivali tokom rata da bi naglassili muke civila u gradu, ali oruana odbrana grada je bila znatno efikasnija
nego to su prikazivali vanjski promatrai. Nakon rata, veo tajne je podiggnut sa ARBiH u elji dobijanja javnog priznanja.85 U poplavi intervjua i
memoara, vodei komandanti su se hvalili svojom ulogom u vojnim operaccijama, i nekoliko komandanata se natjecalo za priznavanje glavne zasluge
za spaavanje grada. Nasuprot tajnosti u vrijeme rata, poslijeratni izvjetaji
nude iskrenu i snanu sliku prirode i obima vojnih operacija. Posebno, dettaljna analiza biveg generala ARBiH Nedada Ajnadia omoguava izuzzetan uvid u sastav i operacije Prvog korpusa koji je branio Sarajevo.86
U nedostatku oklopnih jedinica, snage ARBiH uglavnom su se oslanjalle na protivtenkovsko oruje da bi zaustavili ili unitili oklopna vozila koja
su koritena protiv njih u ofanzivama VRS. Jedinice ARBiH su nabavile
protivtenkovsku municiju iz zaliha koje je za sobom ostavila JNA u povlaenju iz sarajevskih kasarni, ali su te zalihe potroene do kraja jula 1992.87
Komandanti jedinica su paljivo upravljali sa ovim dragocjenim orujem.
Vojni inovatori su izmislili bosanski koktel, konzervu koja je bila napunnjena eksplozivom i koja je mogla zaustaviti tenk i oklopni transporter.88
Nekoliko ofanziva ARBiH je zaustavljeno jer je trupama nestalo municije,
zbog ega su se morali povui sa teko osvojenih teritorija.89 Sirova odlunost, dovitljivost, lukavost i stalni priliv dobrovoljaca, bili su najmonije
oruje u arsenalu ARBiH. Optereene ali neustraene nedostatkom oruja,
jedinice ARBiH su lansirale desetine ofanziva tokom rata s ciljem probijjanja opsade ili protjerivanja snaga VRS iz najranjivijih podruja grada.
Opsadu nikada nisu probili, ali su zauzeli kljune kote u gradu i proirili
teritoriju pod svojom kontrolom, posebno u zapadnim predgraima.
Komandanti ARBiH su se na razne naine snalazili ne bi li prevazili
nedostatak oruja i municije. Na poetku rata su iz stalne zbirke Muzeja
revolucije posudili etiri topa koji su koriteni u Drugom svjetskom ratu.
Topovi koje su Titovi partizani donirali muzeju nakon Drugog svjetskog
rata, vraeni su po zavretku rata uz izvjetaj da su dobro funkcionirali tokkom cijelog rata.90 Mjesecima su operativci ARBiH krili barut u kontejnnerima za oksigen koje je UN prevozio, a koji su zvanino trebali ii gradsskim bolnicama.91 Ova operacija, koja ne bi uspjela bez preutne podrke
UNPROFOR-ovog osoblja nieg ranga, okonana je kada su sumnjiavi
vojnici VRS zaustavili i izvagali jednu poiljku, otkrivi da su kontejner-
341
ri preteki da bi sadravali samo kompresovani oksigen. UNPROFOR je

takoe prijavio tajno bacanje oruja iz aviona Irana i drugih islamskih zemmalja. Opseg tih operacija je teko procijeniti, mada one vjerovatno nisu
znaajno ojaale arsenale ARBiH.
Za razliku od Romanijskog korpusa VRS, Prvi korpus ARBiH je doivio rapidno poveanje ljudstva tokom 1992. godine, sa oko 17.300 na
poetku rata na oko 33.200 u decembru 1992. godine, prema Ajnadievvoj studiji. Nakon toga je brojnost sporije rasla, i 1995. korpus je imao u
prosjeku 38.840 vojnika. Velika veina branitelja Sarajeva bili su Bonjaci.
Procenat njihovog uea u ukupnom broju ljudstva je malo varirao od goddine do godine, kreui se od 89 posto do 92 posto u etiri godine opsade.
Broj Srba u redovima branitelja je opao sa 700 na 233 izmeu 1992. i 1995.
godine, dok je broj Hrvata postepeno rastao sa 1.010 na 1.822 tokom istog
perioda. Veina vojnika Prvog korpusa je branila svoj grad. Osamdeset possto ih je bilo stalno nastanjeno u Sarajevu, dok su oko 20 posto bile izbjegglice, uglavnom iz istone Bosne. Socijalni sastav odbrambenih snaga, koji
je za veinu svojih pripadnika imao radniku klasu, bi bio predmet zavisti
svakog marksistikog revolucionarnog voe. Oko 70 posto vojnika je imalo
zavreno srednje obrazovanje tehnikog smjera, a 80 posto ih je spadalo u
kategoriju radnika. Dvanaest posto su bili funkcioneri a sedam posto je
bilo seljaka. Borbene jedinice su imale veoma malo intelektualaca, iako su
mnogi intelektualci odgovarajue starosne dobi sluili u borbenim jediniccama tokom kraih perioda.
Odbrambene snage Prvog korpusa su tokom rata zabiljeile ukupno
436 borbenih operacija.92 Ofanzivnih operacija (napada) je bilo vie nego
defanzivnih (reakcija), 279 naprema 157. Veina borbenih operacija je podduzeta tokom 1992. i poetkom 1993. godine. Iako je broj operacija drasstino opao 1994. i 1995. godine, odnos ofanzivnih naspram defanzivnih
operacija je ostao relativno stabilan tokom sve etiri godine rata. Ova statisstika potvruje tvrdnje iz razliitih memoara i izvjetaja da je ARBiH podduzimala vie inicijativa za probijanje obrua nego to je VRS pokuavala
pomjeriti svoje linije.
Mnoge ofanzive ARBiH su za cilj imale osvajanje poloaja na uzvienjima.
Brda oko Sarajeva su bila klju za kontrolu grada to su Srbi shvatili jo
342
1991. godine i zbog ega su pokuali zadobiti kontrolu nad opinama koje
pokrivaju visinski teren i napali kolu MUP-a na Vracama. Na poetku rata
vidikovci oko Sarajeva bili su ispunjeni artiljerijom i tekim orujem VRS.
Jedino osvajanjem viih poloaja je ARBiH mogla efikasno izazvati svog
bolje naoruanog neprijatelja. Tokom 1992. godine, zauzimanja teritorije
uglavnom su ila na ruku ARBiH, ali su osvojene teritorije bile male, a
cijena njihovog osvajanja visoka. 93
Osvajanje Pofalia i Huma u maju 1992. godine, o emu je vie govvora bilo ranije, bio je prvi skromni uspjeh ARBiH u osvajanju poloaja
na uzvienjima. U gotovo neprestanoj borbi za kontrolu nekoliko brda u
zapadnom dijelu grada, svaka strana je inicirala napade da bi osvojila u,
Mojmilo i Stup. ARBiH je 8. juna 1992. lansirala veliku ofanzivu koja je za
cilj imala osvajanje kljunih brda koja je drala VRS. 94 Neke akcije ARBiH
su vie liile na tajne sabotae. Jedna jedinica je napravila pet uzastopnih
napada na oklopne transportere VRS na Mojmilu, a svaki put ih je kroz
minsko polje proveo bivi vojnik JNA koji je pred rat postavio te mine.95
Nakon poetnih uspjeha, ARBiH se morala povui pred kontranapadima
VRS, ali su vladine snage uspjeno zadrale Mojmilo, liavajui tako VRS
jedna take sa koje su mogli izbliza gaati grad artiljerijom i minobacaimma.
Svaki napad ARBiH je izazvao artiljerijski i tenkovski odgovor sa
okolnih brda, a vatra je bila usmjerena i na vojsku koja je napadala i na civvile u gradu. Brzi odgovori artiljerije VRS su napadae tjerali u povlaenje
ili u dovoenje vlastitih trupa toliko blizu neprijateljskim linijama da je
bombardovanje predstavljalo podjednaku opasnost za obje strane. ARBiH
je konano pobijedila u bici za u u decembru 1992. godine, ime je uklonnjena opasnost granatiranja sa tog brda na sjevernoj strani zapadnog dijela
Sarajeva.96 ak je i Karadi kasnije nevoljko odao priznanje primjernoj
odlunosti snaga ARBiH da zadre u, uz zahtjev da se njegovo divljenje
ne objavljuje: Devedeset dana smo mi tukli u, molim novinare da to ne
piu, nismo mogli da Turke istjeramo iz rovova, niti oni nas negdje mogu
istjerati.97 Nakon rata, Bonjaci u Sarajevu su slavili bitku za u kao jeddnu od najveih pobjeda ARBiH.
Epska borba se vodila u Dobrinji, stambenom naselju koje je izgraenno kao smjetaj za Zimske olimpijske igre 1984. Osim to je bila dom za
40.000 graana Sarajeva (od kojih su mnogi tu i ostali tokom rata), nasellje Dobrinja bilo je kljuno za kontrolu sjeveroistone strane sarajevskog
343
aerodroma a nalazilo se u blizini ceste koja je iz kasarne JNA u Lukavici

vodila prema gradu. U poetku opsade, VRS je okruila i odsjekla Dobrinnju, iji su se stanovnici suoili sa perspektivom izgladnjivanja ili osvajanja.
Bitka za Dobrinju je izbila upravo kada je aerodrom trebao prei u ruke
UNPROFOR-a. Jedinice VRS su 16. juna 1992. ule u dio Dobrinje, ubile
neke njene stanovnike a ostale zarobile. U narednim danima, elitne jedinice
ARBiH su ule u Dobrinju i u zasjedu uvukle jedinicu VRS dok je ulazila u
jedno od dvorita meu zgradama.98 Borbe su se vodile nekoliko narednih
dana, tokom kojih je ARBiH osigurala Dobrinju i uspostavila uski koridor
putem kojeg je naselje bilo povezano sa ostatkom opkoljenog grada, ali je
Dobrinja i dalje ostala pod vatrom tenkova i artiljerije VRS.
Cilj srpskih nacionalista u Bosni da podijele grad je zahtijevao da se srpske
oblasti oiste od Bonjaka i Hrvata i da se Srbi prebace iz onoga to su oni
nazivali muslimanski dio grada. Kao to je ranije navedeno, njihov pokuaj da namame Srbe iz opkoljenog grada je uspio samo dijelom, ali su zato
teritorije pod svojom kontrolom brutalno oistili od ne-Srba, kako tokom
svojih vojnih akcija tako i u odvojenim akcijama. Neke lokalne ne-Srbe su
poubijali, druge su zatvorili, a ostale su protjerali. Jedan lokalni lider, obraajui se skuptini bosanskih Srba u julu 1992. godine, otvoreno je govorio
o bezonom etnikom ienju sarajevskih predgraa to je pripisao Karaddievom vodstvu: Kad je [Karadi] siao meu nas na Ilidu i dao nam
odreena ohrabrenja Srbi su u Sarajevu na tim prostorima zadrali odreennu teritoriju pod kontrolom, a po nekim dijelovima i proirili svoje teritorije
i protjerali muslimane sa teritorije gdje su oni praktino u veini.99
Zahvaljujui ogromnoj prednosti koju su imali u tekom naoruanju i
poloajima koji su omoguavali jasan vizuelni kontakt sa veinom zgrada
u gradu, vojnici VRS su mogli birati mete. U prvim mjesecima opsade oni
su se fokusirali na niz meta koje su predstavljale simbole sekularnog gradsskog suivota. Njihove granate i meci su pogodili doslovno svaku damiju,
katoliku crkvu, sinagogu, pa ak i srpske pravoslavne crkve u gradu, ali je
veina bila samo oteena, ne i unitena. Nasuprot tome, unitavanje VRS
u ljeto 1992. pokazivalo je znakove sraunatog napora da se s lica zemlje
zbriu kljune institucije zajednike kulture, vlasti i privrede. Napadi su
sasvim jasno bili usmjereni protiv glavnih gradskih institucija koje su uv-
344
vale sjeanja na zajedniku prolost, to je neke promatrae nagnalo da ove

napade okarakteriu kao memoricid, ubijanje pamenja. Napadai su elljeli razoriti graanski ponos unitavanjem dokaza i fizikih manifestacija
arolike historije grada. Tako su 25. aprila 1992. unitili Olimpijski muzej,
vilu iz habsburkog perioda u kojoj su se uvala sjeanja na zimsku Olimpijjadu 1984. Tri sedmice kasnije, artiljerijska vatra je potpuno unitila zgradu
i sadraj Orijentalnog instituta, ukljuujui neprocjenjivu zbirku rukopisa
iz osmanskog perioda koja je svjedoila o srpskim, hrvatskim i jevrejskim,
kao i o bonjakim postignuima.100
Uveer 26. avgusta 1992. godine, artiljerija VRS je intenzivno poela
bombardirati Vijenicu, objekat u kojoj se nalazila Narodna i univerzitetska
biblioteka. Kako zgrada tako i njen sadraj su za grad imali posebno znaenje. Najkitnjastija neoorijentalna graevina u gradu, nekadanje sjedite
gradske vlade je arhitektonski pripadalo eri eklektinog historicizma s krajja XIX stoljea. Mnoge knjige koje su se tu nalazile je mogue zamijeniti,
ali bogata kolekcija gradskih publikacija i asopisa kao i mnogi drugi jedinsstveni predmeti su zauvijek izgubljeni u plamenu.101 Elegantna prostorija u
hrastovoj lamperiji u kojoj je nekad zasjedalo Gradsko vijee, a iza Drugog
svjetskog rata je koristila Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovvine, je potpuno unitena. Zgrada biblioteke je gorjela cijelu no; u nekim
dijelovima grada bijeli pepeo je padao s neba i nakupljao se na tlu.
Voe srpskih nacionalista u Bosni su eljele prekinuti rad neovisnih
novinskih organizacija u gradu. U nastavku svoje ranije kampanje fragmenttiranja i onesposobljavanja glavnih informativnih medija u gradu, bosanski
Srbi su gaali sjedita tampanih i elektronskih medija u gradu. Napadi u
avgustu 1992. su unitili kancelarije Osloboenja, koje su bile smjetene u
izuzetnom neboderu od plavog stakla u zapadnom dijelu grada.102 Objekkat Radio-televizije Sarajevo neprestano je gaan, ali je betonska struktura
izgraena poput tvrave izdrala mnoge napade i nastavila funkcionirati
tokom cijelog rata.
Nekoliko kljunih trgovakih i centara vlasti je ili potpuno uniteno ili
oteeno do neupotrebljivosti, dok su drugi pretrpjeli samo povrinsku tetu
od pojedinanih granata ili snajperskih hitaca. Nekadanja zgrada Izvrnog
vijea, neboder koji je bio dominantni simbol vladinog autoriteta smjeten
pored zgrade bosanske Skuptine, sedmicama je bila pod konstantnom vattrom srpskog topnitva, postavi na kraju tek izgoreni skeleton nekadanjeg
sjedita Vlade u Bosni i Hercegovini. Dva UNIS-ova nebodera blizanca,
345
znaajni poslovni objekti, takoe su granatirana i zapaljena. Hotel Evropa,

stari hotel koji su izgradili i dugo u svom vlasnitvu imali pripadnici bogate
srpske porodice Jeftanovi, gotovo je potpuno uniten napadom koji su
izdrali samo vanjski zidovi debljine i do tri metra. Holiday Inn, s druge
strane, nikada nije doveden do neupotrebljivosti usprkos brojnim direkttnim pogocima. Nakon to su Karadieve paravojne jedinice napustile hottel u aprilu 1992. godine, on je tokom cijelog rata primao goste, uglavnom
novinare, diplomate i humanitarne radnike. Od 1993. godine, amerika
ambasada je bila smjetena u jednom njegovom apartmanu, koji nije imao
dobru poziciju s obzirom da se nalazio na izloenom jugozapadnom uglu.
Bolnice su esto bile predmet napada. Bolnicu Koevo, gdje se nalazzio glavni traumatoloki centar, za metu je odabrao Dragan Kalini, minisstar zdravstva Republike Srpske, na sjednici Skuptine bosanskih Srba 12.
maja:
Oni koji budu planirali operaciju Sarajeva, oslobaanja Sarajeva ili unitenja ive neprijateljske sile u Sarajevu moraju da planiraju ta e sa
zdravstvenim objektima. I odmah da vam kaem, ako e Vojna bolnica
pasti u ruke neprijatelju, onda sam ja za to da se Koevska bolnica uniti
i da neprijatelj nema gdje da se lijei.103
S obzirom da je bolnica bila izloena nestanku struje tokom rata i oajnniki su joj trebale najvanije zalihe, artiljerijski i minobacaki napadi, iako
nikada nisu sruili objekte, su pogoravali ionako teku situaciju sa pruannjem osnovne medicinske njege rijeci ranjenih koja se svakodnevno slivala
u bolnicu.
Pored fizikog unitenja glavnih institucija, srpski nacionalisti su graane Sarajeva liili osnovnih namirnica i usluga. Napadai su gaali izvore
neophodne za svakodnevno preivljavanje: elektrinu energiju, vodu, gas,
hranu, medicinske zalihe i sva javna prevozna sredstva. Ovakva lienost je
poveavala osjetljivost svakog graanina, a esto je zavravala smru. Sarrajlije su u dugim redovima stajale ne bi li dole do osnovnih namirnica,
posebno do hljeba i vode, i okupljali se na pijacama da bi nabavili hranu po
nevjerovatno visokim cijenama. Ova mjesta su bila dobro poznata srpskim
strijelcima, i njihovi napadi na ova mjesta su doveli do najveeg broja rtavva od jedne granate tokom opsade. Oko 10:00 sati 27. maja 1992. godine,
VRS je ispalila tri monibacake granate meu stotinu Sarajlija koji su u
redu ekali da kupe hljeb na Ulici Vase Miskina, tek nekoliko desetina met-
346
tara od katolike katedrale. Granate su tom prilikom ubile esnaest, a ranile

preko stotinu ljudi.104 Srbi su zatim sa poloaja otvorili vatru na kola Hitne
pomoi koja su pokuavala doi do ranjenih, koji su leali na ulici i uzvikivvali pozive za pomo dok su televizijske kamere snimale njihovu agoniju.
Prije i poslije masakra u redu za hljeb, kako su ga kasnije prozvali, Srbi su
sa poloaja cijelu no bombardirali du poteza prema jugu grada, ubijajui
druge civile i nanosei tetu damijama, javnim i stambenim objektima.105
General Mladi je prijetio da e grad sravniti sa zemljom ako ARBiH ne
dozvoli srpskim trupama, koje su se nalazile okruene u nekoliko kasarni u
gradu, da napuste grad. Ovi estoki napadi su se deavali u vrijeme dok je
Vijee sigurnosti UN-a razmatralo uvoenje sankcija za republike Srbiju
i Crnu Goru. Kao to je ranije reeno, Vijee je ove sankcije odobrilo 30.
maja u neuspjelom pokuaju spreavanja buduih krvavih napada.
Usprkos oigledno sraunatom naporu da se izvri unitenje, gotovo
svaka graevina je doivjela oteenja to ukazuje da je dio vatre ispaljen
nasumino, bez konkretne mete na umu. Neselektivno gaanje je irilo terror i potsjealo graane Sarajeva da niko u gradu nije poteen opasnosti i
da nijedna graevina nije izuzeta od agresivnog unitavanja. ak i graevinne koje su sluile srpskom vjerskom i kulturnom ivotu su oteene. Kanccelarije srpskog kulturnog drutva Prosvjeta su devastirane napadom na
zgradu u kojoj su se nalazile, a Nova srpska pravoslavna crkva je pretrpjela
oteenja prozora i kupole. Snajperska vatra je dolazila sa brda iznad grada
i mnogih visokih zgrada u zapadnim dijelovima grada. I VRS i ARBiH
su koristile snajpere za precizno ubijanje. Mnoge snajperske rtve su bili
vojnici, ali je bilo i civila koji su stradali samo zato to su predstavljali rasspoloivu metu koja se nala na pogrenom mjestu u pogreno vrijeme.106
Snage ARBiH su uspjeno protjerale srpske snage s nekoliko poloaja
u gradu, ali tokom cijelog rata nedostajalo im je tenkovske i artiljerijske
podrke koja je bila potrebna njihovoj pjeadiji da bi se probila kroz linije
VRS. Rezultat je bila dugotrajna vojna pat pozicija. Po rijeima jednog
komandanta, srpski generali nisu uspjeli blic-krigom osvojiti Sarajevo, ali
ni nae jedinice ... nisu imale dovoljno vatrene moi da razbiju blokadu
grada.107
347

Vie od asimetrinog vojnog sukoba, opsada Sarajeva je predstavljala epsku
borbu ljudske volje. Za one graane Sarajeva koji su ostali u gradu i imali
dovoljno sree da preive etverogodinju opsadu, ivot je bio dragocjen i
nesiguran. Oni su se eliili izlaui se smrtnom riziku i stalnoj neimatini
s nadom da e preivjeti i s odlunou da ouvaju elemente normalnog
urbanog ivota.
Boris Nilevi je bio jedan od hiljada Srba koji su ostali u opkoljenom
Sarajevu. Historiar koji je specijalizirao srednjevjekovnu historiju Srpske
pravoslavne crkve u Bosni, bio je na funkciji direktora Instituta za istoriju u
Sarajevu tokom rata.108 Niko nije snanije od njega osudio napade srpskih
nacionalista na grad. Ovo nije sukob izmeu civilizacija, rekao je pokazujjui rukom na brda iznad grada. Ovo je barbarski napad na civilizaciju.109
Nilevi historiar je odbacio grubu ocjenu Samuela Huntingtona u pogledu
rata u Bosni, a Nilevi graanin Sarajeva je svojim sugraanima ponudio
razlog za otpor napadima i za ouvanje dragocjenog naina ivota.
Ideoloka inspiracija i svjetovni motivi su esto zajedniki ojaavali
odlunost Sarajlija da preive opsadu grada.110 Mnogi su se plaili naputanja grada i svega to su u njemu izgradili u zamjenu za nesigurnu budunost u nekom nepoznatom kraju. Veina je imala siguran posao. Iako je
normalna aktivnost zaposlenih zaustavljena tokom rata, veina zaposlenih
je imala stanarsko pravo na stan koji je postao pravi dom tokom godina pa
ak i decenija stanovanja. Mnogi su imali porodicu i prijatelje koji nisu elljeli otii. Mnogi su cijenili urbanu raznolikost grada i njegove ekonomske
prednosti nad selom. Relativno malo njih zaista nije moglo otii ili su od
toga odustali zbog straha ta bi im se moglo desiti na putu. I mnogi su svakkodnevno ivjeli s nadom, ma kako nerealna ona bila, da e ludilo uskoro
prestati.
Bez obzira na razloge ostanka, oni koji su ostali su cijenili svaku imitacciju normalnog ivota. U ratnom Sarajevu, svakodnevni ivot je i sam posstao univerzalni vid otpora. Sarajlije su opsadu preivljavale pridravajui
se svoje uobiajene rutine i ritmova svakodnevnog ivota u najveoj mogguoj mjeri. Sociolozi i psiholozi istiu da je ouvanje osjeaja normalnosti
uobiajena reakcija na nasilje, i to je bez sumnje bio sluaj i u opkoljenom
Sarajevu.111 Svakodnevni ivot je za veinu graana Sarajeva predstavljao
potvrdu osnovne ljudskosti i otpora kultu nasilja koji ih je fiziki okruivao
i drao zarobljenima.
348
Grad je u ratu bio prepun pria o obinim ljudima koji poduzimaju

vanredne mjere da bi odrali redovnu rutinu. Hiljade Sarajlija je svakodnevvno pjeailo do svojih neosvijetljenih, nezagrijanih radnih mjesta, ispunjavvajui tako dnevnu rutinu, esto radei mjesecima bez ikakve nadoknade i
bez ikakve nade da e uskoro primiti platu. Tokom svojih posjeta uo sam
brojne prie o pojedinanim inovima hrabrosti i nesebinosti. Bivi olimppijski takmiar u bacanju diska koji je stanovao na esnaestom spratu nebbodera dnevno je iao vie puta do nekoliko funkcionalnih izvora vode da
bi svojim starijim komijama na viim spratovima osigurao dovoljno vode.
Domoupravitelj jedne univerzitetske zgrade je ubijedio vojnike ARBiH da
je ne zauzimaju, ime je de facto demilitarizirao vanu obrazovnu instituciju
i potedio je od granatiranja koje bi uslijedilo. Hrabrost koja je graniila
sa ludou se mogla vidjeti u svakoj sferi urbanog ivota. Tom Gjelton je
ispriao priu o novinarima i radnicima Osloboenja, koji su ove dnevne
novine izdavali i distribuirali tokom cijelog rata. Nastavnici i uprave kolla su pribjegavali krajnjim sredstvima da bi nastavili obrazovanje gradske
omladine, kao to je pokazao David Berman u studiji jedne ratne kole u
Sarajevu.112 Hiljade drugih takvih svakodnevnih izraza ljudske hrabrosti su
proli nezapaeno i nezabiljeeno usred kolektivnog napora da se preivi.
Neke organizirane aktivnosti su se odrale prema planu, esto u duhu
prkoenja stalnim napadima. U septembru 1992. godine u hotelu Holiday
Inn je odrana dugo pripremana nauna konferencija o Jevrejima Bosne
i Hercegovine, dok su artiljerijske i tenkovske granate nemilosrdno tukle
grad. Uvodnu rije je odrao predsjednik Predsjednitva BiH Alija Izetbbegovi, koji je stradanja grada uporedio sa stradanjem Jevreja u Drugom
svjetskom ratu i predsjednik jevrejske zajednice u Bosni i Hercegovini Ivan
erenje. Dvadeset est radova je prezentirano na konferenciji, a oni su
kasnije i objavljeni uz pomo Fondacije Soros.113 Druga konferencija, odgoena na godinu dana zbog poetka rata, je odrana u martu 1993. godine
u spomen 530. godinjice vakufname Isa-bega Ishakovia, dokumenta koji
predstavlja akt osnivanja Sarajeva. Organizatori su teili da se koliko je
god to u datim uvjetima bilo mogue, svestrano prezentira prolost Sarajeva
kao multikulturnog urbanog centra, i ocijenili da je skup bio izraz duhovvnog otpora barbarskom unitavanju njegovih stanovnika i svih kulturnih
vrijednosti stvaranih kroz vijekove.114 Na konferenciji koju su organizirali
Institut za istoriju i Orijentalni institut predstavljeno je vie od sedamdeset
radova, od kojih je veina objavljena nakon rata.
349
Zahvaljujui funkcionalnim informativnim medijima, graani Sarajevva su bili u mogunosti da prate deavanja u svijetu i gaje nadu da e doi
do strane intervencije koja e okonati nasilje. Kao to 1991. godine nisu
vjerovali da e doi do rata, jednako tako nisu mogli prihvatiti da zapaddne demokratije kojima su se toliko divili nisu spremne upotrijebiti oruje
da okonaju opsadu. esto su koristili crni humor koji je veinom isuvie
morbidan da bi se citirao u ovoj knjizi. Kontinuirano liavani hrane, vode,
grijanja i elektrine energije, Sarajlije su primjetile da UNPROFOR nije
odgovarajui naziv s obzirom da njegovi vojnici nisu davali zatitu, da im je
upotreba oruja bila zabranjena i da su narodi koji ga ine razjedinjeni, a ne
ujedinjeni. Cinizam Sarajlija se protezao i na NATO, iji naziv su smatrali
skraenicom za No Action - Talking Only.**
Suada Kapi, novinarka i glumica, osnovala je mobilni univerzitet da
bi uz pomo UN-a u Sarajevo dovodila goste predavae. Ona je sa grupom
studenata i mladih dizajnera podigla montani muzej na trgu pred Naroddnim pozoritem, dajui glas agoniji grada i odlunosti njegovih graana.
Napravili su imitaciju izdanja magazina Life, to je korporaciju Time Warnner navelo da maliciozno zaprijeti tubom zbog krenja autorskih prava.115
Oni su takoe pripremili domiljatu ematsku kartu Sarajeva (koja je tamppana tek poslije rata) koja je prikazivala brutalnost opsade i apsurdnost
ivota u strahu i izbjegavanju smrti u jednom evropskom gradu na kraju
XX. stoljea. Druga grupa pisaca i fotografa je napravila vodi za preivljavvanje u Sarajevu koji je tampan sa poznatom zelenom podlogom i uskim
formatom Michelinovog putnog vodia.116 Ova djela su nudila ohrabrujuu alternativu saaljenju koje je vladalo u veini opisa ivota pod opsadom
koje su objavljivali stranci.
Potreba za opstankom navela je zanatlije koji su radili sa metalom da
osmisle domiljate, ali jednostavne pei za grijanje i kuhanje. Pravljene su
male pei koje su mogle raditi na gas (kada ga ima), drva, ugalj i druge rasspoloive zapaljive materijale. Ove pei za preivljavanje su esto koritene
za kuhanje kafe, to je bio luksuz kojeg su se Sarajlije teko odricale. (Cigarrete, s druge strane, su smatrane neophodnom potreptinom). Tehnologija
koja je koritena za preivljavanje je posjetiteljima izloena u muzejskom
stilu hiljaditog dana opsade u januaru 1995.
* U prijevodu Bez akcije - samo pria. prim.prev.
350
Svijet je 1992. bio na rubu revolucije u komunikacijama koju je izazvalla pojava interneta, ali je tek nekoliko ljubitelja u Sarajevu koristilo e-mail
na poetku rata. Gotovo svi telefonski kapaciteti u Sarajevu su uniteni
kada je JNA unitila glavnu potu 2. maja 1992. godine, i samo je nekoliko
linija koje su Sarajevo povezivale sa vanjskim svijetom ostalo u funkciji.
Mala grupa odlunih kompjuterskih gurua pod vodstvom Harisa Alagia
je nala domiljato mada komplicirano rjeenje. Grupa je zatraila podrku
od kolega iz Francuske, vicarske i SAD i dobila sredstva od Fonda otvorreno drutvo da kupi kompjuter. Ministarstvo odbrane je grupi dalo jednu
telefonsku liniju za pristup vanjskom svijetu i grupa je postavila server u
jednoj zgradi blizu zgrade Predsjednitva.117 Kuriri su u Sarajevu prikuppljali poruke od graana, i do pet hiljada dnevno, i donosili ih do servera
gdje su dva puta dnevno odlazile u vicarsku putem jedne telefonske linije.
Odatle su dalje distribuirane u jedanaest univerzitetskih centara, uglavnom
u Evropi. Studenti su tu primali pojedinane poruke i potom ih slali primmaocima, zajedno sa uputstvom kako da na njih odgovore. Poruke koje su
bile namijenjene Sarajlijama su zatim prikupljane u vicarskoj odakle su
odlazile natrag u grad. Sistem je bio spor i ne sasvim pouzdan, ali je probbio komunikacijsku blokadu grada i neke od njegovih graana povezao sa
vanjskim svijetom. U jesen 1994. godine broj poruka je nadmaio kapacitet
sistema. Alagi je sa kolegama (jednim Srbinom, jednim Hrvatom i jednim
Jevrejem) otputovao u Holandiju i apelirao na holandske univerzitete za
pomo. Uz ovu pomo i dodatnu podrku Soroeve fondacije, uspostavljen
je pristup internetu putem satelitskog linka. Njihovi napori su urodili ploddom, mada kasno. Sarajevo je steklo direktni pristup internetu u novembru
1995. godine, samo nekoliko dana pred kraj rata.
Sarajlije su bile duboko pogoene nepredvidivou stradanja u gradu
kao i sve veim brojem rtava.118 Nijedan graanin Sarajeva nije proao
kroz rat bez oplakivanja gubitka jednog ili vie lanova porodice, bliskih
prijatelja ili komija. Bol je produbljavala krivica koju su osjeali preivjeli,
svijest da je snajperist mogao isto tako odabrati nekoga ko je trenutak rannije proao istim mjestom, ili je granata mogla pasti par metara dalje ili par
trenutaka ranije ili kasnije. Televizijske mree su globalno prenosile ljudsku
agoniju masakriranih civila u Ulici Vase Miskina i na pijaci Markale, ali
je veina rtava stradala nezapaeno, osim od strane onih koji su alili za
njima i sahranjivali ih. Posljednji ispraaji pokazali su se jednako opasnim
kao i druge ivotne aktivnosti u gradu. Na sahrani bi se okupio znatan broj
NACIONALNI FAKTOR
351
ljudi, i mnogo puta su sa okolnih brda hici pogodili i ubili one koji su doli
na posljednji ispraaj bliske osobe.
Smrt su pratile stalne nestaice hrane i vode. Graanin Sarajeva je tokkom rata u prosjeku izgubio 10 do 15 kilograma. Sedmicama ne bi bilo
plina za grijanje zbog ega su Sarajlije trpjele dugotrajnu izloenost hladdnoi. Odlaganje smea je postalo kronini problem. Nije se putala voda
u klozetima, a smee se gomilalo na trotoarima i na povrinama izmeu
stambenih zgrada. Pa ipak, tokom godina nestaice i svakodnevne ivotne
opasnosti, graani Sarajeva su snagu crpili iz spoznaje da su na prvoj liniji
borbe protiv divljatva. Umjesto da ih potpuno ponizi, stanje opsade je
jaalo njihovu odlunost da preive. Historiar i graanin Sarajeva Devad
Juzbai je ovaj period svog ivota okarakterizirao kao borbu za goli opsstanak, ali i za odbranu ljudskog dostojanstva.119
Nacionalni faktor
Politiki rukovodioci srpskih nacionalista koji su Sarajevo drali pod opsaddom su se estoko trudili da stanovnitvo opkoljenog Sarajeva prikau kao
bonjako i uspjeli su ubijediti odreene diplomate i novinare da je u gradu
ostalo malo Srba i Hrvata. To nije bilo tano. Bez obzira na diferencijaciju
meu najveim grupama u gradu, veliki broj Srba i Hrvata i manji broj
Jevreja je ostao u gradu tokom rata i zajedno sa Bonjacima podnosio nassumino ubijanje, ranjavanje, nestaicu i strah koji su rezultirali iz srpskog
napada na grad. Sarajevo je tokom cijelog trajanja rata uspjelo ouvati suivot.
Glavne vjerske i kulturne institucije su tokom rata nastavile sa radom.
Iako ogranieno ratnim okolnostima, Hrvatsko kulturno drutvo Napredak
je odravalo program aktivnosti i 1994. je poelo izdavati mjeseni urnal
Steak. Srpsko kulturno drutvo Prosvjeta je takoe nastavilo s radom tokkom rata, a poetkom 1994. poelo je tampati urnal Bosanska vila, (koji
su Srbi izdavali u periodu 1885-1914.). Nadbiskup Vinko Pulji je ostao
u gradu tokom rata, a u novembru 1994. Vatikan ga je imenovao kardinnalom u gesti solidarnosti sa opsjednutim gradom. Graani Sarajeva su
koristili humanitarnu pomo koju su donosile vjerske humanitarne organizzacije poput katolikog Caritasa, pravoslavnog Dobrotvora, muslimanskog
Merhameta i jevrejske La Benevolencije. Nijedna od ovih organizacija nije
imala neograniena sredstva i neki su prednost u pruanju pomoi davali
352
pripadnicima svoje zajednice, ali njihova pomo je nesumnjivo bila od kljunog znaaja u pruanju podrke izgladnjelom stanovnitvu tokom dugih
perioda apsolutne nestaice.
Sarajevski Srbi, pored toga to su sa drugima podnosili svakodnevne
opasnosti granatiranja i snajpera, takoe su bili izloeni mogunosti nasilja
koje je dolazilo od njihove identifikacije sa sunarodnjacima koji su grad
drali pod opsadom. Sudbina tih Srba je postala jednim od najkontroverzznijih aspekata opsade. Prema popisu iz 1991. godine, u deset gradskih
opina je ivjelo 157.193 Srba, od ega je oko polovine bilo nastanjeno u
podruju pod opsadom. U aprilu i maju 1992. rukovodstvo SDS-a je podduzelo sistematske napore da bi Srbe navelo da emigriraju iz grada, ukljuujui osobne apele upuene istaknutim Srbima da se pridrue egzodusu
kao i prijetnje onima koji su odbili da odu.120 Prkosei ovim pozivima,
veina Srba je ostala u gradu u prvim mjesecima opsade, mada je kampannja postigla odreeni rezultat. Kada su se vratili na svoja radna mjesta 7.
aprila (to je bio utorak nakon vikenda kada je objavljeno meunarodno
priznanje Bosne i Hercegovine), mnogi graani Sarajeva su otkrili da su
neke njihove srpske kolege pobjegle u podruja pod kontrolom Srba oko
Sarajeva ili u Republiku Srbiju.121 Ali svojim odbijanjem da odu, oni Srbi
koji su ostali su SDS-u uskratili postizanje osnovnog cilja razdvajanja naccionalnih zajednica. Rizo Selmanagi, antifaist iz Drugog svjetskog rata,
ovo je smatrao porazom rukovodstva SDS-a: Prvi poetak, pravi poetak
Karadievog politikog poraza je u injenici da Srbi nisu masovno napusstili Sarajevo u momentu napada na grad. Karadi je raunao da e Srbi
napustiti Sarajevo.122
U mjesecima nakon poetka opsade mnogi Srbi su napustili grad kako
su granatiranje i snajperska aktivnost bivali sve jai, a neki od njih su straddali od ruke bonjakih ili hrvatskih paravojnika koji su operirali u graddu. U Pofalikoj bici u maju 1992. godine paravojne jedinice pod komanddom ARBiH su ubile, zatvorile i pretukle odreeni broj Srba. Preivjeli
su kasnije svjedoili za Saveznu Republiku Jugoslaviju u predmetu pred
Meunarodnim sudom pravde. Na poetku rata, civilna i vojna policija u
Sarajevu je sistematski pretraivala srpske domove traei oruje, a kako su
mnogi Srbi u Sarajevu drali oruje kod kue, pa ak imali i zbirke oruja,
mnogi su pritvoreni. U provjerama ljudi koji su posjedovali oruje, a nisu
imali neke vrste dokaze o njegovom porijeklu, sumnjieni su za podrku
SDS-u, napisao je Mirko Pejanovi, najistaknutiji srpski politiar koji je u
SRPSKO SARAJEVO
353
Sarajevu ostao tokom itave opsade.123 On tvrdi da je stotine Srba umrlo u

gradovima irom Bosne i Hercegovine u ispitivanjima i zatvaranjima koja
bi uslijedila nakon pretresa i da su Srbi u Sarajevu bili u gorem poloaju
nego u drugim mjestima.124 Drugi su pak pisali o tome da je bosanska vojsska prisiljavala Srbe da kopaju rovove du odbrambenih linija grada, mada
su na kopanje rovova odvoeni i brojni Bonjaci i Hrvati.125
Situacija se popravljala kako su razne paravojne i dobrovoljake jedinnice sve vie dovoene pod jedinstvenu kontrolu u ljeto 1992. Pejanovi
pie o sastanku krajem proljea 1992. u kojem su istaknuti Srbi zatraili
od predsjednika Izetbegovia da zaustavi masovno pritvaranje Srba na staddionu Koevo.126 Nakon to je Izetbegovi naredio da se prestane s tim,
opasnosti koje su prijetile sarajevskim Srbima od paravojnih i policijskih
jedinica u gradu poele su jenjavati. Ipak, mnogi su Srbi stradali od ruke
paravojnih jedinica i u njihovim zatvorima. Taan broj ubijenih srpskih
civila u dijelu grada pod kontrolom Vlade moda se nikada nee saznati, ali
zvanini izvori Federacije BiH procjenjuju da je taj broj najmanje 150. Iako
srpski nacionalisti i zvaninici Republike Srpske tvrde da su hiljade srpskih
civila ubijene od strane snaga bosanske Vlade, njihova nastojanja da te tvrddnje potkrijepe dokazima nisu uvjerljiva. Njihovi spiskovi navodnih rtava
dupliraju imena, navode stotine osoba koje nisu iz Sarajeva, vojnike koji su
poginuli u ARBiH branei grad od napada srpskih nacionalista i neke osobbe koje su jo ive.127 Rukovodstvo SDA i bosanske Vlade nije imalo ideooloki inspiriran plan da izbrie srpsko prisustvo u Sarajevu za razliku od
namjera srpskih nacionalista da eliminiraju ne-Srbe iz Republike Srpske,
ali je djelovanje bonjakih i hrvatskih paravojnih snaga navelo hiljade Srba
da napuste grad, naroito u ljeto 1992. Krajem rata broj Srba u Sarajevu
se procjenjivao na nekoliko desetina hiljada, manje od dvadeset posto onih
koji su ivjeli u deset gradskih opina 1991.
Srpsko Sarajevo
Tokom rata rukovodstvo SDS-a je promoviralo ideju stvaranja Srpskog
Sarajeva kao protivteu onome to su nazivali muslimanskim dijelom.
Nakon poetnih zauzimanja teritorije u periodu izmeu aprila i juna 1992.
godine, srpski nacionalisti u Bosni su pod kontrolom imali periferiju gradda, ukljuujui i vei dio teritorije deset opina koje su tvorile grad 1990.
godine. Mnogi Srbi koji su izbjegli iz dijela Sarajeva pod kontrolom vlade
354
stvorili su sebi nove domove na teritoriji koju su drali Srbi. Razliiti izvori
procjenjuju ukupan broj stanovnika na srpskim teritorijama na 140.000 do
160.000, to je blizu ukupnog broja Srba u predratnom Sarajevu. Srpska
teritorija je ukljuivala najvei dio ranijih industrijskih kapaciteta u gradu
i znaajan dio stambenog fonda. Karadi je Srpsko Sarajevo vidio kao
strateki ekonomski centar poslijeratne srpske drave.
Sarajevo ima vie ansi da postane kompletno srpsko nego muslimansko.
A najrealnija je ansa da se Sarajevo podijeli i da se stvore dva grada.
Sve to je srpsko u Sarajevu zadraemo. Jer nama Sarajevo integrie
istonu Hercegovinu, Staru Hercegovinu i Romaniju. Romanija ima
svoju ariju u Sarajevu. I tako e i ostati. Gradiemo policentrini
razvoj i za takav razvoj nama je Srpsko Sarajevo od neprocjenjive vanost
i neemo ga dati.128
Meunarodni mirovni pregovori su, meutim, predstavljali ozbiljnu

prijetnju srpskim ambicijama u Sarajevu. Kao odraz nespremnosti meunarodnih pregovaraa da pristanu na podjelu grada, veina mirovnih
planova je predviala demilitariziranu zonu koja je obuhvatala veinu ili
cio grad u svojim predratnim granicama. U strahu da e Srpsko Sarajevo
postati periferno predgrae gradskog centra, lideri bosanskih Srba su 7.
oktobra 1993. formalno usvojili dalekosene planove za srpsko Sarajevo.129
Oni su predlagali da se funkcije Vlade smjeste u nekoliko razliitih opina
i da se osiguraju najvaniji industrijski objekti. Predviali su uspostavljannje gradskog vijea sa Trifkom Radiem kao gradonaelnikom. Takoe su
napravljeni planovi za osiguranje objekata za Univerzitet u srpskom dijelu
grada. Uesnici su takoe razgovarali o osiguravanju stambenog prostora
za oekivani masovni egzodus Srba iz dijelova Sarajeva koji nisu pod njihhovom kontrolom.
Srpski nacionalisti su izradili detaljne planove za osiguravanje srpske
politike kontrole ak i u sluaju ponovnog ujedinjenja grada kao i da bi
osigurali da Srbi imaju koristi od proizvodnje u fabrikama u opinama pod
njihovom kontrolom. Objanjavajui plan skuptini bosanskih Srba, Karaddi je predvidio dinamian srpski centar:
Politika SDS je da Sarajevo zadri. ... moramo stvoriti kritiku masu
inteligencije ovdje, mi emo ovdje biti u dodiru sa jednim ogromnim
svijetom, agresivnim svijetom islamskim. Na kapital, nae obrazovanje,
SRPSKO SARAJEVO
355
naa kultura, naa privreda bit e tu u dodiru na Miljacki sa itavim

