Những quy luật chính trị trong sử Việt Nam

V Ti Lc
Nhng quy lut chnh tr trong s Vit
V Ti Lc

Cho mng cc bn n c u sch t d n sch cho thit b di ng
Ngun: http://vnthuquan.net/
To ebook: Nguyn Kim V.
MC LC
TA
S HC V TINH THN S VIT
QUC PHNG
CHNH TR
KINH T
O C TM
TR THC PHN T
GIO DC
VN HA NNG NGHIP
LCH S V CHNH TR
SCH THAM KHO
V Ti Lc
TA
Khng c s khng t cch ni chuyn chnh tr
Cc nh lnh o chnh tr Hoa K theo thi quen cng nh do thc t ca kinh nghim u tranh
a h ln nm quyn nng tnh cht ca mt th businessmen (ngi kinh doanh) cho nn h
To Ebook: Nguyn Kim V
Ngun truyn: vnthuquan.net
V Ti Lc
khng nh gi ng mc nu khng mun ni l h hon ton thiu kh nng nhn thc lch s. H
coi quc gia no cng l mt hin tng chung, a ra mt gii php ging ht nhau khi cc
quc gia y gp kh khn. Cc chnh tr gia Hoa K ch chm sc n vn no khi h mang trch
nhim vi vn y, h khoanh chn h trong phm vi mt cc b m chng thm bit n ton b,
ng thi h li hay nhn vn mt cch ht sc n gin, a ch trng b ngoi qua vi li ni, t
din t ch khng tm hiu nhng iu kin lch s. T d: thi ca Hoa K i vi De Gaulle l
trng hp kh r rng, nu De Gaulle chng M th M chng c chuyn g ni hay bn vi De
Gaulle. Tm li, Hoa K v vic dng khoa hc v k thut c th to ra nhng thnh qu rt tt
nhng khi phi ng u vi vn thuc din tin lch s th li rt bt bt. Bi vy, trong nhng
nm sp ti, vn quan trng nht cho chnh sch ca Hoa K l tnh cht trit ca n (Le
problme le plus grave de la politique amricaine sera philosophique).
Trn y l li ni ca Henry Kissinger trong mt bi vit ph bnh chnh sch i ngoi ca Hoa
K. N c pht biu sau khi thy c nhng du hiu u tin v s v hiu qu ca hnh ng
can thip trc tip bng qun s t. V n c tn thng bi a s lc lng chnh tr nm
quyn M sau khi chnh sch r rt tht bi gy thnh ri lon ni b n ni Tng Thng
Johnson, bng nt mt bun thm, phi tuyn b khng ti ng c.
S tht bi y khng ging nh tht bi mt p phe v n ko theo khng hong trn nhiu
phng din kinh t, chnh tr, x hi, tinh thn v lun c lng tin cy cho quc gia Hoa K.
Hu ht phn t tr thc Hoa K u mong mi hoc phn u c th c c c hi nghin cu,
tm hiu bin c quan trng ny. Tt c u ng rng cc nh lnh o Hoa K thiu hn mt
thc lch s ng n. Bt u k t lc Tng Thng Roosevelt ch c hiu bit rt m h ngh Vit
Nam l mt qun huyn ca Trung Quc, vy hy tr n v vi s cai qun ca chnh ph Tng
Gii Thch. Do sai lm cn bn m i thnh mt chui cho ti ngy ton b vn buc phi t
li. t li vn cng nh Php quc nm 1952, sau 6 nm chin tranh Vit Php, tm hiu
duyn do tht bi trong cun sch: Vit Nam Sociologie duneguerre ca Paul Mus vi cu kt
lun trn chng cht Que faire: La nation vietnamienne est pleinement forme et consciente delle
mme (Nc Vit Nam l mt quc gia hon chnh v hon ton thc c lch s ca
mnh) Une conviction traditionnelle, insparble de son patriotisme lassure bien quil est le
dernier, juge de son destin (Ngi Vit vi nim tin truyn thng gn cht vo lng yu nc
ngh rng ch c ngi Vit l k quyt nh cui cng vn mnh nc Vit).
V Ti Lc
Nim tin truyn thng y l nim tin lch s, lng yu nc y l tinh thn s c nung c qua bao
ngn nm u tranh.
Khi tnh yu thin c dng kim cng