jednim svijetom iji eksponent e biti bosanski muslimani. Mi tu bitku
ne smijemo izgubiti nikada i nipoto. ... Sarajevsko ratite je stvorilo
dravu. ... ali da je sarajevsko ratite puklo, da su oni izbili na Drinu i
presekli koridor, ne bi bilo ni Krajine, ni RSK, ni Hercegovine, ni niega.
... Ja sam sa Miloeviem ve o tome razgovarao, Srpsko Sarajevo e biti
poduprto od svakog od 12 miliona Srba.130
Karadieva grandiozna vizija nije bila ni blizu ostvarenja. Poput onih

u dijelu grada pod kontrolom bosanske Vlade, stanovnici srpskog Sarajeva
su trpjeli zbog gangstera koji su kotrolirali ekonomiju, periodinih nestaicca mnogih osnovnih potreptina, i neefikasnog sigurnosnog aparata. Opseg
privrednog kriminala je bio evidentan jo od prvih dana rata. Stotine novvoproizvedenih vozila je nestalo sa parkinga u krugu fabrike Volkswagen
u Vogoi, pokreui veliki skandal koji je ukljuivao zvaninike iz Repubblike Srbije i lokalne vlasti. Skuptina bosanskih Srba, nakon due istrage
je oslobodila sumnje sve optuene i zakljuila da je veina vozila zavrila u
Republici Srbiji gdje im se gubi trag.131
Kriminalne bande su vladale ekonomijom u srpskom Sarajevu tokom
rata (kao to je to bio sluaj i na teritoriji pod kontrolom Vlade), kao to je
istakao i njegov gradonaelnik Trifko Radi:
[U Ilijau] ima bar jedno 150 mafijaa koji voze golfove neregistrovane,
obueni u uniformama, nose pitolje i najsavremenije oruje i naoale
i hodaju i niko im iv ne smije niti ih ko moe da angauje. Pljakaju,
hodaju, ubijaju, vercuju itd. Ja sam pitao komandante brigade i ovako
mi kau, onaj tamo iz vojnog odsjeka poalje poziv da se on mobilie, ali
ne smije niko da ga mobilie. To je povezana mafija od Ilide, Rajlovca,
Vogoe pa do Ilijaa, stvarno kojih se svi ivi bojimo.132
Crno trite goriva, cigareta i osnovnih prehrambenih artikala je cvjettalo du granice izmeu srpskog Sarajeva i podruja pod kontrolom Hrvvata na sjeveru i istoku, i u manjoj mjeri sa podrujima pod kontrolom
ARBiH u Sarajevu.
Kada je Daytonskim mirovnim sporazumom (iji je formalni naziv
Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini) veliki dio Sarajeva,
koji je bio pod kontrolom Srba vraen Federaciji Bosne i Hercegovine,
tenje ostvarenju dinaminog srpskog Sarajeva su izgubile na snazi. Taj san
356
je preivio jo nekoliko godina, ali je Srpsko Sarajevo ostalo mala teritorija

nekoliko susjednih opina koje su ovisile od ekonomske vitalnosti centralnnog dijela grada koji je pripadao Federaciji BiH.
Pokuaji ublaavanja opsade
Zahvaljujui uspjesima na Dobrinji u junu 1992. godine (opisano u gornnjem tekstu), ARBiH je stekla pristup jugoistonoj strani aerodroma i dola
na nekoliko stotina metara od probijanja opsade. Jedino je sarajevski aeroddrom leao izmeu Dobrinje i teritorije Butmira koji je bio pod kontrolom
vladinih snaga. Iza Butmira se nalazila opasna, ali jedina kopnena cesta iz
podruja grada prema planini Igman. No, bilo je nezamislivo da bi ARBiH
mogla uputiti izazov UNPROFOR-ovoj kontroli aerodroma. Poetkom
1993. godine, suoena sa patnjama civila i nedostatkom naoruanja, ARBBiH je napravila hrabar iskorak ka probijanju izolacije kopanjem tunela
ispod aerodromske piste. Sa radovima se otpoelo u martu 1993. godine,
kada je oko dvije stotine vojnika ARBiH poelo kopati iz pravca Dobrinje
prema jugozapadu i iz pravca Butmira prema sjeveroistoku.133
Najvei dio prokopavanja tunela je obavljen iz pravca Butmira (800
metara u odnosu na 120 metara iz pravca Dobrinje). Dvije kopake possade su se susrele pod zemljom 30. jula 1993. godine, u trijumfu ininjersske sposobnosti i nepokolebljive odlunosti. Te iste noi, armija je poslala
est stotina vojnika iz opkoljenog grada na Igman, kao pojaanje kampanji
probijanja opsade izvana. Tunel koji je nazvan Objekt D-B (Dobrinja-Buttmir), sliio je kilometarskom horizontalnom rudarskom kopu. Kroz tunel
su provedeni elektrini kablovi i postavljena improvizirana eljeznica sa
vagonima. Stalni dotok zemnih voda je kontroliran sistemom pumpi, da
bi se sprijeilo plavljenje tunela. Prolazak kroz tunel je bio mraan, vlaan
i naporan. Visina tunela je u prosjeku bila 1,7 metara, ali jedan dio je bio
visok tek metar, to je zahtijevalo brz prolazak u pognutom stavu. Sve do
kraja rata, tunel ispod aerodromske piste je sluio za protok oruja, municcije, zaliha i ljudi.
Prema procjenama ARBiH, kroz tunel je napravljeno preko milion
prolazaka ljudi od 30. jula 1993. do kraja rata. lan britanskog parlamenta
Paddy Ashdown, koji je kasnije postao Visoki predstavnik meunarodne
zajednice u BiH, bio je jedan od rijetkih stranaca koji proao kroz tunel.
Bosanski predsjednik Izetbegovi je vie puta proao kroz tunel. Vladini
POKUAJI UBLAAVANJA OPSADE
357
zvaninici ministarskog ranga su imali pravo tunelom se provesti u koliccima po inama, mada su neki odbili i odluili se da tunel prou pjeice
i pognuti, kao i svi drugi. Pored toga to je sluio za prolazak ljudi, tunel
je omoguio ARBiH da transportuje oruje, municiju, gorivo, namirnice
i medicinske zalihe. Prema procjenama armije, gotovo dvadeset miliona
tona hrane je kroz tunel prolo u grad. To je bilo manje od trideset jednog
miliona tona koji je stigao pod okriljem UN-a zranim putem, i znatno
manje od 168 miliona tona koji su isporueni kopnenim putem konvojima
pod zatitom UN-a.
Prolazak kroz tunel je vodio ka sljedeoj prepreci, opasnoj cesti preko
Igmana. Primitivna cesta je bila pod kontrolom ARBiH ali je bila izloena
stalnom bombardiranju artiljerije VRS. U avgustu 1995. trojica amerikih
diplomata su poginula kada je njihovo oklopno vozilo skliznulo sa ceste u
provaliju. Ambasador SAD u Ujedinjenim narodima Richard Holbrooke
bio je duboko pogoen ovim prvim amerikim rtvama rata u Bosni. On
je kasnije svoje memoare posvetio trojici cijenjenih kolega koji nisu stigli
do Daytona.134
Uspjeh tunela je naveo bosanskohercegovaku vladu da izgradi jo jeddan, paralelno sa prvim. Prema nekim razmiljanjima ovaj drugi tunel je,
olakavanjem pristupa gradu, a time i ublaavanjem glavnog razloga za zabbrinutost Meunarodne zajednice, mogao doprinijeti ustaljivanju opsade
kao trajne odlike ivota u Sarajevu. Vii, iri i bolje opremljen od prvog
tunela, drugi je zavren 16. novembra 1995. godine, samo pet dana prije
formalnog zavretka rata.
Vlani, skueni tunel je bio daleko od onoga to je bilo potrebno da se
probije opsada Sarajeva; nakon tri godine ratovanja, sve strane su shvatille da e jedino strana vojna intervencija spasiti Sarajevo. Bila je potrebna
ogromna ljudska tragedija da bi rukovodstva UN-a i zemalja svijeta spozznala tu injenicu. Poelo je u subotu, 5. februara 1994. godine, neobino
toplog zimskog dana sa malo artiljerijske aktivnosti. Lijepo vrijeme je nappolje izmamilo stotine Sarajlija koji su se slili na pijacu Markale u centru
grada i poeli obilaziti njene tezge koje su bile postavljene pod otvorenim
nebom. Iznenada, u 12:37, taj dan je postao najcrnji dan etverogodinje
opsade kada je jedna jedina granata pala usred gomile na pijaci odailjui
smrtonosne gelere u svim pravcima.135 Elizabeth Neuffer, dopisnica novinna Boston Globe je nekoliko minuta kasnije stigla na lice mjesta. Ljudska
noga, jo uvijek u izmi, leala je na zemlji. Ogromna bara krvi, tamne i
358
crvene, se razlila pijacom, tekui pored kupusa, krompira i pijanih cekera

koji su leali po zemlji. Krvave rite su pokrivale neidentificirane dijelove
ljudskih tijela, a mukarci su uz pla i povike podizali tijela i utovarali ih u
vozila koja su sluila kao Hitna pomo.136 ezdeset osam osoba je ubijeno
i preko dvije stotine ranjeno u ovom masakru, to je bio najvei broj rtava
od jedne granate tokom etverogodinje opsade grada.
Lideri zemalja svijeta objavili su neuobiajeno otru osudu masakra
na Markalama i zahtijevali hitnu istragu. Istraitelji UN-a su zakljuili
da je eksploziju izazvala minobacaka granata od 120 mm ispaljena sjevveroistono od pijace, ali oni nisu bili u stanju ustanoviti tano mjesto
odakle je ispaljena. Komandant UNPROFOR-a general Sir Michael Rose
je izjavio da nije bilo mogue utvrditi koja je strana ispalila granatu na
osnovu forenzikog ispitivanja kratera koji je ostavila prilikom udara, ali
je sugerirao da je odgovorna VRS izjavljujui da je isti tip minobacake
granate ispaljen dan ranije na Dobrinju, usmrtivi deset osoba. Svijet e
zasigurno izvui vlastite zakljuke, rekao je on.137 Kada su srpski nacionallisti u Bosni odreeni kao vjerojatni poinitelji, zvaninici bosanske vlade
su zatraili zrane udare na pozicije VRS da bi se okonala opsada. Lideri
irom svijeta su zatraili hitan prekid vatre i intenziviranje pregovora da bi
se okonao rat.
Srpski nacionalisti u Bosni ne samo da su porekli odgovornost za ispalljivanje granate ve su tvrdili da nijedna granata nije mogla izazvati toliki
broj rtava kao na Markalama i da je na pijaci u trenutku eksplozije bilo
tek nekoliko ljudi. Tvrdili su da je ARBiH postavila eksploziv punjen gellerima ispod tezgi na Markalama i da je masakr bio insceniran. Karadi
je ponudio svoje objanjenje: Eksplozija se dogodila na pijaci, usmrtivi i
ranivi nekoliko ljudi. Sve ostalo u vezi ovog incidenta je inscenirano.
Televizijski snimci jasno pokazuju da je sa tijelima u ovoj tragediji manippulisano. Na snimcima se vide tijela rtava koje su umrle satima ranije kao
i plastini dijelovi tijela.138 Kasnije je dodatno nakitio svoju bajku, rekavi
Skuptini bosanskih Srba da su tijela zapravo bile lutke i stari leevi iz
razmjene muslimanske vojske sa hrvatskom vojskom koja se desila nekolliko dana prije toga.139
Uasni masakr na Markalama je nagnao SAD da direktno intervenira
da bi se obustavili napadi na Sarajevo. U februaru 1994. godine Sjedinjenne Drave su izdale ultimatum Srbima da povuku teko oruje iz zone
iskljuenja od dvadeset kilometara oko Sarajeva, a ruske diplomate su dog-
POKUAJI UBLAAVANJA OPSADE
359
govorile kompromis u kojem su srpski nacionalisti pristali povui teko

naoruanje u zamjenu za razmjetanje ruske jedinice u sastavu UNPROFFOR-a. Iako su srpski nacionalisti uslove ispunjavali nevoljko i sporo, na
kraju su ipak povukli svoje teko oruje van dometa grada, i tokom nareddne godine Sarajevo je bilo uglavnom osloboeno napada tekim orujem,
iako je vatreno djelovanje lakim orujem nastavljeno.
Diplomate SAD-a su takoe uspjele za isti sto dovesti suprotstavljene
predsjednike republika Hrvatske i Bosne i Hercegovine, Tumana i Izetbeggovia, da bi se okonale borbe izmeu bonjakih i hrvatskih snaga u sreddnjoj Bosni koje su poele u aprilu 1993. Okvirni sporazum za Federaciju,
poznatiji pod nazivom Washingtonski sporazum, uspostavio je Federaciju
Bosne i Hercegovine koja se sastojala od teritorija na kojima su Bonjaci i
Hrvati bili u veini,140 to je zapravo znailo teritorije koje su drale bosansske odnosno hrvatske vojne snage. Sarajevo je oznaeno glavnim gradom
Federacije iako je vei dio ireg prostora Sarajeva bio pod kontrolom VRS.
Sporazumom je predvieno da zakonodavni organi Federacije osnuju kanttone kao unutranje administrativne jedinice u Federaciji, a svaki kanton
se sastojao od vie opina. (Federalno zakonodavno tijelo je 1996. godine
formiralo deset kantona, ukljuujui i kanton Sarajevo, te odredilo njihove
granice.) Tokom rata Federacija i njeni kantoni su bili tek konceptualni
okvir za buduu upravu, ali su poslije rata preuzeli mnoge funkcije drave
i Federacija je uz Republiku Srpsku postala jedan od dva entiteta u Bosni
i Hercegovini.
U decembru 1994. godine bivi predsjednik Sjedinjenih Drava Jimmy
Carter je posjetio Sarajevo u nadi da e osigurati napredak mirovnih preggovora. Njegova posjeta je poremetila napredovanje plana petolane konttaktne grupe da se bosanskim Srbima oduzmu znaajne teritorije koje su
zauzeli, ali je uspjeno ispregovarao prekid vatre koji je trebao trajati od 1.
januara do 1. aprila 1995. Carterovo primirje je na odreeno vrijeme prekkinulo vatreno djelovanje u Sarajevu i mnogim drugim mjestima u Bosni i
Hercegovini, ali su sve oruane snage iskoristile ovaj prekid da se pregruppiu i obnove zalihe municije i drugih potreptina. Primirje je poelo da se
naruava krajem drugog mjeseca, a sa njegovom propau srpski nacionallisti su poeli teko oruje vraati u zonu iskljuenja od dvadeset kilomettara koju su pristali napustiti u februaru 1994. Nakon kolapsa Carterovog
primirja uslijedili su najei napadi na sarajevske civile u periodu od aprila
do avgusta 1995. Obnavljanje tekog granatiranja je oznailo uzaludnost
360
napora da se okona opsada Sarajeva diplomatskim sredstvima i ultimatummima koji su brzo zaboravljani.
Kraj opsade
Opsada Sarajeva je zavrila slino kao to je i poela, veoma sporom smjennom diplomatskih i vojnih napora. Motiv za okonanje opsade i rata je
potekao iz dogaaja van Sarajeva: promjena vlade u Francuskoj, predstojei
izbori u Washingtonu, globalno uasavanje zbog zloina koje su bosanski
Srbi poinili u Srebrenici u julu 1995. i uspjeh hrvatskih i bonjakih ofanzziva protiv srpskih snaga u zapadnoj Bosni. Na kraju se o sudbini grada i
Bosne i Hercegovine odluivalo hiljadama kilometara daleko, u bazi zrakopplovnih snaga SAD u Daytonu, u saveznoj dravi Ohio.
Dok je ARBiH inicirala nekoliko operacija irom Bosne i Hercegovvine u februaru i martu, snage VRS oko Sarajeva su koristile instrumente
opsade i napadale slabe take svojih protivnika. Ponaanje VRS u proljee
i ljeto 1995. godine otkriva njihovu uvjerenost da e im zloini protiv civilnnog stanovnitva i poniavanje meunarodnih aktera donijeti prednost za
pregovarakim stolom. Krei zonu iskljuenja koja je dogovorena godinu
dana ranije, VRS je pomakla svoju artiljeriju u domet grada. Minobacaki,
snajperski i artiljerijski napadi na graane Sarajeva su eskalirali u aprilu
i maju i doveli do povremenih sukoba izmeu UNPROFOR-a i vojske
bosanskih Srba.141 General Rupert Smith, britanski oficir koji je u januaru
1995. na mjestu komandanta UNPROFOR-a zamijenio generala Michaeela Rosea, pokazao se spremnijim od svog prethodnika da na provokacije
bosanskih Srba odgovori silom.
Poetkom aprila bosanski Srbi su uputili direktan izazov UNPROFFOR-ovoj kontroli puta koji je iz dijela grada pod kontrolom vlade vodio
do aerodroma. Oni su 3. aprila izveli dvojicu vicaraca koji su bili na misiji
za UNESCO iz UN-ovog vozila i zatvorili ih na mjesec dana.142 Takoe
su postavili mine uz cestu pored kontrolnog punkta na prilazu aerodromu.
Kada je francuski vod UNPROFOR-a razmjeten da bi ponovo uspostavvio kontrolu UN-a, trupe VRS su ih opkolile i postavile mine oko njihovih
pozicija. Ova pat pozicija je okonana tako to su zvaninici UN-a pristali
da daju Srbima pravo da pregledaju sva vozila u zamjenu za garanciju siggurnosti, to je bilo identino pravilima od prije incidenta. UNPROFOR i
snage VRS s razmijenile artiljerijsku vatru 7. aprila nakon to je VRS gran-
KRAJ OPSADE
361
natirala prelaz preko planine Igman koji je bio pod kontrolom Vlade. Dvije
sedmice kasnije bosanski Srbi nisu dozvolili Victoru Jakovichu, amerikom
ambasadoru u Bosni, koji je odlazio sa dunosti, da pristupi aerodromu,
prisiljavajui ga da putuje opasnom cestom preko Igmana.143 Ponaanje bossanskih Srba u Sarajevu bilo je manje nasilno od hrvatskog i bonjakog
krenja primirja na drugim mjestima u republici, ali je njihovo arogantno
prkoenje UN-u koje se deavalo naoigled predstavnika meunarodnih
medija, izazivalo sve glasnije zahtjeve za odluniju reakciju UN-a.
Obnavljanje neprijateljstava u proljee 1995. je nanovo meu Britancimma, Francuzima i Amerikancima potaknulo veu spremnost da se suprotsstave VRS. Jacques Chirac, koji je na izborima za predsjednika Francuske u
maju 1995. pobijedio socijalistu Lionela Jospina, traio je razmjetanje doddatnih kopnenih trupa da bi se okonali sukobi, dok je Clintonova adminnistracija prednost davala zranim udarima na VRS.144 Kao odgovor na
stalna srpska krenja zone iskljuenja tekog oruja, Predsjednik Clinton je
zadobio podrku Britanaca i Francuza za zrane udare NATO-a na skladdita municije VRS 25. i 26. maja 1995.145 Srpski nacionalisti su zauzvrat
pojaali svoje napade i izvrili silovitiju odmazdu protiv UNPROFOR-a.
Jedna granata ispaljena sa srpskih poloaja na Tuzlu 25. maja je usmrtila
sedamdeset jednu osobu, od kojih su veina bili tinejderi i djeca, to je
najvei broj rtava od jedne granate tokom cijelog rata u Bosni i Herceggovini. VRS je takoe uzela stotine vojnika UNPROFOR-a kao taoce, od
kojih je neke privezala za potencijalne mete NATO bombardovanja kao
ivi tit. Vijee sigurnosti UN-a je 9. juna odobrilo upotrebu interventnih
britansko-francuskih snaga**koje su bile naoruane tekom artiljerijom.146
Iako su Clintonova administracija i javno mnijenje u SAD bili protiv upottrebe kopnenih snaga amerike vojske u borbenim misijama, predsjednik
Clinton je obeao slanje velikog kontingenta trupa koje bi pomogle u evakkuaciji osoblja UNPROFOR-a ukoliko to postane neizbjeno. U isto vrijjeme, Clintonov posebni izaslanik Richard Holbrooke je pojaao napore
amerike diplomatije da se okona bosanski rat.
Dok su UNPROFOR i VRS klizile ka otvorenom sukobu u Sarajevu,
razvoj situacije na vojnom planu u drugim dijelovima BiH nije iao Srbima
na ruku. U proljee 1995. rastua vojna snaga Bonjaka i Hrvata, postiggnuta djelimino zahvaljujui tajnoj pomoi i savjetovanju iz Sjedinjenih
* Na engleskom rapid reaction force, doslovce snage za brzu reakciju. prim. prev.
362
Drava, konano je sustigla i prestigla sve slabije kapacitete VRS. Sve vea
slabost VRS prvo je dola do izraaja u zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. Snage
bosanskih Hrvata i Vojska Republike Hrvatske su 8. aprila 1995. lansirale
ofanzivu da bi osigurale dio Livanjskog polja u pripremi odsijecanja srpskih
snaga u Hrvatskoj od srpskih snaga u BiH. Zatim su 1. maja hrvatske snagge izvrile upad u dio zapadne Slavonije pod kontrolom Srba i za dva dana
savladale simbolini srpski otpor.147 Hrvatske snage u Bosni i Hercegovini
su 4. juna nastavile sa prodorom iz pravca Livanjskog polja i stigle nadommak Bosanskog Grahova i Glamoa, dva grada Bosanske Krajine koji su
kontrolirali pristup Kninu, glavnom gradu srpske teritorije u Hrvatskoj.
Kako se ratna srea prestajala smijeiti VRS, snage bosanske Vlade su
napravile hrabar pokuaj probijanja opsade Sarajeva, napadajui i s unutranje i s vanjske strane grada.148 U ranim jutarnjim satima 15. juna, ARBiH
je otpoela napad iz tri pravca s unutranje strane grada da bi VRS natjerala
na povlaenje. Napadom na cestu koja spaja Pale i Lukavicu, snage ARBiH
su pokuale svana presjei vitalnu liniju snabdijevanja VRS. Njihovo napreddovanje je trajalo dva dana, uz meunarodna upozorenja bosanskoj strani
zbog eskalacije nasilja. No, treeg dana kontranapad VRS je zaustavio nappredovanje ARBiH na veini mjesta i Mladieve snage su postepeno vrattile vei dio teritorije koju su izgubili u prethodna dva dana. Vladine snage
su jo jedan dan nastavile sa napredovanjem u sjevernim predgraima, ali
su i oni odbijeni u roku od nekoliko dana. Ofanziva ARBiH je okonana
28. juna, a rezultat je bio da je VRS vratila veinu teritorije.
Usprkos velikoj i neuspjenoj ofanzivi ARBiH, snage bosanskih Srba
su zavrile sa oslobaanjem UNPROFOR-ovih talaca 18. juna, u zamjenu
za srpske vojnike koje je ranije uhapsio UNPROFOR. Nakon razmjene
i propalog pokuaja ARBiH da probije opsadu, napadi VRS na civile su
ponovo otpoeli sa nezapamenim intenzitetom. Graani Sarajeva kao i
novinari pamte granatiranje krajem juna i u julu 1995. kao najgore tokom
rata, popraeno, kao to je bio sluaj i ranije, nestaicom osnovnih ivotnih
potreptina. Teror je pojaavala nova uasavajua taktika VRS. Artiljerijska
granata zakaena za padobran izazivala je daleko veu tetu od konvencionnalnog naina ispaljivanja. Jedna takva bomba, koja je pala u blizini zgrade
Predsjednitva u junu 1995. godine, unitila je cijelu zgradu i elektronsku
infrastrukturu koja se u gradu koristila za sistem slanja poruka preko Intterneta.
KRAJ OPSADE
363
U julu 1995. godine je VRS, u skladu sa Karadievim nareenjima,

zauzela Srebrenicu, grad u istonoj Bosni koji je UN proglasio zatienom
zonom. Tokom nekoliko dana sistematskog klanja, VRS je ubila preko
sedam hiljada bonjakih civila, od kojih su mnogi izbjegli iz grada nakon
njegovog pada. Globalno zgraanje izazvao je broj rtava i snimak generrala Mladia kako lino uvjerava rtve da su bezbjedne prije nego to ih
odvedu na pogubljenje. Srebrenica se pridruila Sarajevu kao ime koje u
svijest odmah priziva slike ratnih zloina, koje su u Bosni poinili srpski
nacionalisti. Nakon to su sa lica zemlje zbrisali znaajan dio stanovnitva
Srebrenice i uli u susjednu enklavu epu, trupe VRS su poslane u zapaddnu Bosnu kao pojaanje okruenom 2. krajikom korpusu. No, privremmene vojne prednosti koje je VRS ostvarila u zapadnoj Bosni nisu bile od
znaaja u poreenju sa trajnom sramotom koju su njihovim ciljevima nanijjeli zloini protiv civila. Pojaane jedinice VRS ipak nisu uspjele zaustaviti
stalno napredovanje hrvatskih i snaga Armije Bosne i Hercegovine. Hrvati
su zauzeli Bosansko Grahovo i Glamo 28. jula, pripremajui time teren
za Operaciju Oluja, koja je slomila preostale srpske snage u Hrvatskoj za
samo tri dana poetkom avgusta 1995.149
Masakr u Srebrenici je osnaio odlunost zapadnih sila da okonaju
rat. U avgustu je Holbrooke izdao ultimatum, zahtijevajui da se zaustavi
nasilje u Sarajevu. Kao to je to bio sluaj i u februaru 1994. godine, krvvavi napad na sarajevsku pijacu je izazvao naglu intervenciju Sjedinjenih
Drava u Bosni i Hercegovini. Avioni NATO-a su 30. avgusta poeli sa
sistematskim udarima u operaciji pod nazivom Deliberate Force*,*konttinuirano gaajui ciljeve na teritoriji pod kontrolom bosanskih Srba tokkom dvije sedmice, sa jednom pauzom od etiri dana. Avioni NATO-a
su napali vojne ciljeve irom Republike Srpske, a artiljerija interventnih
snaga je sistematski gaala teko naoruanje bosanskih Srba unutar zone
iskljuenja. Bombardiranje je poelo istog dana kada su srpski nacionalisti
u Bosni pristali da ih Miloevi zastupa na mirovnim pregovorima. Njihov
pristanak je bio kljuni korak na putu uspjenog zakljuenja pregovora o
zavretku rata i opsade.
Dogovor o principima mirovnih pregovora postignut je u enevi 8.
septembra 1995. godine, pod prijetnjom nastavka bombardiranja NATO-a
* U prijevodu operacija odluna sila, mada se u tadanjem Osloboenju pominje kao
NATO-va operacija Noni let. prim. prev.
364
i velikim meunarodnim pritiskom.150 Iako je enevski sporazum trebao

sluiti kao osnova za sve kasnije razgovore, sporazum se nije dotakao pitannja teritorije kao ni sudbine Sarajeva, a nije ukljuivao ak ni obavezu prekkida vatre. Dok su nadleni u NATO-u brinuli kako da nau odgovarajue
ciljeve za duu kampanju bombardiranja, bosanski Srbi su 13. septembra
kapitulirali i pristali na zahtjeve koji su ukljuivali povlaenje oruja iz zone
iskljuenja oko Sarajeva. Kampanja bombardiranja prekinuta je istog dana.
VRS je postepeno i nevoljko pristala ispuniti sporazum, dozvoljavajui da
se nastave letovi sa sarajevskog aerodroma i doputajui konvojima da neoometano prolaze plavim putem.
Tokom operacije Deliberate Force, hrvatske vojne jedinice i snage
Armije Bosne i Hercegovine u zapadnoj Bosni iskoristile su slabljenje VRS
zbog bombardiranja i osvojile dodatnu teritoriju. ARBiH je 13. septembbra zauzela srednjebosanski grad Donji Vakuf, dok su hrvatske snage istog
dana ule u Jajce, da bi odmah sutradan zauzele i Drvar.151 U trenutku kada
je izgedalo da je pad Prijedora i Banja Luke neminovan, VRS i Arkanove
paravojne jedinice otpoele su etverodnevnu kontraofanzivu 18. septembbra. Ova kontraofanziva je vjerovatno sprijeila pad Prijedora, a moda je
za srpske nacionaliste sauvala i itavu zapadnu Republiku Srpsku. Hrvatssko-bonjake ofanzive su se ubrzo nakon toga nastavile, ali su izgubile na
poletu i zamijenili su ih diplomatski napori. Tokom jednomjesenih borbi
u zapadnoj Bosni, granice kontrole u Sarajevu ostale su u sutini neizmijjenjene.
Pod velikim pritiskom SAD i UN-a, strane u Bosni i Hercegovini posstigle su sporazum o primirju u cijeloj republici koje je stupilo na snagu 12.
oktobra, mjesec dana nakon prekida NATO bombardiranja. Borbe u zapaddnoj Bosni prestale su u narednih nekoliko dana. Nakon okonanja borbi,
teritorija koju su kontrolirali bosanski Srbi svedena je na malo manje od 49
posto ukupne bosanskohercegovake teritorije, to je upravo onoliko koliko
su im NATO saveznici bili spremni dati u finalnom mirovnom sporazumu.
Primirje je polako postajalo stvarnost kada su pregovori zakazani za poettak novembra u Daytonu, drava Ohio. Rat u Bosni i Hercegovini i opsada
Sarajeva konano su se kretali ka diplomatskom razrjeenju.
Hiljade Sarajlija su poginuli, a desetine hiljada ranjeni tokom opsade.
Ministarstvo zdravlja Bosne i Hercegovine, koje je dnevno izvjetavalo o
rtvama, raspolae podatkom o 10.615 smrtnih sluajeva i 61.136 ranjennih tokom opsade, od ega je vie od 75 posto ubijenih i ranjenih stradalo
KRAJ OPSADE
365
1992. godine.152 Demografi u Tuiteljstvu Hakog tribunala procjenjuju da

su namjanje 4.352 osobe (vojnici i civili) umrle nasilnom smru koja je povvezana sa ratom u opkoljenom Sarajevu u periodu izmeu 10. septembra
1992. i 10. avgusta 1994. godine, to je period u koji nije ukljueno najtee
granatiranje tokom 1992. i 1995.153 Oni su ustanovili da je broj ranjenih
bio tri puta vei od broja poginulih, i da je udio civila u ukupnom broju
rtava oko 37 posto. Od civilnih rtava, 66 posto je poginulo od granatirannja, a 18 posto je stradalo od snajpera. Ove nepotvrene brojke u svakom
sluaju ne prikazuju na odgovarajui nain strah, agoniju i gubitak koji je
iskusio svaki graanin Sarajeva koji je ostao u gradu.
Rat i opsada okonani su bez pobjednika. Ljudi na svim stranama nisu
mogli vjerovati da su borbe trajale toliko dugo i bile tako destruktivne.
Srpski nacionalisti u Bosni doli su nadomak svog cilja, razdvajanja narodda koji su ivjeli u Sarajevu, ali nisu uspjeli grad baciti na koljena. Snage
nacionalizma su osnaene ratom, a sveprisutno osjeanje otpora i elje za
osvetom dovodilo je u pitanje perspektivu sveobuhvatne rekonstrukcije i
istinskog pomirenja. Opsada Sarajeva gradu nanijela je ogromnu i dugottrajnu tetu koja se osjeti i danas.
10.
Sarajevo
u mranoj sjenci rata
uga opsada i rat zavrili su poetkom 1996. godine, ali su possljedice oruanog sukoba godinama kasnije nad gradom visile
kao Damaklov ma. Pored ratnih gubitaka i tete, grad se morao
nositi i sa zaostacima socijalistike prolosti, ukljuujui drutveno vlassnitvo, mone sindikalne organizacije i kompleksan pravni sistem koji je
favorizirao uanenu birokratiju. Izuzev znaajnog i brzog napretka u sferri graevinske obnove, napredak ka novom poslijeratnom ivotu u gradu
uzeo je maha tek s dolaskom XXI stoljea. Izranjanje grada iz sjenke rata
ilo je usporeno, postepeno i esto je unazaivano opstrukcijom nacionallista kako iz Republike Srpske tako i iz Federacije BiH (u daljem tekstu
Federacija). Rat je suivotu u gradu zadao teak udarac, usprkos naporimma mnogih hrabrih Sarajlija da ga ouvaju tokom opsade.
Razlika u odnosu na oporavak poslije Drugog svjetskog rata nije mogla
biti vea. Trijumfalni partizani su Sarajlijama dali jasnu, iako idealiziranu,
viziju novog drutva i transformisanog grada, koji je trebao biti izgraen
nakon rata i osloboenja. Godine 1996. meutim, nije bilo osjeaja pobjedde, ni inspirirajue vizije koja bi potakla narodno uee u obnovi grada.
Rat je bio zavren, ali se borba nastavila.1 Sa meunarodnim blagoslovom
Daytonski sporazum je institucionalizirao nacionalnu podjelu koja je domminirala drutvom od 1990. Veina Sarajlija je osjetila olakanje kada je
rat zavrio, ali je rasprostranjeni osjeaj nesigurne budunosti pothranjivao
sveprisutnu letargiju i oajanje usprkos postepenom vraanju intenzivnih
aktivnosti u centralni dio grada.
366
Daytonski okvir
367
Daytonski okvir
Daytonski sporazum je za Sarajevo imao dalekosene posljedice. Najvea
promjena bila je teritorijalna, jer je Daytonskim sporazumom veliki dio
teritorije Sarajeva koji je pred kraj rata bio pod kontrolom VRS predat Fedderaciji. Ipak, znaajan dio Sarajeva je ostao u Republici Srpskoj; teritorija
u Federaciji je predstavljala oko 61 % predratne teritorije deset opina.2
Ponovno ujedinjavanje urbanih podruja je omoguilo gradu da ponovo
uspostavi gradske slube i predratne komunikacijske i transportne veze sa
vanjskim svijetom. Novi Ustav, aneks IV Daytonskog sporazuma, definira
Sarajevo kao glavni grad Bosne i Hercegovine,3 proirujui njegovu ulogu
glavnog grada Federacije, to je definirano Washingtonskim sporazumom.
Ove odredbe su osigurale primat Sarajeva meu gradovima u Bosni i Herccegovini, ali njegov znaaj kao glavnog grada je umanjen veoma slabom
centralnom vladom koja je takoe definirana u Daytonu.
Sarajlije su zajedno sa drugima u Bosni i Hercegovini patile zbog loih
strana Daytonskog sporazuma. Aneks IV je entitetima, Republici Srpskoj
i Federaciji, dao veliku autonomiju i ustanovio kompleksne mehanizme
odluivanja koji su bili prepuni mogunosti za opstrukciju. Sporazum je
predviao da snage za provedbu mira pod vodstvom NATO-a (IFOR) osigguraju ispunjavanje vojnih odredbi sporazuma.4 IFOR je imao samo nekolliko nejasno definiranih obaveza ali je dobio gotovo neogranien autoritet
u osiguravanju provedbe vojnih odredbi sporazuma. IFOR je bio ovlaten
da osigura uklanjanje, povlaenje ili premjetanje konkretnih snaga i oruja
sa svih lokacija u Bosni i Hercegovini5, ali umjesto potpune demilittarizacije, tri vojske koje su se borile u ratu dobile su ustavnu dozvolu da
nastave postojati uz ispunjavanje odreenih smjernica u pogledu smanjenja
trupa. Aneksom X je uspostavljena funkcija Visokog predstavnika u svrhu
nadgledanja potivanja civilnih odredbi Daytonskog sporazuma. Na Visokkom predstavniku je, zajedno sa raznim meunarodnim agencijama i organnizacijama, bilo da odredi kako e se provesti garancije date Sporazumom
da e sve izbjeglice i raseljene osobe imati pravo da se vrate u svoje predrattne domove (Aneks VII). Aneksom XI je predvieno formiranje Meunarrodne policije UN-a (IPTF) sainjene od nenaoruanih policajaca iji je
zadatak bio da nadziru rad lokalne policije, ali ne i da provode zakon.
Potpisnice su se obavezale da e potpuno saraivati sa Meunarodnim
tribunalom za ratne zloine poinjene u bivoj Jugoslaviji (ICTY), koji je
uspostavljen u Hagu. Radovana Karadia i Ratka Mladia, civilnog i vojn-
368
10. SARAJEVO U MRANOJ SJENCI RATA
nog lidera srpskih nacionalista u Bosni, je Haki tribunal u vrijeme potpissivanja Daytonskog sporazuma ve bio optuio za ratne zloine i oni su bili
iskljueni iz pregovora u Daytonu. Republika Srpska se potpisujui Sporrazum obavezala da e ih predati Hakom tribunalu, ali ispunjavanje obavveza potpisnica je bilo asimetrino. Federacija koju su predvodili bonjaki
zvaninici je saraivala u predaji optuenih i obino dostavljala traene
dokumente i svjedoke. Saradnja Republike Srpske je bila samo deklarativvna i nevoljka. Usprkos tome to je bila dom veini optuenih, Republika
Srpska je tek 2005. Hakom tribunalu predala nekoliko optuenih koji su
se nalazili na njenoj teritoriji.
Sarajevo je imalo mnogo koristi od prisustva organizacija koje su dole
u grad nakon potpisivanja Daytonskog sporazuma. Poslijeratno Sarajevo
je postalo tienik Meunarodne zajednice i privremeni dom hiljadama
njenih radnika i meunarodni zvaninici su konzistentno davali podrku
Sarajevu kao glavnom gradu Bosne i Hercegovine. U prvoj deceniji nakon
rata, glavni grad je imao vie koristi od priliva meunarodnih dravnih
slubenika i njihovih ureda nego od toga to je bio sjedite centralnih dravnih institucija.
Srpski nacionalisti u Bosni su, na vijest o predstojeem gubitku teritorije
oko Sarajeva, odgovorili agresivnim kritikama na raun onih koji su na to
pristali. Poslanici u skuptini bosanskih Srba bili su bijesni zbog toga to je
Miloevi pristao na teritorijalne koncesije bez njihovog odobrenja.6 Tvrddei da u principu jedino njihova Skuptina ima pravo odobriti teritorijalne
izmjene u Republici Srpskoj, poslanici u Skuptini bosanskih Srba su odbilli prihvatiti teritorijalne izmjene predviene Daytonskim sporazumom kao
konane. alili su se da bi tako teritorija koju nastanjuje 142.700 Srba
(prema procjeni jednog poslanika) bila predata u nadlenost Federacije,
ponitavajui razdvajanje naroda zbog kojeg je rat i voen. Na sjednici 17.
decembra 1995. godine, poslanici su estoko kritikovali Nikolu Koljevia i Branimira Lukia koji su u Daytonu predstavljali Republiku Srpsku,
ali koje je Miloevi ignorirao tokom pregovora. Koljevi je usprkos tim
napadima vrsto zastupao tezu da SAD nee pristati na reviziju Daytonsskog sporazuma, a poslanicima je obeao samo da e zamoliti komandanta
NATO-a za odgodu predaje teritorija za nekoliko sedmica.7
369
Grujo Lalovi, odustajui od insistiranja srpskih lidera na totalnom

etnikom razdvajanju, je zagovarao ideju da se Srbima u sarajevskim predggraima kae da ostanu. U isto vrijeme je zahtijevao da Meunarodna zajjednica oisti grad od mudahedina i drugih oruanih formacija koje su
prijetile Srbima.8 Laloviev prijedlog je predsjednik Skuptine Momilo
Krajinik odbacio po kratkom postupku, tvrdei da on kri samu svrhu
zbog koje je stvorena Republika Srpska:
Zadatak ove Republike i prvi strateki cilj je da mi se odvojimo od Musslimana i Hrvata i nema niko pravo da zasniva strategiju Srpskog Sarajjeva na ostanku u zajednikoj dravi. Niko ne moe sada novo rjeenje
praviti da ostanemo skupa niti to ljudi u Sarajevu ele, odnosno narod,
niti eli rukovodstvo Sarajeva. 9
On je zagovarao ideju preseljenja Srba: Na kraju krajeva najbolje rjeenje je da se Sarajevo iseli i da se nae lokacija da se smjeste ljudi.10
Krajinikova tvrdolinijaka pozicija je prevladala i u Skuptini i na terrenu. Skuptina je usvojila deklaraciju koja osporava uvodjenje H-M vlasti
u Srpskom Sarajevu i drugim dijelovima zemlje. U dokumentu je stajalo
da RS zadrava pravo da mirnim putem i politikim sredstvima pod svoj
suverenitet vrati podruja definisana stratekim ciljevima, te podruja koja
su drugoj strani pripala na osnovu genocida ili brutalnog osvajanja intervvencijom stranih sila.11 No, na terenu su srpske bande koristile sredstva
koja nisu bila ni mirna ni politika. U sedmicama pred zakazanu primoppredaju teritorije, srpske bande su lutale sarajevskim predgraima pod srppskom kontrolom, teroriui Srbe i prisiljavajui veinu na odlazak. Srpski
ekstremisti su nekoliko kvartova oistili od Srba, palili stanove da bi sprijeili njihov ostanak i na silu istjerali one koji su pruili otpor. Piui o opini
Ilija, analitiar Radija slobodna Evropa Patrick Moore je zabiljeio slijeddee: Veinu lokalnih Srba su istjerali vlastiti organi vlasti, koji su uskratili
osnovne komunalne usluge i doprinijeli razvoju atmosfere straha i panike,
mada nisu uvijek osiguravali prevoz. Oruane bande su zatim pljakale i
zastraivale lokalne stanovnike, tako da su ostali samo stari i nemoni.12
U industrijskoj oblasti Ilide, izjavio je portparol UN-a Alexander Ivanko,
Sve to je neophodno za ivot ljudi na Ilidi i okolnim naseljima je nestalo
maine, lijekovi, kancelarijska oprema i banke.13 Velika veina Srba koja
nije bila u stanju oduprijeti se maltretiranju i unitavanju je napustila poddruja predviena za predaju Federaciji.
370
Poetkom januara IFOR je razmjeten na cijelom podruju Sarajeva koje

je trebalo biti predato Federaciji. Njihova nareenja su bila da djeluju samo
ukoliko budu direktno napadnuti ili ako ivoti budu u opasnosti, tako da
su lutajue bande paljivo izbjegavale sukobe sa IFOR-om dok su pustoile
kvartove naseljene Srbima. Trupe IFOR-a su mirno stajale i promatrale dok
su srpske bande terorisale druge Srbe i prisiljavale ih da napuste naselje. U
napadu na Grbavicu (koja je tek nekoliko stotina metara od zgrade bosanske
Skuptine), srpske siledije su takoe unitile stanove i osobnu imovinu Bonjaka i Hrvata. Bande su odnijele namjetaj i skinule vodovodne i elektroiinstalacije, vrata, prozore i parkete.14 Odjea, line stvari i dokumenti bonjakih i hrvatskih nosilaca stanarskog prava koje su u nekim sluajevima Srbi
koji su u te stanove doli sauvali tokom etiri godine rata, su razbacane po
stanovima. Bande su zapalile pojedine stanove kao i itave stambene zgrade.
Federalni vatrogasci koji su poslani da gase vatru 16. marta su se morali povvui pred srpskim napadom runim bombama. Trupe IFOR-a su pritvorile
dvanaest osumnjienih za podmetanje poara, dan prije predviene predaje
Grbavice Federaciji, i predali ih policiji bosanskih Srba u skladu sa svojim
pravilima postupanja,15 ali ih je policija oslobodila prije kraja dana. Unitavannje Grbavice, po sistemu spaljene zemlje, je samo pojaalo uvjerenje mnogih
Sarajlija da lideri bosanskih Srba ele izbrisati mogunost suivota u gradu i
razotkrilo otra ogranienja koja je IFOR morao slijediti u svom djelovanju.
Prelazak popaljenih sarajevskih predgraa pod kontrolu Federacije odvijjao se krajem februara i u martu. Federalna policija je 29. marta 1996. ula
u Ilija i otvorila cestu Zenica-Sarajevo, posljednji znaajni prilaz gradu, za
civilni saobraaj. U ceremoniji koja je odrana tog dana, ministar unutranjih
poslova Federacije Avdo Hebib formalno je objavio kraj opsade Sarajeva.16
Bivi stanovnici Grbavice su 19. marta stali iza kordona federalne policije u
namjeri da ponovo uu u svoje stanove. Kada im je policija to dozvolila, gommila je pojurila naprijed. Sarajlije su ule u svoje domove u kojima su zatekli
haos, koji su napravile srpske bande.
Nasilje je uzvraeno. Iako je relativno malo Srba ostalo u predgraima
nakon njihove predaje, ne-Srbi su napali neke od njih a ARBiH je druge pozzvala na vojnu mobilizaciju.17 Ovakvo ponaanje doprinijelo je daljem egzoddusu Srba. Do ljeta 1996. godine, naselja u Federaciji su nastanjivali preteno
Bonjaci. ak i nakon zavretka rata, dolo je do daljeg razdvajanja po etnikim linijama zbog odsustva ogranienja koja bi nametnule lokalne vlasti ili
meunarodna zajednica.
371

Oruano nasilje protiv civilnog stanovnitva u Sarajevu opadalo je posteppeno. Srpski snajperi su nastavili pucati na pjeake i tramvaje ispunjene
putnicima, nakon potpisivanja Daytonskog sporazuma u decembru 1995.
Ovi napadi su prestali tek nakon to su snage IFOR-a vatrom suzbile snajppersko djelovanje koje je dolazilo sa brda na junoj strani grada.18 Trupe
IFOR-a su svoju misiju razdvajanja zaraenih strana i demilitarizacije Sarrajeva zapoeli poetkom 1996. Hiljadama vojnika ARBiH je nareeno
da se povuku iz kasarne Maral Tito na zapadnoj strani grada. Imajui
u vidu brojnost tih snaga, ARBiH je od komandanta IFOR-a, amerikog
admirala Leightona Smitha zatraila izuzee, ali je on odbio. Portparol je
objasnio novi poredak stvari: Mi posjedujemo sredstva kojima moemo
bosansku armiju prisiliti da ispuni svoje obaveze. Mi smo spremni ponuditi
i logistiku podrku Armiji BiH tokom evakuacije vojnika i naoruanja, a
nai vojnici e u potpunosti garantirati sigurnost stanovnika Sarajeva.19
Provodei odredbe Daytonskog sporazuma, IFOR je uklonio barikade
i kontrolne punktove koje su podigle sve vojne formacije, u nekim sluajjevima zamjenjujui ih sa vlastitim privremenim kontrolnim punktovima.
Nakon uklanjanja srpskih punktova, ljudi i roba su ponovo mogli ui u
grad. Autobuske linije sa drugim gradovima su ponovo proradile. Do juna
1996. godine je ponovo uspostavljen slobodan promet najvanijim cestama
koje vode u grad, ali su manje koritene ceste izmeu dva entiteta i dalje
bile opasne. Kako su automobilske tablice otkrivale prebivalite vlasnika
vozila, putovanje u drugi entitet je bilo proeto opasnostima tokom prvih
nekoliko poslijeratnih godina. Opasnosti su popustile tek nakon to je Vissoki predstavnik u martu 1998. uveo nasumine brojeve i slova koja su ista
u latininom i irilinom alfabetu kao oznake na tablicama za sva vozila u
Bosni i Hercegovini.
Zaostaci rata su nastavili izazivati rtve meu stanovnicima Sarajeva
dugo nakon to je ispaljen i posljednji metak. Neeksplodirane mine su leale du bivih linija sukoba. Zakopana eskplozivna sredstva su esto izbijjala na povrinu nakon otapanja snijega i djeca koja su se igrala u brdima i
poljima u blizini grada su bila u stalnoj opasnosti od njihovog aktiviranja.
U gradu su se takoe nalazile stotine zgrada ije su strukture oslabljene
ratnim djelovanjem, a sigurnost kompromitirana zbog ratnih oteenja. U
februaru 1999. dva pjeaka su poginula a trei je ranjen u odvojenim inccidentima obruavanja leda sa krovova ratom oteenih zgrada.20 Grad je
372
poeo popravljati oko 1.500 graevina koje su trebale hitne intervencije

da bi zadovoljile minimalne standarde sigurnosti. Na kraju rata u gradu je
radio malo koji lift, a kada su ponovo puteni u upotrebu nekoliko ljudi je
smrtno stradalo zbog oteenih kablova. Eksplozije su postale uobiajena
stvar dok su hiljade ljudi ponovo prikljuivale svoje tednjake i pei za grijjanje na improvizirane dovode gasa.
U deceniji nakon zavretka rata graani Sarajeva su doivjeli zastraujue poveanje stope oboljelih od raka, alkoholizma, dijabetesa, sranih
bolesti, kao i broja samoubistava. Tani razlozi za poveanje broja oboljellih moda nikada nee biti poznati, ali veina promatraa navodi porast
izloenosti stresu i ope oajanje koje je zavladalo nakon rata. Oni koji
su preivjeli opsadu brzo su idealizirali svoja iskustva promatrajui ih kao
romantino vrijeme izbjegavanja smrti za dlaku i velikih linih rtvi, to je
bilo zasnovano na njihovim stvarnim iskustvima, ali je kasnije pomrailo
njihovu percepciju poslijeratne situacije. Cjenjkanjem postignuti varljivi
mir je unitio snove koji su mnoge ljude odrali tokom rata. U periodu
poslije rata, vjera u svakodnevni ivot kao oblik otpora se pretvorila u psihholoki i fiziki teret jer je svakodnevni ivot donio samo razoarenja.
Politika obnova grada Sarajeva
Ustav Federacije predviao je osnivanje deset kantona, ukljuujui i kanton
Sarajevo. Ustav je kantonima davao znaajne ovlasti na tetu kako opina
tako i same Federacije, ali nije predviao uspostavljanje grada Sarajeva.
Tarik Kupusovi je nastavio obavljati funkciju gradonaelnika u posljednje
dvije godine rata, ali uspostavljanjem Sarajevskog kantona 1996. godine, i
on i grad su upali u ustavnu crnu rupu. Kupusovi je odustao od obavljanja
svoje funkcije, a Sarajevo je postalo grad bez gradonaelnika i bez gradske
vlade.
Predsjednici dvije vodee nacionalne stranke u Federaciji, Alija Izetbbegovi iz SDA i Kreimir Zubak iz HDZ-a, u oktobru 1996. postigli su
sporazum o planu ponovnog uspostavljanja gradske vlade. Pod medijacijjom Michaela Steinera, prvog zamjenika Visokog predstavnika u Bosni i
Hercegovini, sporazum je odraavao nadu Meunarodne zajednice da e
ponovo uspostaviti multietninost grada.21 Da bi se uspostavio grad bila je
potrebna promjena ustava koju odobrava slijedei najvii nivo vlasti. U sepptembru 1997. godine Skuptina kantona Sarajevo je jednoglasno usvojila
373
POLITIKA OBNOVA GRADA SARAJEVA
Boundary between Rep. Srpska and

Fed. of Bosnia-Herzegovina
Federation of Bosnia-Herzegovina
Republika Srpska
Sarajevo Canton
City of Sarajevo
Municipality
Boundary
Municipalities
1 Stari Grad
2 Centar
3 Novo Sarajevo
4 Novo Grad
Bos
na
2
1
lj a
Mi
cka
Zelje
znica
0
0
km
miles
25
25
10.1 Grad i kanton Sarajevo, 2000.
amandmane na ustav kantona da bi se uspostavio grad Sarajevo od opina

Stari Grad, Centar, Novi Grad i Novo Sarajevo.22 Amandmanima je preddvieno Gradsko vijee od dvadeset osam vijenika, po sedam iz svake
opine i najmanje 20 posto mandata za svaki narod predvien ustavom
Bonjake, Hrvate i Ostale.
374
Vijee je trebalo izabrati gradonaelnika i dogradonaelnika (odnosno

predsjednika i potpredsjednika vijea), koji nisu mogli biti iste nacionalnossti. Nekoliko dana nakon donoenja ustavnih promjena, oni koji su izabrani
na opinskim izborima 1997. godine su popunili mandate u Vijeu. Gradssko vijee je formalno uspostavljeno poetkom 1998. Srpski nacionalisti
su nastavili promovirati Srpsko Sarajevo kao jednonacionalnu alternativu
gradu u Federaciji. Ova inicijativa nije urodila plodom usprkos mnogo debbatiranja i iluzija o vanosti i veliini. Finansijski oajna Vlada Republike
Srpske nikada nije dodijelila sredstva za izgradnju znaajnih novih objekatta, a glavne vladine institucije su bile smjetene u Banjoj Luci, na zapadu
entiteta. Centar urbanog ivota u Sarajevu je ostao u Federaciji.
Koalicija za jedinstvenu i demokratsku Bosnu i Hercegovinu, grupa
stranaka pod vodstvom SDA, je pobijedila u Sarajevu na opinskim izborrima u septembru 1997. Koalicija je ukljuivala i novoosnovanu Stranku
za Bosnu i Hercegovinu, koju je vodio ratni ministar vanjskih poslova i
premijer Haris Silajdi, koji se odvojio od SDA ali je usvojio vei dio proggrama SDA. SDS je pobijedio u opini Pale, dok su umjerene nacionalne
stranke prole daleko bolje nego to se oekivalo u nekoliko drugih opina
Srpskog Sarajeva. Ipak, glasanje je potvrdilo da je vei dio birakog tijela u
Sarajevu ostao lojalan nacionalnim strankama. S izuzetkom perioda 20002002. kada su socijaldemokrati osvojili vlast u veini opina Sarajevskog
kantona, nacionalisti su dominirali poslijeratnom politikom u Sarajevu.
Sarajevo je bilo fiziki uniteno ratom i suoavalo se sa ogromnim zadattkom ienja i rekonstrukcije. Praktino nije bilo neoteenih graevina,
a mnoge su bile znaajno oteene ili potpuno unitene. Dovod gasa je bio
neredovan a vodosnabdijevanje je bilo neredovno; struje je bilo tek povremmeno; eljeznica nije radila a veina cesta je bila u loem stanju. Trotoari
su bili puni rupa i udubljenja od minobacakih i artiljerijskih eksplozija;
nakon rata, neki od ovih kratera su ispunjeni plastinom smjesom boje krvi
kao groteskni spomenik uasnom ubijanju i razaranju tokom etverogodinje opsade.
Grad je dobio i vie od obeanih pet milijardi dolara od Meunarodne
zajednice kao pomo u obnovi poslijeratne Bosne i Hercegovine. Meunnarodni dravni slubenici su nadgledali ponovnu uspostavu telefonskih
375
linija i snabdijevanja gasom i strujom, dok su najvei dio posla obavljali

lokalni radnici i preduzea. (Korupcija se odmah pojavila i sredstva su nallazila put do depova lokalnih profitera uz pomo dobro pozicioniranih
politiara.) Strane zemlje su obnavljale ili ponovo gradile objekte da bi
smjestile svoje ambasade, a meunarodne organizacije su obnavljale objekkte da bi smjestile svoje kancelarije. Da bi rijeila pitanje sjedita svoje
ambasade, Austrijska vlada je potroila dva miliona njemakih maraka na
obnovu propale i oteene graevine iz 1888. godine koja je bila poznata
po dizajnu u stilu alpskih koliba.23 Ambasade drugih zemalja su takoe
bile smjetene u postojeim objektima, a popravak i obnova ovih objekata
su predstavljali znaajan doprinos poslijeratnoj obnovi grada. Ambasada
SAD, koja je tokom rata zauzimala dvosobni apartman u hotelu Holiday
Inn, se preselila u objekat sjeverno od centra grada i postepeno prerasla u
utvreni kompleks.
Sektor usluga u Sarajevu se oporavio pa ak i proirio krajem 1990-tih,
potaknut djelimino znaajnim prisustvom meunarodnih dravnih slubenika i nevladinih organizacija. Razliite meunarodne organizacije su
zapoljavale lokalno stanovnitvo u svojstvu vozaa, prevodilaca, savjetnika,
a kasnije i nosilaca odgovornih funkcija koji su preuzimali poslove odlazeih meunarodnih slubenika. Ove organizacije su isplaivale plate koje su
bile viestruko vee nego kod lokalnih poslodavaca, a njihovi meunarodni
uposlenici su imali jo bolje naknade. Otvarani su hoteli i restorani da bi
se odgovorilo na potrebe stranaca: restoran Big Country, koji je postao
popularno okupljalite stranaca, posluivao je pohovanu piletinu i rotilj na
teksaki nain, u gradu iji su stanovnici radije jeli janjetinu i sarmu. Nagli
uspon sektora usluga je zaustavljen 2000. godine kad je zamor donatora
doveo do smanjenja programa pomoi i odlaska mnogih stranaca koji su se
bavili dostavom humanitarne pomoi.
Graevinska industrija je doivjela procvat u poslijeratnom Sarajevu.
Pored hiljada graevinskih radnika, ininjera i arhitekata koji su zaposleni,
posao je takoe cvjetao za preduzea i pojedince koji su osiguravali nabavkku materijala poput stakla, drvene grae, cigli i specijalnih graevinskih
materijala. Sektor proizvodnje, meutim, nije uspio oivjeti. Nekadanji
centar teke industrije u sredinjem dijelu Jugoslavije, poslijeratno Sarajevo
je obilovalo fabrikama koje su bile unitene, oteene ili propale od neupottrebe. Mnogi proizvodni pogoni su zastarjeli, a pored toga bosanski Srbi su
rastavili pojedine pogone u zapadnom dijelu grada i prevezli ih u druge dij-
376
jelove Republike Srpske. Veina preduzea u drutvenom vlasnitvu patila

je od loeg upravljanja, korupcije i kolapsa njihovih prijanjih trita.
Privatizacija i uspostava pravnog sistema su bili preduslovi za strana
ulaganja, ali su lokalni zvaninici esto nalazili razloge i sredstva za opstrukkciju reforme. Prepreke za ekonomski razvoj se mogu ilustrovati neuspjehhom Volkswagenove fabrike u Vogoi da pokrene proizvodnju usprkos
investicijama koje su se brojale stotinama miliona dolara.24 Opstrukcija lokkalnih zvaninika je sprijeila korporaciju McDonalds da otvori restoran
u Sarajevu. U novembru 2002. Visoki predstavnik je lansirao Buldoer
inicijativu, pokuaj da se radi sa lokalnim firmama i poslovnim ljudima da
bi se identificirale konkretne zakonske odredbe koje spreavaju preduzea
da proire obim posla i otvore nova radna mjesta.25 Cilj ove inicijative, da
donese izmjene zakona u roku od 150 dana, je ispunjen nakon 170 dana,
to je bio izuzetan uspjeh u poreenju sa puevim napretkom veine reformmi u Bosni i Hercegovini. Inicijativa je dovela do privatizacije znaajnog
broja preduzea.
Kao to je to bio sluaj irom Bosne i Hercegovine, Sarajevo je obilovallo investicijama u izgradnju novih vjerskih objekata. Damija kralja Fahda i
kulturni centar koje je opini Novi Grad donirala Saudijska Arabija svojom
veliinom nadmauju veinu drugih graevina u gradu. Adil-begova dammija na Kobiljoj Glavi predstavlja linu donaciju Adila Zulfikarpaia, biveg partizana iz bogate zemljoposjednike porodice koji je nakon Drugog
svjetskog rata otiao u vicarsku gdje se obogatio zahvaljujui svom uspjenom biznisu u Zrichu.26 Arhitektonski dizajn monumentalne graevine
na vrhu brda na sjevernom prilazu gradu odie bliskoistonim motivima.
Zajedno sa damijom Kralja Fahda ona odraava pojaano prisustvo islamsskih vjerskih institucija u gradu.
Druge nove graevine odraavaju izmijenjeni karakter vladajue elite
grada. Vodei lanovi SDA i lanovi uprave najveih preduzea su izgradili
velike privatne vile koje stoje u otroj suprotnosti sa skromnim stanovima
u kojima su takve istaknute linosti ivjele tokom socijalistikog perioda.
Lokalna tampa je uivala uporeujui cijenu izgradnje vila sa malim zvanninim platama njihovih vlasnika, insinuirajui da su ovi domovi, kao to je
veina ljudi i sumnjala, izgraeni (ili u nekim sluajevima obnovljeni) nepprijavljenim sredstvima. Crno kriminalno trite je procvjetalo u poslijerattnim godinama, trgujui robom poput seksa, droge, oruja, pasoa, cigareta
i benzina. Na zahtjev meunarodne zajednice, policija je izvrila hapenja,
377
a sudovi osudili optuene, ali je uloga grada kao tranzitne take na krijumarskoj ruti sa istoka na zapad ostala izvor nelegalne ekonomske aktivnosti
pod zatitom nekih (ali ne svih) zvaninika nacionalnih stranaka. Policija
je postepeno uspjela uspostaviti kontrolu nad nezakonitim pijacama (takozzvanim buvljacima) koje su nicale kao gljive poslije kie poetkom 1990tih i nastavile sa radom tokom rata. No, voditelji organiziranih nelegalnih
aktivnosti u Sarajevu su ostali najbogatiji i najzatieniji pripadnici nove
sarajevske elite.
Kombinacija zastarjelosti, opstrukcije nacionalista, korupcije, pravnih
nejasnoa i politike nesigurnosti sprijeila je oivljavanje sarajevske privvrede. Iako je grad imao koristi od meunarodnog prisustva tokom protekkle decenije, Sarajlije danas zarauju tek mali dio onoga to su zaraivali
1970. godine, i znaajno su osiromaeni. Usprkos odreenom napretku,
odsustvo ekonomskih prilika negativno utie na napredak u drugim sferamma gradskog ivota.
Rat je uzrokovao masovna pomjeranja ljudi. Pored hiljada koje su poginule,
oko dva miliona ljudi je raseljeno i izbjeglo tokom rata. Kombinacija separratistikih mjera bosanskih Srba i Hrvata, ratnih nedaa i manipulacija u
prvim poslijeratnim godinama, od Bosne i Hercegovine napravila je segreggiranu zemlju. U historijskoj odluci kojom se daju jednaka prava Bonjaccima, Hrvatima i Srbima u oba entiteta, Ustavni sud Bosne i Hercegovine
je kao dokaz naveo da je 1997. godine 94,88 % stanovnika Federacije bilo
bonjake ili hrvatske nacionalnosti dok je 96,79 % stanovnika Republike
Srpske bilo srpske nacionalnosti.27
Nakon to su predgraa pod kontrolom Srba ujedinjena sa centralnnim dijelom grada, federalni dio grada (sarajevski kanton) je ukupno imao
oko 349.000 stanovnika.28 Bonjaci su inili 87 % stanovnitva (8 % manje
nego ukupno u Federaciji, ali i dalje apsolutna veina), a njihov broj je
porastao za oko 89.000 raseljenih osoba, uglavnom iz istone Bosne. Od
1991. do 1998. godine, bonjako stanovnitvo je poraslo sa 252.000 na oko
304.000, dok je broj Srba opao sa 157.193 na oko 18.000. Broj Hrvata je
opao za oko 40 % sa 35.000 na 21.000, a broj Ostalih (koji su se uglavnom
sastojali od onih koji su se prije rata izjanjavali kao Jugoslaveni, te neto
Roma i Jevreja) je pao sa 75.000 na 7.000.
378
U Sarajevu kao i u drugim veim gradovima, postalo je teko pratiti

nacionalni debalans zbog redistribucije stanova tokom rata. Mnogi vladini
zvaninici i armijski oficiri su se uselili u stanove Srba i Hrvata koji su
napustili grad. Druge stanove su na koritenje dodijelila preduzea ili instittucije koje su bile njihovi vlasnici, kao i SDA, koja je preuzela kontrolu nad
veim dijelom stambenog fonda u gradu. Mnogi dugogodinji bonjaki
stanovnici Sarajeva su preselili u bolje stanove tokom rata istovremeno zaddravajui i stare.29 Ovim je stvorena rairena praksa dvostrukog koritenja
stanova koja je znaajno smanjila raspoloivi stambeni fond na kraju rata.
Meunarodna zajednica se suoila sa ogromnim izazovima u pokuaju
da olaka humani povratak izbjeglih i raseljenih lica. Daytonski sporazum
je svima garantirao pravo na povratak u predratne domove. Ali, poto je
veina domova bila ili unitena ili zauzeta, povratak bi znaio istjerivanje
privremenih korisnika koji su i sami imali pravo na povratak u svoj predrattni dom negdje drugo u Bosni i Hercegovini. Podjednako izazovan je bio
i zadatak utvrivanja ko je imao stanarsko pravo na koji stan. Gotovo sve
kue u ruralnim predjelima su bile u privatnom vlasnitvu. Veina stanova
u urbanim podrujima, s druge strane, je bila u drutvenom vlasnitvu, dok
su stanari imali stanarsko pravo koje je veina Bosanaca smatrala jednakim
pravu doivotnog vlasnitva.
Meunarodna zajednica je eljela povezati povratak sa rjeavanjem
imovinskih zahtjeva i privatizacijom stanova u drutvenom vlasnitvu. Povvratnici su morali podnijeti zahtjev za povrat imovine organima vlasti u
mjestu gdje se nalazi imovina, ime je proces izdavanja odobrenja za povvrat ostavljen u rukama birokrata koji su bili pod kontrolom nacionalnih
stranaka. Nadalje, nosioci stanarskog prava su stanove morali otkupiti, za
cijenu koja je reducirana u skladu sa brojem godina radnog staa prije rata.
Proces je bio dugotrajan, kompleksan, skup i prepun mogunosti za opstrukkciju i korupciju lokalnih zvaninika. Otvorio je vrata fiktivnom povratku u
kojem bi predratni nosilac stanarskog prava stekao vlasnitvo nad stanom
da bi ga prodao postojeim stanarima. Ova rairena praksa se ogledala u
jazu izmeu procenta stvarnih povratnika (koji se procjenjivao na manje od
jedne treine predratnih stanara) i procenta pozitivno rijeenih zahtjeva za
povrat imovine (preko 90 % do kraja 2003.).
Tokom prve dvije godine nakon potpisivanja Daytonskog sporazuma
mnoge izbjeglice i raseljene osobe su se vratile u podruja gdje je vlast
bila u rukama njihovog naroda. Rijetki koji su se vratili su pripadali man-
379
njinama, koje je meunarodna zajednica definirala kao osobe koje su se

vratile u opine prijeratnog prebivalita u kojima trenutno dominira drugi
konstitutivni narod (narodi) Bosne i Hercegovine.30 Da bi prevaziao pat
poziciju u Sarajevu, Visoki predstavnik Carlos Westendorp je poetkom
1998. lansirao inicijativu za stimuliranje povratka u Sarajevo. On je na sasstanku 3. februara 1998. okupio bosanske politike lidere i meunarodne
predstavnike koji su usvojili Sarajevsku deklaraciju.31 On je apelirao na
rukovodstvo SDA da sami provedu vlastite retorike zahtjeve za omoguavanjem povratka, u nadi da e Sarajevo postati uzor povratka za cijelu
Bosnu i Hercegovinu.32 Povratak danas u Sarajevo, znai povratak sutra u
Banja Luku, Brko, Drvar i druge gradove irom zemlje, objavio je on.33
Prisutni su se obavezali da e pokrenuti proces povratka tako to e tokom
1998. godine vratiti dvadeset hiljada ne-Bonjaka u grad.
Velika veina politikog rukovodstva u Sarajevu dala je podrku Sarrajevskoj deklaraciji. No, neki su smatrali da je grad nepravino izabran za
ovu svrhu. Sarajevo nije nikoga otjeralo Sarajevu nisu potrebne nikakve
deklaracije, izjavio je jedan od kritiara.34 Uz samo dva uzdrana glasa,
Skuptina kantona Sarajevo je usvojila plan za provedbu ciljeva deklaracije,
ali tek nakon mnogo pritubi. Meunarodna zajednica Sarajlijama stvara
kompleks kolektivne krivice, rekao je jedan poslanik u skuptini.35 Beriz
Belki, koautor plana i lan Stranke za Bosnu i Hercegovinu je primijetio
da se nigdje u deklaraciji ne spominju Srbi, Hrvati ili Bonjaci, pa ona premma tome nije namijenjena stimuliranju samo povratka ne-Bonjaka u Sarrajevo. Konana odluka je odbacila mogunost deloacije bilo kojeg stanara
iz smjetaja koji trenutno koristi, izuzev onih koji su poinili krivina djela
ili iskoristili priliku da sebi osiguraju dva stana, ime je iskazana implicitna
simpatija prema bonjakim rtvama rata. Plan nije okrenut protiv onih
koji su Sarajevo branili od agresije i koji su se u njemu nali zbog nevolje,
koji su izgubili domove, imovinu, zdravlje, stajalo je u odluci Skuptine.
Sarajevska deklaracija je predstavljala najkonkretniji napor u pokrettanju procesa povratka nakon potpisivanja Daytonskog sporazuma. Ona
nije dala rezultate kojima se Visoki predstavnik nadao 1998. godine, ali
je poslala signal o odlunosti meunarodne zajednice da vri neprekidni
pritisak na lokalne zvaninike da procesuiraju zahtjeve za povrat imovine
i da olakaju povratak. Rjeavanje zahtjeva za povrat imovine, zajedno sa
veim stepenom sigurnosti za koji se brinula lokalna policija, pokazali su se
kao kljuni preduslovi za brojniji povratak. Prema podacima UNHCR-a,
380
63.063 ne-Bonjaka se registriralo za povratak u etiri opine grada Sarajjeva izmeu 1998. i 2005.36 Broj registriranih povratnika godinje je 2001.
dostigao 20.656, da bi najvei broj od 26.822 povratnika bio zabiljeen
idue, 2002. godine, prije naglog pada 2003. i narednih godina, nakon to
su sve izbjeglice i raseljena lica koja su imala pravo na povrat imovine to
pravo i ostvarila i odluila se gdje e ivjeti. Jo 48.563 se vratilo u ostalih
pet opina Sarajevskog kantona; povratak ne-Bonjaka u Sarajevski kanton
predstavlja gotovo etvrtinu ukupnog povratka manjina u Federaciju Bossne i Hercegovine. Brojke UNHCR-a su vee od stvarnog broja povratnika
jer ukljuuju mnoge koji su vratili svoju imovinu da bi nakon toga zakljuili dogovor sa privremenim korisnicima ili prodali stan na novonastalom
tritu nekretnina. (Statistike takoe ne ukljuuju spontani i neregistrirani
povratak, koji ipak nije bio brojan u gradu Sarajevu.) Oni koji su se eljeli
vratiti su uglavnom to i uradili do kraja 2002. i proces masovnog povrattka je najveim dijelom zavren. Hiljade ne-Bonjaka koji su se vratili u
Sarajevo su doprinijeli ponovnom djeliminom uspostavljanju raznolikosti
stanovnitva u gradu. No, njihov broj je bio nedovoljan da bi se ponovvo uspostavila predratna demografska slika grada. U trenutku sastavljanja
ovog poglavlja, promatrai procjenjuju da je oko 75 % od 400.000 stannovnika Sarajevskog kantona bonjake nacionalnosti, u poreenju sa oko
50 % 1990. Ostali su uglavnom bosanski Srbi i Hrvati, sa malim brojem
Jevreja, Roma i ostalih.
Ako je ekonomska stagnacija dovela mnoge stanovnike i prijatelje Sarajevva do oajanja, znaajno oivljavanje kulturnog ivota u gradu doista budi
nadu. Suivot je oivljen i redefiniran u kaleidoskopu poslijeratnih instituccija. Meu onim Srbima i Hrvatima koji su ostali u Sarajevu tokom rata
nalazili su se neki od najpotovanijih intelektualaca, kulturnih radnika i pollitikih lidera predratnog Sarajeva. Nakon rata, oni su se pridruili mnogima
iz veinske bonjake populacije da bi nastavili tradiciju zajednikog ivota
u gradu. Institucionalni nosioci poslijeratnog zajednikog ivota ukljuuju i
nekoliko nacionalnih kulturnih drutava i politikih interesnih grupa koje
su predstavljale najbrojnije narode: Srpsko graansko vijee, Hrvatsko naroddno vijee i Vijee kongresa bonjakih intelektualaca. Sve ove organizacije
su u poslijeratnom periodu iskusile unutranja neslaganja i sukobe, i sve su
381
doivjele kritiku od strane ekstremnijih nacionalista iz redova vlastitog narroda kao i pripadnika drugih naroda. Meutim, tri interesne grupe radile su
zajedno da bi promovirale ustavne promjene i ohrabrile povratak raseljenih
osoba u grad. One su podijeljene du etnonacionalnih linija i umnogome
grad vraaju u vrijeme Austro-Ugarske i period izmeu dva svjetska rata,
kada je saradnja izmeu grupa bila uobiajena ali je lanstvo bilo definirano
etnoreligijskom pripadnou.
Neki aspekti zajednikog ivota u Sarajevu su u poslijeratnom periodu
procvjetali dostiui prijeratni nivo. Festival Sarajevska zima, koji je usposstavljen nakon Olimpijskih igara 1984. godine, ponovo je pokrenut i svake
godine nudi koncerte, pozorine predstave, filmove, izlobe i predavanja.
Sarajevski filmski festival koji se odrava u ljeto, po prvi puta odran tokom
dugog primirja 1994. godine, nakon rata proirio je ponudu filmova, ukljuujui i ogromno otvoreno kino. Promocije knjiga su svakodnevna stvar. Iako
malo ko moe priutiti kupovinu knjige, nova izdanja su preplavila trite.
tampa predstavlja jo jedan izvor vitalnosti u ouvanju i ponovnom
uspostavljanju zajednikog ivota u gradu poslije rata. List Osloboenje, koji
je izlazio svaki dan tokom cijelog rata, i dalje podrava vrijednosti novinarsskog integriteta. Njegova redakcija je multietnika i snano podrava jeddinstvenu Bosnu i Hercegovinu. Dva sedmina magazina, Dani i Slobodna
Bosna, natjeu se u privlaenju itateljstva i objavljivanju senzacionalistikih
naslova. Autori i redakcije oba magazina su razliitih nacionalnosti i uivaju
u razotkrivanju ekscesa i pogreaka politiara bez obzira na to kojoj partiji
pripadaju.
Sedmini magazin Ljiljan je poeo kao neprikriveni glasnogovornik bonjakih nacionalnih interesa ali je krajem 1990-tih postao nezavisni kritiki
list. Dnevni avaz je poeo kao dnevna novina pro-SDA orijentacije u formmatu koji je sliio USA Today, ali je krajem 1990-tih postao neovisan. Pred
izbore 2000. godine, ureivaka politika novine je ponovo napravila zaokret
prema glasnoj podrci SDA i otrovnoj kritici socijaldemokratskih politiarra. Na stranicama Dnevnog avaza mogli su se nai veoma lini napadi na
druge predstavnike medija, naroito na urednika Slobodne Bosne. Iznenauje
injenica da je ovaj list dobio (makar i privremenu) pohvalu Visokog predsstavnika Paddya Ashdowna u vrijeme svojih najeih napada u jesen 2003.
Ashdownov blagoslov je potpirio kontinuirani napad na razne zagovornike
zajednikog ivota u Sarajevu, posebno na hrvatske intelektualce i one koji
su ostali u Sarajevu tokom rata.
382
Usprkos znaajnim kulturnim aktivnostima u gradu, odredbe Daytonsskog sporazuma ometaju kontinuiran rad mnogih predratnih institucija
zajednikog ivota. U Federaciji su obrazovanje i kultura dati u nadlenost
kantonima. Ova odredba je do odumiranja dovela iroku lepezu obrazovvnih, kulturnih i umjetnikih institucija koje su sluile kao predratni uvari
zajednikog ivota u gradu. S ozirom da je veina predratnih republikih
institucija bila smjetena u Sarajevu, veina bivih dravnih organizacija
se sada morala finansirati iz budeta Sarajevskog kantona koji su punili
poreski obveznici sa teritorije koja nije ni dvije treine predratne teritorije
grada. Daytonskim sporazumom i dokumentima Federacije data je mogunost da i drugih devet kantona i Republika Srpska osnuju sline institucijje. Status Sarajeva kao vodeeg grada je srazmjerno umanjen, a institucije
koje su sponzorirale njegov zajedniki ivot su sukladno oslabljene. Najvie
su ovim promjenama pogoeni Univerzitet u Sarajevu, Zemaljski muzej,
Nacionalna i univerzitetska biblioteka i Akademija nauka i umjetnosti Bossne i Hercegovine.
Sarajevo, koje meu deset kantona Federacije ima najvei prihod od
poreza, ovim institucijama daje ogranienu budetsku podrku. Konkurenttne institucije u Republici Srpskoj i podrujima sa hrvatskom veinom u
Federaciji su bez izuzetka jednonacionalne, a neke su se eksplicitno possvetile podrivanju institucija zajednikog ivota u Sarajevu. Veina ovih
nekadanjih dravnih institucija dola je pod vodstvo lanova SDA koji
odbacuju ideje etniki istih organizacija, ali slabo rade na poveanju broja
ne-Bonjaka u svojim organizacijama.
Onim organizacijama koje su preivjele rat pridruile su se nove koje
su osnovane ili preseljene u Sarajevo u poslijeratnim godinama. Bonjaki
institut je osnovao Adil Zulfikarpai u Zrichu tokom 1970-tih, a krajem
1990-tih je veinu zbirke preselio u Sarajevo. Sarajevsko sjedite instituta
je sveano otvoreno 2001. godine, u novoj graevini koja ukljuuje i staro
osmansko javno kupatilo u neposrednoj blizini katolike katedrale. Objekkat odraava mjeavinu sekularnih, vjerskih, zapadnih i istonih vrijednosti
koje karakteriziraju bosansku nacionalnu misao. Unutranjost objekta je
proeta osjeajem tradicionalne bliskoistone islamske arhitekture, mada je
njena vanjtina modernog dizajna. Institut je upadljiv u kvartu ispunjenom
katolikim institucijama, iako nije vii od tradicionalnijeg zdanja katolike
katedrale preko puta.
383
Suivot nije umro u gradu tokom opsade, niti je nestao u tekom posslijeratnom periodu. Meutim, Sarajlije se suoavaju sa mnogim tekim
odlukama u postsocijalistikom i poslijeratnom periodu, a budunost zajjednikog ivota u gradu je jedna od tih odluka. Neke uspjene nove organnizacije, poput Bonjakog instituta, ne nose teret komunizma ali mnogo
duguju bonjakim nacionalnim vrijednostima. Meutim, mnoge cijenjene
institucije i obiaji porijeklo vode iz dinaminih prvih decenija socijalistikog reima i djelimino su uspostavljene da bi se prevazile nacionalne
podjele. Sarajlije su gotovo jednoglasno odbacile komunizam kao ideologgiju, no ipak se rado sjeaju ivota prije rata, vremena kada su komunisti
vladali gradom. Veina njih u principu odbacuje nacionalni ekskluzivitet,
ali su ipak vie puta glasali za nacionalne stranke. Sa gradom koji jo uvijek
ivi u mranoj sjenci destruktivnog rata i iji stanovnici zastupaju suprotsstavljene drutvene vrijednosti, Sarajlije tek moraju otkriti ili ponovo usposstaviti punu lepezu kulturnih, politikih i obrazovnih institucija koje su
osloboene kako komunistike tako i nacionalistike autoritarnosti. Dok
rade na tome, budunost zajednikog ivota u gradu visi o koncu.
Zakljuak
ez obzira na prirodne prednosti lokacije i geologije, Sarajevo su

uglavnom razvijali pojedinci i grupe odlune da utjeu na budunost grada. Vlasti tri reima osmanskog, habsburkog i komunnistikog radile su na razvoju grada. Meutim, sami stanovnici Sarajeva
su bez izuzetka bili ti koji su iru viziju prilagoavali konkretnim uvjetima
u gradu i predano obezbjeivali resurse i energiju koja je bila neophodna
za oblikovanje urbane sredine. Poticaj za rast grada je doao od tri krajnje
razliita reima izgradnje, od kojih je svaki na kraju podlegao kombinacijji unutranjih kriza i vanjskih pritisaka, ali su u svojim najboljim danima
uspjeno doprinosili izgradnji velike i raznolike urbane zajednice. U ranom
osmanskom periodu, grad je od nekoliko stotina stanovnika u razbacanim
selima koliko je imao kad je osnovan 1460-tih godina, narastao na oko
23.500 stanovnika 1600. godine. Broj stanovnika je na tom nivou ostao
tokom narednih 280 godina. Pod habsburkom vlau od 1878. do 1910.
godine, grad je udvostruio broj stanovnika na oko 51.000. U treem perioddu ekspanzije pod socijalistikom vlau, Sarajevo je sa oko 100.000 stanovvnika 1945. godine naraslo na preko pola miliona 1991. Taj broj je gotovo
prepolovljen tokom rata i opsade u periodu 1992-1995. godine, da bi se
broj stanovnika gotovo vratio na predratni nivo u periodu nakon potpisivannja Daytonskog sporazuma. Razvoj grada kroz vijekove ukazuje na to da su
dinamini lideri, posveeni ciljevima i vrijednostima ukljuivosti, oblikovali
razvoj grada. Naalost, ljudska zloudnost i zanemarivanje dovodili su do
perioda stagnacije, propadanja i unitavanja grada.
Od poetka razvoja grada, otvorenost za dolazak novih stanovnika nije
bila samo apstraktni princip ve klju za rast grada. U svim periodima razzvoja Sarajevo je imalo koristi od imigracije u grad. U XV i XVI stoljeu, grad je privlaio imigrante koji su govorili slavenskim jezikom i ivjeli
u ruralnoj okolini grada. Mnogi koji su izbjegli zbog nasilja i politikog
384
ZAKLJUAK
385
ugnjetavanja pronali su utoite u Sarajevu, ukljuujui sefardske Jevrejje koji su pobjegli od progona u paniji manje od stotinu godina nakon
osnivanja grada. U periodu osmanske reforme, srpski i jevrejski trgovci su
poveali broj stanovnika i uinili grad jo raznolikijim. Tokom habsburke
vladavine, imigranti (meu njima i najistaknutiji arhitekt tog perioda, Josip
Vanca) su potakli razvoj grada i donijeli zapadne uticaje koji su dopunili
osmansko nasljee. Vie puta tokom XIX i XX stoljea, izbjeglice iz istone
Bosne su bjeei od nacionalistikog nasilja utoite nali u Sarajevu, obino poveavajui broj bonjakih stanovnika. Neke izbjeglice su se vraale
svojim domovima kada bi to postalo mogue zahvaljujui okonanju nasillja. No, drugi bi ostali i postali graani Sarajeva, koristei znaajne prednossti ivota u urbanoj sredini.
U posljednjih est decenija XX stoljea, grad je doivio dva uasavajua
rata (Drugi svjetski rat i rat 1992-1995.), od kojih je svaki donio masovno
ubijanje i nanio nemjerljivu tetu gradu. Ne izgleda svrsishodno pokuavati
ustanoviti koji je od ova dva rata izazvao vee unitavanje. Zloudna vizija
njemako-ustakih okupatora o rasno istom drutvu usmjerila ih je ka
nezapamenom unitavanju ljudskih ivota, a srpski nacionalisti sa slinom
vizijom etnonacionalne separacije grad i njegove stanovnike napali su pet
decenija kasnije. Lideri su u oba sluaja paljivo planirali i sistematski provveli napad, a svoje napade su popratili propagandnom kampanjom da bi
zadobili podrku Sarajlija u provoenju ubijanja. Oba napada su za cilj
imala unitenje sutinske historijske raznolikosti grada i njegovog kozmoppolitskog duha. No, nijedan nije u zavrnici uspio postii svoju ekskluzivisstiku viziju, zahvaljujui velikim dijelom otporu koji su organizirale Sarajllije odlune da ouvaju ono to su vijekovima stvarali. Dobro organizirani
otpor u periodu 1941-1945. je nakon rata pretoen u nevienu kampanju
obnove i ekspanzije. To nije bio sluaj sa otporom u periodu 1992-1995.
godine, koji se nakon zavretka rata poeo raspadati usred frakcionatva
koje se javilo usljed sporenja oko toga ko je zasluan za spaavanje grada.
Od svog osnutka, Sarajevo je priznavalo razlike meu svojim stanovvnicima zasnovane na njihovoj vjerskoj, etnikoj i nacionalnoj pripadnosti.
Nacionalni klju je postojao tokom postojanja grada, ak i ako nije bio
poznat pod tim nazivom. Iako su socijaldemokrati i komunisti s prezirom
odbacili nacionalni klju kao anahronizam, on je ipak rukovodio veinu
imenovanja na kljune poloaje i nikada nije posve nestao iz politikog ivvota. Tokom socijalistike vladavine od 1945. do 1992. godine, nacionalne
386
ZAKLJUAK
razlike su izgubile na znaaju u javnom ivotu, a u privatnom su se poele

gubiti zbog velikog broja mijeanih brakova, mada razlike nikada nisu nesstale. Raznolikost a ne asimilacija bila je zatitni znak Sarajeva u proteklih
pet i po stoljea. Zajedniki ivot je bio proizvod prevazilaenja entonacioonalnih linija razdvajanja, a ne njihovog brisanja.
Uestalost i intenzitet nasilja koje su poinitelji iz jedne grupe provodili
nad pripadnicima druge grupe su rasli tokom XX stoljea. Ubistvo nadvojvvode i njegove supruge i nasilje protiv Srba koje je zatim uslijedilo odnijelo
je etiri ivota; nasilje tokom Drugog svjetskog rata odnijelo je oko deset
hiljada ivota; slian broj je stradao i tokom opsade 1992-1995. i popratnog
protjerivanja stnovnitva. U Sarajevu je mogue vidjeti tunu progresiju
tokom XX stoljea, od atentatora koji su za cilj imali pojedinane predstavvnike vlasti do rukovodstava koja su koristila ideologiju u cilju mobilizirannja masovnih pokreta koji su istrebljivali i protjerivali itave grupe ljudskih
bia. Nacionalne stranke su prvi put uspostavljene tokom austrougarske
vladavine (1906-10.) i od samog poetka su donijele podjele politikom
ivotu u gradu i u Bosni i Hercegovini. U svojoj prvoj inkarnaciji, srpske
i hrvatske stranke su bile tek labavo povezane sa slinim organizacijama
u susjednim zemljama. Tek deceniju kasnije, kada su se ponovo formirale
stranke za viepartijske izbore 1919-20. godine, nacionalne stranke su bile
ue povezane sa politiarima u susjednim zemljama. Trend ka jaem povvezivanju je dostigao svoj vrhunac u treoj eri formiranja stranaka 1990.
godine, kada su srpske i hrvatske stranke u Bosni i Hercegovini postale de
facto produena ruka vanjske politike republika Srbije i Hrvatske.
Zajedniki ivot i tolerancija bili su izloeni najveem riziku u vrijeme
politike nestabilnosti, naroito u prvim sedmicama i mjesecima nakon to
bi se promijenila vlast u Bosni i Hercegovini. Holokaust je u Sarajevu izvren u prvim mjesecima vladavine sila osovine. Najvea protjerivanja Bonjaka i Hrvata iz podruja pod kontrolom Srba izvrena su u prvim ratnim
mjesecima 1992. godine, a isti je sluaj bio i sa zastraivanjem i zloinima
protiv Srba koji su ostali u gradu nakon to je granatiranje poelo u aprilu.
Politika nestabilnost, meutim, nije uvijek oznaavala poetak rairenog
nasilja. Ni u jednom drugom trenutku u historiji nije ivot bio nesreeniji i
vlast vie disperzirana nego u ljeto 1878. godine, ali Sarajlije nisu pribjegle
nasilju jedni protiv drugih, nalazei umjesto toga zajedniki cilj u otporu
zastraujuim austrougarskim okupacijskim snagama. Nadalje, nasilje nije
odvratilo Sarajlije od oporavka i obnove zajednikog ivota nakon sukoba.
ZAKLJUAK
387
Ulini sukobi 1914. i austrougarsko djelovanje protiv Srba nije sprijeillo obnovu suivota u gradu nakon Prvog svjetskog rata. Nakon zloina u
Drugom svjetskom ratu, uslijedili su napori pod vodstvom KP da se Sarajllije okupe u novim institucijama pod okriljem socijalistike ideologije.
ak i u sumornom poslijeratnom periodu 1990-tih, kulturna dimenzija
zajednikog ivota u gradu je napredovala iako su politiki ivot i ekonomsski napredak stagnirali. Naalost, svaka obnova zajednikog ivota je ukljuivala ekscese i sluajeve osvete: protjerivanje austrougarskih i njemakih
dravljana (ili stavljanje do znanja da nisu dobrodoli, kao to se dogodilo
Josipu Vancau), estoke odmazde protiv navodnih ustakih kolaboracionnista 1940-tih, nasilje nad Srbima u gradu 1992. godine, i tvrdoglavo birokkratsko odugovlaenje povratka izbjeglica krajem 1990-tih. Usprkos ovih
ekscesa i gubitaka koje je grad u prethodnom stoljeu pretrpio zbog nasilja,
Sarajlije su ipak iskazale sposobnost i volju da revitaliziraju zajedniki ivot
u gradu i ouvaju njegovo nasljee raznolikosti.
Ovaj historijski pregled pokazuje da je raznolikost grada postojala u
razliitim oblicima i znaajno napredovala tokom njegovog historijskog
razvoja. Raznolikost nikada nije bila jednodimenzionalna i nikada ne bi
smjela biti svedena na poigravanje demografskim procentima. Sastav stannovnitva znaajno je varirao tokom stoljea, i esto su pripadnici jedne
vjerske zajednice bili u veini. Grad nije naglo mijenjao svoj sutinski karrakter zato to je jedna grupa dostigla 50,1 % udjela u ukupnom broju stannovnika. Zajedniki ivot grada bio je vaniji, njegova otvorenost, njegova
reakcija na kulturne utjecaje i prihvaanje ljudi koji su se doseljavali u grad.
Iako ni u jednom trenutku ove vrijednosti nisu doivjele potpuni trijumf,
one su tokom pet stoljea postojanja krasile grad. Na dananjem je rukovvodstvu grada, njegovim stanovnicima i prijateljima da ouvaju i njeguju
njegovo historijsko nasljee i u dvadeset prvom stoljeu.
388
BILJEKE
Predgovor
1.
Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of