Ngy khai sinh nhng chn chn qu hng
Hn ni Trng sng Xanh ca ni Vit
C hoa cn gn gi mc tang thng
Tt c bi chu con bn b mi
Nn k khai o thng di Vim Phng [1]
ng A. Pazzi, mt ngi tng Vit Nam hn hai mi nm, vit trong tc phm: Ngi
Vit cao qu rng: Dn Vit l mt dn tc t cng bt khut n mt mc kh cao v tinh
thn y gip h tr thnh mt k b nh nht m li mnh nht, b chn p nhiu nht nhng li qut
khi oai hng bc nht. Ngi ta s khng bao gi hiu ht c sc mnh y v s cao ln ca tinh
thn y nu khng i vo b su lch s ca ni ging Vit, nu ch quan st hi ht sinh hot bnh
thng. Vi mt nhn nh theo li hnh thc Ty phng ngi ta khng sao hiu c gi tr ch
thc ca n K th ca dn tc Vit ch bt u thy c sc mnh y khi bn h tht bi v
tht l qu mun mng. [2]
Ch thch:
[1] Trch th Thi ch

[2] Theo bn dch ca Hng Cc
V Ti Lc

V Ti Lc
S HC V TINH THN S VIT
Hn lch s sng trong dy nguyn c

Vn chu lu tn ti h phong sng
Bng tnh ng bng th t nc
Kn uyn nguyn su thm y cu trng
Thi ch
Phi bit dn tc bng i sng lch s.

Sng v m v m
Khng ai sng v c bt cm
Chng ta thng hiu sai lm phng ngn trn ny sinh t khoa phong thy t ct. Nu em
ghp lin vi cu:
M cha khng khc khc ng mi

M m khng khc khc bi bng bong
th s thy rng l cn bn thc lch s ca ngi Vit. Trong cuc u tranh sng, khng ch
dnh bt cm manh o cho sinh mnh c nhn m cn iu quan trng hn l bo v m m. M m
khng c ngha l ba thc t vi chn mt xc ngi tn s trn gian. M m y l anh linh
tin t hay anh linh lch s. Cho nn sut dng lch s Vit, ci tht bi chnh tr ln nht bao gi
cng l chuyn:
Rc voi v dy m
tng xy ra cui i nh H, i L mt v u triu Nguyn Gia Long.
Lch s l g?
Tri thc ca loi ngi tuy ni rng cn ngn vn ca mnh mng khng bn b nhng nu thu li
V Ti Lc
cng ch cn hai loi:

- mt thuc t nhin, v
- mt thuc nhn vn
Mi hin tng trn th gii khng i ra ngoi hai loi . T nhin l tt c nhng g thuc nhn d
ngoi, nhn vn l tt c nhng g thuc bn thn x hi loi ngi. nh rng mt ngi sinh vo
ci i hon ton l mt chuyn thuc t nhin, nhng v ta ng trn lp trng ngi v xem trng
a v nhn sinh cho nn ta mi phn th gii thnh hai i loi t nhin v nhn vn. iu ny
chng c chi nghch l, v c th ni mt cch rt thng thc rng:
T nhin t bui khai thy ch thun l vt cht, ri do s o d t nhin m thnh ra c sinh mnh
ri li do s o d ca sinh mnh m sn sinh tm linh, t tm linh sn sinh thnh lch s.
Lch s tc l nhn sinh, ton b nhn sinh v ton b kinh nghim nhn sinh. Bn thn lch s l tt
c nhng kinh nghim d vng. Dng vn t ghi chp hoc gn gi nhng kinh nghim d vng
cho ngi i sau liu gii tm v nhn thc nhng vic i trc gi l s hc. Phi suy xt gc
ngn, tm ti cn nguyn nhng vic qua hiu r nhng vn hi tri lon ca mt nc, nhng
trnh tin ha ca mt dn tc. Ch ch l lm ci gng chung kim c cho ngi c nc
c i i coi vo y m bit s sinh hot ca ngi trc phi lao tm lao lc nh th no
mi chim gi c ci a v di bng mt tri ny. (Trn Trng Kim- Vit Nam s lc).
Nghin cu v liu gii s hc nh vy khng phi ch bo lu kinh nghim nhn sinh m cn
pht huy gi tr cng ngha trng i ca lch s truyn ti hu th, cn c vo m ch o tng
lai bi v lch s khng phi l mt th d vng cht m l d vng c kt thnh tinh thn kin c
v nhng sc mnh ti linh (Force obscures) vt khi tm vi ca lp lun logique tm thng.
Nu khng vt khi tm ca lp lun logique tm thng hi lm sao vua Quang Trung sau khi
nghe bn Ng Vn S, Ng Thi Nhim dng li chu ti k chuyn qun Tu th mnh s nh
khng ni nn phi lui th ci m ni rng:
Chng sang phen ny l mua ci cht c thi. Ta chuyn ny thn coi vic qun nh gi nh
mo ri, ui qun Tu v chng qua mi ngy l xong vic.
Vn quan trng ch ch c vn dng hay khng vn dng c sc mnh lch s. Vy thi. Ci
logique tm thng y tng c nhn dn Vit tr li bng thn thoi: Thnh Ging Ph ng
Thin Vng. Sch Lnh Nam Chch Qui k:
V i Hng Vng th su thin h thi bnh, dn gian sng yn vui, vua khng em l vt triu
cng nh n bn Tu. Bo cha nh n thy vy, mn c i tun th nhng ngm mang qun sang
cp nc Nam.
Vua Hng Vng lo s, vi qun thn vo hi k i ph, c ngi tu: B h nn ku khn vi
Long qun ngi gip mi xong.
V Ti Lc
Vua nghe li lp n cng t ba ngy m. Bng tri ni cn ging, sm st m m ma nh trt

nc. C mt ng c gi mt mi to ln, u ru bc trng cao n 9 thc ngi ng ba ng va
ci va ni, ngm ht ma may.
Ai trng thy cng cho lm l mi bo cho vua hay. Vua thn hnh ra mi ng c y v dng cm
ru tht i. n xong, ng c y chng ni cu g. Vua mi hi:
- Sp c gic Bc xm phm nc Nam, c thua th no xin c dy bo cho.
ng c lu mi mi ni rng:
- Sau ba nm na, gic Bc tt ko n y. Nh vua nn tm khp c thin h m cu ly ngi k
ti ph c gic. Nu c ngi gii m ph gic th khng kh g na.
Ni on ng c bay vt ln tri bin mt.
Vua hiu ng c tc l Long qun ging hin.
Va ng ba nm, quan qun trn gi bin i co cp v triu c gic n ko ti. Vua lin cho ngi
i khp nc tm ngi dp gic.
By gi lng Ph ng huyn V Ninh c mt nh him hoi sinh c mt a con trai m khn
ni n bn tui m cha bit ni, khng ngi ng c ch nm nga. Khi s gi nh vua n
lng y, ngi m ci ni bm con rng:
- c mt mn con trai ch bit n ung, ngi ng cn khng c th nh th no c gic
m lnh thng vua ban.
Thng b nghe vy, bng nhin bt ni thnh ting bo m gi s gi li y.
M n ly lm l, ni chuyn vi chm xm. Ai ai cng khuyn b ta hy lm theo li thng b.
S gi n trng thy n b bng hi:
- Tiu nhi kia, my cn nh mi bp b, gi ta n lm g?
Thng b ngi dy bo vi s gi rng:
- Mau v tu vi vua c cho ta mt con nga st cao 18 trng, mt thanh kim di by thc, mt
chic nn st em li y cho ta. Gic n trng thy ta t nhin phi s m chy, nh vua chng cn
phi nhc cng lo lng.
S gi mng r v tu vi vua. Vua vui sng bo m qun thn:
- y l Long qun cu ta y.
Ri hi h sai th rn c nga st, kim st sai ngi em li a cho thng b lng Ph ng.
S gi sp ti ni, ngi m nh lo lm, ch s con ni xng by th v ly n c nh.
Thng b ci m ln ni rng:
- M c kim ru tht cho nhiu con n ung cn vic nh gic m khi phi lo.
Thng b t y n mi ngy mt ln, cm m kim khng cho con, nn xm ging phi xm vo
k tin ngi cho thc, ngi dng ru tht, th m thng b n vn khng .
V Ti Lc
Khi gic n ko n ni Chu Sn th s gi em nga kim n nh giao cho thng b. Gp s gi,