Nationalism, revidirano izdanje, London: Verso, 1998, str. 5-7.
1 Uvod
1. Rezolucija Vijea sigurnosti UN-a 824 (1993.) (S/RES/824, 6. maj 1993.), u djelu koje
su uredili Daniel Bethlehem i Marc Weller, The Yugoslav Crisis in International
Law: General Issues, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, str. 41.
2 2. Znaenje termina komije se objanjava u Ivana Maek, War Within: Everyday
Life in Sarajevo under Siege, Uppsala Studies in Cultural Anthropology 29, Uppsala:
Acta Universitatis Upsaliensis, 2000, str. 123-138. Termin vienacionalni, pridjevski
oblik koji znai sadri vie od jedne nacije, odnosno multinacionalni, i suivot, se
ponekad takoe koriste, mada je u tampanim izvorima daleko najee koritena
formulacija zajedniki ivot. Izrazi koji potiu iz termina komije se i dalje najvie
koriste u svakodnevnoj verbalnoj komunikaciji.
3. Random House Websters College Dictionary, New York: Random House, 1997.
4 Mark Mazower, Salonica, City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews, 1430-1950,
London: HarperCollins, 2004.
5 Martin Gilbert, Jerusalem in the Twentieth Century, New York: John Wiley and Sons,
1996; Eric H. Cline, Jerusalem Besieged: From Ancient Canaan to Modern Israel, Ann
Arbor: University of Michigen Press, 2004, str. 11-23 i 201-310; i John Freely, Istanbbul: The Imperial City, New York: Penguin, 1998, str. 281-315.
6 Jay Winter, Paris, London, Berlin 19141919: Capital Cities at War, u djelu koje
su uredili Jay Winter i Jean-Louis Robert, Capital Cities at War: Paris, London, Berlin
1914-1919, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, str. 3.
Poglavlje 1: Osnivai Sarajeva

1
Veina objavljenih historija Sarajeva obrauje samo jedan historijski period. Kada
389
390
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
BILJEKE
se u jednoj knjizi obrauje dui vremenski period, na njoj obino radi vie autora od
kojih svaki obradi po jedan historijski period. Meu nekolicinom djela koja obrauju
due periode vremena u jednoj knjizi, istiu se slijedea: Alojz Benac i Ljubica Mladdenovi, Sarajevo od najstarijih vremena do danas, Sarajevo: Muzej grada Sarajeva,
1954; Vladislav Skari, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske okupacije, Sarajevo: Optina grada Sarajeva, 1937; Hamdija Kreevljakovi,
Esnafi i obrti u starom Sarajevu, Sarajevo: Narodna prosvjeta, 1958; i tri ilustrovana
djela: Muhamed urovac (urednik), Sarajevo: Photo-monograph, Sarajevo: Svjettlost, 1997; Miroslav Prstojevi, Zaboravljeno Sarajevo, Sarajevo: Ideja, 1992; i Fehim
M. Begovi, Staro Sarajevo: Ljudi i dogaaji, Sarajevo: Rabic, 1999. Mnogo se moe
saznati o Sarajevu kroz vijekove iz kljunog djela Mustafe Imamovia, Historija Bonjaka, Sarajevo: Preporod, 1997; te iz djela na kojem je radilo vie autora Ibrahim
Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja drugog svjetskog
rata, Sarajevo: Press Centar Armije Republike Bosne i Hercegovine, 1994. to se
tie vremena osnivanja i procvata grada pod osmanskom vlau, najznaajnija djela
su Behija Zlatar, Zlatno doba Sarajeva, Sarajevo: Svjetlost, 1996; i Hazim abanovi,
Bosanski paaluk, Sarajevo: Svjetlost, 1982.
Behija Zlatar, Bosna i Hercegovina u okvirima Osmanskog Carstva (14631593) u
knjizi autora Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, str. 82.
Zlatar, Zlatno doba, str. 26, 93.
Hazim abanovi, Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi, Odjeljenje istorijsko-filolokih
nauka 5 (1960.), str. 726.
Zlatar, Zlatno doba, str. 26.
Ibid., str. 30.
Robert J. Donia i John V. A. Fine, Jr., Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed,
London: Hurst, 1994., str. 15. Engleski historiar Noel Malcolm, opisujui obilje
srednjovjekovnih drava u tom periodu, navodi da je politika historija tog doba
nepotpuna i konfuzna. Noel Malcolm, Bosnia: A Short History, aurirano izdanje,
New York: New York University Press, 1996, str. 9.
Nikolai Todorov, The Balkan City, 14001900, Seattle: University of Washington
Press, 1983., str. 18.
Ibid., str. 20.
Evlija elebi, Putopis; odlomci o jugoslavenskim zemljama, Sarajevo: Sarajevo Publisshing, 1996, str. 1223, prvi put objavljeno na turskom jeziku pod nazivom Evliya
elebi Seyahatnamesi u Istanbulu, 1896. godine.
Ibid., str. 140.
Harriet Pass Friedenreich, Sarajevo: City of Four Faiths, u djelu The Jews of Yugosslavia: A Quest for Community, Philadelphia: Jewish Publication Society of America,
1979, str. 1125; Moritz Levy, Die Sephardim in Bosnien: Ein Beitrag zur Geschichte
BILJEKE
391
der Juden auf der Balkanhalbinsel, reprodukcija izdanja iz 1911. godine, Klagenfurt:
Wieser Verlag, 1996. Levy navodi da tri dvorska dokumenta iz 1565. godine pomminju Jevreje u gradu (str. 1213). Prema novijoj studiji, dokument iz 1557. godine
izvjetava o imovinskom sporu u kojem je uestvovao jedan Jevrej. Vidi Alija Bejti,
Jevrejske nastambe u Sarajevu u djelu koje je uredio Samuel Kamhi, Spomenica 400
godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo: Osloboenje, 1966, str. 24.
15 Esther Benbassa i Aron Rodrique, The Jews of the Balkans: The Judeo-Spanish Commmunity, Fifteenth to Twentieth Centuries, Cambridge, MA: Blackwell, 1995, str. 8
26.
16 Levy, Die Sephardim in Bosnien, str. 16.
17 elebi, Putopis, str. 118.
18 U vezi Ishakovieve uloge u osnivanju grada vidi Zlatar, Zlatno doba, str. 8590, i
abanovi, Bosanski paaluk, str. 37.
19 Termin guverner ili upravitelj se u ovom poglavlju koristi da bi oznaio najvieg
zvaninika osmanske vlasti u Bosni. Tokom osmanske vladavine, naziv administrativvne jedinice i naziv za upravitelja su se mnogo puta mijenjali. Bosanskim sandakom
(to na turskom znai barjak, ali se u ovom kontekstu odnosi na upravnu teritoriju)
je od 1453. godine upravljao sandakbeg, da bi 1580. godine postao ejalet. Sandak je
1851. godine pretvoren u kajmekamluk.
20 Zlatar, Zlatno doba, str. 223.
21 Rani osmanski popisi su brojali domainstva i osobe pod feudalnom obavezom ali
nisu pokuavali pobrojati svo stanovnitvo. Nikolai Todorov, vodei autoritet za balkkanske gradove, konzistentno odbija izvriti procjenu broja stanovnika na osnovu
broja domainstava, ali u pozitivnom svjetlu citira studiju koja sugerira prosjeno pet
osoba po domainstvu i dodatnih 10 posto na neproduktivno stanovnitvo osmansskih gradova, izuzev Istanbula. Vidi Todorov, The Balkan City, str. 278, 500 biljeka
43. Sarajevo je krajem XVI stoljea imalo 4.270 domainstava, tako da bi se broj
stanovnika mogao procijeniti na oko 23.485, iako je ta brojka u najboljem sluaju
samo okvirna. Druge procjene i esto pretjerana nagaanja su predmet diskusije u
Kreevljakovi, Esnafi i obrti u starom Sarajevu, str. 302, i Benac i Mladenovi, Sarajjevo od najstarijih vremena do danas, str. 56.
22 Zlatar, Zlatno doba, str. 106, 108.
23 Ibid., str. 200.
24 Ibid., str. 85.
25 Noel Malcolm, Kosovo: A Short History, New York: New York University Press,
1998, str. 116.
26 Ahmed S. Alii, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine. Sarajevo: Orijjentalni institut, 1996, str. 42.
27 Fadil Ademovi, Princ Palikua u Sarajevu, Sarajevo: Rabic, 1997, str. 1112, i Skari,
Sarajevo i njegova okolina, str. 1103.
28 Ademovi, Princ Palikua u Sarajevu, str. 194.
392
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
BILJEKE
Imamovi, Historija Bonjaka, str. 256.

Alii, Pokret za autonomiju, str. 87.
Skari, Sarajevo i njegova okolina, str. 1012.
Michael Robert Hickok, Ottoman Military Administration in Eighteenth-Century Bossnia, Leiden: Brill, 1997.
Enes Pelidija, Bosanski ejalet od 1593. god. do Svitovskog mira 1791. god., u djelu
Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, str. 123.
Banjaluka bitka predstavlja jednu od prvih stranica bosanskomuslimanske samossvijesti. Pelidija, Bosanski ejalet, u Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najsstarijih vremena, str. 125. Vidi takoe Imamovi, Historija Bonjaka, str. 301.
Hickok, Ottoman Military Administration in Eighteenth-Century Bosnia, str. 15-39.
Ibid., str. 15963.
Husnija Kamberovi, Husein-kapetan Gradaevi (18021834): Biografija uz dvjesstotu godinjicu roenja, Gradaac: Preporod, 2002.
Ibrahim Tepi, Bosna i Hercegovina od kraja XVIII stoljea do austrougarske okuppacije 1878. godine, u djelu Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih
vremena, str. 149.
Galib ljivo, Omer-paa Latas u Bosni i Hercegovini, 18501852, Sarajevo: Svjetlost,
1977, str. 12.
Tepi, Bosna i Hercegovina, u Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih
vremena, str. 151.
ljivo, Omer-paa Latas, str. 12.
U vezi uloge koju su braa Fadilpai odigrala pod austrougarskom vlau vidi Robert
Donia, Islam under the Double Eagle: The Muslims of Bosnia and Hercegovina, 1878
1914, Boulder, CO: East European Monographs, 1981, str. 445, 579.
Pismo Wassitsch -- Andrassy, od 12. jula 1878. godine, u djelu koje je uredio Berislav
Gavranovi, Bosna i Hercegovina u doba austrougarske okupacije 1878. godine. Sarajevvo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1973, str. 186. Ova knjiga
predstavlja zbirku izvjetaja austrougarskih diplomata u Bosni Ministarstvu vanjskih
poslova u Beu.
Vasa ubrilovi, Bosanski ustanak 18751878, drugo izdanje, Beograd: Slubeni list
SRJ, 1996, str. 23.
Iljas Hadibegovi, Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do
1914. godine, Sarajevo: Svjetlost, 1980, str. 423.
Mitar Papi, Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Veselin Maslea,
1978, str. 1822.
Saborna crkva Roenja Presvete Bogorodice, letak podijeljen u novoj srpskoj prav-
BILJEKE
50
51
52
53
54
393
voslavnoj crkvi u Sarajevu, bez datuma. Letak sadri kratku povijest crkvene zgrade
koju su sastavili crkveni zvaninici.
Hamdija Kreevljakovi, Sarajevo u doba okupacije Bosne 1878, u IV tomu knjige
Izabrana djela, Sarajevo: Veselin Maslea, 1991, str. 14952, prvobitno objavljeno kao
odvojena knjiga 1937. godine.
Kako je osvetena nova srpska crkva u Sarajevu. Iz uspomena g. Petra Budimlia,
Jugoslovenska pota, Sarajevo, 20. septembar 1930. godine, str. 9, citirano u letku iz
nove pravoslavne crkve u Sarajevu.
Tepi, Bosna i Hercegovina, u Karabegovi et al., Bosna i Hercegovina od najstarijih
vremena, str. 15862, u pogledu Topal Osman-painih uspjeha na mjestu upravitellja.
Todor Kruevac, Bosansko-hercegovaki listovi u XIX veku, Sarajevo: Veselin Maslea,
1978, str. 2749.
Ahmed S. Alii, Ureenje bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo: Orijjentalni institut, 1983, str. 82, 103, i 121, opisuju reforme i njihovu primjenu u Sarajjevu.
Poglavlje 2: Sarajevski ustanak i dolazak habsburke vlasti

1.
Habsburka monarhija je takoe poznata kao Austro-Ugarska, te kao Dvojna monnarhija nakon 1867. godine, kada su maarski posjedi habsburke krune stekli znaajnu autonomiju.
2 Dogaaji u Sarajevu 1878. godine su obraeni u slijedeim djelima: Kreevljakovi,
Sarajevo u doba okupacije, 73167; ubrilovi, Bosanski ustanak, 280311; Skari, Sarrajevo i njegova okolina, 25790; Enver Imamovi, Historija bosanske vojske, Sarajevo:
Art 7, 1999, str. 23745; i Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, str. 3513. Iskazi
oevidaca su zabiljeeni u: Grga Marti, Zapamenja, Zagreb: Gjura Trpinac, 1906,
str. 87103; i Josef Koetschet, Aus Bosniens letzter Trkenzeit, Be: Georg Grassl,
1905.
3 U vezi istone krize i onog to joj je prethodilo vidi B. H. Sumner, Russia and the
Balkans 1870 1880, Hamden, CT: Archon Books, 1962, str. 137553; William N.
Medlicott, The Congress of Berlin and After, London: Methuen, 1938, str. 2136; i
Charles i Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804
1920, Seattle: University of Washington Press, 1977, str. 14157.
4 Leopold Neumann i Adolphe Plason (urednici), Recueil des Traits et Conventions
conclus par lAutriche avec les puissances trangres, Be: Steyrermhl, 1883, str. 778.
5 Izvjetaji Konrada von Wassitscha, austro-ugarskog konzula u Sarajevu, su najinformmativniji od konzularnih dokumenata. Njegovi izvjetaji, zajedno sa ostalim dokummentima austro-ugarskog Ministarstva vanjskih poslova, tvore knjigu koja je ranije
citirana kao Berislav Gavranovi (urednik), Bosna i Hercegovina u doba austrougarske
394
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
BILJEKE
okupacije 1878. godine, nakon ega se citira kao Gavranovi (ur.), zajedno sa imenima
onoga koji je poslao i onoga koji je primio pismo, datumom pisma i brojem stranice.
Izvjetaji britanskog konzula Freemana su rezimirani u lanku Hamdije Kapidia, Sarajevo u avgustu 1878. godine, Prilozi za prouavanje istorije Sarajeva, 1, 1
(1963.), str. 11731. Italijanski konzularni izvjetaji se razmatraju u lanku Radeta
Petrovia, Pokret otpora u Bosni i Hercegovini protiv austrougarske okupacije 1878.
godine, prema izvjetajima Talijanskog konzulata u Sarajevu u izdanju Meunarodni
nauni skup povodom 100. godinjice ustanaka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim
zemljama i istonoj krizi 1875 1878 godine, Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine, 1977, 2: 34373.
Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Andrssy, 25. januar 1878, str. 72.
Ibid., Ministarstvo vanjskih poslova Wassitschu, Be, 20. april 1878, str. 99. Ovaj
telegram citira pismo iz pouzdanog izvora u Sarajevu.
PRO, Foreign Office 195, 1212: pismo koje je Freeman uputio britanskom Ministarsstvu vanjskih poslova (Foreign Office), 27. maja 1878.
Petrovi, Pokret otpora, str. 365.
Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Andrssy, 12. juni 1878, str. 143.
Ibid., Wassitsch -- Andrssy, 28. juni 1878, str. 155.
Ibid.
Ibid., Wassitsch -- Andrssy, 7. juli 1878, str. 170.
Ibid., Orczy -- Andrssy, 7. juli 1878, str. 169.
Ibid., Wassitsch -- Andrssy, 18. juli 1878, str. 213.
Izvjetaj o ovim protestima dolazi iz Italijanskog konzulata. Petrovi, Pokret otporra, str. 362, citira izvjetaj italijanskog konzula 137, 26. juli 1878.
Wassitsch je od svih konzula pripremio najdetaljniji izvjetaj o dogaajima ovog
dana. Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Andrssy, 29. juli 1878, str. 24952. Koetschetov
izvjetaj u znaajnoj mjeri podrava ono to je javio austrougarski konzul i izvjetava
o dodatnim incidentima manjeg znaaja za ukupni tok dogaaja.
Ministre des Affairestrangres, Paris. Archives Diplomatiques, Correspondence
Politique des Consuls: obraanje Patina francuskom Ministarstvu vanjskih poslova,
5. avgust 1878.
Italijanski i francuski izvjetaj o ovoj kratkotrajnoj opsadi su izuzetno slini.
PRO, Foreign Office 195, 1212: obraanje Freemana britanskom Ministarstvu vanjsskih poslova, 3. avgusta 1878. Zbog presjeenih telegrafskih ica, konzuli nisu bili u
stanju slati izvjetaje od veeri 27. jula do ponovnog uspostavljanja telegrafskih veza
3. avgusta. Tog dana su poslali nekoliko izvjetaja koje su ranije napisali ali nisu mogli
poslati tokom est dana bez telegrafske veze.
Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Strautz, 28. juli 1878, str. 252.
BILJEKE
395
24 Ibid., Wassitsch -- Andrssy, 29. juli 1878, str. 250.

25 Ibid., Wassitsch -- Andrssy, 4. avgust 1878, str. 277.
26 PRO, Foreign Office 195, 1212: obraanje Freemana britanskom Ministarstvu vanjsskih poslova, Bosna Serai (Sarajevo), 3. avgust 1878.
27 Ideali i ciljevi muslimanskih voa su najjasnije izneseni tokom Vilajetovieve posjete
konzulu Wassitschu u 6:00 sati 30. jula, i u objavi svim graanima koja je podijeljena
7. avgusta.
28 Wassitsch izvjetava samo da je Vilajetovi citirao Kuran i ne pominje erijat, mada
izgleda da su Kuran i erijat bili sinonimi za muslimane koji su zagovarali povratak
na raniji politiki sistem. Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Andrssy, 4. avgust 1878, str.
2738. Konzul je ovaj izvjetaj telegrafski poslao iz Mostara. Apel, koji je potpisao
Ismail Haki kao zapovjednik Bosne, se nalazi u: Kreevljakovi, Sarajevo u doba
okupacije, str. 1024.
29 Gavranovi (ur.), Wassitsch -- Andrssy, 15. juli 1878, str. 201.
30 PRO, Foreign Office 195, 1212: obraanje Freemana britanskom Ministarstvu vanjsskih poslova, Bosna Serai (Sarajevo), 3. avgust 1878.
31 Kreevljakovi, Sarajevo u doba okupacije, str. 103. Citirajui primjerak iz line zbirke
kolege, Kreevljakovi daje puni tekst objave.
32 Ibid.
33 Milorad Ekmei, Ustanak u Bosni, 1875 1878, Sarajevo: Veselin Maslea, 1973,
str. 3215. Ekmei navodi da zvanino tolerirani napori da se oformi srpsko-musslimanski savez openito nisu bili uspjeni ali da je savez u Sarajevu bio uspjeniji i
dugotrajniji nego u drugim krajevima.
34 Ministre des Affaires trangres, Paris. Archives Diplomatiques, Correspondence
Politique des Consuls: obraanje Patina francuskom Ministarstvu vanjskih poslova,
Sarajevo, 17. avgust 1878.
35 Marti, Zapamenja, str. 90.
36 O bitkama irom Bosne i Hercegovine vie se moe saznati iz: Robert J. Donia, The
Battle for Bosnia: Habsburg Military Strategy in 1878, u djelu koje je uredio Milorrad Ekmei, Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini, Sarajevvo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1979, str. 10921, i Mihovil
Mandi, Povijest okupacije Bosne i Hercegovine, 1878, Zagreb: Matica hrvatska, 1910,
str. 3090; i Alfons Falkner von Sonnenburg, ber Operationen im Gebirgsland, illusstrirt durch die Kmpfe der sterreicher bei der Occupation Bosniens, 1878, Minhen: F.
Straub, 1885, str. 75104.
37 Falkner, ber Operationen im Gebirgsland, str. 71.
38 Petrovi, Pokret otpora, str. 344.
39 Kreevljakovi, Sarajevo u doba okupacije, str. 133.
40 Ibid., str. 156.
41 U ovome se slaem sa ocjenom koja je iznesena u Petrovi, Pokret otpora, str. 365.
396
BILJEKE
Poglavlje 3: Sarajevo, Fin de Sicle

1.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
U odline ope studije historije grada u ovom periodu spadaju: Hamdija Kreevljakkovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (18781918), Sarajevo: Arhiv grada
Sarajeva, 1969; i Todor Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, 18781918,
Sarajevo: Muzej grada Sarajeva, 1960. Temeljita, podrobno dokumentirana i nezammjenjiva studija Kllayevog ivota i reima je knjiga Tomislava Kraljaia, Kalajev
reim u Bosni i Hercegovini (18821903), Sarajevo: Veselin Maslea, 1987.
Kreevljakovi, Sarajevo u vrijeme austrougarske uprave, str.13-14.
Ibid., str. 123.
Hamdija Kapidi, Hercegovaki ustanak 1882. godine, Sarajevo: Veselin Maslea,
1973, str. 75118.
Komplikovani politiki sistem Dvojne Monarhije je nalagao da Bosnom upravlja
jedan od trojice zajednikih ministara koji su imali nadlenost na cijelom teritoriju
carstva. Zadatak je povjeren zajednikom ministru finansija i upravljanje zemljom
je od 1878. godine pa sve do raspada imperije 1918. godine bio primarni zadatak
ministra.
Kraljai, Kalajev reim, str. 4561.
Benjamin von Kllay, Geschichte der Serben von den ltesten Zeiten bis 1815, Budapest:
Lauffer, 1878.
Neoapsolutizam je naziv koji je dobila era konzervativne vladavine u Habsburkoj
monarhiji koja je uslijedila nakon guenja revolucije 1848. godine. Neoapsolutizam je
u Austriji prevladao izmeu 1849. i 1860. godine pod princom Felixom Schwarzenbbergerom i Alexanderom Bachom. Vidi Robert A. Kann, A History of the Habsburg
Empire 1526-1918, Berkeley: University of California Press, 1974, str. 318-26.
Iljas Hadibegovi, Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea, Sarajevvo: Osloboenje, 1991, daje analizu broja stanovnika u ovom periodu.
Vidi Devad Juzbai, Nekoliko napomena o Jevrejima u Bosni i Hercegovini u
doba austrougarske uprave u knjizi Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod ausstrougarskom upravom, Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine,
2002, str. 371382. Kategorija Jevreji je ukljuivala dvije podgrupe: sefardi i druggi. Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 10. Oktober
1910 Sarajevo: Landesregierung, 1912, 1: 5.
Todor Kruevac, Drutvene promene kod bosanskih jevreja za austrijskog vremena,
u Kamhi (ur.), Spomenica dolaska Jevreja u BiH, str. 7197, opisuje demografski razvoj
dviju jevrejskih zajednica.
Ergebnisse der Volkszhlung 1910, 1: 48.
Peter Sugar, The Industrialization of Bosnia-Herzegovina, 18781918, Seattle: Univversity of Washington Press, 1963, str. 89.
Devad Juzbai, Izgradnja eljeznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske
BILJEKE
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
397
politike od okupacije do kraja Kllayeve ere, Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti

Bosne i Hercegovine, 1974, str. 101.
Hadibegovi, Postanak radnike klase, str. 7879.
Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 110116.
U vezi razvoja industrije vidi Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave,
str. 6671, 78; i Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 201214.
Kreevljakovi, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave, str. 3031.
Carl E. Schorske, Fin-de-Sicle Vienna: Politics and Culture, New York: Knopf, 1980.
Schorskeov rad je ustanovio uzajamnu povezanost sveobuhvatnih kulturnih promjenna u Beu na prelazu stoljea i posluio je kao inspiracija za ovu analizu. Argummentirana diskusija kulturnog i intelektualnog porijekla ulice Ringstrasse se nalazi u
prvom poglavlju, The Ringstrasse, Its Critics, and the Birth of Urban Modernism,
str. 24115.
Ibid., str. 30.
U vezi Vancaeve karijere arhitekte vidi Jela Boi, Arhitekt Josip Pl. Vanca, u djelu
koje je uredila Vojka Smiljani-iki, Graditelji Sarajeva, Sarajevo: Radio Sarajevo,
3, 1988, str. 379390; i Boris Spasojevi, Arhitektura stambenih palata austrougarskog
perioda u Sarajevu, 2. izdanje, Sarajevo: Rabic, 1999, str. 20.
Kreevljakovi, Sarajevo u vrijeme austrougarske uprave, str. 121, biljeka 157.
Ilustracije i arhitektonske biljeke o stotinama sarajevskih objekata se mogu nai
u djelu Ibrahima Krzovia, Arhitektura Bosne i Hercegovine, 1878-1918, Sarajevo:
Umjetnika galerija Bosne i Hercegovine, 1987.
Kasnije je dodat jo jedan sprat, ime je zgrada dobila dananji kockasti izgled.
Jela Boi, Izgradnja i arhitektura Zemaljskog muzeja u Sarajevu u djelu koje je
uredio Almaz Dautbegovi, Spomenica stogodinjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i
Hercegovine 1888-1988, Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, 1988, str.
419.
Vie informacija o stavovima vlasti prilikom gradnje zgrade Zemaljske vlade se moe
nai u lanku Boe Madara, Sto godina Vladine zgrade u Sarajevu (1885 - 1985),
Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, 25 (1985.), str. 249255.
Nedad Kurto, Arhitektura Bosne i Hercegovine: razvoj bosanskog stila, Sarajevo: Sarajjevo Publishing, 1998, str. 14, 32.
Ova graevina, koja je 50-tih godina XX stoljea pretvorena u Nacionalnu i univerzzitetsku biblioteku, je u avgustu 1992. godine zapaljena hicima sa srpskih poloaja
oko grada. U poaru je stradala gotovo itava zbirka i zapaljivi dijelovi unutarnje
konstrukcije.
Spasojevi, Arhitektura stambenih palata, str. 22.
398
BILJEKE
33 Haus, Hof und Staatsarchiv, Politisches Archiv. XL, 210. Pismo Szlvya Dahlenu,
Be, 24. avgust 1880.
34 Kruevac, Bosansko-hercegovaki listovi, str. 187261, raspravlja o novinama koje se
ovdje pominju.
35 Kraljai, Kalajev reim u Bosni i Hercegovini, str. 189.
36 Ibid., str. 385-387.
37 Provisorisches Statut fr die Errichtung einer Gemeindevertretung in der Stadt Sarrajevo von 22 August 1878, Landesregierung, Sammlung der Gesetze, Verordnungen
und Normalweisungen von Bosnien und der Hercegovina, Sarajevo: Landesdruckerei,
1880, 1: 585-586.
38 Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 6061.
39 Berislav Gavranovi, Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bosni i Hercegovini
1881. godine, Beograd: Popovi, 1935, str. 201202.
40 U vezi promjena u vakufima, erijatskim sudovima i vjerskoj hijerarhiji vidi Donia,
Islam under the Double Eagle, str. 2024.
41 Kraljai, Kalajev reim, str. 161, citira Arhiv Bosne i Hercegovine, Zajedniko minnistarstvo finansija, 3542/1888.
42 Ibid., str 51.
43 Ziviladlatusu je nadreeni bio Landeschef, obino general, koji je odgovarao zajednikom ministru finansija.
44 Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 267, citira Memoare Protopope
Nedeljka, str. 79.
45 Ibid., str. 266, citira Sarajevski list, 6. septembar 1882.
46 Steven Beller, Krauss Firework: State Consciousness Raising in the 1908 Jubillee Parade in Vienna and the Problem of Austrian Identity, u djelu koje su uredili
Wingfield i Bucur, Staging the Past: The Politics of Commemoration in Habsburg Centtral Europe, 1848 to the Present, West Lafayette, IN: Purdue University Press, 2001.,
str. 51. Beller navodi da je slino sveano osvjetljavanje grada izvedeno u Beu 1898.
godine povodom obiljeavanja etrdesete godinjice krunidbe Franza Josefa.
47 IAS, SGV, 3. april 1879.
48 IAS, SGV, 18. decembar 1888.
49 Kraljai, Kalajev reim, str. 163164.
50 Ibid, str. 159.
51 Ibid, str. 146.
52 Avram Pinto, Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Veselin Maslea, 1987,
str. 141143.
53 Ibid, str. 166-167.
54 Najbolji savremeni pregled obrazovnih promjena u habsburkom periodu se nalazi
u Bericht ber die Verwaltung von Bosnien und die Hercegovina, Be: k.k. Hof- und
BILJEKE
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
399
Staatsdruckerei, 1906, str. 153229. Vidi takoe Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarsskom upravom, str. 393-409, i Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme
austro-ugarske okupacije, Sarajevo: Veselin Maslea, 1972, str. 719, 41159, i jo dvije
studije Mitra Papia, Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Veselin Masslea, 1978, i Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Sarajevo: Veselin
Maslea, 1982.
Ibid., str. 406.
Bericht ber die Verwaltung, str. 172173.
U vezi stopa pismenosti vidi Ergebnisse der Volkszhlung 1910, 4: 1443; i Kruevac,
Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 409.
Almaz Dautbegovi, Uz stogodinjicu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u
Sarajevu, u Dautbegovi (ur.), Spomenica stogodinjice rada Zemaljskog muzeja, str.
1113.
Risto Besarovi, Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine (18781918), Sarajevo: Vesselin Maslea, 1987, str.1011. Da bi nalazi muzejskih istraivaa postali poznati
i u Evropi, u Beu je od 1893. do 1916. godine tampan asopis Wissenschaftliche
Mitteilungen des Bosnisch-Herzegowinischen Landesmuseums. Sastojao se od odabrannih lanaka iz Glasnika na njemakom jeziku. ore Pejanovi, Bibliografija tampe
Bosne i Hercegovine 18501941, Sarajevo: Veselin Maslea, 1961, str. 3132, 34.
Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stecima. Oriental Motifs on Tombstones from Medieeval Bosnia and Surrounding Regions, Sarajevo: Veselin Maslea, 1965, str. 15; i Mariaan Wenzel, Bosnian and Herzegovinian Tombstones: Who Made Them and Why,
Sdost Forschungen (Minhen), 21 (1962), str. 102143.
To su najbolje argumentirali John V. A. Fine, Jr., The Bosnian Church: A New Interprettation, Boulder, CO: East European Monographs, 1975; Marian Wenzel, Bosnian
History and Austro-Hungarian Policy: Some Medieval Belts, the Bogomil Romance
and the King Tvrtko Graves, u djelu Marian Wenzel (ur.), Bosanski stil na stecima i
metalu/Bosnian Style on Tombstones and Metal, Sarajevo: Sarajevo Publishing, 1999,
str. 169205; a rezimirao Malcolm, Bosnia: A Short History, str. 2742.
Poglavlje 4: Novi nacionalizam, atentat i rat

1.
2
3

Boo Madar, Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu, Sarrajevo: Veselin Maslea, 1982, str. 171174.
Ibid., str. 343347.
400
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
BILJEKE
Ibid., str. 419; Mustafa Imamovi, Pravni poloaj i unutranjo-politiki razvitak Bosne
i Hercegovine od 1878 1914, 2. izdanje, Sarajevo: Bosanski kulturni centar, 1997, str.
95; i Sarajevski list, 19. avgust 1905, str. 1.
Donia, Islam under the Double Eagle, str. 5559; i Zoran Grijak, Politika djelatnost vrhhbosanskog nadbiskupa Josipa Stadlera, Zagreb i Sarajevo: Hrvatski institut za povijest
i Vrhbosanska nadbiskupija, 2001, str. 244248.
Grijak, Politika djelatnost vrhbosanskog nadbiskupa Josipa Stadlera, str. 224.
U vezi historije muslimanskog pokreta za autonomiju, vidi Nusret ehi, Autonommni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, Sarajevo:
Svjetlost, 1980; izuzetni uvod u djelu koje je uredio Ferdo Hauptmann, Borba Muslimmana Bosne i Hercegovine za vjersku vakufsko-mearifsku autonomiju: Graa, Sarajevo:
Arhiv Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine, 1967, str. 2138; i Donia, Islam
under the Double Eagle, str. 70166.
Boo Madar, Prosvjeta: Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 1902 1949, Banja Luka
i Srpsko Sarajevo: Akademija nauka Republike Srpske, 2001.
Ibrahim Kemura, Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana Bosne i Hercegovine
1903 1941, Sarajevo: Veselin Maslea, 1986.
Tomislav Iek, Mjesto i uloga NKD Napredak u kulturnom ivotu Bosne i Hercegovinne (19021918), Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo i Hrvatsko kulturno drutvo
Napredak, 2002.
U vezi formiranja politikih stranaka vidi Mustafa Imamovi, Pravni poloaj, 1997,
str. 134181; ili njegov sie istih dogaaja u Mustafa Imamovi, Historija drave i
prava Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Magistrat, 2001, str. 237241.
Vidi Donia, Islam under the Double Eagle, str. 169171.
Imamovi, Pravni poloaj, str. 174181.
air Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, Sarajevo: Sejtarija, 1998, str. 39.
U vezi srpskih frakcija i napora da se objedine u jedinstvenu organizaciju vidi Kruevvac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 338341, i Imamovi, Pravni poloaj,
str. 149166.
Imamovi, Pravni poloaj, str. 157, citira Srpsku rije od 26. maja 1907.
Ibid., str. 1667, Luka akovi, Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika
Hrvata, tom 1, Do otvaranja Sabora 1910, Zagreb: Globus, 1985; i Kruevac, Sarajjevo pod austro-ugarskom upravom, str. 335.
Grijak, Politika djelatnost vrhbosanskog nadbiskupa Josipa Stadlera, str. 454456.
Hadibegovi, Postanak radnike klase, 135-204, istrauje rast radnike klase primarnno putem statistikih indikatora.
Nedim arac (ur.), Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, 2 toma, Sarajevo:
Institut za istoriju i Osloboenje, 1990, 1: 2930, 4044, opisuje osnivanje Socijalddemokratske partije i sindikata. Ovo djelo se u nastavku citira kao arac (ur.), Istorija
SKBiH.
BILJEKE
401
21 Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 346, citira Sarajevski list od 9.
oktobra 1908.
22 Ibid.
23 Ibid., str. 346348.
24 Bernadotte Schmitt, The Annexation of Bosnia, 19081909, London: Cambridge
University Press, 1937, str. 4647, 119, 226229.
25 Kruevac, Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, str. 349350.
26 Vojislav Bogievi, Atentat Bogdana erajia 1910. godine, Godinjak Istoriskog
drutva Bosne i Hercegovine, 6 (1954.), str. 87102; i Vladimir Dedijer, The Road to
Sarajevo, New York: Simon and Schuster, 1966, str. 2350, 177.
27 Odbor za izdavanje Spomenica pok. M. Srkiu, Milan Srki, Sarajevo: Odbor za
izdavanje Spomenica pok. M. Srkiu, 1938, str. 110. U daljem tekstu se citira kao
Milan Srki.
28 Kreevljakovi, Sarajevo u vrijeme austrougarske uprave, str. 8687.
29 IAS, SGV, 16. i 17. februar; 2, 3, 23. mart; 6, 27. april; 27. maj; 22. juni svi 1914.
godine.
30 W. A. Dolph Owings, Elizabeth Pribic, i Nikola Pribic (uredili i preveli), The Sarrajevo Trial, 2 toma, Chapel Hill, NC: Documentary Publications, 1984. Optuenni atentatori su slobodno govorili tokom dvanaest dana sudskog procesa, i njihovo
svjedoenje prua detaljne informacije o nainu na koji su se okupili, njihovom sasstajanju u Sarajevu i strasnim ubjeenjima koja su ih navela da poine atentat. Vidi
takoe Martin Pappenheim, Gavrilo Princips Bekenntnisse: Ein Geschichtlicher Beitrag
zur Vorgeschichte des Attentates von Sarajevo, Vienna: Rudulf Lechner, 1926, izvjetaj
psihijatra koji je sa atentatorom razgovarao u njegovoj eliji 1916. godine.
31 Veselin Maslea, Mlada Bosna 2. izdanje, Sarajevo: Veselin Maslea, 1990., str.
3537.
32 Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-ugarske okupacije, str. 178179.
33 Dedijer, The Road to Sarajevo, poglavlje X, Primitive Rebels of Bosnia.
34 Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-ugarske okupacije, str. 178179.
35 ABiH, 1564/PrBH 1914. Politika tajna gjaka drutva, direktor Uiteljske kole
u Sarajevu Zemaljskoj vladi, 23. novembra 1910. Nakon atentata, vlasti su ponovo
pregledale ranije izvjetaje koji su im mogli skrenuti panju na opasnosti akog pokkreta. Otkrili su detaljan izvjetaj iz 1910. godine, i vie zvaninika ga je prokomenttiralo. Zbog toga je izvjetaj iz 1910. godine ukljuen u zbirku dokumenata iz 1914.
godine.
36 Ibid. Ovdje citirani komentari su dodati 1910. godine; neimenovani zvaninik u njimma objanjava zato nisu provedene preporuke direktora kole.
37 Jaroslav idak (et al.), Povijest hrvatskog naroda g. 18601914, Zagreb: kolska knjigga, 1968, str. 276.
38 Ibid, str. 280.
402
BILJEKE
39 Dedijer, The Road to Sarajevo, str. 264. Vidi takoe ABiH, 423/PrBH 1912: Zemaljsska vlada Zajednikom ministarstvu finansija (LR - GFM), 7. mart 1912.
40 Ove demonstracije su opisane u ABiH, 310/PrBH 1912: LR - GFM (Zemaljska
vlada Zajednikom ministarstvu finansija), 19. februar 1912; i 423/PrBH 1912: LR
- GFM, 7. mart 1912.
41 ABiH, 314/PrBH 1912: LR - GFM, 20. februar 1912.
43 ABiH, 423/PrBH 1912: LR - GFM, 4. mart 1912.
45 idak, (et al.), Povijest hrvatskog naroda, str. 283.
46 ABiH, 1551/PrBH 1914. Geheime Schulerorganisation an den b.h. Mittelschulen.
Ovaj izvjetaj na 25 strana, koji predstavlja preliminarne rezultate vladine istrage
uenikih drutava nakon atentata, je Zajednikom ministarstvu finansija dostavljen
23. septembra 1914. godine. U njemu se nalaze izvjetaji o ovdje opisanim dogaajimma.
47 Ibid., str. 8.
48 Ibid., str. 1415.
49 Ibid., str. 1011.
50 Ibid., str. 19.
51 Vojislav Bogievi, Iznimne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine,
Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 7, 1955, str. 209218.
52 IAS, SGV, 6. april 1914.
53 Devedeset godina nakon atentata, najkompletniji opis posljednjih sati nadvojvodinnog ivota i dalje ostaje lanak objavljen u Sarajevskom listu, Atentati na prijestolonnasljednika i suprugu mu, 29. juni 1914, str. 3.
54 lanak u Sarajevskom listu ne pominje zvaninike srpske pravoslavne zajednice, ali
navodi da je Danilo Dimovi, srpski potpredsjednik Bosanskog sabora, prisustvovao
ispraaju kovega na voz.
55 Preliminarni izvjetaj o ovim dogaajima, zajedno sa izvjetajima osam oficira koji su
zapovijedali vladinim jedinicama sigurnosti tokom demonstracija, je podnesen 7. jula
1914. godine, i sadri najsveobuhvatniji opis napada. ABiH, 1116/PrBH 1914: Die
Unruhen in Sarajevo am 28 und 29. Juni 1914, 7. juli 1914; i prilozi.
56 Drugi prilog ABiH, 1116/PrBH 1914, koji su podnijeli politiki savjetnik von Troyeer i dr. Keller.
57 Die Unruhen in Sarajevo.
58 Sie izvjetaja o demonstracijama, ukljuujui i broj rtava i procjenu tete, je izdat u
januaru 1915. godine kao dio sveobuhvatnijeg izvjetaja. Ibid., str. 206242.
59 Vladimir orovi, Crna knjiga: patnje Srba Bosne i Hercegovina za vreme Svetskog rata
19141918, 3. izdanje, Beograd: Udruenje ratnih dobrovoljaca 191218. godine,
BILJEKE
60
61
62
63
64
65
66
67
68
403
1996. (prvi put objavljena 1920.), citira se u lanku kojeg je priredio Boo Madar,
Izvjetaj vladinog komesara za glavni grad Bosne i Hercegovine Sarajevo o politikoj i privrednoj situaciji u Sarajevu od Sarajevskog atentata do kraja januara 1915.
godine, Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, 24, 1986, str.
206, biljeka 2.
Ibid., str. 214.
Ibid., str. 211.
Sarajevski list, 1. juli 1914.
IAS, SGV, 21. januar 1915. Spaho je iskoristio ovu debatu da naglasi zloupotrebu
gradskih fondova u ranijim godinama. Nakon mnogo govorancija, porez je usvojen
jednoglasno.
Kreevljakovi, Sarajevo u vrijeme austrougarske uprave, str. 90.
Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-ugarske okupacije, str. 17.
Kreevljakovi, Sarajevo u vrijeme austrougarske uprave, str. 89.
U vezi njegovih ratnih iskustava vidi Milan Srki, str. 57.
Ibid., str. 7.
Poglavlje 5: Zaboravljeni grad Kraljevine Jugoslavije

1.
2
3
4
5
Aleksandar Pavkovi, The Fragmentation of Yugoslavia: Nationalism in a Multinationnal State, London: Macmillan Press, 1997, str. 224, prua jezgrovit sie ovih razmattranja u formiranju junoslavenske drave.
Michael Boro Petrovich, A History of Modern Serbia, 1804 1918, New York: Harcouurt Brace Jovanovich, 1976, 2: 611, 681. Za pregled politikih dogaaja u Jugoslaviji
izmeu prvog i drugog svjetskog rata vidi Joseph Rothschild, East Central Europe
between the Two World Wars, Seattle: University of Washington Press, 1974.
Djelo Branislava Gligorijevia u tri toma, Kralj Aleksandar Karaorevi, Beograd:
Zuns, 19962003, predstavlja najpotpuniju biografiju kralja.
Narodno jedinstvo, 7. novembar 1918, str. 34.
Andrew Baruch Wachtel, Making a Nation, Breaking a Nation: Literature and Culttural Politics in Yugoslavia, Stanford: Stanford University Press, 1998, str. 76. Wachhtelova opservacija predstavlja odgovor na izjavu Ive Banca: Vidovdanski ustav je
legitimizirao neodrivo centralistiko rjeenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja.
Sastavljen bez ueai protiv voljeveine nesrpskih stranaka, on je u sebi nosio
sjeme dodatnog ogorenja. Wachtel za Banevu knjigu kae da se openito smatra
autoritativnom ali ne posve neproblematinom. Wachtel citira Banca, The Natioonal Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics, Ithaca, NY: Cornell University
Press, 1984, str. 404.
404
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
BILJEKE
Za diskusiju ove razlike vidi Bruce Bigelow, Centralization Versus Decentralization

in Interwar Yugoslavia, Southeast Europe 1, 2 (1974.), str. 157172.
Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 19181925: privredni i politiki razvoj, Sarajevo:
Institut za istoriju, 1991, str. 1213, i Hamdija Kapidi (urednik), Rad Narodnog
Vijea SHS Bosne i Hercegovine u novembru i decembru 1918, Glasnik arhiva i
Drutva arhivista Bosne i Hercegovine, 3 (1963.), str. 14850. Ja ovdje koristim termin
zemaljska vlada i za narodno vijee i za vladu koju je ono izabralo. Vlada se u poettku sastojala od predsjednika (Atanasije ola) i deset ministara.
Narodno jedinstvo, 4. decembar 1918, str. 3; i 6. decembar 1918, str. 3.
Banac, The National Question in Yugoslavia, posebno str. 169202 i 359377, nudi
jasan pregled formiranja stranke i programa tokom ovog perioda.
Za vie informacija o pokretu ujedinjenja velikih stranaka u jedinstvenu krovnu juggoslavensku organizaciju vidi Branislav Gligorijevi, Demokratska stranka i politiki
odnosi u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca, Beograd: Institut za savremenu istoriju,
1970, str. 2944; Nedim arac, Uspostavljanje estojanuarskog reima 1929. godine sa
posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo: Svjetlost, 1975, str. 367; i ehi,
Bosna i Hercegovina 19181925, str. 100104.
Gligorijevi, Demokratska stranka, str. 4656; i Banac, The National Question, str.
16989.
ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 100101, citira novinu Slovenski jug (Sarrajevo), 3. decembar 1918. Slovenski jug je bio organ politike grupe zvane Radena
(Radikalno-demokratski naprednjaci), koja je u februaru 1919. pristupila Pribievievoj Jugoslavenskoj demokratskoj stranci.
Za vie informacija o formiranju JMO i pregovorima njenih lidera sa Pribieviem,
vidi Atif Purivatra, Jugoslavenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kralljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo: Svjetlost, 1974, str. 7581; i Banac, The
National Question, str. 359377.
Milan Srki, str. 194.
Ibid., str. 195.
Primjeri ovakvih pogrdnih pominjanja se mogu nai u Ivan Ribar, Politiki zapisi, Beoograd: Prosveta, 1948, 2: 28; i Ivan Metrovi, Uspomene na politike ljude i dogaaje,
Zagreb: Matica Hrvatska, 1969, str. 212.
ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 131, citira novinu Hrvatska sloga od 27.
oktobra 1919.
Tomislav Iek, Djelatnost Hrvatske seljake stranke u BiH do zavoenja diktature, Sarajjevo: Svjetlost, 1981.
Historija komunistikog i radnikog pokreta izmeu dva rata je detaljno prouavana
tokom socijalistikog perioda. Najinformativnije studije ukljuuju: Rodoljub ollakovi (urednik), Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beograd: Institut za
izuavanje radnikog pokreta, 1963; Budimir Milii, Radnika klasa Sarajeva 1919
1941, Sarajevo: Institut za istoriju, 1985, str. 301432; ehi, Bosna i Hercegovina
BILJEKE
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
405
19181925, str. 7398; Tomislav Kraljai, Razvoj i politike akcije mjesne organnizacije KPJ u Sarajevu 19191920, u Glasniku arhiva i Drutva arhivskih radnika
Bosne i Hercegovine, 6 (1966.), str. 18194 (u daljem tekstu se citira kao KPJ u Sarrajevu); i odlian pregled na engleskom jeziku, Ivo Banac, The Communist Party
of Yugoslavia during the Period of Legality, 191921, u Ivo Banac (urednik), The
Effects of World War I: The Class War after the Great War: The Rise of Communist Partties in East Central Europe, 19181921, Boulder, CO: East European Monographs,
1983, str. 188230.
olakovi (ur.), Pregled istorije SKJ, str. 38.
Milii, Radnika klasa Sarajeva, str. 100, 302.
Vidi statistike podatke koji se navode u Ibid., str. 109110, 335; i Jaa Romano, Jevvreji Jugoslavije 19411945; rtve genocida i uesnici NOR, Beograd: Savez jevrejskih
optina Jugoslavije, 1980, str. 40.
Zapisnik XI sjednice Glavnog odbora Narodnog vijea SHS za BiH, 8. novembar
1918, u Kapidi (ur.), Rad Narodnog vijea str. 170173. Tekst programa Socijalddemokrata se nalazi u Glasu slobode od 9. novembra 1918.
olakovi (ur.), Pregled istorije SKJ, str. 4245; i ehi, Bosna i Hercegovina 1918
1925, str. 85.
Ja stranku zovem KP Jugoslavije za period od aprila 1919. godine, kada se pridjev
komunistika prvi put pojavio u nazivu, do 1952. godine kada je naziv promijennjen u Savez komunista Jugoslavije (SKJ). U periodu do aprila 1919. godine stranku
zovem Socijaldemokratska partija. lanovi koji su bili skloniji evoluciji se nazivaju
reformskim socijaldemokratima; oni koji su teili revolucionarnim promjenama se
ovdje nazivaju komunistima.
Ibrahim Karabegovi, Reformistiki pravac u radnikom pokretu Bosne i Hercegovine
19191941. godine, Sarajevo: Svjetlost, 1979, str. 26.
Kraljai, KPJ u Sarajevu, str. 184; Milii, Radnika klasa Sarajeva, str. 340341;
i Ahmed Hadirovi, Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 19181941, Beograd:
Rad, 1978, str. 175181.
ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 8082.
Kraljai, KPJ u Sarajevu, str. 185.
Ibid.
IAS, SGV, 5. maj 1919.
ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 9293, citira pismo Svetozara Pribievia
upueno Atanasiju oli, 12. juni 1919.
Milii, Radnika klasa Sarajeva, str. 303.
olakovi (ur), Pregled istorije SKJ, str. 50.
Narodno jedinstvo, 4. decembar 1918, str. 3.
406
BILJEKE
38 IAS, SGV, 3. februar 1919.

39 Ibid., 28. februar i 1. mart 1919.
40 Kongres SAD je amandman na zakon odobrio 4. juna 1919. godine, a 1920. godine
ga je ratifikovao neophodni broj saveznih drava.
41 IAS, SGV, 1. mart 1919.
42 Ibid., 27. mart 1919.
43 Ibid., 13. januar 1919.
44 Markovi, prilikom davanja donacije proslavi Zrinjski-Frankopan 30. aprila, je istakkao da grad Sarajevo treba da se odazvao velikoj kulturnoj proslavi osobito u dananje doba centralizacije i narodnog jedinstva. IAS, SGV, 7. maj 1919. Vijenik Stevo
Markovi.
45 Ibid., 14. februar 1919.
46 Ibid., 4. januar 1919. etvorica koja su odbila su Asimaga Hadiabanovi, Mehaga
Zildo, Mujaga Baauevi i Mujaga Biaki.
47 Pravda, Sarajevo, 4. mart 1919, str. 12.
48 Pismo JMO je proitao predsjednik. IAS, SGV, 14. maj 1919.
49 Ibid., 14. maj 1919.
50 Ibid., 23. septembar 1920. Vijenik ahinovi.
51 Imamovi, Historija Bonjaka, str. 500, sadri opis ovih sukcesivnih koraka.
52 Banac, The Communist Party of Yugoslavia, str. 205, i arac (ur.), Istorija SKBiH,
1: 105.
53 Uro Nedimovi, Komparacije izmeu akcija Mlade Bosne (1914) i Crvene pravde
(1921), Pregled 78 (1974.), str. 741748.
54 Narodno jedinstvo, 31. decembar 1920, str. 1, 2.
55 Milii, Radnika klasa Sarajeva, str. 308.
56 Ibid., str. 336.
57 Seka Brkljaa, Politika prema bosanskohercegovakim optinama i optine prema
politici u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Prilozi Instituta za istoriju, 33 (2004.),
str. 233251.
58 Pravda, 9. septembar 1927, str. 1.
59 arac, Uspostavljanje estojanuarskog reima, str. 76110.
60 Ibid., 243.
61 IAS, SGV, 14. februar 1929.
62 arac, Uspostavljanje estojanuarskog reima, str. 195 biljeka 7, 213.
63 IAS, SGV, 21. mart 1929.
64 Vidi Milan Srki, str. 129141, za vie informacija o njegovoj ulozi pod diktaturom.
65 Barbara Jelavich, History of the Balkans: Twentieth Century, Cambridge: Cambridge
University Press, 1983, daje koncizan sie izbora i ustava iz 1931. godine.
BILJEKE
407
66 Enes Kari (urednik), Reis Demaludin auevi: prosvjetitelj i reformator, 2 toma,

Sarajevo: Ljiljan, 2002, 1: 316326.
67 O ovim mjerama izvjetava Narodno jedinstvo od 25. februara 1930, str. 1; i arac,
Uspostavljanje estojanuarskog reima, str. 218, biljeka 42.
68 John Lampe, Yugoslavia as History: Twice There Was a Country, New York: Cambridge
University Press, 1996, str. 174.
70 IAS, SGV, 8. marta 1939.
71 Narodno jedinstvo, 6. decembra 1918, str. 3.
72 IAS, SGV, 10. januar, 1919.
73 Ibid., Vijenik Niko Krei.
74 Izvjetaji o ovoj proslavi se nalaze u Narodnom jedinstvu od 19. maja 1919, str. 3; 21.
maja 1919, str. 2; i 2. juna 1919, str. 3.
75 Narodno jedinstvo, 15. decembra 1920, str. 2; 16. decembar 1920, str. 1; i 18. decembar
1920, str. 2.
76 Ibid., 21. decembar 1920, str. 1.
77 Ibid., 6. novembar 1919, str. 3, i 7. novembar 1921, str. 3.
78 IAS, SGV, 25. april 1940.
79 Popisi stanovnitva su se radili 1921, 1931. i 1939. godine, tako da se broj stanovnika
od 1919. do 1941. godine temelji na pretpostavkama. Anketa koju je provelo Gradssko vijee u martu 1919. godine zakljuuje da je grad imao 58.000 stanovnika (IAS,
SGV, 20. mart 1919.). Ekstrapolacijom trendova izmeu popisa, razliiti nauni raddnici su doli do procjene da je broj stanovnika 1941. godine bio izmeu 85.000 i
100.000. Milii daje procjenu od 90.000, Radnika klasa Sarajeva, str. 95
80 Kemal Hrelja, Pregled drutveno-ekonomskih prilika u Sarajevu izmeu dva rata
u djelu koje je uredio Nisim Albahari (et al.), Sarajevo u revoluciji, 4 toma, Sarajevo:
Istorijski arhiv Sarajevo, 19761981, 1: 63107. Ova zbirka eseja u etiri toma predsstavlja neophodnu studiju perioda tokom i izmeu dva rata. Eseji se ovdje citiraju po
imenu autora, naslovu eseja, skraenici SUR, broju toma i stranice.
81 Milii, Radnika klasa Sarajeva, str. 95; i Hrelja, Pregled drutveno-ekonomskih
prilika, SUR, 1: 103104.
82 Wilbert E. Moore, Economic Demography of Eastern and Southern Europe, eneva:
Liga naroda, 1945, str. 17143, predstavlja diskusiju faktora koji su zajedniki istonoj i jugoistonoj Evropi u odnosu na sjeverne i centralne zemlje kontinenta.
83 Kompleksno pitanje agrarne reforme izmeu dva rata izlazi iz okvira ove studije. Za
koncizan sie vidi ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 4572.
84 Zahvaljujui agrarnoj prenaseljenosti, jugoslavenska zemljina reforma je stvorila
ozbiljne kontradikcije. Ivn T. Berend i Gyrgy Rnki, Economic Development in
East-Central Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries, New York: Columbia
University Press, 1974, str. 187.
408
BILJEKE

86 IAS, SGV, 26. februar 1920, Vijenik ahinovi.
87 Ibid., 17. mart 1919.
88 ehi, Bosna i Hercegovina 19181925, str. 294.
89 IAS, SGV, 21. januar 1920.
90 Narodno jedinstvo, 15. maj 1919, str. 3.
91 IAS, SGV, 9. i 22. decembar 1919.
92 Hrelja, Pregled drutveno-ekonomskih prilika, SUR, 1: 75.
93 IAS, SGV, 28. april 1920.
95 Ibid., str. 82.
96 Ibid., str. 8188.
97 IAS, SGV, 17. mart 1940. Vijenik Hivzija Gavran-Kapetanovi.
98 Hrelja, Pregled drutveno-ekonomskih prilika, SUR, 1: 94.
99 Jugoslovenska pota, 1. juli 1939, str. 2.
100 I Spahini potomci i sarajevska tampa su esto pekulirali sa pretpostavkom da je
lider JMO moda bio otrovan.
101 Jugoslovenska pota, 29. avgust 1939, str. 3.
102 Pravda, 26. avgust 1939, str. 1.
103 Lampe, Yugoslavia as History, str. 191.
104 Duan Batakovi, The Serbs of Bosnia and Hercegovina: History and Politics, Pariss:Dialogue, 1996, str. 98.
105 olakovi (ur.), Pregled istorije SKJ, str. 262263.
106 IAS, SGV, 8. mart 1929. Gradonaelnik Muhamed Zlatar.
107 Ibid., 15. mart 1940. Vijenik Nikola Prnjatovi.
108 Ibid., 17. mart 1940. Vijenik Hivzija Gavran-Kapetanovi.
109 Ibid., 23. decembar 1940.
Poglavlje 6: Okupacija i urbani otpor u Drugom svjetskom ratu

1.
2
Svato Batinica, Komunisti Konstruktive u Vogoi i bombardovanje Rajlovca,

SUR, 2: 9697.
Boo Madar, Ljudske i materijalne rtve Sarajeva u toku Drugog svjetskog rata,
SUR, 4: 649. Autor navodi jednu procjenu da je tri stotine Sarajlija poginulo od
bombardovanja tokom rata.
BILJEKE
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
409
Vladimir Dedijer, The War Diaries of Vladimir Dedijer, Ann Arbor: University of
Michigan Press, 1990, 1: 56. Dedijer je zajedno sa malom grupom komunista i
simpatizera napustio Beograd u potrazi za snagama otpora i stigao u Sarajevo u noi
izmeu 11. i 12. aprila. Tu su ostali do 15. aprila, nakon ega su pobjegli vozom za
istonu Bosnu.
Aleksandar Staji i Jakov Papo, Ubistva i drugi zloini izvreni nad jevrejima u Bossni i Hercegovini u toku neprijateljske okupacije u Kamhi (ur.), Spomenica dolaska
Jevreja u BiH, str. 228.
Seka Brkljaa, Bosanskohercegovaki boksit kao strateka sirovina (19181945),
asopis za suvremenu povijest 31, 2 (1999.), str. 341357.
Enver Redi; Bosnia and Hercegovina in the Second World War, London: Frank Cass,
2005, str. 9. Redi istie da su Nijemci paljivo identificirali svoje ekonomske i stratteke interese u Bosni i Hercegovini znatno prije poetka rata.
Muharem Kreso, Sarajevo sjedite okupacionog sistema u Drugom svjetskom
ratu, u djelu koje je uredio Devad Juzbai, Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo: Insstitut za istoriju i Orijentalni institut, 1997, str. 360.
Rafael Bri, Okupacioni sistem i ustaka Nezavisna Drava Hrvatska u Sarajevu
(1941 1943), SUR, 2: 258.
Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia: Occupation and Collaboration,
Stanford: Stanford University Press, 2001, str. 33540; Redi; Bosnia and Hercegovvina in the Second World War, str. 6368.
U vezi stvaranja NDH i uloge Ante Pavelia vidi Fikreta Jeli-Buti, Ustae i Nezavvisna Drava Hrvatska, 19411945, Zagreb: Liber, 1977, str. 7182.
Matteo J. Milazzo, The Chetnik Movement and the Yugoslav Resistance, Baltimore:
Johns Hopkins University Press, 1975, str. 6.
Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, str. 336.
U vezi razgranienja teritorije NDH vidi Tomasevich, War and Revolution in Yugosslavia, str. 8396; Bri, Okupacioni sistem, SUR, 2: 251 254; i Tomasevich, War
and Revolution in Yugoslavia, str. 234242.
Bri, Okupacioni sistem, SUR, 2: 25962.
Sajma Sari, Arhivski fond velike upe Vrhbosne, Glasnik arhiva i Drutva arhivsskih radnika Bosne i Hercegovine, 1415, 19741975, str. 37.
etverica muslimanskih velikih upana su bili: Dervi Omerovi (3. juni26. sepptembar 1941), Ismetbeg Gavran Kapetanovi (26. septembar 194121. januar
1943), Muhamed Kulenovi (21. januar 1943 5. novembar 1944), i Ragib aplji
(5. novembar 1944. 6. april 1945). Ibid., str. 39.
Graevina, kojoj su poruene munare nakon Drugog svjetskog rata, u Zagrebu se i
dan danas pominje kao damija.
Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, str. 165168.
Batakovi, Serbs of Bosnia and Herzegovina, str. 103, i Madar, Ljudske i materijalne
rtve Sarajeva, SUR, 4: 654.
410
BILJEKE
20 Borivoje Knei, Neuspjeli pokuaji etnika da formiraju ravnogorsku organizaciju

u Sarajevu, SUR, 3:622.
21 U vezi ovih uredbi vidi Staji i Papo, Ubistva i drugi zloini, u Kamhi (ur.), Spomennica dolaska Jevreja u BiH, str. 218227.
22 Seka Brkljaa, Unitavanje materijalne osnove jevreja u BiH u Drugom svjetskom
ratu, u djelu koje je uredio Muhamed Nezirovi, Sefarad 92: Zbornik radova, Sarajjevo: Institut za istoriju i Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, 1995, str. 20112.
Ova knjiga predstavlja zbornik radova koji su predstavljeni na konferenciji u septembbru 1992. godine dok je Sarajevo bilo pod opsadom.
23 Josip Albahari uo, KPJ i pogrom nad Jevrejima, SUR, 2: 677693.
24 Esad engi, Sarajevski jevreji u II svjetskom ratu, u Nezirovi (ur.), Sefarad 92, str.
174.
25 Knei, Neuspjeli pokuaji etnika da formiraju ravnogorsku organizaciju, SUR,
3:622-3.
26 Emily Greble Bali, Posljednji mjeseci ratnog perioda: Sarajevska iskustva. 60 goddina od zavretka Drugog svjetskog rata kako se sjeati 1945. godine. Zbornik
radova. Sarajevo: Institut za istoriju, 2006, str. 131-144.
27 uo, KPJ i pogrom nad Jevrejima, SUR, 2: 681682.
28 ABiH, Sreko Bujas, Zloini nad Jevrejima u gradu Sarajevo, u fascikli Gradska
komisija za utvrdjivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa za grad Sarajevo.
29 Ibid., str. 10.
30 Staji i Papo, Ubistva i drugi zloini, u Kamhi (ur.), Spomenica dolaska Jevreja u
BiH, str. 235241.
31 Ibid., str. 235236.
32 Danilo taka, Igmanci u Kalinovakom NOP odredu, SUR 3: 259.
33 Jaa Romano, Jevreji Jugoslavije, str. 218.
34 Slavko Goldstein, Jews in the National Liberation War, u djelu koje je uredio Slavkko Goldstein, Jews in Yugoslavia, Zagreb: Muzejski prostor, 1988, str. 122123.
35 Madar, Ljudske i materijalne rtve Sarajeva, SUR, 4: 660.
36 engi, Sarajevski jevreji, u Nezirovi (ur.), Sefarad 92, str. 181.
BiH, str. 240.
38 Marko Attila Hoare, The Chetnik-Partisan Conflict and the Origins of Bosnian Statehhood. Doktorska disertacija, Univerzitet Yale, 2000, str. 246. Pod pritiskom ustanka
srpskih seljaka u Hercegovini, tamonja organizacija KP je proglasila ustanak 24.
juna 1941. godine, znatno prije nego to je nareenje za ustanak dolo od nadreenih
u partiji.
39 Ugljea Danilovi, Sarajevo i sarajevska oblast u ustanku naroda Bosne i Hercegovinne (oktobar 1941maj 1942.), SUR, 3: 13.
BILJEKE
411
40 Zdravko Antoni, Sprovoenje odluka partije o podizanju ustanka u sarajevskoj

oblasti, SUR, 2: 301.
41 Ibid., 3: 10.
42 U vezi porijekla etnikog pokreta vidi Nusret ehi, etnitvo u Bosni i Hercegovini
(19181941): Politika uloga i oblici djelatnosti etnikih udruenja, Sarajevo: Akademmija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1971, str. 954; Milazzo, The Chetnik
Movement, str. 1417; i Jozo Tomasevich, The Chetniks: War and Revolution in Yugosslavia, 19411945, Stanford: Stanford University Press, 1975, str. 122126.
43 Program etnikog pokreta Draa Mihailovi od septembra 1941. za vreme i possle zavretka Drugog svetskog rata upuen izbeglikoj vladi Kraljevine Jugoslavije.
Vojnoistorijski institut, Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu
jugoslovenskih naroda (Beograd: Vojnoistorijski institut Jugoslovenske narodne armijje, 194986.), 14, 1: 28. U daljem tekstu se citira kao ZNOR, sa nazivom dokumenta,
tomom, knjigom i stranicom.
44 Danilo taka, Igmanci u Kalinovakom NOP odredu, SUR, 3: 259-262.
45 U vezi etnikih pueva vidi Redi, Bosnia and Hercegovina in the Second World War,
str. 13840; i Danilovi, Sarajevo i sarajevska oblast, SUR, 3: 52.
46 Hasan Ljubuni, Dani nevolja i previranja, SUR, 3: 611.
47 Ibid., 3: 617.
48 Pismo Todora Perovia Dobroslavu Jeveviu, 29. septembar 1943. godine, Arhiv
Vojnoistorijskog instituta, etniki arhiv, k. 223, 32/51, Beograd, citira se u Borivoje
Knei, Neuspjeli pokuaji etnika da formiraju ravnogorsku organizaciju u Sarajjevu, SUR, 3: 623. Nakon proeljavanja etnikih i ustakih dokumenata, Knei
je naao tek nekoliko pominjanja etnike aktivnosti u okupiranom Sarajevu, ukljuujui i eventualno netaan izvjetaj da je dvadeset est pripadnika etnike grupe
zatvoreno zbog manjih prekraja. On navodi da su ustae dozvolile Srbima da osnuju
Odbor za pomaganje srpske sirotinje pri Srpskopravoslavnoj crkvenoj optini.
49 Nijemci i etnici su najee saraivali na lokalnom nivou, omoguavajui tako svakoj
strani da porekne postojanje ire saradnje sa drugom. Za vie detalja o kompleksnom
procesu ire etniko-njemake saradnje u ovom periodu vidi Tomasevich, The Chettniks, str. 315388.
50 U vezi etnikih napora u Sarajevu 19441945. godine vidi Nedim arac, Uslovi
i pravci razvoja narodnooslobodilakog pokreta u Sarajevu od novembra 1943. do
aprila 1945. godine, SUR, 4: 19, 256, 56.
51 Ibid., 4: 25.
52 Ibid., citira Arhiv Muzeja revolucije Sarajevo (koji je nakon 1992. godine preimenovvan u Istorijski muzej Sarajevo), br. 5763.
53 Tomasevich, The Chetniks, str. 435.
54 Filandra, Bonjaka politika, str. 157, 165.
55 Enver Redi, Muslimansko autonomatvo i 13. SS divizija: autonomija Bosne i Herceggovine i Hitlerov Trei Rajh, Sarajevo: Svjetlost, 1987, str. 22.
412
BILJEKE
56 U vezi autonomije unutar NDH, vidi Filandra, Bonjaka politika, str. 161 165.
57 Ibid., str. 162.
58 Dva znaajna siea o politikoj raznovrsnosti meu muslimanima Bosne i Hercegovvine tokom rata se mogu nai u Redi, Bosnia and Hercegovina in the Second World
War, str. 164192; i Filandra, Bonjaka politika, str. 157195.
59 Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, str. 200, citira Glavni stoer domobbranstva za drugu polovicu rujna 1941.
60 Filandra, Bonjaka politika, str. 184.
61 Olga Marasovi, Narodnooslobodilaki pokret u gradu u prvoj godini ustanka,
SUR, 2: 488 489.
62 Filandra, Bonjaka politika, str. 163, citira Bonjaki institut, Zbirka dokumenata o
genocidu nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu, str. 160166.
63 Redi, Bosnia and Hercegovina in the Second World War, str. 175; i Filandra, Bonjaka
politika, str. 163172.
64 Redi, Bosnia and Hercegovina in the Second World War, str. 178.
65 Ibid.; Redi, Muslimansko autonomatvo, str. 84153.
66 Oni koji su sluili u jedinicama izvan grada tokom Drugog svjetskog rata u ovom pogglavlju nazivaju se partizanima. Ove jedinice su prvo nazvane Narodnooslobodilaka
vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ), a od 1. marta 1945. Jugoslovensska armija ( JA). Vojska je u najveem dijelu poslijeratnog perioda bila poznata pod
nazivom Jugoslavenska narodna armija ( JNA). Vidi arac, Uslovi i pravci, SUR, 4:
57. Urbana organizacija, koja je pred kraj rata organizirala udarne grupe ali nikada
formalno nije imala vojno krilo, ovdje se naziva sarajevskim ogrankom KP.
67 olakovi (ur.), Pregled istorije SKJ, str. 306, 341.
68 Ibid., str. 358359.
69 Hoare, The Chetnik-Partisan Conflict, str. 300.
70 Antoni, Sprovoenje odluka partije, SUR, 2: 308.
71 Drago Borovanin, Sarajevo u narodnooslobodilakom pokretu 19411945 u
Juzbai (ur.), Prilozi historiji Sarajeva, str. 383; i Danilovi, Sarajevo i sarajevska
oblast, SUR, 3: 14.
72 Marasovi, Narodnooslobodilaki pokret, SUR, 2: 497503.
73 Razgovor autora sa Vladimirom Velebitom, Zagreb, 5. oktobar 2000.
75 Ibid., 2: 491492.
76 Danilovi, Sarajevo i sarajevska oblast, SUR, 3: 10.
77 Antoni, Sprovoenje odluka partije, SUR, 2: 310.
78 Ibid., 2: 313.
BiH, str. 233.
BILJEKE
413
80 Marasovi, Narodnooslobodilaki pokret, SUR, 2: 475, citira Slubeni list Povjerensstva za Bosnu i Hercegovinu Nezavisne Drave Hrvatske, br. 29, str. 3.
81 Danilovi, Sarajevo i sarajevska oblast, SUR, 3: 14; i Antoni, Sprovoenje odluka
partije, SUR, 2: 321.
82 arac (ur.), Istorija SK BiH, 1: 236237.
84 Ibid., 4: 484.
85 Izvjetaj delegata pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu od novembra
1941. god. o raspoloenju Muslimana, masovnom hapenju i proslavi oktobarske revvolucije u Sarajevu, ZNOR, 4, 2: 157158.
86 Ratko Jovii i Duan Jovanovi, Borbe obnovljenog romanijskog NOP odreda,
SUR, 4: 321.
87 Nakon uspjenih operacija u istonoj Bosni, Nijemci su ofanzivu premjestili u sjeverrozapadnu Bosnu u nadi da e iskorijeniti partizanski pokret otpora u tom kraju.
88 Peri (Miloa) Vladimir Valter, SUR, 4: 799.
89 U slijedeim djelima se razmatra sadraj i znaaj ovih sastanaka: Drago Borovanin,
Izgradnja bosansko-hercegovake dravnosti u uslovima NOR-a, Sarajevo: Svjetlost,
1979, str. 144187; i Redi, Bosnia and Herzegovina in the Second World War, str.
216234.
90 arac, Uslovi i pravci, SUR, 4: 1617.
91 Ibid., 4: 5657.
92 Razgovor sa Landrum Bollingom, 31. maj 2002.
93 Lampe, Yugoslavia as History, str. 221.
94 Vojne operacije su opisane u Duan Uzelac i Muharem Kreso, Sarajevska operacija
(1. mart 12. april 1945. godine) SUR, 4: 671712.
96 Za jezgrovit sie ovih promjena vidi Madar, Ljudske i materijalne rtve Sarajeva,
SUR, 4: 653661; arac, Uslovi i pravci, SUR, 4: 1517; Kreso, Sarajevo sjedite
okupacionog sistema u Drugom svjetskom ratu, u Juzbai (ur.), Prilozi historiji Sarrajeva, str. 361362; i David Davidovi i Dragutin Kosovac, Drutveno i politiko
stanje u Sarajevu neposredno poslije osloboenja, u Miodrag ankovi (ur.), Sarajjevo u socijalistikoj Jugoslaviji, 2 toma, Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 19881990,
1: 11. Ova dvotomna zbirka studija i eseja se u daljem tekstu citira kao SUSJ.
97 Madar, Ljudske i materijalne rtve Sarajeva, SUR, 4: 653, citira sveobuhvatnu studdiju komisije gradske borake organizacije, Izvjetaj o radu na provjeravanju spiskovva poginulih boraca i rtava faistikog terora, Sarajevo: GOSUBNOR-a, 1981.
98 Uzelac i Kreso, Sarajevska operacija, SUR, 4: 700.
414
BILJEKE
Poglavlje 7: Sarajevo u socijalizmu

1.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Ahmet onlagi, Kroz drevne vratnike kapije u Sarajevo, SUR, 4: 717724, opissuje trijumfalno slavlje 5. i 6. aprila 1945.
Ibid., 1: 19.
Dragutin Kosovac, Uspostavljanje narodne vlasti u osloboenom gradu, SUR, 4:
734.
Ibid., 4: 736.
Ibid., 4: 740.
Ilija uk, Prva prvomajska proslava u slobodnom gradu, SUSJ, 1: 342347.
Ilija uk, Obnova rada u Glavnoj eljeznikoj radionici, SUSJ, 1: 429.
Davidovi i Kosovac, Drutveno i politiko stanje, SUSJ, 1: 32.
Davidovi i Kosovac, Drutveno i politiko stanje, SUSJ, 1: 21.
ABH. Zbirka Narodni oslobodilaki rat, Kutija 1, Zapisnik Okrunog Komiteta
KPJ za Sarajevo, Dokument br. 74: Stanje na terenu, 11. april 1945, citira se u
Bali, The Last Months of Wartime: Sarajevos Experience, str. 15-16.
Jelena ii, Na prvom kongresu USAOBiH-a, SUSJ, 1: 261266.
Borko Vukobrat, Prvi Kongres USAOBiH-a i otkrivanje spomen-ploe Gavrilu
Principu, SUSJ, 1: 269.
Ibid.
Marija Divi i Senija Milii, Organizacija antifaistikog fronta ena, SUSJ, 1:
295315.
IAS, SGV, 20. april 1945. Zapisnik 1. sjednice Gradskog Narodnog Oslobodilakog
Odbora za grad Sarajevo sastavljen dana 20. aprila 1945. god.
Duan Vasiljevi, advokat; Mate Serka, trgovac ; Ferid engi, tipografski radnik.
Duan Milidragovi, Organizovanje i izgradnja narodne vlasti u Sarajevu, SUSJ, 1:
75.
Dane Olbina, Povratak u Sarajevo, SUSJ, 1: 40. Prvi put smo gledali zemlju iz
ptiije perspektive i odozgo raspoznavali detalje na zemlji.
IAS, SGV, 29. septembar 1945.
Ibid., 20. i 21. april 1945.
Ibid., 20. septembar 1945.
Ibid., 17. i 18. avgust 1945.
Milidragovi, Organizovanje i izgradnja narodne vlasti, SUSJ, 1: 82.
IAS, SGV, 4. maj 1945. Uspostavljena je komisija sa zadatkom pruanja pomoi
svima koji su spadali u ove kategorije rtava rata.
Ibid., 24. juni 1945.
Ibid.
BILJEKE
415
27 Ibid., 20. septembar 1945. U novembru 1946. godine komisija je reorganizirana da

ukljui zvaninike vlade Bosne i Hercegovin i Jugoslavenske armije.
28 Ibid., 14. septembar 1948.
29 Ibid., 28. april 1945.
30 Ibid., 20. septembar 1945.
31 Duko Milidragovi, Upravljanje gradom Sarajevom za posljednjih 50 godina u
Juzbai (urednik), Prilozi historiji Sarajeva, str. 488.
32 Munevera Hadiehovi, A Muslim Woman in Titos Yugoslavia, College Station: Texxas A&M University Press, 2003, str. 151.
33 Dane Maljkovi, Tramvaj do Ilide, SUSJ, 2: 438442.
34 Filandra, Bonjaka politika u XX stoljeu, str. 215216.
35 Ibid., str. 212213.
36 Husnija Kamberovi, Prema modernom drutvu. Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953.
godine. Teanj: Centar za kulturu i obrazovanje Teanj, 2000.
37 Milidragovi, Organizovanje i izgradnja narodne vlasti, SUSJ, 1: 8283, citira lan
25 Opteg zakona o narodnim odborima Federativne Narodne Republike Jugoslavijje, Slubeni List, 43/45, 25. maj 1946.
38 Bogdan Maksimovi, Stadion Koevo , SUSJ, 1: 586.
39 Borivoje Ostoji, Poetak izgradnje stambenog naselja engi Vila, SUSJ, 1: 692.
40 Carol S. Lilly, Power and Persuasion: Ideology and Rhetoric in Communist Yugoslavia,
19441953, Boulder, CO: Westview, 2001, str. 1204, u vezi problema prisile prilikkom regrutovanja omladinskih brigada.
41 Hadiehovi, A Muslim Woman in Titos Yugoslavia, str. 146.
42 Salko Aljovi, Izgradnja prve faze stadiona Koevo, SUSJ, 1: 288.
43 Maksimovi, Stadion Koevo, SUSJ, 1: 587.
44 Ibid., 1: 589.
45 Miladin Draki, eljezniari grade stadion Grbavicu, SUSJ, 1: 591594.
46 Divi i Milii, Organizacija Antifaistikog fronta ena, SUSJ, 1: 302308.
47 Ibid., 1: 311.
48 Senija Milii, Emancipacija muslimanske ene u Bosni i Hercegovini nakon oslobboboenja (19471952), neobjavljeni magistarski rad, Univerzitet u Sarajevu, n.d.,
str. 4757, sadri opis kampanje i njenih rezultata.
49 Gazi Husrevbegova biblioteka, Arhiv Rijaseta Islamske zajednice Bosne i Hercegovvine, Ulema-medlis: 294/47 (1947.). Ovim se zahvaljujem Emily Greble Bali koja
mi je skrenula panju na ovaj dokument.
50 Ibid.
51 Milii, Emancipacije muslimanske ene, str. 57.
52 Davidovi i Kosovac, Drutveno i politiko stanje, SUSJ, 1: 34.
416
BILJEKE
53 Senija Milii, Institucionalizacija nauke u Bosni i Hercegovini (1945-1958). Dokktorska disertacija, Filozofski fakultet u sarajevu, 2004.
54 ABH, Arhiv Bosne i Hercegovine 19471977. Povodom tridesetogodinjice osnivanja
Arhiva i poetka rada arhivske slube u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Svjetlost, 1977,
str. 5.
55 Orijentalni institut u Sarajevu 19502000 / The Institute for Oriental Studies in Sarajjevo 19502000, Sarajevo: Orijentalni institut, 2000, str. 57.
56 Mustafa Dervievi et al., Vodi kroz fondove i zbirke Istorijskog arhiva Sarajevo, Sarajjevo: Sarajevo: Istorijski arhiv Sarajevo, 2003., str. 5.
57 Demal eli, Kulturne djelatnosti u naem gradu, SUSJ, 1: 446.
59 Ibid.
60 Ahmed Tafro, Industrija, SUSJ, 1: 397.
61 Kosovac, Uspostavljanje narodne vlasti, SUR, 4: 743.
62 uk, Obnova rada, SUSJ, 1: 426, opisuje vodeu ulogu partije u munjevitom oivvljavanju proizvodnje u eljeznikoj radionici.
63 Rudolf Biani, Economic Policy in Socialist Yugoslavia. Cambridge: Cambridge Univversity Press, 1973, str. 2240; i Susan Woodward, Socialist Unemployment: The Pollitical Economy of Yugoslavia, 19451990, Princeton, NJ: Princeton University Press,
1995, str. 6497.
64 Dennison Rusinow, The Yugoslav Experiment, 19481974, Berkeley: University of
California Press, 1977, str. 20.
65 IAS, SGV, 20. septembar 1945.
66 Avdo Sali, Specifinosti razvoja privrede u gradu, SUSJ, 1: 385.
67 Ibid., 1: 394.
68 Ibid., 1: 389393, rezimira ciljeve i postignua prvog Petogodinjeg plana u Sarajevvu.
69 Najautoritativnije djelo o podjelama koje su njihovim razlazom stvorene u Jugoslaviji
je Ivo Banac, With Stalin against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism,
Ithaca, NY: Cornell University Press, 1988.
70 arac (ur.), Istorija SK BiH, 2: 57. Od ukupno 450 osumnjienih informbiroovaca u
Bosni i Hercegovini, oko 205 su bili lanovi sarajevskog ogranka KP. Izmeu 1948.
i 1950. gotovo dvije hiljade Bosanaca, meu kojima mnoge Sarajlije, su u istkama
nastradali zbog simpatiziranja Sovjetskog Saveza.
71 IAS, SGV, 29. septembar 1945.
72 Ibid., 10. decembar 1945.
73 Ostoji, Poetak izgradanje stambenog naselja engi Vila, SUSJ, 1: 688.
74 Milidragovi, Organizovanje i izgradnja narodne vlasti, SUSJ, 1: 74, 87.
75 Osloboenje, 7. decembar 1948, str. 1, nudi jedan od mnogih primjera.
BILJEKE
417
76 arac (ur.), Istorija SK BiH, 1: 71, 98.