nhn binh gip, n bng ng ln vn vai mnh mt ci, mnh lin cao vt hn mi trng,
ngng mt ln tri gm vi mi ting, ri rt thanh trng kim khi v, nhy ln mnh nga st,
chn p vo mnh nga, nga ht ra la m phng chy nh bay.
Ph ng tr gm i trc quan qun ko theo sau, tin st n tri gic. Gic by trn di chn
ni Chu Sn, ngi xng vo trn nh git mt hi lu, gy mt c kim, mi ly tre mc bn
ng nh c tng m qut vo m gic. Qun gic tan nt ta h t l ngi tan, tranh nhau ly
phc xung t xin hng.
Thng b lng Ph ng chnh l lc lng ti linh nung luyn bi kinh nghim d vng ca lch s.
Long qun l tri thc vn dng sc mnh ti linh kia.
Bng y th nh bt hn ci logique tm thng cho rng mt nc nh nh vi mt nc qu
ln th khc chi chuyn chu chu voi. Nh , lch s Vit lp nn nhng i cng m vn
chng bnh dn ca tng vi v ngo ngh y t tin:
Nc ci chu chu xe
Tng rng chu ng ai ng xe nghing
Chim chch cn c diu hu
G con tha qu bit u m tm
C ngi hi qu kh nhn sinh trn lch s lm sao din li mt ln na c? Quang Trung, L
Li, Gia Long i hn vo qu kh khng th c Quang Trung, L Li, Gia Long na. Vic c
xong, chng ta nn hng v pha trc m tm kim nhng iu mi. Lch s thnh qu kh lm
sao chng ta c th da trn qu kh ch o tng lai?
Cu hi nu ln mt vn trng i.
Thi gian trn lch s khc hn vi thi gian thng ni hm nay ngy mai. Thi gian ca lch s
qua i, ta c th bo rng n cha tht s qu kh, v v lai lch s, ta c th bo rng v lai y
tng n ri vy. Thi gian ca lch s mang tnh cht min din (dt dy ko di) trong chp mt
ca bin ha lch s c ng thnh mt c th tnh (s ngng ng ny xy dng nn tinh thn
s v dn tc tnh). Ni cho d hiu hn, t d: gio s ging bi, nhng li ging ca gi trc nh
hng n li ging ca gi sau. Nu coi gi ging trc l hon ton qu kh th ta s chng hiu
nhng li ging sau.
Thnh Lc Nin gai lic kim ra thn
Bng ngn u thin nhn dn kinh lun
Vua L Li mt ba ng thuyn rng chi trong h T Vng, bng thy mt con ra to ln bi trn
mt nc, ngi cm thanh kim thn bt c khi trc m ch xung, khng ng b con ra y p
ly ri ln mt, vua L mi i h T Vng bng tn h Hon Kim ngha l tr kim tri.
V Ti Lc
Tch bt c thanh gm bu n vic ra thn i gm bu ln xung h chnh l mt hnh nh