77 Rusinow, The Yugoslav Experiment, str. 56. Pilot projekat je najavljen 23. decembra
1949.
78 Omer Ibrahimagi i Srebrenka Vien, Uvoenje i razvoj radnikog samoupravljanja
i drutvenog upravljanja u gradu, SUSJ, 2: 3132.
79 Rusinow, Yugoslav Experiment, str. 58. Savezna skuptina je 27. juna 1950. donijela
Osnovni zakon o upravljanju dravnim privrednim preduzeima i viim privrednim
udruenjima radnikih zadruga.
80 Ibrahimagi i Vien, Uvoenje i razvoj radnikog samoupravljanja, SUSJ, 2: 3536,
citira Osloboenje, 5. avgust 1951.
81 R. A. French i F. E. Ian Hamilton, Is There a Socialist City? u djelu koje su uredili
R. A. French i F. E. Ian Hamilton, The Socialist City: Spatial Structure and Urban
Policy, Chichester i New York: John Wiley, 1979., str. 121.
83 Ibid., 2: 130.
84 Ostoji, Poetak izgradnje stambenog naselja engi Vila, SUSJ, 1: 688. Naziv
kvarta engi Vila potie od injenice da je svojevremeno to bila lokacija na kojoj se
nalazila vila osmanskog upravitelja Osman Topal Pae, koja je kasnije postala vlasnittvo Dedage engia.
85 Ivan traus, Arhitektura Bosne i Hercegovine / The Architecture of Bosnia and Herzegovvina, 19451995, Sarajevo: Oko, str. 121122.
86 Ibid.
87 Meu njima je bila i inovativna rezidencijalna struktura od tri povezane trospratne
jedinice terasasto sputene na brdu u Ulici Didikovac, koju su projektovali braa
Muhamed i Reuf Kadi.
88 Lorenc Eichberger, Izgradnja nove eljeznike stanice, SUSJ, 1: 684687.
89 traus, Arhitektura Bosne i Hercegovine, str. 28.
90 Mustafa umruki, Izrada generalnog urbanistikog plana, SUSJ, 2: 387409,
sadri historiju prostornog planiranja od osloboenja do kraja 1970-tih.
91 Dijana Ali i Maryam Gusheh, Reconciling National Narratives in Socialist Bosnia
and Herzegovina: The Baarija Project, 194853, Journal of the Society of Architecctural Historians, 58, 1 (mart 1999.), str. 625.
92 Citira se u Mustafa umruki, Izrada generalnog urbanistikog plana, SUSJ, 2:
394.
93 IAS, SGV, 17. juli 1948.
94 Mustafa umruki, Izrada generalnog urbanistikog plana, SUSJ, 2: 396.
96 Kamhi (ur.), Spomenica dolaska Jevreja u BiH, str. 5.
97 umruki, Izrada generalnog urbanistikog plana, SUSJ, 2: 405406.
418
BILJEKE
98 Ibid., 2: 406.
99 Duan Milidragovi, Komunalno ureenje grada Sarajeva, Sarajevo: Slubeni list SRBBiH, 1984, str. 3498, nudi pronicljivu analizu evolucije pravnog statusa grada.
100 Ibid., str. 45.
101 Milidragovi, Komunalno ureenje grada Sarajeva, str. 48, citira Slubeni list SFRJ, 26,
1955.
102 Vojislav Kotunica i Kosta avoki, Party Pluralism or Monism: Social Movements
and the Political System in Yugoslavia, 194449, Boulder, CO: East European Monoggraphs, 1985, str. 209.
103 Bosna i Hercegovina, Ustav Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine, usvojen 25.
februara 1974, lan 281, objavljen u Slubenom listu Socijalistike Republike Bosne i
Hercegovine, 4, 1974.
104 Operacija Bijela rijeka, projekat vodosnabdijevanja za svakog stanovnika Sarajeva je
pokrenut u novembru 1990. ali nije zavren. Osloboenje, 8 novembar 1990, str. 10;
25. juni 1991, str. 10.
105 Line opservacije autora.
106 Ukaz Predsjednika Federativne Narodne Republike Jugoslavije Josipa Broza Tita,
SUR, 4: 749.
107 Biografije onih koji su proglaeni narodnim herojima iz podruja Sarajeva se mogu
nai u SUR, 4: 752814.
108 Osloboenje, 26. novembar 1981, str. 3, sadri potpuni izvjetaj o ceremoniji i tekstove
pojedinih govora.
110 Francine Friedman opisuje proces koji je doveo do priznavanja bosanskih Muslimanna u The Bosnian Muslims: Denial of a Nation, Boulder, CO: Westview Press, 1996,
str. 15568. Vidi takoe Filandra, Bonjaka politika, str. 229239.
111 Filandra, Bonjaka politika, str. 267270.
112 Ibid., str. 268 biljeka 92.
113 Ibid., str. 284296, u vezi debata o reformi nastavnog plana i programa u visokom
obrazovanju.
114 Enver Redi (ur.), Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, 2 toma, Sarajevo: Akademijja nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1987. Ovo djelo u dva toma, objavljeno
19 godina nakon poetka rada na projektu, sadri samo odabrane priloge, ukazujui
na neuspjeh mnogih autora da zavre svoj dio sintetske historije.
115 Slijedea djela sadre dokumente sa suenja, optunicu i razgovore sa optuenima:
Sead Trhulj, Mladi Muslimani, Sarajevo: Oko, 1994; i Abid Prguda (ur.), Sarajevski
proces: suenje muslimanskim intelektualcima 1983 g., drugo izdanje, Sarajevo: Abid
Prguda, 1995.
116 Alija Izetbegovi, Islamska deklaracija, Sarajevo: Bosna, 1990. Djelo se prvi put pojavvilo 1970. Izetbegovievi protivnici, kako komunisti tako i srpski i hrvatski nacional-
BILJEKE
419
listi uzimali su citate van konteksta da bi ga oslikali kao zagovaraa islamske Bosne i
Hercegovine kojom vlada erijatski zakon.
118 Milan Andrejevi, Vojislav eelj under Attack, Radio Free Europe Situation Repport, 4. maj 1987, str. 2529.
120 Roger Cohen, Hearts Grown Brutal: Sagas of Sarajevo, New York: Random House,
1998, str. 120.
121 Osloboenje, 11. februar 1984, str. 1; 12. februar 1984, str. 2.
122 Ibid., 19. februara 1984, str. 18.
Poglavlje 8: Propast socijalizma i nacionalna podjela Sarajeva

1
U vezi ekonomskih posljedica reformi za Sarajevo vidi Osloboenje, 11. avgust, str. 20;
17. avgust, str. 1; 21. avgust, str. 1; i 28. decembar 1990. godine, str. 3, 5.
2 Ibid., 1. avgust 1990. godine, str. 11.
3 Ibid.
4 U vezi erozije autoriteta vlasti u graevinarstvu i trgovini vidi Ibid., 10. juni 1991, str.
6; 27. juli 1990, str. 10; 31. juli 1990, str. 9; 31. avgust 1990, str. 6; 7. novembar 1990,
str. 13; 25. novembar 1990, str. 3; 5. decembar 1990, str. 14; i 30. decembar 1990, str.
5.
5 Osloboenje, 25. novembar 1991, str. 3.
6 Norman Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of Ethnic Cleansing, College Station:
Texas A&M University Press, 1995, str. 2337; i David Bruce MacDonald, Greaater Serbia and Greater Croatia: the Moslem Question in Bosnia-Hercegovina,
poglavlje 8 u djelu autora David Bruce MacDonald, Balkan Holocausts?: Serbian and
Croatian Victim-centred Propaganda and the War in Yugoslavia, Manchester: Manchesster University Press, 2002.
7 stvari u Bosni i Hercegovini se nisu razvijale u skladu sa oekivanjima. Mitinzi
istine organizirani u srpskim zajednicama nisu poluili eljenu destabilizaciju i povvlaenje rukovodstva Bosne i Hercegovine. Uglavnom lideri bosanskih Srba jo nisu
bili spremni naruiti vjekovni mir suivota sa Muslimanima i Hrvatima, Mihailo
Crnobrnja, The Yugoslav Drama, 2. izdanje, Montreal: McGill-Queens University
Press, 1996, str. 142.
8 Republika Bosna i Hercegovina, Slubeni list, 31. juli 1990.
9 Neven Aneli opisuje formiranje glavnih politikih stranaka u Bosnia-Herzegovina:
The End of a Legacy, London: Frank Cass, 2003, str. 159171.
10 Osloboenje, 1. juli 1990, str. 1, 2.
11 Ibid., 24. februar 1991, str. 2.
12 Suad Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini 90. Analiza izbornog procesa, Sarajevo:
Promocult, 1996, str. 5265.
420
BILJEKE
13 Osloboenje, 26. maj 1990, str. 1 i 4; i Nai Dani, 37, br. 995 (8. juni 1990), str. 4-7.
14 Lideri dvije stranke, Nijaz Durakovi iz SDP-a i Kecmanovi iz Reformista su pred
same izbore postigli dogovor o saradnji, ali su Reformisti nieg ranga odbili da ga
sprovedu, prema Aneliu, Bosnia-Herzegovina, str. 180.
15 Nai Dani, Sarajevo, 8. juni 1990, str. 9.
16 Osloboenje, 6. juli 1990, str. 9.
17 Nenad Kecmanovi, Drama sarajevskih Srba, NIN (Nedeljne ilustrovane novine),
Beograd, 18. septembar 1992, str. 56.
18 Osloboenje, 6. juli 1990, str. 3, izvjetava o konferenciji za novinare koja je odrana 5.
jula.
19 O ovoj skuptini se moe proitati u Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini, str.
41; Osloboenje, 13. juli 1990, str. 3; Sedam Dana, Sarajevo, 15. juli 1990, str. 4; i Nai
Dani, Sarajevo, 20. juli 1990, str. 12.
20 Osloboenje, 11. avgust 1990, str. 11.
21 Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini, str. 43.
22 Intervju autora sa Stjepanom Kljuiem, Sarajevo, 18. aprila, 2000.
23 U vezi obeanja o mirnom suivotu i retorike na zajednikim skupovima irom Bossne i Hercegovine vidi Aneli, Bosnia-Herzegovina, str. 179-80, i Kemal Kurspahi,
As Long as Sarajevo Exists, prijevod, Colleen London, Stony Creek, CT: Pamphleteeers Press, 1997, str. 59-60. Aneli (str. 180) naziva zajednike skupove zavretkom
veoma mudre kampanje.
25 Ibid., 15. novembar 1990, str. 9, i oglas za ovaj dogaaj, 14. novembar 1990, str. 19.
26 Ibid., 15. novembar 1990, str. 9.
27 Izborni rezultati se mogu nai u Arnautovi, Izbori u Bosni i Hercegovini, str. 103
27.
28 Osloboenje, 21. decembar 1990, str. 10.
29 Ibid.
30 Ibid., 21. novembar 1991, str. 7; 24. novembar 1991, str. 5; i 12. januar 1992, str. 5.
31 Ibid., 25. oktobar 1991, str. 7.
32 Ibid., 5. januar 1992, str. 8.
33 Intervju autora sa Mirkom Pejanoviem, Sarajevo, 1. novembar 1999. Za diskusiju
ovog fenomena u cijeloj Bosni i Hercegovini vidi Xavier Bougarel, Bosnia and Herccegovina State and Communitarianism, u David A. Dyker i Ivan Vejvoda, Yugosslavia and After: A Study in Fragmentation, Despair and Rebirth, London: Longman,
1996.
34 Javnost, Sarajevo, 4. maj 1991, str. 2. Javnost je zvanina dvosedmina publikacija
SDS-a u Bosni i Hercegovini; Poela je izlaziti u oktobru 1990.
35 Glas, Banja Luka, 2728. april 1991, str. 6, daje najpotpuniji izvjetaj o ovom dogaaju.
BILJEKE
421
36 U martu 1991. Glas je objavio seriju lanaka pod nazivom Regionalizacija i Bosansska krajina: Da li, kako, zato?, Glas, 6. mart, str. 7; 15. mart, str. 6; 28. mart, str. 5;
29. mart, str. 5; 2. april, str. 8; 8. april, str. 6; i 10. april, str. 7.
37 Primjeri takvih izjava za javnost se mogu nai u listu Glas, 12. april, str. 7; 18. april,
str. 4; 3. maj, str. 5; i 10. maj, str. 8, svi iz 1991.
38 Glas, 17. april 1995, str. 5.
39 Meunarodni sud za ratne zloine poinjene u bivoj Jugoslaviji (ICTY), Odluka
o imenovanju taba za regionalizaciju, Srpska demokratska stranka BiH, Gradski
odbor, Sarajevo. Broj: 01-37-1/91, 25. septembar 1991. Tuitelj protiv Stanislava
Galia, IT-98-29, dokazni predmet P3683, prihvaen kao dokaz 22. aprila 2002.,
str. 7.657, 7.703, kao materijal koji potkrepljuje izvjetaj autora Robert J. Donia,
The Siege of Sarajevo: A Background Report, str. 2, biljeka 9, BCS ERN: SA021150. U daljem tekstu svako pominjanje dokumenata koji su podneseni kao dokazni
materijal u predmetima koje vodi ICTY e se identificirati po nazivu, predmetu,
broju predmeta, broju dokaza, jeziku dokumenta i ERN. (BCS oznaava BosanskiHrvatski-Srpski, to je standardni termin tribunala za jezik koji se ranije nazivao
srpskohrvatski-hrvatskosrpski. ERN je skraenica za Evidence Registration Numbber - registracijski broj dokaza.) Usmena svjedoenja svjedoka pred tribunalom e se
citirati po imenu svjedoka, predmetu i broju predmeta, datumu svjedoenja i stranici/
stranicama na kojima se javlja u transkriptu koji se nalazi na http://www.un.org/icty/
cases/indictindex-e.htm.
40 Sredinom septembra, proglaene su etiri srpske autonomne oblasti: Hercegovina,
Romanija-Bira, Semberija i Sjeverna Bosna. Ta odluka je kasnije objavljena u Javvnosti, 7. decembra 1991, str. 10, u lanku koji je istovremeno najavio preimenovanje
zajednice optina Bosanske Krajine koja je osnovana u aprilu 1991. u srpsku autonnomnu oblast Bosanska Krajina.
41 Romanija-Bira se sastojala od slijedeih opina: Pale, Han Pijesak, Sokolac, Vlasennica, ekovii, Olovo i dio Rogatice. Slubeni glasnik srpskog naroda u Bosni i Herceggovini, Sarajevo, 1, 15. januar 1992, str. 8.
42 ICTY, Odluka o imenovanju taba za regionalizaciju, 25. septembar 1991, BCS
ERN: SA02-1150.
43 ICTY, Skuptina srpske autonomne oblasti Romanija, Pale, 11.12.1991. godine.
Zapisnik., Tuilac protiv Galia, IT-98-29, dokazni predmet P3683, citira se u Donnia, The Siege of Sarajevo, str. 3, biljeka 13. BCS ERN: SA02-3688SA02-3692.
Predstavnici iz Sarajeva su se alili da je Bira dodat u naziv jer su predstavnici SDSa iz istone Bosne odugovlaili sa proglaenjem vlastite autonomne oblasti.
44 The Death of Yugoslavia, video zapis, e London: BBC, dio 4. Laura Silber i Allan Litttle su obavili mnogo intervjua za dokumentarni film BBC-a koji su kasnije pretoili
i u knjigu, Yugoslavia: Death of a Nation, New York: Penguin Books, 1997, str. 216.
O ovom dogaaju su izvijestili svi mediji u Bosni i Hercegovini i pitanje zakonitosti
manevra koji su izvele HDZ i SDA je zauvijek ostalo predmet debate.
45 Osloboenje, 16. oktobar 1991, str. 3.
422
BILJEKE
46 ICTY, SDS Savjet stranke, 18:00 do 21:30. Srpska demokratska stranka Bosne i
Hercegovine. Datum: 15.10.1991.godine, Tuilac protiv Galia, IT-98-29, dokazni
predmet P3683, citira se u Donia, The Siege of Sarajevo, str. 3, biljeka 17. Engleski
ERN: 0304-4271 0304-4274; BCS ERN: SA02-3844 - SA02-3848. Engleski
oznaava dokaze koji su originalno na tom jeziku ili su ovjereni prevodi prevoditelja
tribunala. Verzija na BCS sadri rukom napisanu biljeku: Postoji original u rukopissu.
47 Odluka o osnivanju skuptine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Republika
Srpska, Slubeni Glasnik, 1, 1, 15. januar 1992, str. 1. Vidi takoe Evropska zajednica,
Report of the European Community Arbitration Committee, u Yugoslav Survey,
32, 1 (1992.), str. 125, i Osloboenje, 10. novembar 1991, str. 5. Ovo tijelo je prvo bilo
poznato pod nazivom Skuptina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, da bi 12.
avgusta 1992. bilo preimenovano u Skuptinu Republike Srpske.
48 ICTY, Skuptina srpskog naroda, 2. sjednica, 21. novembar 1991, Tuilac protiv
Slobodana Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, Engleski ERN: 009303030093-0311; BCS ERN: SA01-2012SA01-2016. Dokazni predmet 531 ID
se sastoji od zapisnika i transkripta veine sjednica Skuptine srpskog naroda od
osnivake sjednice 24. oktobra 1991. do marta 1996. Tuioci su dokazni predmet
podnijeli na CD-u pretresnom vijeu 12. septembra 2003. godine, a sud ga je oznaio
kao dokazni predmet 538 ID, mada do trenutka sastavljanja ove biljeke vijee nije
donijelo odluku o prihvatljivosti tog dokaza.
49 U decembru 1991. radna grupa skuptine opine Novi Grad je posjetila Rajlovac da
bi se sastala sa lokalnim rukovodstvom i pokuala razrijeiti spor. lanovima radne
grupe je reeno da su srpski stanovnici bili podvrgnuti ekonomskoj diskriminaciji i
da je oko 1.600 Srba glasalo na plebiscitu u novembru 1991. godine za otcjepljenje od
opine Novi Grad i zadravanje postojeih objekata JNA. Osloboenje, 21. decembar
1991, str. 7.
50 Zakon o obrazovanju optine Rajlovac sa sjeditem u Rajlovcu. Broj 02-4/92. 11.
maja 1992. godine, Republika Srpska, Slubeni glasnik, 2, 1, 24. februar 1993.
51 Veernje Novine, Sarajevo, 19. decembar 1991, str. 12.
52 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 3. sjednica, 11. decembar 1991, Tuilac protiv Slobbodana Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID. Engleski ERN: 0093-3341.
Dokument je objavljen kao Preporuka o osnivanju Skuptina optina srpskog narodda u Bosni i Hercegovini, Republika Srpska, Slubeni glasnik, 1, 1, 15. januar 1992,
str. 9.
53 ICTY, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine. Glavni odbor. Strogo
povjerljivo. Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni
i Hercegovini u vanrednim okolnostima, Sarajevo, 19. decembra 1991. godine (U
daljem tekstu ICTY, Organizovanje i djelovanje, 19. decembar 1991.) Tuilac
protiv Radislava Branina, IT-99-36 (Krajina), dokazni predmet P25a (BCS) i
P25b (Engleski). Tuilatvo je dolo do nekoliko kopija ovog dokumenta od razliitih opina, svaki sa razliitim brojem na naslovnoj stranici koji je napisan rukom i
BILJEKE
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
423
koji najvjerojatnije predstavlja oznaku za opinski odbor SDS-a kojem je upuen taj
primjerak. Dokument sa rukom napisanim brojem 096, koji je prihvaen u ovom preddmetu, jeste BCS ERN: 0025-27380025-2747; Engleski ERN: 0035-993600359943.
Ibid. Formiranje kriznog taba nije bilo bez presedana. Predsjednitvo Bosne i Herccegovine je formiralo vlastiti krizni tab 21. septembra 1991. godine, koji se sastojao
od tri lana Predsjednitva, Ministra unutranjih poslova, Ministra narodne odbranne i komandanta snaga teritorijalne odbrane. Osloboenje, 27. decembar 1991, str. 2.
Meutim, krizni tabovi SDS-a su se razlikovali po tome to su bili sastavljeni od
pripadnika samo jedne politike partije (SDS) i jedne nacionalnosti (Srba).
ICTY, Organizovanje i djelovanje, 19. decembar 1991.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 4. sjednica, 21. decembar 1991, Tuilac protiv
Slobodana Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID. Engleski ERN: 009396770093-9678. BCS ERN: 0089-8209.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 3. sjednica, 21. novembar 1991, Tuilac protiv
Slobodana Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID. Engleski ERN: 00930319.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 91, Tuilac protiv Slobodana Miloevia, IT-0254, dokazni predmet 538 ID. Engleski ERN: 0093-03190093-0320; BCS ERN:
SA01-2030.
Ibid.
Osloboenje, 25. decembar 1991, str. 7.
Uputstvo je u cijelosti objavljeno u Slobodnoj Bosni, 12. mart 1992, str. 3, zajedno sa
zapisnikom sa sastanka lidera sarajevskog SDS-a koji je odran 21. decembra 1991.
iz kojeg se vidi da je sarajevski SDS oformio krizni tab u skladu sa instrukcijama.
Osloboenje, 11. januar 1992, str. 12; i Glas, 12. januar 1992, str. 4. Kao to je ve
navedeno u gornjem tekstu, Republika srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je 12.
avgusta 1992. preimenovana u Republiku Srpsku. Ja koristim naziv Republika Srppska.
Osloboenje, 23. februar 1992, str. 5.
Osloboenje, 15. januar 1992, str. 8, i 20. mart 1992, str. 8.
Osloboenje, 24. januar 1992, str. 11. List je izvijestio da e se mjeseni prihodi od oko
pedeset hiljada njemakih maraka u budunosti zadravati na Palama.
Intervju autora sa Muhamedom Kreevljakoviem i Muhamedom Zlatarom, Sarajevvo, 12. oktobar 2000.
Osloboenje, 29. januar 1992, str. 4.
Osloboenje, 5. mart 1992, str. 4.
Novinarka lista Le Monde Florence Hartman izvjetava kako je u restoran stigla u
22:00 sata 2. marta i kako joj je reeno da e morati ekati tri sata na poruenu veeru. Dok je ekala, stigla je grupa naoruanih Srba koja je odmah posluena nakon
424
BILJEKE
ega su otili bez plaanja. Osloboenje, 5. mart 1992, str. 3.

70 Viktor Meier ubjedljivo tvrdi da je transformacija JNA zavrena prvo u Hrvatskoj a
tek kasnije u Bosni i Hercegovini u Victor Meier, Yugoslavia: A History of Its Demise,
prijevod Sabrina P. Ramet, London: Routledge, 1999, str. 213,
72 Osloboenje, 9. novembar 1991, str. 8, i 15. novembar 1991, str. 3.
73 Sarajevo na etnikom nianu, Slobodna Bosna, 21. novembar 1991, str. 3.
74 Osloboenje, 3. decembar 1991, str. 7; 5. decembar 1991, str. 8; i 6. decembar 1991, str.
7.
75 Osloboenje, 18. decembar 1991, str. 8, i 28. decembar 1991, str. 8.
76 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 4. sjednica, 21. decembar 1991, Tuilac protiv Milloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, Engleski ERN: 0093-9663.
77 Osloboenje, 5. januar 1992, str. 4.
78 Meunarodni sud pravde, Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Jugoslavvije, Odgovor Bosne i Hercegovine, 23. april 1998. Aneks 138: Intervju sa Milutinnom Kukanjcem, Moj gostmoja istina, TV Pale, 12. juli 1994.
79 Borisav Jovi, Poslednji dani SFRJ, 2. izdanje, Kragujevac: Prizma, 1996, str. 420.
Prema Jovievim biljekama, Miloevi je predviao da e nekoliko jugoslavenskih
republika uskoro biti priznate kao nezavisne drave, ali su njegovi planovi za Makeddoniju bili drugaiji od planova za Bosnu i Hercegovinu. Prema Joviu, Miloevi je
smatrao da ukoliko Makedonija eli nezavisnost treba sa njom postii dogovor oko
povlaenja armije i podjele vojne imovine.
80 Ibid.
81 Ibid., str. 421.
82 Silber i Little, Yugoslavia, New York: Penguin, 1997, str. 218.
83 James Gow, Legitimacy and the Military: The Yugoslav Crisis, London: Pinter, 1992,
str. 4647.
84 ICTY, Informacija o akciji sigurnijeg obezbjeenja naoruanja i municije TO SRBBiH. Republiki tab teritorijalne odbrane Predsjednitvu SRBiH, Sarajevo, 13.
septembar 1990. Tuilac protiv Galia, IT-98-29, dokazni predmet P3683, citira se
u Donia, The Siege of Sarajevo, str. 6, biljeka 44. BCS ERN: 0087-022000870235.
85 Branka Maga i Ivo ani, (urednici), Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, 1991
1995, Zagreb-Sarajevo: Dani, 1999, str. 378.
86 efko Hodi opisuje razvoj Patriotske lige u seriji lanaka u januaru 1999. na osnovvu intervjua sa Mehom Kariikom, prvim ovjekom vojnog krila organizacije. Oslobboenje, 9. januar, str. 19; 10. januar, str. 14; 11. januar, str. 17; 12. januar, str. 13; 13.
januar, str. 21; 14. januar, str. 19; 15. januar, str. 17; 16. januar, str. 20; i 17. januar, str.
15.
BILJEKE
425
88 Central Intelligence Agency (CIA), Balkan Battlegrounds: A Military History of the

Yugoslav Conflict, 19901995 (Washington, DC: CIA, 2002.), 1: 112, i Osloboenje,
9. novembar 1991, str. 8.
90 Victor Meier, u to vrijeme dopisnik Frankfurter Allgemeine Zeitung, je bio u blizini
kada su ispaljeni fatalni hici. Meier, Yugoslavia, str. 211. Vidi takoe Osloboenje, 3.
mart 1992, str. 12.
91 Novinski izvjetaji su kasnije otkrili da je navodni poinitelj Ramiz Delali bio umijjean u raniju pucnjavu i silovanje i da je lijeen na psihijatrijskoj klinici u Sarajevu.
Osloboenje, 6. mart 1992, str. 8.
92 Delali je kasnije osuen zbog prijetnji upuenih dvojici ljudi, ocu i sinu, u jednom
sarajevskom restoranu, i zbog mahanja pitoljem pred gostima restorana 1. marta
1997. U junu 1999. je napao policajca tako to ga je udario autom. Visoki predstavnik
Carlos Westendorp je traio od vlasti u Sarajevu da detaljno istrae ranije nedjela
gangstera Delalia. Bosna i Hercegovina, Ured visokog predstavnika, saoptenje za
javnost, 17. juni 1999. Nakon to je Delali odsluio zatvorsku kaznu, vlasti u Sarrajevu su otvorile istragu njegovog uea u ubistvu Gardovia 1992. Dnevni avaz,
Sarajevo, 7. februar 2002, str. 27.
93 Intervju Sinana Alia sa Rajkom Dukiem, Milii, Bosna i Hercegovina, 21. mart
2000. Ali je bio izdava lista Front slobode u Tuzli. Rukopis izvjetaja o intervjuu,
autorova osobna zbirka.
94 Sporazum i uklanjanje barikada je general Milutin Kukanjac opisao u Moja istina,
NIN, 6. januar 2000, str. 58, a izvjetaji o tome se nalaze i u Osloboenju, 3. mart 1992,
str. 1, i 4. mart 1992, str. 2. Kukanjac se prisjea da je posjetio dvanaest srpskih i dvije
muslimanske barikade; Osloboenje navodi da je posjetio etrnaest srpskih i sedam
muslimanskih barikada.
95 Osloboenje, 4. mart 1992, str. 2.
96 BBC, The Death of Yugoslavia, video zapis, dio 4.
97 Osloboenje, 7. mart 1992, str. 3, i 10. mart 1992, str. 6.
99 U vezi skupova Pokreta Valter u martu 1992. vidi Osloboenje, 4. mart, str. 5; 7. mart,
str. 6; i 9. mart, str. 12.
100 Patrole su odloile odreene dogaaje, to je bilo u interesu Srba, izjavio je Kukkanjac. Meunarodni sud pravde, Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Juggoslavije, Odgovor Bosne i Hercegovine, 23. april 1998. Aneks 138: Intervju sa
Milutinom Kukanjcem, Moj gostmoja istina, TV Pale, 12. juli 1994.
101 ICTY, Zakljuci iz procene stanja na prostoru BiH u zoni odgovornosti 2. VO.
Mart 1992. godine, potpisao Milutin Kukanjac, peat neitak; Tuilac protiv Galia,
IT-98-29, dokazni predmet P3683, citira se u Donia, The Siege of Sarajevo, str. 8
biljeka 60, Engleski ERN: 0300-51850300-5194, BCS ERN: 0106-551801065530. Bosanske vlasti su ovaj dokument zaplijenile zajedno sa drugima nakon to
426
BILJEKE
se Kukanjac sa svojim tabom povukao iz Sarajeva 2. maja. Takoe je objavljen u:

Hasan Efendi, Ko je branio Bosnu, Sarajevo: Oko, 1998, str. 4554.
102 Milutin Kukanjac, Moja istina, str. 57.
103 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 50. sjednica, 16. april 1995, Tuilac protiv Sloboddana Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, Engleski ERN: 0096-9865;
BCS ERN: 0084-6058.
104 ICTY, presretnuta komunikacija telefonom, Karadi i Miloevi, 9. septembar
1991, Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, citira se u Prosecutions Second Pretrial
Brief, str. 12, 31. maj 2002. BCS ERN: 0206-61730206-6176; Engleski ERN:
0092-29140092-2917. Obavjetajna sluba bosanske vlade je snimila ovaj i hiljade
drugih poziva i sauvala njihove transkripte. Nekoliko komentara u razgovoru odaju
da je Karadi znao da se njegovi telefonski razgovori prate.
106 Ibid.
107 O formiranju srpskog MUP-a, vidi Osloboenje, 1. april 1992, str. 1, i 8. april 1992, str.
4.
108 Osloboenje, 8. april 1992, str. 4.
109 UN, Konani izvjetaj ekspertne komisije Ujedinjenih naroda koja je ustanovljena u
skladu sa rezolucijom Vijea sigurnosti 780 (1992.), Aneks 6, Study of the Battle
and Siege of Sarajevo, pt. 1, 6. april 1992, 153154 (u daljem tekstu, UN-ova eksspertna komisija). Demonstracije i borbe 5. i 6. aprila su takoe obraene u New York
Times, 6. april 1992, str. 5, i 7. april 1992, str. 3; CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 152;
Silber i Little, Yugoslavia, str. 226230; i (iz osobne perspektive) Lewis MacKenzie,
Peacekeeper: The Road to Sarajevo (Vancouver, BC: Douglas and McIntyre, 1993.),
str. 135140. Vie detalja se moe nai u brojnim lancima u Osloboenju, 6-8. april
1992.
111 MacKenzie, Peacekeeper, str. 137.
112 UN-ova ekspertna komisija, str. 153. Autoritativni prikaz ubistava se moe nai u
Silber i Little, Yugoslavia, str. 229 i NIN, 2. decembar 1999, str. 60.
113 Prva granata koja je pala na Sarajevo, pala je na GRAS - 6. aprila 1992. godine. Od
tada pa do kraja rata, GRAS je bio jedna od glavnih meta agresora. Irfan Mehii i
Muedeta Hadiabdi (urednici), Privreda u opkoljenom Sarajevu, Sarajevo: Privredna
komora regije Sarajevo, 1998, str. 110.
114 UN-ova ekspertna komisija, 6. april 1992, str. 154.
115 Sie onoga to je ispriao jedan promatra se moe nai u: Ed Vulliamy, Seasons in
Hell: Understanding Bosnias War, New York: St. Martins Press, 1994, str. 7374.
116 NIN, 2. decembar 1999, str. 60.
BILJEKE
427
Poglavlje 9: Smrt i ivot u opkoljenom Sarajevu

1.
2
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Mary Kaldor, Bosnia-Herzegovina: A Case Study of a New War, glava III u djelu
Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Stanford: Stanfford University Press, 1999.
U pogledu ironije koritenja srednjevjekovnih metoda u modernom ratu vidi Cornnelia Sorabji, A Very Modern War: Terror and Territory in Bosnia-Hercegovina, u
djelu koje su uredili Robert A. Hinde i Helen E. Watson, War: A Cruel Necessity? The
Bases of Institutionalized Violence, London: I. B. Tauris, 1995, str. 8195.
Republika Srpska. Slubeni glasnik Republike Srpske, Odluka o stratekim ciljevima
srpskog naroda u Bosni i Hercegovina, broj 02-130/92, 12. maja 1992. godine., 26.
novembar 1993, br. 22, str. 866. Odluka je donijeta 12. maja 1992. ali je u Slubenom
glasniku objavljena tek 26. novembra 1993.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 42. sjednica, 18. juli 1994, Karadi, Tuilac protiv
Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-2880 02152881.
Osloboenje, 17. april 1992, str. 8, u izvjetaju o Dnevniku, RTV Sarajevo.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 16. sjednica, 12. maj 1992, Karadi, Tuilac protiv
Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, engleski ERN: 0091-3514.
Sarajevo Siege Deepens, Defying Efforts at Peace, New York Times, 27. septembar
1992, str. 8.
ICTY, presretnuta komunikacija telefonom, Karadi i Miloevi, 9. septembar 1991,
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet P613, tabulator 48 (BCS) i
48A (engleski prijevod), BCS ERN 0206-6173 0206-6176; engleski ERN 00922914 0092-2917.
Osloboenje izvjetava o ovom dogaaju u izvjetajima vlastitih dopisnika i beogradsske novinske agencije Tanjug, 10. septembar 1991, str. 1, 3.
ICTY, presretnuta komunikacija telefonom, 9. septembar 1991. Karadi i Koljevi,
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-29, dokazni predmet P613/50 (BCS) i P613/50A
(engleski prijevod), BCS ERN 0211-6618-0211-6621; engleski ERN 0302-7828
0302-7831.
ICTY, presretnuta komunikacija telefonom, 9. septembar 1991, dva neidentificirana
muka glasa, za koje se po sadraju moe zakljuiti da su to bili Karadi i Milan Babbi, Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmeti P613/46 (BCS) i P613/
46A (engleski), BCS ERN 0219-4704 0219-4707; engleski ERN 0092-3197.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 40. sjednica, 1-11. maj 1994, Karadi, Tuilac
protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-2545.
Meunarodni sud pravde, Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Jugoslavije,
Zapisnik izjave ora ukia, Aneks 140 Odgovori Bosne i Hercegovine, 23. april
1998.
ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 8. sjednica, 25. februar 1992, Milutin Najdanovi,
428
BILJEKE
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, engleski ERN: 00840454.
15 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 34. sjednica, 9. septembar 1993, ore uki,
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 02150636.
16 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 39. sjednica, 24-25. mart 1994, Miroslav Toholj,
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 02152332.
17 Slijedea djela se bave vojnom historijom opsade: Zijad Rujanac, Opsjednuti grad
Sarajevo, Sarajevo: Bosanski kulturni centar, 2003; i Nedad Ajnadi, Odbrana Sarrajeva, Sarajevo: Sedam, 2002. Objavljeni dnevnici iz prvih dana opsade ukljuuju
Ahmed Dubo, Zapisi za pamenje: Ratni dani u Sarajevu i Republici Bosni i Herceggovini, april 1992 april 1993., Sarajevo: Glavni odbor SUBNOR-a BiH, 2002; i
Nusret ehi, Dnevni zapisi o ivotu pod etnikom opsadom tokom 1992. i 1993. god., 2
toma, Sarajevo: Rabic, 2003; i Zlata Filipovi, Zlatas Diary: A Childs Life in Sarajevo,
(prijevod: Christina Pribichevich-Zori), New York: Viking, 1994. Miroslav Prstojevvi, The Wounded City, (prijevod: Devahira Arslanagi i Gordana Kisi), Ljubljana:
DAG Grafika, 1994, kombinira fotografije i svjedoenja da bi se prenijela pria o
prve tri godine opsade.
18 Snage teritorijalne odbrane su padale pod vodstvo one grupe koja je bila dominantna
na datoj teritoriji. Srpska teritorijalna odbrana Ilida je organizirana 5. aprila 1992.
Njeno vodstvo se alilo da Zelene beretke pucaju na srpske civile u Dobrinji i na druggim mjestima. Predstavnici SDA i SDS su se sloili da se svakodnevno sastaju da bi
posredovali u razrjeenju. Osloboenje, 16. april 1992, str. 3.
19 Kerim Luarevi, The Battle for Sarajevo: Sentenced to Victory, Sarajevo: FZV, 2000,
str. 53.
20 Chuck Sudetic, Serbian Militias Overrun a Town; New Concern on U. S. Aid
Flights, New York Times, 18. april 1992, str. A3, citira se u UN Commission of Experts,
17. april 1992, str. 161.
21 Luarevi, The Battle for Sarajevo, str. 53.
22 Lokalna baza veine vojnih formacija je znaila da iako su vojske primarno organnizirale nacionalne stranke, neki vojnici su bili druge nacionalnosti, poput hiljada
bosanskih Muslimana koji su se borili u HVO, ili bosanskih Hrvata i Srba koji su se
borili u bosanskoj armiji. Susan Woodward, Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution
after the Cold War. Washington: Brookings Institution, 1995, str. 254.
23 Kolektivno Predsjednitvo BiH (u odsustvu dva srpska lana koji su dali ostavke 6.
aprila) je naredilo da sve jedinice teritorijalne odbrane stanu pod jedinstvenu komanddu 15. aprila. U noi izmeu 14. i 15. aprila na snagu je stupio novi simbol za sve
pripadnike teritorijalne odbrane (grb srednjevjekovne bosanske drave) i zatraeno
je da ga prihvate sve jedinice. Osloboenje, 16. april 1992, str. 1.
24 Od 1993. godine 15. april se slavi kao dan armije, ali 1992. godine termin armija je
imao negativnu konotaciju za mnoge Bosance i Hercegovce kao drugi izraz za JNA.
BILJEKE
429
ARBiH je formalno stvorena tek u avgustu 1992.

25 UN izjavljuje da je na veane pucano sve dok ef policije na Ilidi nije izaao i
apelovao na strijelce da obustave vatru. Dok je padao mrak, srpske snage na brdimma su otvorile intenzivnu artiljerijsku, minobacaku i mitraljesku vatru na centralne
dijelove grada. UN Commission of Experts, 22. april 1992, str. 165.
26 UN Commission of Experts, 25. april 1992, str. 168.
27 Kukanjac, Moja istina, NIN, 6. januar 2000, str. 58.
29 Jovi, Poslednji dani SFRJ, zapis od 30. aprila 1992, str. 448. Uesnici su bili Branko
Kosti (predsjednik saveznog Predsjednitva), Slobodan Miloevi, Momir Bulatovi
(predsjednik Crne Gore), general Milan Pani (naelnik Generaltaba JNA), Radovvan Karadi, Momilo Krajinik, Nikola Koljevi, i Jovi. Zanimljivo je da Kukannjac nije prisustvovao ovom sastanku.
30 Rujanac, Opsjednuti grad, str. 239249.
31 Zagovornici ovog objanjenja navode da je lan Predsjednitva Fikret Abdi, za koga
se vjerovalo da je naklonjeniji bosanskim Srbima od Izetbegovia, stigao u Sarajevo
2. maja, nakon to je proao brojne kontrolne punktove i prepreke na svom putu od
Velike Kladue i da je moda bio spreman preuzeti vlast ukoliko bi pala Izetbegovieva vlada. Ovo tumaenje se moe nai u Silber i Little, Yugoslavia, str. 237238.
32 Ibid., str. 232233; Osloboenje, 3. maj 1992, str. 3; i CIA, Balkan Battlegrounds, 1:
152.
33 Silber i Little, Yugoslavia, str. 234. Autori napadae nazivaju Karadievim snagama
navodei da JNA jo nije djelovala posve na strani Srba.
34 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 52. sjednica, 6. avgust 1995, Karadi, Tuilac prottiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-4230. Predali
smo veliku teritoriju. Jeste pomogla dosta JNA, negdje je i odmogla JNA. U Sarajevvu nije htjela da uradi ono to smo mi traili. Nije htjela da nam daje etu tenkovsku
da mi uradimo to smo traili. Rat bi bio zavren da je uradila.
35 BBC, The Death of Yugoslavia.
37 Silber i Little daju najsveobuhvatniji opis Izetbegovievog kidnapovanja i konane
razmjene, zasnovan na intervjuima sa vodeim uesnicima, u Yugoslavia, str. 232
242, i na snimcima i intervjuima na video zapisu BBC-a, Brian Lapping Associates
(producenti), The Death of Yugoslavia. Zlatko Lagumdija, koji je sa Izetbegoviem
stigao iz Rima je svoje opservacije iznio u Osloboenju, 6. maj 1992, str. 2.
39 Osloboenje, 9. maj 1992, citira Tanjug, 8. maj 1992.
40 Meunarodni sud pravde, Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Jugoslavije,
Odgovor Bosne i Hercegovine, 23. april 1998. Aneks 138, intervju Moj gostmoja
istina, TV Pale, 12. juli 1994.
430
BILJEKE
41 Doli su gospodo oficiri koje smo mi traili, ja sam traio Mladia. Skuptina bossanskih Srba, 50. sjednica, 16. april 1995, Karadi. BCS ERN: 0084-6059.
42 James Gow, The Serbian Project and its Adversaries: A Strategy of War Crimes, Montreaal: McGill-Queens University Press, 2003, str. 77.
43 CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 153.
44 Dodatni izvjetaj generalnog sekretara u skladu sa Rezolucijom Vijea sigurnosti
749 (1992.) (S/23900, 12. maj 1992.), u djelu koje su uredili Bethlehem i Weller,
The Yugoslav Crisis, 1: 509.
45 Ibid.
46 Izvjetaj generalnog sekretara u skladu sa stavom 4 Rezolucije Vijea sigurnosti 752
(1992.) (S/24049, 30. maj 1992), u Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis,
1: 517.
47 Luarevi, The Battle for Sarajevo, str. 130135; Murat Kahrovi, Kako smo branili
Sarajevo: Prva sandaka brigada, Sarajevo: Udruenje graana Bonjaka porijeklom
iz Sandaka, 2001, str. 93100; i Rujanac, Opsjednuti grad Sarajevo, str. 256261.
48 Izvjetaj generalnog sekretara u skladu sa stavom 4 Rezolucije Vijea sigurnosti 752
(1992.) (S/24049, 30. maj 1992.), u Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis,
1: 517.
49 Luarevi, The Battle for Sarajevo, str.128129.
50 UN Commission of Experts, 6-9. juni 1992, str. 202204.
51 Stavovi 24, Rezolucija Vijea sigurnosti 743 (1992.) (S/RES/743, 21. februar
1992.), u Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis, 1: 8. Ovlaujui UNPPROFOR, Vijee sigurnosti je ispunilo preporuke koje sadri UN-ov plan ouvanja
mira sadran u izvjetaju generalnog sekretara od 11. decembra 1991. (S/23280),
aneks III.
52 Oficiri UN-a su se smjestili u novoizgraeni Dom penzionera, zdanje iji je arhitekktonski dizajn osvojio nagradu, a koje se nalazilo odmah pored zgrade Osloboenja.
Penzioneri kojima je objekat bio namijenjen nikada nisu stupili u njega jer je uniten
granatiranjem tokom rata.
53 Brendan Simms daje argumente za sauesnitvo nekih britanskih komandanata i
trupa u UNPROFOR-u u knjizi Unfinest Hour: Britain and the Destruction of Bosnia,
New York: Penguin Books, 2002, str. 173222. Izmeu ostalog, Simms navodi sluaj
Kapetana po imenu Mike Stanley, ili Milo Stankovi, britanskog oficira za vezu
srpskog porijekla [koji] je kasnije uhapen, a zatim i osloboen, pod optubom da
je pijunirao za bosanske Srbe, str. 173.
54 Stav 5, Rezolucija Vijea sigurnosti 749 (1992.) (S/RES/749, 7. april 1992.), u
Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis, 1: 6.
55 Dodatni izvjetaj generalnog sekretara u skladu sa Rezolucijom Vijea sigurnosti
749 (1992.) (S/23900, 12. maj 1992.), u Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav
Crisis, 1: 509.
BILJEKE
431
56 Rezolucija Vijea sigurnosti 752 (1992.) (S/RES/752, 15. maj 1992.), u Bethlehem
i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis, 1: 7.
57 Izvjetaj generalnog sekretara u skladu sa Rezolucijom Vijea sigurnosti 752 (1992.)
(S/24000, 26. maj 1992.), u Bethlehem i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis, 1: 516.
58 Rezolucija Vijea sigurnosti 752 (1992.) (S/RES/752, 15. maj 1992.), u Bethlehem
i Weller (ur.), The Yugoslav Crisis, 1: 8.
59 Sporazum od 5. juna 1992. o ponovnom otvaranju sarajevskog aerodroma u hummanitarne svrhe. Aneks Izvjetaja generalnog sekretara u skladu sa Rezolucijom
Vijea sigurnosti 757 (1992.) (S/24075, 6. juni 1992.), u Bethlehem i Weller (ur.),
60 UN Commission of Experts, str. 222.
61 Rezolucije 761 od 29. juna 1992. (1: 13), 764 od 13. jula 1992. (1: 1415), i Rezolucija
770 od 13. avgusta 1992. (1: 1718), u The Yugoslav Crisis.
62 Izjava predsjedavajueg Vijea sigurnosti, 24. juli 1992. (S/24346, 24. juli 1992.), u
63 Rezolucija Vijea sigurnosti 769 (1992.) (S/RES/769, 7. avgust 1992.), u The Yuggoslav Crisis, 1: 17.
64 Rezolucija Vijea sigurnosti 770 (1992.) (S/RES/770, 13. avgust 1992.), u The
Yugoslav Crisis, 1: 1718.
65 UN, Komisija za ljudska prava, Ekonomsko-socijalno vijee. Izvjetaj o stanju ljudsskih prava na teritoriji bive Jugoslavije koji podnosi gosp. Tadeusz Mazowiecki,
specijalni izvjestilac Komisije za ljudska prava, u skladu sa stavom 14 Rezolucije
Komisije 1922/S 1/1 od 14. avgusta 1992., 28. avgust 1992, New York: Ekonomssko-socijalno vijee UN-a, 1992.
66 Scott Anderson, The Man Who Tried to Save the World: The Dangerous Life and Myssterious Disappearance of Fred Cuny, New York: Doubleday, 1999., str. 132145.
67 UN Commission of Experts, 22. i 24. juli 1992, str. 243, 245.
68 UN Commission of Experts, 29. avgust 1991, str. 289.
69 Tom Gjelton, Sarajevo Daily: A City and Its Newspaper Under Siege, New York: Harpper Collins, 1995, str. 119.
70 Materijal koji je oficir UN-a dao autoru, juli 1994.
71 Lina opservacija autora.
72 Papa je posjetio Zagreb, ali je otkazao posjetu Sarajevu.
73 Lina komunikacija sa nekoliko gradonaelnika koji su prisustvovali, januar 1995.
74 U trenucima pred smrt gradio je protivsnajperski zaklon od praznih kontejnera
ispred Holiday Inn-a, na mjestu gdje je ubijanje svakidanja stvar. Roger Cohen, A
U.N. Peacekeeper Dies; Bosnias Pain Does Not, New York Times, 17. april 1995, str.
A3.
75 Cohen, Hearts Grown Brutal, str. 228230.
432
BILJEKE
76 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 16. sjednica, 12. maj 1992, Trifko Radi (Ilija),
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, engleski ERN: 009135200091-3521; BCS ERN: 0084-7728.
77 Ibid., Karadi, engleski ERN: 0091-3513; BCS ERN: 0084-7722.
78 Vodei srpski nacionalisti u Bosni su nastavljali poricati opsadu jo dugo nakon zavvretka rata. Na suenju optuenim bosanskim Srbima u Hagu, Nenad Kecmanovi,
iji je vlastiti stan u Sarajevu pogoen iz artiljerije u proljee 1992. je opsadu okarrakterizirao kao obru, koji su drali Srbi ne dozvoljavajui Muslimanima da preko
njihovih kunih pragova realizuju unitarnu BiH. On je za odsustvo komunalnih
usluga krivio Izetbegovia, izjavivi da je on civilno stanovnitvo drao u Sarajevu
bez svjetla i vode, bez grijanja i dovoljno hrane, sa obrazloenjem grad bez civila posstao bi svojevrsno vojno utvrenje i legitimna vojna meta srpskih agresora. ICTY,
Tuilac protiv Miroslava Kvoke i ostalih, IT-98-30/1, Nalaz i miljenje dr. Nenada
Kecmanovia, citira se u Submission of Expert Statement of Dr. Robert J. Donia,
30. mart 2001, prihvaeno kao dokaz optube 3/266.
79 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 16. sjednica, 12. maj 1992, Mladi, Tuilac prottiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, engleski ERN: 00913544; BCS
ERN: .
80 UN Commission of Experts, 26. decembar 1992, str. 406, citira New York Times.
82 UN Commission of Experts, 12. oktobar 1992, str. 343.
84 ICTY, svjedok po imenu Herbert Okun, Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, 26.
februar 2003, str. 16,963.
85 Ponaanje Osloboenja u vezi dugog intervjua sa Mehom Kariikom, prvim ovjekom
vojnog krila Patriotske lige, ilustruje promjene u pristupu. Na osnovu tog intervjua,
list je poeo objavljivati seriju lanaka u aprilu 1993. godine, otkrivajui kompletnu
priu o formiranju muslimanske paravojne grupe (Osloboenje, 11. april, str. 5; 12.
april, str. 5; 13. april, str. 5; 14. april, str. 5; i 15. april, str. 5). Nakon objavljivanja
nekoliko lanaka, kasnije je izjavio Kariik, potpredsjednik bosanske Vlade Rusmir
Mahmutehaji mu je rekao da prestane sa objavljivanjem prie jer nije pravo vrijjeme. Rat jo traje, a mnoga imena su pomenuta. Vea otvorenost u periodu poslije
rata se odraava u injenici da je Osloboenje odluilo objaviti kompletnu seriju lannaka, ukljuujui i priu o pritisku da se prekine objavljivanje serije 1993. Osloboenje,
9. januar 1999, str. 15.
86 Ajnadi, Odbrana Sarajeva.
88 Promatra UN-a je o ofanzivi VRS u februaru 1993. zabiljeio slijedee: Reeno je
da je bosanskohercegovaka odbrana Stupa i Azia komplicirana zbog ogromnog
dispariteta u vatrenoj moi izmeu snaga BiH i Srba. Koristei skladita bive JNA
Srbi su koristili tenkove i teke mitraljeze u borbi. Iako su srpske linije bile u dometu
BILJEKE
433
vladine artiljerije na oblinjem Igmanu, snage BiH su imale samo nekoliko tenkova
i malo municije. Izvjetaji govore da je njihova odbrana ovisila uglavnom od boraca
naoruanih lakim orujem i protivoklopnim bombama domae izrade. UN Commisssion of Experts, 17. februar 1993, str. 450.
89 Vidi, na primjer, UN Commission of Experts, 5. decembar 1992, str. 387.
90 Razgovor autora sa Ahmedom Hadiroviem, oktobar 2001.
92 Ibid., str. 185203.
93 Govorei o ofanzivi na Ilidi u avgustu 1992. godine, general ARBiH Jovan Divjak
je rekao da su njegove snage odluile nastaviti sa ofanzivom koja ih je skupo kotala
da bi probili srpske linije oko grada. UN Commission of Experts, str. 288.
94 CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 1534, i 2: Map H: Sarajevo: The Bosnian Army
Attempts to Capture Four Key Hilltops, 8 juni 1992.
95 Luarevi, The Battle for Sarajevo, str. 6771, 105-107, 117119, 139143.
96 CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 154, i UN Commission of Experts, str. 395.
97 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 54. sjednica, 1516. oktobar 1995, Karadi, Tuillac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-4562.
98 Luarevi, provides a participants account of the battle for Dobrinja in The Battle for
Sarajevo, str. 144174. Vidi takoer UN Commission of Experts, 1719. juni 1992, str.
209211.
99 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 17. sjednica, 2426. juli 1992, Nedeljko Prstojevi
(Ilida), Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN:
0214-9561.
100 Orijentalni institut je zajedno sa svojom znaajnom zbirkom dokumenata o svim
bosanskim vjerskim zajednicama i nacionalnostima potpuno uniten 17. maja 1992.
Orijentalni institut u Sarajevu 1950 2000. Sarajevo: Orijentalni institut, 2000, str.
12, 17.
101 Tatjana Pratalo, Death of a Library, Logos, 8, 2 (1997.), str. 969, i UN Commission
of Experts, str. 282284.
102 UN Commission of Experts, str. 282283.
103 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 16. sjednica, 12. maj 1992, Dragan Kalini, Tuilac
protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, engleski ERN: 0091-3524;
BCS ERN: 0084-7731.
104 Osloboenje, 28. maj 1992, str. 1; i 29. maj 1992, str. 1; UN Commission of Experts, 27.
maj 1992, str. 192193.
105 UN Commission of Experts, 279. maj 1992, str. 192195.
106 ivopisan prikaz utjecaja koji je neselektivna snajperska vatra imala na smrt i ivot
Sarajlija se moe nai u: Peter Maass, Love They Neighbor: A Story of War, New York:
Alfred A. Knopf, 1996, str. 144148.
107 Kahrovi, Kako smo branili Sarajevo, str. 310.
434
BILJEKE
108 Prije rata je objavio knjigu: Boris Nilevi, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovvini do obnove Peke patrijarije 1557. godine, Sarajevo: Veselin Maslea, 1990.
109 Boris Nilevi, lina komunikacija sa autorom, Sarajevo, juli 1994.
110 David Rieff, Slaughterhouse: Bosnia and the Failure of the West, New York: Simon and
Schuster, 1995, str. 132137.
111 Ivana Maek prezentira analizu potrebe Sarajlija da ouvaju i redefiniraju normalan
ivot pod opsadom, na osnovu antropolokog istraivanja koje je provedeno tokom
opsade u War Within Us: Everyday Life in Sarajevo under Siege, Uppsala Studies in
Cultural Anthropology 29, Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis, 2000, str. 22
27.
112 David M. Berman, The Heroes of Trea Gimnazija: A War School in Sarajevo, 1992
1995, Lanham, MD: Rowman and Littlefield, 2001.
113 Nezirovi (ur.), Sefarad 92.
114 Predgovor u Juzbai (ur.), Prilozi historiji Sarajeva, str. 9-10
115 Suada Kapi (ur.), Life, Sarajevo: FAMA, 1995.
116 Maja Razovi i Aleksandra Wagner (ur.), Sarajevo Survival Guide, Sarajevo: FAMA,
n.d.
117 Razgovor autora sa Harisom Alagiem, 1. novembar 2000.
118 Za objanjenje onoga to on naziva sarajevski osjeaj aura sofisticiranog glavnog
grada pod opsadom, vidi Vulliamy, Seasons in Hell, str. 7684.
119 Kapi, (ur.), Life, Sarajevo, str. 82.
120 Razgovor autora sa Rajkom ivkoviem, 9. oktobar 1999.
121 Razgovor autora sa Kreevljakoviem i Zlatarom, 12. oktobar 2000.
122 Citira se u Mirko Pejanovi, Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian
Serb, prijevod: Marina Bowder, West Lafayette, IN: Purdue University Press, 2004,
str. 130.
123 Pejanovi, Through Bosnian Eyes, str. 132.
124 Ibid., str. 133.
125 ICTY, svjedok DP1, Tuilac protiv Stanislava Galia, IT-98-29, Sarajevo, 9. oktobbar 2002, str. 13,443.
126 Pejanovi, Through Bosnian Eyes, str. 134.
127 Dani, 5. juni 2005, str. 20-23; Osloboenje, 21. maj 2005, str. 4-5; i Preliminarni spisskovi imena Srba ubijenih i nestalih u Sarajevu u periodu od 1992. do 1995. godine,
http://www.mup.vladars.net, internet stranici pristupljeno 20. juna 2005.
128 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 34. sjednica, 27. avgust 1993, Karadi, Tuilac
protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-0570-0215-0571.
129 Zakljuci. 7. oktobar 1993, Pale, 02-1166/93, Republika Srpska. Kucano irilicom.
Kopija dokumenta u posjedu autora.
BILJEKE
435
130 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 36. sjednica, 3031. decembar 1993, Karadi,
Tuilac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 021513270215-1328.
131 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 51. sjednica, 1415. juni 1995, Zapisnik, Tuilac
protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-3923.
132 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 32. sjednica, 1920. maj 1993, Trifko Radi, Tuillac protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-0295.
133 Ajnadi prua detalje o izgradnji tunela, njegovim dimenzijama, osobama i robi koja
se njime transportirala u Odbrana Sarajeva, str. 257263.
134 Richard Holbrooke, To End a War, New York: Random House, 1998, str. vii.
135 Osloboenje, 6. februar 1994, str. 1; i UN Commission of Experts, 5. februar 1994, str.
781.
136 Elizabeth Neuffer, The Key to My Neighbors House: Seeking Justice in Bosnia and Rwaanda, New York: Picador, 2001, str. 62.
137 UN Commission of Experts, 5. i 6. februar 1994, str. 782784.
138 UN Commission of Experts, 8. februar 1994, str. 790, citira Karadi Says Sarajevo
Massacre Was A Fraud, Reuters, 8. februar 1994.
139 ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 39. sjednica, 24. mart 1994, Karadi, Tuilac prottiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID, BCS ERN: 0215-2273.
140 Okvirni sporazum za Federaciju, br. I.113a, u Sneana Trifunovska (ur.), Former
Yugoslavia through Documents: From its dissolution to the peace settlement, The Hague:
Martinus Nijhoff, 1999., str. 8389; i Burg i Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina,
str. 294298.
141 Snage UNPROFOR-a i VRS su 7. aprila razmijenile artiljerijsku vatru nakon to je
VRS granatirala prelaz preko Igmana koji je pod kontrolom vlade. Fort Worth Star
Telegram, 8. april 1995, str. A23.
142 New York Times, 5. april 1995, str. A3.
143 New York Times, 19. april 1995, str. A9.
144 U pogledu rastue spremnosti Britanaca, Francuza i Amerikanaca da upotrijebe
robusnije vojne mjere vidi Burg i Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina, str. 326,
337348.
145 Seesaw Week for U.S. Tactics in Balkans as Hostage Crisis Deepens, New York
Times, 5. juni 1995, str. A6.
146 Burg i Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina, str. 341.
147 CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 297, i Roger Cohen, Rebel Serbs Shell Croatian Cappital, New York Times, 3. maj 1995, str. A6.
148 CIA, Balkan Battlegrounds, 1: 309-316.
149 Ibid., 1: 374375.
150 Bosna i Hercegovina, Ured visokog predstavnika (OHR), Bosnia and Herzegovina:
Basic Texts, Sarajevo: n.d., n.str.
436
BILJEKE

152 Mirko Petrini i Milenko Paji (ur.), Raniji gradonaelnici za Sarajevo: 1992-1996,
Sarajevo: Klub ranijih gradonaelnika Sarajeva, 1997, str. 65, citira bilten Ministarsstva zdravlja od 1. januara 1996.
153 ICTY, svjedok Ewa Tabeau, Tuilac protiv Stanislava Galia, IT-98-29, 22. juli 2002,
str. 12.057-12,135.
Poglavlje 10: Sarajevo u mranoj sjenci rata

1. Obrui poznatu izjavu Karla von Clausewitza da je rat nastavak politike drugim
sredstvima, jedan promatra je primijetio da je u Bosni i Hercegovini mir nastavak
rata bez upotrebe vojnih sredstava. Major Arjen Zwaanswijk, Kraljevska nizozemsska vojska, osobna komunikacija s autorom, juni 2003.
2 Rebuilding a Multi-ethnic Sarajevo: The Need for Minority Returns, Meunaroddna krizna grupa, Izvjetaj br. 30, 3. februar 1998, str. 2. http://crisisweb.org/home/
index.cfm?id=1577&l=1, (pristupljeno 15. marta 2005).
3 Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini, Aneks IV, lan 1, stav 5, u
Trifunovska (ur.), Former Yugoslavia through Documents, br. II2, str. 441.
4 Ibid., Aneks 1A, lanovi 1 i 6, str. 443446 i 449451. IFOR je preimenovan u snage
za stabilizaciju (SFOR) kada mu je obnovljen mandat u ljeto 1997.
5 Ibid., Aneks 1A, lan 4, stav 5, podstav (b), str. 449.
6 Na primjer, ICTY, Skuptina bosanskih Srba, 56. sjednica, 17. decembar 1995, Ljubo
Bosilji (Ilida). BCS ERN: 0215-4778; Miroslav Vjetica (Bosanska Krupa), BCS
ERN: 0215-4781; i Vojislav Maksimovi (Sarajevo), BCS ERN: 0215-4784. Tuilac
protiv Miloevia, IT-02-54, dokazni predmet 538 ID.
7 Ibid., Zapisnik. BCS ERN: 0215-4750.
8 Ibid., Grujo Lalovi. BCS ERN: 0215-4790.
9 Ibid., Krajinik. BCS ERN: 0215-4843.
10 Ibid.
11 Ibid., Zapisnik. BCS ERN: 0215-4751.
12 RFE/RL Newsline, 29. februar 1996, http://www.rferl.org/newsline/1996/02/4-see/
see-290296.asp
13 Novinska agencija TWRA, Sarajevo, 29. februar 1996, citira se u Open Media Reseaarch Institute Daily Digest (Prag), 2. dio, 29. februar 1996.
14 Bosnia Action Coalition, This Week in Bosnia-Herzegovina, 29. februar 1996.
http://world.std.com/~slm/twib0229.html
15 Open Media Research Institute Daily Digest, 2. dio, 18. mart 1996.
16 RFE/RL Newsline, 1. mart 1996. http://www.rferl.org/newsline/1996/03/4-SEE/
see-010396.asp
BILJEKE
437
17 Ibid., 22. novembar 1996, citira Bilten Helsinkog komiteta za ljudska prava u Bosni i
Hercegovini.
18 Open Media Research Institute Daily Digest, 2. dio, 18. mart 1996, citira Reuters. Takkoe novinska agencija TWRA, Sarajevo, 18. mart 1996, e-mail distribucija.
19 Novinska agencija TWRA, Sarajevo, 19. mart 1996, e-mail distribucija.
21 Nevenko Herceg i Zoran Tomi, Izbori u Bosni i Hercegovini, Zapadni Mostar: Sveuuilite u Mostaru, Centar za studije novinarstva, 1998, str. 173174.
22 Dnevni avaz, 5. septembar 1997, str. 6.
23 Osloboenje, 24. februar 1998, str. 9.
24 Wall Street Journal, 16. juni 1999, str. 1
25 http://www.ohr.int/ohr-dept/econ/bulldozer-initiative/index.asp, (pristupljeno 15.
marta 2005).
26 Adil Zulfikarpai, The Bosniak, London: Hurst, 1998. Porodina historija i porijeklo
Zulfikarpaia se iznose kroz dijalog sa Milovanom ilasom i Nadedom Gae.
27 Bosna i Hercegovina, Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, Ustavni sud, Djelimina
odluka, 1. juli 2000, u br. 23 (14. septembar 2000.), str. 482, 486. U sudskoj odluci se
citiraju procjene Meunarodne krizne grupe.
28 Rebuilding a Multi-ethnic Sarajevo, str. 3. Ove brojke predstavljaju procjenu. Kako
u prvoj deceniji poslije rata nije proveden popis stanovnitva, brojke su samo pribbline. U granicama sarajevskog kantona je 1.277 kvadratnih kilometara manje od
povrine predratnog grada.
29 Razgovor autora sa Alexandrom Stiglmayer, Sarajevo, 19. mart 1999.
30 Minority Returns 2003, UNHCR. http://www.unhcr.ba/return/T5-min12.pdf,
(pristupljeno 15. marta 2005).
31 Konferencija o povratku u Sarajevo: Sarajevska deklaracija, saoptenje za medijje, Bosna i Hercegovina, Ured Visokog predstavnika (OHR), Sarajevo, 3. februar
1998.
32 U vezi reforme obrazovanja i udbenika koja je inicirana u sklopu Sarajevske dekklaracije vidi Robert J. Donia, The Quest for Tolerance in Sarajevos Textbooks,
Human Rights Review, 1, 2 (januar mart 2000.), str. 3855.
33 Dnevni avaz, 4. februar 1998, str. 10.
36 UNHCR, Minority Returns from January 1, 1996, to March 31, 2005, in Bosnia
and Herzegovina, Sarajevo: UNHCR, 2005.
Bibliografija
Arhivi
Arhiv Bosne i Hercegovina (ABH), Sarajevo
Archives de Ministre des Affairestrangres, Pariz
Gazi Husrevbegova biblioteka, Arhiv Rijaseta Islamske Zajednice Bosne i Hercegovine,
Sarajevo
Haus, Hof und Staatsarchiv (HHSA), Be
Historijski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo
Istorijski arhiv Sarajevo (IAS)
Public Record Office (PRO), London
Primarni dokumenti i zbirke dokumenata

Austrougarska, 1906. K. und k. Gemeinsam Finanzministerium, Bericht ber die Verwalttung von Bosnien und die Hercegovina. Be: k.k. Hof-und Staatsdruckerei.
Bethlehem, Daniel, and Marc Weller, (ur.). 1997. The Yugoslav Crisis in International
Law: General Issues, Cambridge: Cambridge University Press.
Bosna i Hercegovina. 1880. Landesregierung fr Bosnien und die Hercegovina. Provissorisches Status fr die Errichtung einer Gemeindevertretung in der Stadt Sarajevo
von 22 August 1878, u Sammlung der Gesetze, Verordnungen und Normalweisungen
von Bosnien und der Hercegovina. Sarajevo: Landesdruckerei.
. 1912. Die Ergebnisse der Volkszhlung in Bosnien und der Hercegovina vom 10.
Oktober 1910. Sarajevo: Landesdruckerei.
. 194595. Slubeni glasnik Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine. Prije 1963.
pod nazivom Slubeni glasnik Federativne Narodne Republike Bosne i Hercegovine.
. 19962005. Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine.
. 19989. Ured visokog predstavnika, saoptenja za medije.
. n.d. Ured visokog predstavnika (OHR). Bosnia and Herzegovina: Basic Texts. Sarrajevo: Ured visokog predstavnika.
British Broadcasting Corporation. 1995. The Death of Yugoslavia. Televizijska serija i viddeokasete.
Evropska zajednica. 1992. Report of the European Community Arbitration Committtee, Yugoslav Survey, 32, 1, str. 12134.
438
BIBLIOGRAFIJA
439
Gavranovi, Berislav, (ur.). 1973. Bosna i Hercegovina u doba austrougarske okupacije 1878.
god. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
International Court of Justice (Meunarodni sud pravde). 1998. Bosnia and Herzegovina
v Federal Republic of Yugoslavia. Reply of Bosnia and Herzegovina.
International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY). 2001-4. Dokazi u
predmetima Tuilac protiv Stanislava Galia (IT-98-29), Tuilac protiv Slobodana
Miloevia (IT-02-54), Tuilac protiv Radislava Branina (IT-99-36), i Tuilac prottiv Miroslava Kvoke i ostalih (IT-98-30/1).
Kapi, Suada (ur). 1995. Life. Sarajevo: FAMA.
Kapidi, Hamdija, (ur.). 1963. Rad Narodnog Vijea SHS Bosne i Hercegovine u novvembru i decembru 1918, Glasnik arhiva i Drutva arhivista Bosne i Hercegovine, 3,
str. 147328.
Madar, Boo, (ur.). 1986. Izvjetaj vladinog komesara za glavni grad Bosne i Hercegovvine Sarajevo o politikoj i privrednoj situaciji u Sarajevu od Sarajevskog atentata
do kraja januara 1915. godine. Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i
Hercegovine, 26, str. 20542.
Neumann, Leopold, i Adolphe Plason, (ur.). 1883. Recueil des Traits et Conventions conclus
par lAutriche avec les puissances trangres. Be: Steyrermhl.
Owings, W. A. Dolph, Elizabeth Pribic, i Nikola Pribic, (ur. i prev.). 1984. The Sarajevo
Trial. 2 toma. Chapel Hill, NC: Documentary Publications.
Pappenheim, Martin. 1926. Gavrilo Princips Bekenntnisse. Ein Geschichtlicher Beitrag zur
Vorgeschichte des Attentates von Sarajevo. Be: Rudulf Lechner.
Prguda, Abid, (ur.). 1995. Sarajevski process. Suenje muslimanskim intelektualcima 1983 g.
2. izdanje. Sarajevo: Abid Prguda.
Republika Srpska. 19923. Slubeni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. (Nakon
12. avgusta 1992. list je preimenovan u Slubeni glasnik Republike Srpske.)
Trifunovska, Sneana (ur.). 1999. Former Yugoslavia through Documents: From its dissolutioon to the peace settlement. Hag: Martinus Nijhoff.
UN, Commission on Human Rights, Economic and Social Council. 1992. Report on
the situation of human rights in the territory of the former Yugoslavia submitted
by Mr. Tadeusz Mazowiecki, Special Rapporteur of the Commission on Human
Rights, pursuant to paragraph 14 of Commission Resolution 1922/S 1/1 of 14 Auggust 1992, New York: UN Economic and Social Council, 1992.
UN, High Commission for Refugees (UNHCR). 2005. Minority Returns from January
1, 1996, to March 31, 2005, in Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: UNHCR.
UN, United Nations Commission of Experts. 1992. Final Report of the United Nations
Commission of Experts established pursuant to Security Council Resolution 780, Annex 6,
Study of the Battle and Siege of Sarajevo, part 1.
Yugoslavia. 19459. Slubeni list Federativne Narodne Republike Jugoslavije.
Yugoslavia. 19491986. Vojnoistoriski institut, Zbornik dokumenata i podataka o narodnoosslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, Beograd: Vojnoistorijski institut Jugoslovensske narodne armije.
440
BIBLIOGRAFIJA
asopisi i novine
Dani (Sarajevo)
Dnevni avaz (Sarajevo)
Glas (Banja Luka)
Glas slobode (Sarajevo)
Javnost (Sarajevo)
Jugoslovenska pota (Sarajevo)
Nada (Sarajevo)
Narodno jedinstvo (Sarajevo)
Nai Dani (Sarajevo)
NIN (Beograd)
Osloboenje (Sarajevo)
Sarajevski list (Sarajevo)
Sedam dana (Sarajevo)
Slobodna Bosna (Sarajevo)
Srpska rije (Sarajevo)
Veernje novine (Sarajevo)
Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und Hercegovina (Sarajevo)
Knjige i lanci
Ademovi, Fadil. 1997. Princ Palikua u Sarajevu. Sarajevo: Rabic.
Ajnadi, Nedad. 2002. Odbrana Sarajeva. Sarajevo: Sedam.
Albahari, Nisam et al., (ur.). 197681. Sarajevo u revoluciji. 4 toma. Sarajevo: Istorijski
arhiv Sarajevo.
Ali, Dijana, i Maryam Gusheh. 1999. Reconciling National Narratives in Socialist Bossnia and Herzegovina: The Baarija Project, 19481953, Journal of the Society of
Architectural Historians, 58, 1 (mart 1999.), str. 625.
Alii, Ahmed S. 1983. Ureenje bosanskog ejaleta od 1789. do 1878. godine. Sarajevo: Orijjentalni institut.
. 1996. Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine. Sarajevo: Orijentalni
institut.
Anderson, Benedict. 1998. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism. Revidirano izdanje. London: Verso.
Anderson, Scott. 1999. The Man Who Tried to Save the World: The Dangerous Life and Myssterious Disappearance of Fred Cuny. New York: Doubleday.
Aneli, Neven. 2003. Bosnia-Herzegovina: The End of a Legacy. London: Frank Cass.
Andrejevi, Milan. 1987. Vojislav eelj under Attack, Radio Free Europe Situation Repport, 4. maj, str. 259.
Arhiv Bosne i Hercegovine. 1977. Arhiv Bosne i Hercegovine 19471977. Povodom triddesetogodinjice osnivanja Arhiva i poetka rada arhivske slube u Bosni i Hercegovini.
Sarajevo: Svjetlost.
Arnautovi, Suad. 1996. Izbori u Bosni i Hercegovini 90. Analiza izbornog procesa. Sarajevo:
Promocult.
BIBLIOGRAFIJA
441
Bali, Emily Greble. 2005. The Last Months of Wartime: Sarajevos Experience. Rad
prezentiran na konferenciji, 60 godina od zavretka drugog svjetskog rata - Kako se
sjeati 1945. godine? Sarajevo, 13. maj.
Banac, Ivo. 1983. The Communist Party of Yugoslavia during the Period of Legality,
19191921, u Ivo Banac, (ur.), The Effects of World War I: The Class War after the
Great War: The Rise of Communist Parties in East Central Europe, 19181921, str.
188230. Boulder, CO: East European Monographs.
. 1984. The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Ithaca, NY:
Cornell University Press.
. 1988. With Stalin against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism. Ithacca, NY: Cornell University Press.
Batakovi, Duan. 1996. The Serbs of Bosnia and Herzegovina: History and Politics. Sarajevvo: Dialogue.
Begovi, Fehim M. 1999. Staro Sarajevo. Ljudi i dogaaji. Sarajevo: Rabic.
Beller, Steven. 2001. Krauss Firework. State Consciousness Raising in the 1908 Jubilee
Parade in Vienna and the Problem of Austrian Identity, u Nancy Wingfield i Maria
Bucur, (ur.), Staging the Past: The Politics of Commemoration in Habsburg Central Eurrope, 1848 to the Present. West Lafayette, IN: Purdue University Press.
Benac, Alojz, i Ljubica Mladenovi. 1954. Sarajevo od najstarijih vremena do danas. Sarajjevo: Muzej grada Sarajeva.
Benbassa, Esther, and Aron Rodrique. 1995. The Jews of the Balkans: The Judeo-Spanish
Community, Fifteenth to Twentieth Centuries. Cambridge, MA: Blackwell.
Berend, Ivn T., and Gyrgy Rnki. 1974. Economic Development in East-Central Europe
in the Nineteenth and Twentieth Centuries. New York: Columbia University Press.
Berman, David M. 2001. The Heroes of Trea Gimnazija: A War School in Sarajevo, 1992
1995. Lanham, MD: Rowman and Littlefield.
Besarovi, Risto. 1987. Iz kulturne prolosti Bosne i Hercegovine (18781918). Sarajevo:
Veselin Maslea.
Biani, Rudolf. 1973. Economic Policy in Socialist Yugoslavia. Cambridge: Cambridge
University Press.
Bigelow, Bruce. 1974. Centralization Versus Decentralization in Interwar Yugoslavia,
Southeast Europe 1, 2, str. 15772.
Bogievi, Vojislav. 1954. Atentat Bogdana erajia 1910 godine, Godinjak Istoriskog
drutva Bosne i Hercegovine, 6, str. 87102.
. 1955. Iznimne mjere u Bosni i Hercegovini u maju 1913. godine, Godinjak
Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 7, str. 20918.
Borovanin, Drago. 1979. Izgradnja bosansko-hercegovake dravnosti u uslovima NOR-a.
Bougarel, Xavier. 1996. Bosnia and HercegovinaState and Communitarianism, u Davvid A. Dyker i Ivan Vejvoda, Yugoslavia and After: A Study in Fragmentation, Despair
and Rebirth. London: Longman.
Boi, Jela. 1988. Arhitekt Josip Pl. Vanca, u Vojka Smiljani-uki (ur.), Graditelji
Sarajeva. Sarajevo: Radio Sarajevo 3.
Brkljaa, Seka. 1999. Bosanskohercegovaki boksit kao strateka sirovina (19181945),
asopis za suvremenu povijest, 31, 2, str. 34157.
442
BIBLIOGRAFIJA
. 2004. Politika prema bosanskohercegovakim optinama i optine prema politici

u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Prilozi instituta za istoriju Sarajevo, 33, str.
23351.
Burg, Steven L., and Paul S. Shoup. 1999. The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict
and International Intervention. Armond, NY: M. E. Sharpe.
ankovi, Miodrag, (ur.). 198890. Sarajevo u socijalistikoj Jugoslaviji. 2 toma. Sarajevo:
Istorijski arhiv Sarajevo
elebi, Evlija. 1996. Putopis; odlomci o jugoslovenskim zemljama. Sarajevo: Sarajevo Publisshing.
Cigar, Norman. 1995. Genocide in Bosnia: The Policy of Ethnic Cleansing. College Station:
Texas A&M University Press.
Cline, Eric H. 2004. Jerusalem Beseiged: From Ancient Canaan to Modern Israel. Ann Arbor:
University of Michigan Press.
Cohen, Roger. 1998. Hearts Grown Brutal: Sagas of Sarajevo. New York: Random House.
olakovi, Rodoljub, (ur.). 1963. Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije. 2 toma. Beoograd: Institut za izuavanje radnikog pokreta.
orovi, Vladimir. 1996. Crna knjiga: patnje Srba Bosne i Hercegovina za vreme Svetskog
rata 19141918. 3. izdanje. Beograd: Udruenje ratnih dobrovoljaca 19121918.
Crnobrnja, Mihailo. 1996. The Yugoslav Drama. 2. izdanje. Montreal: McGill-Queens
University Press.
ubrilovi, Vasa. 1996. Bosanski ustanak 18751878. 2. izdanje. Beograd: Slubeni list
SRJ.
urovac, Muhamed, (ur.). 1997. Sarajevo. Photo-monograph. Sarajevo: Svjetlost.
Dautbegovi, Almaz, (ur.). 1988. Spomenica stogodinjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i
Hercegovine 18881988. Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine.
Dedijer, Vladimir. 1966. The Road to Sarajevo. New York: Simon and Schuster.
. 1990. The War Diaries of Vladimir Dedijer. 3 toma. Ann Arbor: University of Michiggan Press.
Dervievi, Mustafa, et al. 2003. Vodi kroz fondove i zbirke istorijskog arhiva Sarajevo. Sarrajevo: Istorijski arhiv Sarajevo.
akovi, Luka. 1985. Politike organizacije bosanskohercegovakih katolika Hrvata. Part 1:
Do otvaranja Sabora 1910. Zagreb: Globus.
Donia, Robert. 1979. The Battle for Bosnia: Habsburg Military Strategy in 1878, u Millorad Ekmei, (ur.), Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini.
Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, str. 10921.
. 1981. Islam under the Double Eagle: The Muslims of Bosnia and Hercegovina, 1878
1914. Boulder, CO: East European Monographs.
. 2000. The Quest for Tolerance in Sarajevos Textbooks, Human Rights Review, 1,
2 (januarmart), str. 3855.
. 2002. Fin-de-Sicle Sarajevo: The Habsburg Transformation of an Ottoman Town,
Austrian History Yearbook, 32, 4376.
Donia, Robert, i John V. A. Fine, Jr. 1994. Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed.
London: Hurst.
Dubo, Ahmed. 2002. Zapisi za pamenje. Ratni danu u Sarajevu i Republici Bosni i Herceggovini, april 1992 april 1993. Sarajevo: Glavni odbor SUBNOR-a BiH.
BIBLIOGRAFIJA
443
Efendi, Hasan. 1998. Ko je branio Bosnu. Sarajevo: Oko.

Ekmei, Milorad. 1973. Ustanak u Bosni, 18751878. Sarajevo: Veselin Maslea.
Falkner, Alfons von Sonnenburg. 1885. ber Operationen im Gebirgsland, illustrirt durch
die Kmpfe der sterreicher bei der Occupation Bosniens, 1878. Munich: F. Straub.
Filandra, air. 1998. Bonjaka politika u XX. stoljeu. Sarajevo: Sejtarija.
Filipovi, Zlata. 1994. Zlatas Diary:A Childs Life in Sarajevo. Prijevod Christina Pribichhevich-Zori. New York: Viking.
Fine, John V. A., Jr. 1975. The Bosnian Church: A New Interpretation. Boulder, CO: East
European Monographs.
Freely, John. 1998. Istanbul: The Imperial City. New York: Penguin.
French, R. A., i F. E. Ian Hamilton. 1979. Is there a Socialist City? u R. A. French i F. E.
Ian Hamilton, (ur.), The Socialist City: Spatial Structure and Urban Policy. Chichester
i New York: John Wiley.
Friedenreich, Harriet Pass. 1979. Sarajevo: City of Four Faiths, glava I djela The Jews of
Yugoslavia: A Quest for Community. Philadelphia, PA: Jewish Publication Society of
America.
Friedman, Francine. 1996. The Bosnian Muslims: Denial of a Nation. Boulder, CO: Wesstview Press.
Gavranovi, Berislav. 1935. Uspostava redovite katolike hijerarhije u Bosni i Hercegovini
1881. godine. Beograd: Popovi.
Gilbert, Martin. 1996. Jerusalem in the Twentieth Century. New York: John Wiley and
Sons.
Gjelton, Tom. 1995. Sarajevo Daily: A City and Its Newspaper under Siege. New York: Harpper Collins.
Gligorijevi, Branislav. 1970. Demokratska stranka i politiki odnosi u Kraljevini Srba Hrvatta i Slovenaca. Beograd: Institut za savremenu istoriju.
. 19962003. Kralj Aleksandar Karaorevi. 3 toma. Beograd: Zuns.
Goldstein, Slavko, (ur.). 1988. Jews in Yugoslavia. Zagreb: Muzejski prostor
Gow, James. 1992. Legitimacy and the Military: The Yugoslav Crisis. London: Pinter.
. 2003. The Serbian Project and Its Adversaries: A Strategy of War Crimes. Montreal:
McGill-Queens University Press.
Grijak, Zoran. 2001. Politika djelatnost vrhbosanskog nadbiskupa Josipa Stadlera. Zagreb i
Sarajevo: Hrvatski institut za povijest i Vrhbosanska nadbiskupija.
Hadibegovi, Iljas. 1980. Postanak radnike klase u Bosni i Hercegovini i njen razvoj do
1914. godine. Sarajevo: Svjetlost.
. 1991. Bosanskohercegovaki gradovi na razmeu 19. i 20. stoljea. Sarajevo: Oslobboenje.
Hadirovi, Ahmed. 1978. Sindikalni pokret u Bosni i Hercegovini 19181941. Beograd:
Rad.
Hadiehovi, Nunevera. 2003. A Muslim Woman in Titos Yugoslavia. College Station:
Texas A&M University Press.
Hauptmann, Ferdo, (ur.). 1967. Borba Muslimana Bosne i Hercegovine za vjersku vakufskomearifsku autonomiju: graa. Sarajevo: Arhiv Socijalistike Republike Bosne i Herccegovine.
444
BIBLIOGRAFIJA
Herceg, Nevenko, i Zoran Tomi. 1998. Izbori u Bosni i Hercegovini. Zapadni Mostar:
Sveuelite u Mostaru, Centar za studije novinarstva.
Hickok, Michael Robert. 1997. Ottoman Military Administration in Eighteenth-Century
Bosnia. Leiden: Brill.
Hoare, Marko Attila. 2000. The Chetnik-Partisan Conflict and the Origins of Bosnian Stattehood. Doktorska disertacija, Yale University.
Holbrooke, Richard. 1998. To End a War. New York: Random House.
Imamovi, Enver. 1999. Historija bosanske vojske. Sarajevo: Art 7.
Imamovi, Mustafa. 1997. Historija Bonjaka. Sarajevo: Preporod.
. 1997. Pravni poloaj i unutranjo-politiki razvitak Bosne i Hercegovine od 1878
1914. 2. izdanje. Sarajevo: Bosanski kulturni centar.
. 2001. Historija drave i prava Bosne i Hercegovina. Sarajevo: Magistrat.
International Crisis Group. 1998. Rebuilding a Multi-ethnic Sarajevo: The Need for
Minority Returns, Report 30, 3. februar, str. 2.
Iek, Tomislav. 1981. Djelatnost Hrvatske seljake stranke u BiH do zavoenja diktature.
. 2002. Mjesto i uloga NKD Napredak u kulturnom ivotu Bosne i Hercegovine (1902
1918). Sarajevo: Institut za istoriju Sarajevo i Hrvatsko kulturno drutvo Napredak.
Jelavich, Barbara. 1983. History of the Balkans: Twentieth Century. Cambridge: Cambridge
University Press
Jelavich, Charles i Barbara. 1977. The Establishment of the Balkan National States, 1804
1920. Seattle: University of Washington Press.
Jeli-Buti, Fikreta. 1977. Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska, 19411945. Zagreb: Libber.
Jovi, Borisav. 1996. Poslednji dani SFRJ. 2. izdanje. Kragujevac: Prizma.
Juzbai, Devad. 1974. Izgradnje eleznica u Bosni i Hercegovini u svjetlu austrougarske
politike od okupacije do kraja Kllayeve ere. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine.
, (ur.). 1997. Prilozi historiji Sarajeva. Sarajevo: Institut za istoriju i Orijentalni
institut.
. 2002. Nekoliko napomena o Jevrejima u Bosni i Hercegovini u doba austrougarsske uprave, u Devad Juzbai, Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod austrouggarskom upravom. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
Kahrovi, Murat. 2001. Kako smo branili Sarajevo: Prva sandaka brigada. Sarajevo: Udruenje graana Bonjaka porijeklom iz Sandaka.
Kaldor, Mary. 1999. Bosnia-Herzegovina. A Case Study of a New War, glava III djela
Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford, CA:
Stanford University Press.
Kllay, Benjamin von. 1878. Geschichte der Serben von den ltesten Zeiten bis 1815. Budappest: Lauffer.
Kamberovi, Husnija. 2000. Prema modernom drutvu. Bosna i Hercegovina od 1945. do
1953. godine. Teanj: Centar za kulturu i obrazovanje Teanj.
. 2002. Husein-kapetan Gradaevi (18021834). Biografija uz dvjetostotu godinjiccu roenja. Gradaac: Preporod.
BIBLIOGRAFIJA
445
Kamhi, Samuel, (ur.). 1966. Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu.
Sarajevo: Osloboenje.
Kann, Robert A. 1974. A History of the Habsburg Empire 15261918. Berkeley: University
of California Press.
Kapidi, Hamdija. 1963. Sarajevo u avgustu 1878. godine, Prilozi za prouavanje istorije
Sarajeva 1, 1, str. 11731.
. 1973. Hercegovaki ustanak 1882. godine. Sarajevo: Veselin Maslea.
Karabegovi, Ibrahim. 1979. Reformistiki pravac u radnikom pokretu Bosne i Hercegovine
1919 1941. godine. Sarajevo: Svjetlost.
Karabegovi, Ibrahim, et al. 1994. Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja druggog svjetskog rata. Sarajevo: Press Centar Armije Republike Bosne i Hercegovine.
Kari, Enes, (ur.). 2002. Reis Demaludin auevi. prosvjetitelj i reformator. 2 vols. Sarajjevo: Ljiljan.
Kecmanovi, Nenad. 1992. Drama sarajevskih Srba, NIN, 18. septembar, str. 558.
Kemura, Ibrahim. 1986. Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana Bosne i Hercegovvine 19031941. Sarajevo: Veselin Maslea.
Koetschet, Josef. 1905. Aus Bosniens letzter Trkenzeit. Be: Georg Grassl.
Kotunica, Vojislav, i Kosta avoki. 1985. Party Pluralism or Monism. Social Movements
and the Political System in Yugoslavia, 19441949. Boulder, CO: East European Monnographs.
Kraljai, Tomislav. 1966. Razvoj i politike akcije mjesne organizacije KPJ u Sarajevu
19191920, Glasnik arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, 6, str.
18194.
. 1987. Kalajev reim u Bosni i Hercegovini (18821903). Sarajevo: Veselin Maslea.
Kreevljakovi, Hamdija. 1958. Esnafi i obrti u starom Sarajevu. Sarajevo: Narodna prosvvjeta.
. 1969. Sarajevo za vrijeme austrougarkse uprave (18781918). Sarajevo: Arhiv gradda Sarajeva.
. 1991. Sarajevo u doba okupacije Bosne 1878, u Hamdija Kreevljakovi, Izabrana
Djela, tom 4. Sarajevo: Veselin Maslea.
Kruevac, Todor. 1960. Sarajevo pod austro-ugarskom upravom, 18781918. Sarajevo: Muzzej grada Sarajeva.
. 1978. Bosansko-hercegovaki listovi u XIX veku. Sarajevo: Veselin Maslea.
Krzovi, Ibrahim. 1987. Arhitektura Bosne i Hercegovine, 18781918. Sarajevo: Umjetnika galerija Bosne i Hercegovine.
Kukanjac, Milutin. 2000. Moja istina, NIN, 6. januar, str. 569.
Kurspahi, Kemal. 1997. As Long As Sarajevo Exists. Prijevod Colleen London. Stony
Creek, CT: Pamphleteers Press.
Kurto, Nedad. 1998. Arhitektura Bosne i Hercegovine: razvoj bosanskog stila. Sarajevo: Sarrajevo Publishing.
Lampe, John. 1996. Yugoslavia As History: Twice There Was a Country. Cambridge: Cambbridge University Press.
446
BIBLIOGRAFIJA
Levy, Moritz. 1996. Die Sephardim in Bosnien: Ein Beitrag zur Geschichte der Juden auf der
Balkanhalbinsel. Reprodukcija izdanja iz 1911. Klagenfurt: Wieser Verlag.
Lilly, Carol S. 2001. Power and Persuasion: Ideology and Rhetoric in Communist Yugoslavia,
19441953. Boulder, CO: Westview.
Luarevi, Kerim. 2000. The Battle for Sarajevo: Sentenced to Victory. Sarajevo: FZV.
Maass, Peter. 1996. Love Thy Neighbor: A Story of War. New York: Alfred A. Knopf.
MacDonald, David Bruce. 2002. Greater Serbia and Greater Croatia: the Moslem queestion in Bosnia-Hercegovina, glava VIII djela David Bruce MacDonald, Balkan
holocausts? Serbian and Croatian victim-centred propaganda and the war in Yugoslavia.
Manchester: Manchester University Press.
Maek, Ivana. 2000. War Within: Everyday Life in Sarajevo under Siege. Uppsala Studies in
Cultural Anthropology 29. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
MacKenzie, Lewis. 1993. Peacekeeper: The Road to Sarajevo. Vancouver: Douglas and
McIntyre.
Madar, Boo. 1982. Pokret Srba Bosne i Hercegovine za vjersko-prosvjetnu samoupravu.
Sarajevo: Veselin Maslea.
. 2001. Prosvjeta. Srpsko prosvjetno i kulturno drutvo 19021949. Banja Luka i Srpsko
Sarajevo: Akademija nauka Republike Srpske.
. 1985. Sto godina Vladine zgrade u Sarajevu (1885-1985), Glasnik arhiva i Drutva
arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, 25, str. 249-255.
Maga, Branka, i Ivo ani, (ur.). 1999. Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, 1991 1995.
Zagreb-Sarajevo: Dani.
Malcolm, Noel. 1996. Bosnia: A Short History. Aurirano izdanje. New York: New York
University Press.
Mandi, Mihovil. 1910. Povijest okupacije Bosne i Hercegovine, 1878. Zagreb: Matica hrvvatska.
Marti, Grga. 1906. Zapamenja, Zagreb: Gjura Trpinac.
Maslea, Veselin. 1990. Mlada Bosna. 2. izdanje. Sarajevo: Veselin Maslea.
Mazower, Mark. 2005. Salonica, City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews, 1430-1950.
New York: Knopf.
Medlicott, William N. 1938. The Congress of Berlin and After. London: Methuen.
Mehii, Irfan, i Muedeta Hadiabdi, (ur.). 1998. Privreda u opkoljenom Sarajevu, Sarajevvo: Privredna komora regije Sarajevo
Meier, Viktor. 1999. Yugoslavia: A History of Its Demise. Prijevod Sabrina P. Ramet. Londdon: Routledge.
Metrovi, Ivan. 1969. Uspomene na politike ljude i dogaaje. Zagreb:Matica Hrvatska.
Milazzo, Matteo J. 1975. The Chetnik Movement and the Yugoslav Resistance. Baltimore,
MD: Johns Hopkins University Press.
Milii, Budimir. 1985. Radnika klasa Sarajeva 19191941. godine. Sarajevo: Institut za
istoriju.
Milidragovi, Duan. 1984. Komunalno ureenje grada Sarajeva. Sarajevo: Slubeni list SRBBiH.
Milii, Senija. 1987. Emancipacija Muslimanske ene u Bosni i Herzegovini nakon
osloboboenja (194752). Magistarski rad, Univerzitet u Sarajevu.
BIBLIOGRAFIJA
447
. 2004. Institucionalizacija nauke u Bosni i Hercegovini (1945-1958). Doktorska

disertacija, Univerzitet u Sarajevu, 2004.
Moore, Wilbert E. 1945. Economic Demography of Eastern and Southern Europe. eneva:
Liga naroda.
Nedimovi, Uro. 1974. Komparacije izmeu akcije Mlade Bosne (1914) i Crvene pravde
(1921), Pregled, 78, str. 7418.
Neuffer, Elizabeth. 2001. The Key to My Neighbors House: Seeking Justice in Bosnia and
Rwanda. New York: Picador.
Nezirovi, Muhamed, (ur.). 1995. Sefarad 92. Zbornik radova. Sarajevo: Institut za istoriju
i Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine.
Nilevi, Boris. 1990. Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Peke patrijjarije 1557. godine. Sarajevo: Veselin Maslea.
Odbor za izdavanje Spomenica pok. M. Srkiu. 1938. Milan Srki. Sarajevo: Odbor za
izdavanje Spomenica pok. M. Srkiu.
Orijentalni institut. 2000. Orijentalni institut u Sarajevu 19502000./The Institute for Orieental Studies in Sarajevo 19502000. Sarajevo: Orijentalni institut.
Papi, Mitar. 1972. kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-ugarske okupacije. Sarajjevo: Veselin Maslea.
. 1978. Istorija srpskih kola u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veselin Maslea.
. 1982. Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine. Sarajevo: Veselin
Maslea.
Pavkovi, Aleksandar. 1997. The Fragmentation of Yugoslavia: Nationalism in a Multinatioonal State. London: Macmillan Press.
Pejanovi, ore. 1961. Bibliografije tampe Bosne i Hercegovine 18501941. Sarajevo: Vesselin Maslea.
Pejanovi, Mirko. 2004. Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian Serb. Prijjevod Marina Bowder. West Lafayette, IN: Purdue University Press.
Petrini, Mirko, i Milenko Paji, (ur.). 1997. Raniiji gradonaelnici za Sarajevo, 1992 1996.
Sarajevo: Klub ranijih gradonaelnika Sarajeva.
Petrovi, Rade. 1977. Pokret otpora u Bosni i Hercegovini protiv austrougarske okupacije
1878. godine, prema izvjetajima Talijanskog konzulata u Sarajevu, tom 3 djela Meunarodni nauni skup povodom 100. godinjice ustanaka u Bosni i Hercegovini, drugim
balkanskim zemljama i istonoj krizi 18751878 godine. Sarajevo: Akademija nauka i
umjetnosti Bosne i Hercegovine, str. 34373.
Petrovich, Michael Boro. 1976. A History of Modern Serbia, 18041918. 2 toma. New York:
Harcourt Brace Jovanovich.
Pinto, Avram. 1987. Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Maslea.
Pratalo, Tatjana. 1997. Death of a Library, Logos 8, 2, str. 969.
Prstojevi, Miroslav. 1992. Zaboravljeno Sarajevo. Sarajevo: Ideja.
. 1994. The Wounded City. Prijevod Devahira Arslanagi i Gordana Kisi. Ljubbljana: DAG Grafika.
Purivatra, Atif. 1974. Jugoslavenska muslimanska organizacija u politikom ivotu Kraljevine
Srba Hrvata i Slovenaca. Sarajevo: Svjetlost.
448
BIBLIOGRAFIJA
Redi, Enver. 1987. Muslimansko autonomatvo i 13. SS divizija: autonomija Bosne i Herccegovine i Hitlerov Trei Rajh. Sarajevo: Svjetlost.
, (ur.). 1987. Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine. 2 toma. Sarajevo: Akademija
nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
. 2005. Bosnia and Hercegovina in the Second World War. London: Frank Cass.
Ribar, Ivan. 1948. Politiki zapisi. 2 toma. Beograd: Prosveta.
Rieff, David. 1995. Slaughterhouse: Bosnia and the Failure of the West. New York: Siimon
and Schuster.
Rogel, Carole. 1998. The Breakup of Yugoslavia and the War in Bosnia. Westport, CT: Greeenwood Press.
Romano, Jaa. 1980. Jevreji Jugoslavije 19411945; rtve genocida i uesnici NOR. Beoggrad: Savez jevrejskih optina Jugoslavije.
Rothschild, Joseph. 1974. East Central Europe between the Two World Wars. Seattle: Univversity of Washington Press.
Razovi, Maja, i Aleksandra Wagner (ur.). n.d. Sarajevo Survival Guide. Sarajevo:
FAMA.
Rujanac, Zijad. 2003. Opsjednuti grad Sarajevo. Sarajevo: Bosanski kulturni centar.
Rusinow, Dennison. 1977. The Yugoslav Experiment, 19481974. Berkeley: University of
California Press.
abanovi, Hazim. 1960. Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, 5, str. 726.
. 1982. Bosanski paaluk. Sarajevo: Svjetlost.
arac, Nedim. 1975. Uspostavljanje estojanuarskog reima 1929. godine sa posebnim osvrtom
na Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Svjetlost.
arac, Nedim, (ur.). 1990. Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine. 2 toma. Sarajevo:
Institut za istoriju i Osloboenje.
Sari, Sajma. 19745. Arhivski fond velika upe Vrhbosne, Glasnik arhiva i Drutva
arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, 1415, str. 3743.
Schmitt, Bernadotte. 1937. The Annexation of Bosnia, 19081909. Cambridge: Cambridge
University Press.
Schorske, Carl E. 1980. Fin-de-Sicle Vienna: Politics and Culture. New York: Knopf.
Schwartz, Stephen. 2000. The Two Faces of Islam: The House of Saud from Tradition to
Terror. New York: Doubleday.
ehi, Nusret. 1971. etnitvo u Bosni i Hercegovini (19181941). Politika uloga i oblici
djelatnosti etnikih udruenja. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Herccegovine.
. 1980. Autonomni pokret Muslimana za vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Herccegovini. Sarajevo: Svjetlost.
. 1991. Bosna i Hercegovina 19181925. privredni i politiki razvoj. Sarajevo: Instittut za istoriju.
. 2003. Dnevni zapisi o ivotu pod etnikom opsadom tokom 1992. i 1993. god. 2
toma. Sarajevo: Rabic.
idak, Jaroslav, et al. 1968. Povijest hrvatskog naroda g. 18601914. Zagreb: kolska knjiga.
Silber, Laura, i Allan Little. 1997. Yugoslavia: Death of a Nation. New York: Penguin Books.
BIBLIOGRAFIJA
449
Simms, Brendan. 2002. Unfinest Hour: Britain and the Destruction of Bosnia, New York:
Penguin Books.
Skari, Vladislav. 1937. Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austro-ugarske
okupacije. Sarajevo: Optina grada Sarajeva.
ljivo, Galib. 1977. Omer-paa Latas u Bosni i Hercegovini, 18501852. Sarajevo: Svjettlost.
Smiljani-iki, Vojka, (ur.). 1988. Graditelji Sarajeva. Sarajevo: Radio Sarajevo 3.
Sorabji, Cornelia. 1995. A Very Modern War. Terror and Territory in Bosnia-Hercegovinna, u Robert A. Hinde i Helen E. Watson, (ur.), War: A Cruel Necessity? The Bases of
Institutionalized Violence, str. 8195. London: I. B. Tauris.
Spasojevi, Boris. 1999. Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. 2.
izdanje. Sarajevo: Rabic.
traus, Ivan. 1998. Arhitektura Bosne i Hercegovine/The Architecture of Bosnia and Herzegovvina, 19451995. Sarajevo: Oko.
Sugar, Peter. 1963. The Industrialization of Bosnia-Herzegovina, 18781918. Seattle: Univversity of Washington Press.
Sumner, B. H. 1962. Russia and the Balkans 18701880. Hamden, CT: Archon Books.
Trhulj, Sead. 1994. Mladi Muslimani. Sarajevo: Oko.
Todorov, Nikolai. 1983. The Balkan City, 14001900. Seattle: University of Washington
Press.
Tomasevich, Jozo. 1975. The Chetniks: War and Revolution in Yugoslavia, 19411945.
Stanford, CA: Stanford University Press.
. 2001. War and Revolution in Yugoslavia: Occupation and Collaboration. Stanford,
CA: Stanford University Press.
SAD, Central Intelligence Agency. 2002. Balkan Battlegrounds: A Military History of the
Yugoslav Conflict, 19901995. 2 toma. Washington, DC: Central Intelligence Agenccy.
Villiamy, Ed. 1994. Seasons in Hell: Understanding Bosnias War. New York: St. Martins
Press.
Wachtel, Andrew Baruch. 1998. Making a Nation, Breaking a Nation: Literature and Culttural Politics in Yugoslavia. Stanford, CA: Stanford University Press.
Wenzel, Marian. 1962. Bosnian and Herzegovinian Tombstones: Who Made Them and
Why, Sdost Forschungen, 21, str. 10243.
. 1965. Ukrasni motivi na stecima. Oriental Motifs on Tombstones from Medieval
Bosnia and Surrounding Regions. Sarajevo: Veselin Maslea.
. 1999. Bosnian History and Austro-Hungarian Policy: Some Medieval Belts,
the Bogomil Romance and the King Tvrtko Graves, in Marian Wenzel, Bosanski
stil na stecima i metalu/Bosnian Style on Tombstones and Metal, str. 169205. Sarajevo:
Sarajevo Publishing.
Winter, Jay. 1997. Paris, London, Berlin 19141919: Capital Cities at War, u Jay Winter
i Jean-Louis Robert, (ur.), Capital Cities at War: Paris, London, Berlin 19141919.
Cambridge: Cambridge University Press.
Woodward, Susan. 1995. Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution after the Cold War. Wasshington, DC: Brookings Institution.
450
BIBLIOGRAFIJA
. 1995. Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 19451990.

Princeton, NJ: Princeton University Press.
Zlatar, Behija. 1996. Zlatna doba Sarajeva. Sarajevo: Svjetlost.
Zulfikarpai, Adil. 1998. The Bosniak. London: Hurst
Indeks GEOGRAFSKIH POJMOVA

Afrika, 117
Alipain Most, 223
Alipaino Polje, 223
Amsterdam, 27
Austrija, 170, 185, 269, 334
Austro-Ugarska, 61, 63, 68, 70, 74, 143,
154-155, 158, 233, 381
Azii, 432
Azija, 117
Biha, 222
Bijeljina, 143, 309, 314
Bira, 295, 298, 421
Bistrik, 147, 225, 302, 324-325
Bjelanica, 30, 269, 273
Borovo Naselje, 302
Bosanska krajina, 219, 221, 283, 294,
362, 421
Bosanska Krupa, 317-318
Bosanski Novi, 57
Bosansko Grahovo, 235, 362-63
Bosansko kraljevstvo, 33
Bosna i Hercegovina, 12, 19, 59-65, 67,
72, 73, 80, 83-89, 96, 99, 100-102,
106-109, 112-119, 122-123, 125126, 128-134, 136, 139, 141, 144,
152, 157-164, 170, 173, 175, 182,
184-185, 192, 195, 197-200, 203,
206, 208, 212, 214, 216, 219, 221223, 225, 229, 233, 235, 236, 276,
285, 301-306, 308-311, 313, 315320, 328, 378-379, 381, 386
Bosna Serai, 31, 394
Bosna, 32-33, 46-48, 50-52, 54, 57-58,
75, 79, 114-115, 151, 186, 196, 209,
212, 215-216, 221-222, 229, 335,
338, 343-344, 347, 353, 357-358,
361
Bradina, 197
Balkan, 52, 60, 61, 102, 113, 199, 208,

308
Baltimor, 409
Banja Luka, 45, 47, 49, 87, 127, 139,
143, 159, 202, 302, 326, 364, 374,
379
Barcelona, 333
Baarija, 44-45, 63, 68, 70, 186, 190,
259-260, 279, 309, 317, 320
Be, 27, 41, 46, 79, 82-84, 89, 92, 96,
104, 107, 111-113, 116, 121-124,
128, 131-133, 141, 147, 151, 198
Bendbaa, 32, 94, 169, 278
Beograd, 49, 57, 85, 111, 127, 144, 151,
155-156, 164, 170, 172, 177-179,
194-195, 222, 225, 237-38, 241, 249,
272, 283, 286, 305-307, 321, 322
Berlin, 59, 67, 233, 318
451
452
INDEKS GEOGRAFSKIH POJMOVA
Brko, 227, 379

Brod, 46, 79, 80, 88, 186
Brodac, 32
Budim, 37
Budimpeta, 85, 112, 126, 133, 196
Bugarska, 131, 143, 158
Butmir, 313, 356
Centar, 263, 291-292, 301, 337
Ciglane, 258, 280
Crna Gora, 59-63, 86, 152, 155, 195,
210, 276, 278, 281, 322, 348
ehoslovaka, 258-259
elinac, 294
engi Vila, 257
eka, 79
Dalmacija, 59, 75, 124, 142, 155
Dayton, 355, 357, 360, 364, 366-368,
371, 378-379, 382
Doboj, 208
Dobrinja, 307, 342, 356, 358
Donji Vakuf, 364
Drinska banovina, 177, 192
Drvar, 219, 267, 364, 379
Dubrovnik, 32, 36, 190, 258, 269, 312
akovo, 106
Edirne, 42
Engleska, 269
Etiopija, 197
Evropa, 29, 45, 59, 83, 115, 131, 155,
162, 185, 208, 224-225, 240, 256,
258, 276-277, 315, 350

Federacija BiH (FBiH), 355-356, 359,
366-367, 369-370, 372, 374, 376,
380, 382
Federativna Narodna Republika Jugosslavija (FNRJ), 230, 246
Foa, 209-210, 222
Francuska, 50, 61, 75, 269, 350, 360361
Glamo, 362-363
Goli otok, 254
Gorade, 115
Gradaac, 51
Granada, 94
Graz, 107
Grbavica, 244, 257, 311, 327, 370
Grka, 85, 195, 211, 224
Habsburka monarhija, 42, 100, 102,
119, 132, 134, 148, 158, 169, 393
Hadii, 263, 292
Hag, 367, 432
Han Pijesak, 421
Hercegovina, 49, 52, 58-59, 84, 120,
150, 210, 354-355, 421
Hodidjed, 31
Holandija, 350
Hrvatska banovina, 192
Hrvatska, 28, 41, 106, 117, 119, 126,
139, 142, 155, 159, 162, 181, 185,
197, 204, 241, 272, 276, 278, 281,
284, 286-287, 294, 296, 301-302,
304, 312, 317, 322, 326, 328-330,
339, 359, 362-63, 386
Hum, 232, 327, 342
Igman, 30, 209, 273, 256-257, 432, 435

Ilida, 23, 114, 145, 240, 260, 263, 270,
277, 311, 321, 343, 369
Ilija, 219, 263, 299, 337, 355, 370
Innsbruck, 334
Irak, 278
Iran, 341
Istanbul, 27, 47, 50, 52-53, 57, 59, 61,
63, 67, 69, 72, 75, 83, 103, 126, 390391
Italija, 61, 153, 179, 191, 197, 219
Jahorina, 269, 301
Jajce, 222, 277, 364
Jasenovac, 204
Jerusalim, 27
Jugoslavija, 19, 137, 155-157, 184, 186,
192, 194, 197, 207, 216, 222, 225,
233, 248, 252-258, 261-262, 265,
268, 270-272, 275, 278, 286-287,
290, 296, 302, 310, 322, 328, 330,
332, 352, 367, 375
Kairo, 195
Kina, Narodna Republika, 265
Knin, 362
Kobilja Glava, 376
Konstantinopolj, 32, 100
Konjic, 277
Kosovo, 51, 58, 107, 322
Koevo, 137
Kozara, 221, 283
Kragujevac, 153, 425
Krajina, 59
Kraljevina Jugoslavija, 27, 28, 156-157,
177, 179-180, 183, 233, 235
453
Kraljevina SHS, 155-157, 182,

Kraljevina Srbija, 110, 132, 137, 143,
Kreka, 277
Kreevo, 123
Krf, 154
Kruica, 203-204
Kuvajt, 278
Lepant, 45
Loborgrad, 204
London, 27, 154, 179, 195, 208
Lukavica, 324, 343, 362
Ljubija, 196
Ljubljana, 155, 177, 179, 428
Maarska, 185, 225, 280
Makedonija, 302, 425
Marindvor, 23, 259-260, 273, 307, 312,
317
Marsej, 179, 197
Meka, 57, 80
Metkovi, 72, 88
Minesota, 14
Mitrovica, 57
Mojmilo, 273, 342
Moria han, 69, 71
Moskva, 163
Mostar, 71-72, 87, 100, 120-122, 124,
126, 128, 139, 143, 145, 202, 205,
225-226, 277, 301
Mrkonji Grad, 222
Nevesinje, 59
Nezavisna drava Hrvatska (NDH), 16,
454
197-200, 202, 210, 213-215, 223,

225-227
Niki, 61
Novi Grad, 263, 273, 279, 281, 297,
307, 321, 373, 376
Novo Sarajevo, 263, 274, 289, 311, 335,
373
Njemaka, 16, 61, 132, 158, 179, 191,
200, 207-208, 214, 233, 241, 258,
269
Ohio, 360, 364
Olomuc, 79
Olovo, 421
Osmansko Carstvo, 37, 39, 42, 51, 75,
80, 131, 158, 248
Pale, 194-195, 220, 263, 287, 289, 292,
294-295, 300-301, 308, 310-312,
362, 374
Pariz, 27
Perzijsko carstvo, 49
Peta, 85
Petrograd, 153
Pljevlja, 69, 74
Pofalii, 327, 342
Poljska, 32
Posavina, 54
Prag, 107, 111, 186
Prijedor, 364
Prijepolje, 222
Rajlovac, 297
Ravna Gora, 208
Republika Srbija, 278, 281
Republika Srpska, 296, 316, 345, 353,
355, 359, 363-364, 366-369, 376377, 382

Rim, 32, 85
Rogatica, 421
Romanija, 30, 209, 217, 221, 287, 295,
298-300, 302, 354
Rumunija, 280
Rusija, 49-51, 59-61, 132, 162
Rusko carstvo, 49
San Stefano, 59, 61-64
Sandak, 69, 210, 229
Saudijska Arabija, 376
Semberija, 421
Semizovac-Srednje, 217
Serai Bosna, 31
Serez, 40
Sisak, 45
Sjedinjene Amerike Drave, 13, 169,
328, 338-339, 350, 357-361, 363,
375
Skadar, 143
Skoplje, 178
Slavonija, 41, 46, 155, 362
Slavonski Brod, 126
Slovenija, 155, 164, 278, 281
Socijalistika Federativna Republika
Jugoslavija (SFRJ), 276, 296, 306
Socijalistika Republika BiH, 270, 282
Sokolac, 220, 310, 421
Solun, 27, 42
Sovjetski Savez, 207, 210, 255-256, 258,
276, 416
Srbija, 28, 51-52, 56, 59, 60, 62-63, 75,
85-86, 97, 117, 119, 137, 150, 152-
155, 160-163, 181-182, 189, 200,

206, 208-212, 220, 222, 272, 276,
278, 281, 284, 289, 296, 322, 346,
352, 386
Srebrenica, 360, 363
Srpsko Sarajevo, 354-356, 374
Stari Grad, 263, 289, 291-292, 299, 301,
310-311, 373
Stolice, 220
Stup, 280, 342, 432
amac, 258
ekovii, 421
panija, 37, 385
vicarska, 350, 376
Teheran, 211
Travnik, 45, 47, 50-52, 87, 139, 143,
203-204, 244
Trebevi, 30, 217, 301
Trebinje, 41
Trgovite (Stara Varo) 32
Trnovo, 263, 289, 292
Trst, 80
Teanj, 415
Turska, 215
Tuzla, 51, 100, 139, 143, 196, 211, 277,
289, 361
455
Ugarska, 33, 41, 46, 115, 143, 170

Ukrajina, 32
Vare, 289
Vatikan, 100, 334, 351
Velika Britanija, 50, 61
Veliko polje, 209
Vis, 318
Visoko, 32
Viegrad, 287
Vogoa, 263, 288, 318, 355, 376
Vojvodina, 97, 155, 186, 322
Vraca, 242, 267, 311, 313, 342
Vratnik, 77, 90, 135
Vrhbosna, 31-32, 199
Vukovar, 164, 302
Washington, 240, 360
Zagreb, 19, 92, 111, 137, 140, 142, 155,
177, 179, 181, 197-198, 204, 213,
220, 238, 241, 278, 283, 334
Zenica, 32, 88, 337, 370
Zrich, 376, 382
eneva, 363, 407
epa, 363
u, 342
Indeks LINIH IMENA

Bijedi, Demal, 246
Bismarck, Otto, 59, 61-62
Bogdanovi, 172
Bolling, Landrum, 224
Borota, Gojko, 210-211
Braun, August, 90
Brki, Hasan, 208
Brki, Husein, 237
Broz, Josip (Tito), 16, 18, 207, 209, 218,
220, 222, 233, 236, 240, 250-256,
264-267, 271-272, 283, 301, 340
Budak, Mile, 16, 213, 215
Bujas, Sreko, 202-205
Bulatovi, Radomir, 292, 299
Burin, Istvn, 126
Abdi, Fikret, 288, 323

Ajnadi, Nedad, 340-341
Alagi, Haris, 350
Aleksandar II (ruski car), 56
Alii, S. Ahmed, 46
Alispahi, Bakir, 311
Alkalaj, Aer, 168
Alkalaj, Vito, 167-168
Anderson, Benedict, 11
Appel, Johann, 104
Artukovi, Andrija, 213
Ashdown, Paddy, 356, 381
Asta, 204
Babi, Milan, 318
Bach, Alexander, 106
Badovinac, Ilija, 168-169
Bajezid II, 41
Bajramovi, Ismet, 320, 328
Bali, Emily, 410
Balvanovi, Aleksandra, 290-291, 301
Bejti, Alija, 259
Belki, Beriz, 379
Berman, David, 348
Besarovi, Risto, 97, 105
Biaki, Edhem, 176
Carter, Jimmy, 335, 359

Chirac, Jacques, 361
Churchill, Winston, 211
Ciano, Galeazza, 198
Clemenceau, Georges, 181
Clinton, Bill, 361
Cohen, Roger, 273
Cuny, Fred, 333
Cuvaj, Slavko, 139, 140, 142
Cvetkovi, Dragia, 191-192
456
INDEKS LINIH IMENA
orovi, Vladimir, 150, 402

uri, Fehim, 135, 145
abrinovi, Nedeljko, 147-148
auevi, Demaludin, 150, 178
elebi, Evlija, 36, 38
engi, Esad, 202
engi, Ferid, 237, 252-253
engi, Muhamed, 288, 306
erenje, Ivan, 348
ii, Jelena, 235
ubrilovi, Vaso, 142
Dedijer, Vladimir, 137-138, 151, 195
Delali, Ramiz, 305, 320
Deliahmetovi, Uzeifa, 123
Dilberovi, Suada, 312
Dimitrijevi, Lazo, 127, 132
Divjak, Jovan, 323, 325
Drakovi, Milorad, 174
Duki, Rajko, 306
Durakovi, Nijaz, 283, 308
uki, ore, 318-319
Dabi, Ali, 124, 126
Ekmei, Milorad, 395
Elizabeta (supruga Franz Josefa), 104
El-Huseini, 16, 215
Eugen, Savojski, 46, 55
Fadilpai, Mahmudbeg, 53, 66-69, 74
Fadilpai, Mustajbeg, 15, 53, 98, 101,
104
457
Feji, Ibrahim, 246

Ferdinand (kralj panije), 37
Ferhad (otac Gazi Husrev-bega), 41
Filandra, air, 212, 270,
Filipovi, Josip, 15, 72-73, 79, 82, 84, 97,
104
Firdus, Alibeg, 126
Franceti, Jure, 199
Frankopan, 181
Franz Ferdinand, 16, 23, 37, 117,
119,132, 134, 136, 142, 144, 146,
148, 235, 266
Franz Josef, 59, 104, 119, 122, 144, 181
Freeman, Edward, 63, 71, 73-75, 82
Gainovi, Vladimir, 136
Gani, Ejup, 288, 324-325
Gardovi, Nikola, 305, 320
Gjelton, Tom, 348
Glaise, Horst von Horstenau, 198
Gloo, Munib Ahmet, 53
Golo, Denana, 280
Gradaevi, Husein-kapetan, 51-52,
181
Gri, epan, 141
Hadibajri, Selim, 291
Hadibegovi, Iljas, 56
Hadiefendi, Muhamed-aga, 215
Hadijamakovi, Muhamed, 63, 78-79,
84
Hadikadi, Atif, 199
Hafiz-paa, 69-71
Haki, Ismail, 395
Halilbai, Mustaj-beg, 135
458
INDEKS LINIH IMENA
Halilbegovi, Nihad, 301

Halilovi, Sefer, 304
Handi, Mehmed, 213
Hardoin, Eric, 335
Hebib, Avdo, 370
Hickok, Robert Michael, 49
Himmler, Heinrich, 215
Hitler, Adolf, 192, 195, 197, 207, 214215, 224-226
Hoare, Attila Marko, 216
Holbrooke, Richard, 357, 361, 363
Hrman, Kosta, 100
Humo, Avdo, 218, 233
Husrev-beg, Gazi, 39-42, 44, 63
Irby, Elizabeth, 111,181
Isabela, supruga kralja Ferdinanda (pannija), 37
Ishakovi, Isa-beg, 39, 41-42, 44, 94,
279, 348
Isovi, Safet, 289
Ivan, Pavle II, 334
Ivanko, Alexander, 369
Izetbegovi, Alija, 183, 241, 272, 286,
288, 295, 323-325, 348, 353, 356,
359, 372
Jakovich, Viktor, 361
Jaki, 168-169
Jankovi, ivorad, 261
Jeftanovi, porodica, 345
Jeftanovi, Dimitrije, 66, 104
Jeftanovi, Gligorije, 121-122, 128, 133,
148, 150
Jeftanovi, Kruna, 128
Jeftanovi, Manojlo, 56-57

Jelinovi, Ivo, 167
Jospin, Lionel, 361
Jovanovi, Stevan 105
Jovi, Borisav, 303, 322
Juki, Luka, 140, 142
Jurii, Petar, 199
Juzbai, Devad, 351
Kadi, emsa, 244
Kadijevi,Veljko, 303
Kalini, Dragan, 345
Kllay, Benjamin, 57, 84-88, 91, 94, 9798, 100-102, 104, 106-108, 112-115,
121-122, 124-126, 139, 151, 181
Kapetanovi, Mehmed-beg, 66-68, 97,
104
Kapi, Suada, 349
Karadi, Radovan, 194, 286-287, 289,
294-295, 297-300, 305-307, 309310, 313, 316-318, 323, 326, 337,
342-343, 345, 352, 354-355, 358,
363, 367
Karaorevi, Aleksandar, 153, 155159, 164, 171, 173, 176-177, 179180, 182-183, 197
Karaorevi, Pavle, 179, 191
Karaorevi, Petar I, 156, 182, 183
Karaorevi, Petar II, 179, 195, 208
Kardelj, Edvard, 272
Kariik, Milenko, 311
Kathner, Heinz, 225
Kaukija, Abdulah, 63, 79, 84
Kecmanovi, Nenad, 283, 286
Koi, Petar, 127
Koetschet, Josef, 75
INDEKS LINIH IMENA
Koljevi, Nikola, 305-307, 316, 318,

368
Konstan-paa, 64, 72
Koroman, Malko, 310
Kosanovi, Sava, 84, 100
Kosti, Branko, 306
Kovaevi, Zdravko, 259
Krajinik, Momilo, 297, 305-307, 319,
369
Kranjevi, Silvije Strahimir, 182
Kreevljakovi, Muhamed, 289-291
Krei, Niko, 181
Kukanjac, Milutin, 302-303, 306-307,
309, 321, 323-327, 337
Kulenovi, Dafer, 192, 199
Kulovi, Esad, 123, 127, 131, 134-135
Kupusovi, Tarik, 372
Kurspahi, Kemal, 308
Kurto, Nedad, 94, 397
Kvaternik, Slavko, 197-198
Lalovi, Grujo, 369
Latas, Omer-paa, 54, 55, 58
Leighton, Smith, 371
Leyser, Ernest, 225
Little, Allen, 303
Lubinski, Rudolf, 190
Luburi, Maks Vjekoslav, 224
Luarevi, Kerim, 320
Luki, Branimir, 368
Ljubuni, Hasan, 210
MacKenzie, Lewis, 312, 324, 334
Maek, Vlatko, 179, 191-192
459
Maglajli, Ibrahim, 160, 178

Makanec, Julije, 113
Malcolm, Noel, 45
Mandi, Momilo, 310
Mandi, Nikola, 128, 134
Markovi, Ante, 277-278, 283-284,
289
Markovi, Stevo, 168, 172
Marti, fra Grga, 66, 84, 113
Marti, Milan, 317-318
Martinovi, Ante, 233
Maslea, Veselin, 137
Mazhar-paa, Ahmed, 64-65, 67-69,
72, 74, 79
Mazower, Mark, 27
Mazowiecki, Tadeusz, 332
Medid, Abdul, 53
Mehmedbai, Muhamed, 138
Merlin Dino, 308
Metrovi, Ivan, 161, 199
Mihailovi, Draa, 208-209, 211, 241
Mikuli, Branko, 274
Milakovi, Branko, 202, 204
Milanovi, Rajka, 292
Milii, Budimir, 174, 189
Miloevi, Slobodan, 278, 281, 289, 303,
305, 310, 317, 322, 355, 363, 368
Miskin, Vaso (Crni), 218, 251
Mii, fra Alojzije, 150
Mladi, Ratko, 326, 337-38, 346, 36263, 367
Moore, Patrick, 369
Motika, Milorad, 319
Muhasilovi, Halid, 261
460
INDEKS LINIH IMENA
Nambiar, Satish, 328

Nametak, Fehim, 286
Nedi, Milan, 200
Neidhardt, Juraj, 259
Neuffer, Elizabeth, 357
Nikolajevi, 121
Nikoli, Feodor, 103
Nilevi, Boris, 347
Nowadt, Ljudevit, 173
Okun, Herbert, 339
Olbina, Dane, 237, 243, 253, 259-260,
267-268
Omanovi, Fata, 124
Omerovi, Hilmi Mustafa, 101
Ostoji, Velibor, 288
Paik, Karl, 102, 113
Pai,Nikola, 134, 160
Patin, Louis, 74-75
Paveli, Ante, 197, 199, 213, 224
Pavlovi, 33
Pejanovi, Mirko, 352-353
Pelivan, Jure, 312
Peri, Vladimir (Valter), 201, 211, 222,
226-27, 229, 232-33, 265-266, 313,
323
Perovi, Todor, 210
Petranovi, Sveto, 75
Petrovi, Aristotel, 167, 169, 172, 182
Petrovi, Petrakija, 66
Petrovi, Petro, 97, 121
Petrovi, Rade, 78
Petrovi, Sarafin, 121
Pinta, Samuel, 168
Pius XII, 241

Plakalovi, Kosta, 299
Plavi, Biljana, 306, 316-317
Potiorek, Oskar, 144-145, 147, 152
Pribievi, Svetozar, 159-160, 162
Princip, Gavrilo, 137, 141, 146-147,
195, 235
Princip, Slobodan, 208
Prnjatovi, Nikola, 193
Pucar, uro, 250
Pulji, Vinko, 351
Radi, Stjepan, 162, 176
Radi, Trifko, 337, 354-355
Rakovi, Jovan, 286
Ranjatovi, eljko (Arkan), 309, 364
Redi, Enver, 212
Ribbentrop, Joachim, 198
Roosevelt, Theodor, 211
Rose, Michael, 358, 360
Salom, Salomon, 66
Samaranch, Juan Antonio, 274
Sarkoti, Stjepan, 152
Schmidt, Friedrich, 92
Schorske, E. Carl, 92
Selmanagi, Rizo, 352
Silajdi, Haris, 374
Silber, Laura, 303
Sipi, Tomislav, 326
Skari, Vladimir, 15
Skerli, Jovan, 181-182
Smith, Rupert, 335, 360
Sofija (supruga Franza Ferdinanda), 16,
145-147
Sokolovi, Sunulah, 65, 67-68
INDEKS LINIH IMENA
Soros, Georg, 333

Spaho, Mehmed, 135-136, 144-145,
159-160, 170, 175, 191, 199
Srki, Milan, 16, 127-128, 133-134,
153-154, 160-161, 171, 178, 182,
191
Staljin, Visarionovi Josif 210-211,
252-254, 265
Stanii, Maksim, 290, 291
Stanii-Engel, Mirjana, 239
Stanivukovi, Simo, 169
Starevi, Ante, 139
Steiner, Michael, 372
Stepinac, Alojzije, 241
Stjepan, Herceg, 115
Stojadinovi, Milan, 179, 191
Stojkov, Bogdan, 258
Strossmayer, Juraj Josip, 106
Sui, Olga, 312
Sudetic, Chuck, 320
Sunari, Jozo, 161
Szlvy, Jzsef Okany, 97
abanovi, Hazim, 31, 32
airbegovi, Nedib, 241
ahinagi, 140
arac, Nedim, 177
arac, Zaim, 233
ari, Ibrahim, 167
emsekadi, Vehbi Nurudin Mehmed,
69, 74
erifovi, Fazli-paa, 53-54, 57, 66
eelj, Vojislav, 271-272
mitran, Jovan, 164, 171
ola, Atanasije, 182
461
ola, Vojislav, 121-122, 128, 133

piljak, Mika, 274
tadler, Josip, 123, 129, 132, 135, 150,
161
taka, Danilo, 205
traus, Ivan, 257, 273
utej, Juraj, 192
Thornberry, Cedric, 331
Tolj, Ivan, 204
Topal, erif Osman-paa, 57-58
Treu, Rudolf, 211
Truhelka, iro, 113, 115
Tuman, Franjo, 284, 287, 359
Vanca, Josip, 15-16, 18, 92-94, 96, 100,
102, 111, 113, 134-135, 140, 144,
147-150, 181, 185, 323, 385, 387
Vance, Cyrus, 339
Vareanin, Marjan, 134
Veselii, 141
Viki, Dragan, 312-313, 320
Vilajetovi, Salih,57, 68-70, 72, 74-75,
78-79, 80-81, 84
Vukmanovi, Tempo Svetozar, 208
Vulovi, Ljubomir, 173
Wachtel, Andrew, 157
Wassitsch, Konrad, 61-62, 64-65, 6772, 74, 81
Wedel, Friedrich, 225, 226
Westendorp, Carlos, 379
Wilson, Woodrow, 181
Winter, Jay, 29
Wittek, Karl, 94
462
Zec, Nedo, 233

Zimonji, Petar, 200
Zlatar, Muhamed, 179, 192, 300
Zrinjski, 181
INDEKS LINIH IMENA
Zubak, Kreimir, 372

Zulfikarpai, Adil, 376, 382
eraji, Bogdan, 134, 136-137
ivkovi, Petar, 178
Robert J. Donia
Sarajevo: biografija grada
Izdava:
Institut za istoriju, Sarajevo
Alipaina 9, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina
www.iis.unsa.ba
Za izdavaa:
Glavni i odgovorni urednik
Prijevod sengleskog:
Mr. Daniela Valenta
Lektor i korektor:
Mr. Halima Sofradija
Dizajn i tehniko ureenje:
Tarik Jesenkovi
Izrada indeksa:
Igor Mikovi
tampa:
BEMUST, Sarajevo
Za tampariju:
Mustafa Beirovi
Sarajevo, 2006. godine

Robert J Donia - Sarajevo Historija Grada

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Robert J Donia - Sarajevo Historija Grada

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Robert J.

Mom ocu Robertu A. Doniji

Predgovor i izrazi zahvalnosti

2. Sarajevski ustanak i dolazak habsburke vlasti

3. Sarajevo, Fin de Sicle

Austrougarski pristup Sarajevu

4. Novi nacionalizam, atentat i rat

5. Zaboravljeni grad Kraljevine Jugoslavije

Novi nacionalizam u junoslavenskim zemljama

Razliite uloge sarajevskih muslimana

8. Propast socijalizma i nacionalna podjela Sarajeva

9. Smrt i ivot u opkoljenom Sarajevu

Temelji novog poretka

Slabljenje organa vlasti i gubitak autoriteta

10. Sarajevo u mranoj sjenci rata

Indeks geografskih pojmova

Indeks linih imena

Predgovor i izrazi zahvalnosti

n to slijedi je po mnogo emu intimna historija. Takav pristup

PREDGOVOR I IZRAZI ZAHVALNOSTI

Ova knjiga predstavlja politiku historiju koju nazivam biografijom.

PREDGOVOR I IZRAZI ZAHVALNOSTI

PREDGOVOR I IZRAZI ZAHVALNOSTI

Careva damija, izgraena 1566. godine na mjestu damije istog naziva

Gazi Husrev-begova damija, 1530. (Razglednica, 1900. godine, iz zbirke

Feldmaral Josip Filipovi, koji je predvodio habsburku vojsku

Josip Vanca, glavni arhitekt Sarajeva tokom austrougarske vladavine.

Vijenica, zavrena 1894. godine, unutranje stepenite (Iz asopisa Nada,

Nova sinagoga akenaskih Jevreja, zavrena 1902. godine, i obala

Panorama rijeke Miljacke i njene obale, sa zavrenim podzidima,

Iznad: Josip Vanca se obraa anti-srpskim demonstrantima prije

Njemaki vojnici sa svstikom na zastavi na Baariji (Iz zbirke

Jerusalemski muftija El-Huseini i Mile Budak, ministar religije

Okupljenim Sarajlijama se obraa jugoslavenski predsjednik Josip

Omladinske brigade grade stadion Koevo, 1947.

Skup muslimanki, dio kampanje ohrabrivanja ena da prestanu

lanica AF-a demonstrativno skida zar na skupu muslimanki da

Procjep smrti, prostor koji je titio samo transporter UN-a i gdje su

Iznad: Panorama grada s juga (Razglednica, 1910. godine, iz zbirke Historijskog

Sarajevo i planine u okolici.

Tabela 3.2. Stanovnitvo Sarajeva prema vjerskoj pripadnosti 1879 - 1910.

Tabela 8.1. Stanovnitvo Sarajeva po opinama i nacionalnosti, 1991.

Arhiv Bosne i Hercegovine

Publikacija Sarajevo u revoluciji

devedesetim godinama XX stoljea, Sarajevo je postalo sinonim

gradskom jezgrom otkriva lice grada koje je puno intimne raznolikosti i

Pitanje identiteta nikada nije jednostavno, a malo gdje je ono toliko

tirati kao zatiena zona1. Moja teza je ne samo da je karakterizacija Vijea

Da li je Sarajevo jedinstveno u svom preivljavanju promjena sastava

jednog grada znai promatrati ivot izbliza. Posebno je izrazitije od opeg,

smanska vlast je Sarajevo osnovala kao novi grad sredinom XV

Karta 1.1. Sarajevo i planine u okolici.

Sarajevo je dobilo ime od slavizirane skraenice turskih rijei saraj

Putujui trgovci iz Dubrovnika su koristili ime Vrhbosna za pijacu sela

Sarajevo i osmanski ideal urbanizacije

Karta 1.2. Sarajevo u Osmanskom carstvu, 1512.

Sarajevo i osmanski ideal urbanizacije

vativnih bosanskih muslimana koji su smatrali da im takve reforme ukidaju

Malene, natrpane prodavnice na sarajevskoj ariji, 1914.

odreene praznike.)10 Broj mahala je kontinuirano rastao i krajem XVI

Sarajevo i osmanski ideal urbanizacije

vakih trgovakih interesa. Latinska etvrt sa malom katolikom crkvom

Par sefardskih Jevreja u tradicionalnoj nonji,

Karta 1.3. Urbanistiki razvoj Sarajeva, 1600.