trit l s din t s lin h min din gia qu kh vi v lai trn thi gian ca s. Qu kh v lai l
thanh thn kim, ra thn l vn ng lch s. L Li l anh hng lch s. Do ra thn m qu kh
vi v lai cng anh hng s xanh qun qut nhau thnh:
Mt vng khng y y sinh ngi
Ngonh li trng i my vit khi
Thng vy v danh vng vng
M nay hu thc bi bi
Lch s ging dy cho chng ta kinh nghim v s nghip nhn sinh. S nghip bao gi cng bn b
lu di cho nn phm thuc s kin lch s th tt phi l s kin c tnh cht tr cu ni lin qu
kh vi hin ti v vn qua tng lai.
Nghin cu lch s tuyt i khng ch nghin cu qu kh ca s kin m thc l cn c vo qu
kh hiu hin ti v tng lai i theo mt tinh thn lch s nht qun.
Ngi no t chn ti Cao Ly, quc gia b Nht Bn h non trm nm, nhng iu ngi y
nhn thy khng phi ch l Hn Quc ngy nay, cn cn nhn thy vt tch 100 nm h Nht Bn
na. Nu khng bit lch s 100 nm h kia tt s khng th hiu tng tn Hn Quc ngy nay.
Mi non 100 nm nh hng n th hung chi c chui di lch s my ngn nm.
Ni g xa xi, mt ngi no bnh vin chng ba nm khng lin lc tip xc vi th gii bn
ngoi. Lc ra, cm t bo c mi vic th c n chn vic khng hiu. Chng phi v qun mt
vn t, chnh bi ti ct t vi dng lch s cho nn khi khng r qu vng ra sao ng nhin
cng kh bit c hin ti. Chng t rng ci hin ti by gi l mt mt ca lch s, theo din bin
ca ton b lch s trin khai tch ly m thnh.
Lch s l sinh mnh, sinh mnh khng th na ng gin on, ni sinh mnh hm nay chng dnh
dp chi n sinh mnh hm qua th tht kh nghe. Sinh mnh hm nay chng qua ch l tng bnh
din ca mt on thi gian c khai trin tch ly t mt sinh mnh qu vng. T d n gin: gi
th khng c bin ng lch s 1954 chia i t nc, chc hn min Nam khng c b mt nh
by gi, chc hn cn c triu ngi cha bit min Nam l g? Sinh mnh d vng nh vy khng
h qua i, v qua i k nh l cht, nhng sinh mnh li khng th cht, qu kh, hin ti tng lai
sng mi trong n.
Tm hiu lch s xin hy tm hiu qua ngha trn.
Sch Trung Dung ca Khng Khu c cu:
S qu gi ha, s tn gi thn
Tt c qua i u c bin ho bo lu li mt ci Thn.
Qu kh lch s u ha, ha i to thnh hin ti, em ci thn cho hin ti ri lch s hm
V Ti Lc

nay u cng s phi ha i to thnh tng lai, em ci thn cho tng lai.
y dng nc bng bng chy mi
Chp b ma ngun no c ngi
Ci thn y l tinh thn lch s chy nh dng nc cn mi mi nh chp b ma ngun. C tinh

thn ny th mi hnh thnh lch s. Nu qu kh but i khng tn lu thn cho hin ti tc l qu
kh v sinh mnh, khng mang ngha lch s v gi tr lch s. Tn Tht Thuyt b vua lp vua,
tranh quyn tranh li, nhng hnh ng y lm g c ngha v gi tr lch s. Nhng Tn Tht
Thuyt na m n sng nh Ty tht bi chy sang Tu ha in, hng m ung ru mi gm
chm li l hnh ng c ngha v gi tr lch s v ci thn mun tuyt quc s.
Thn t nc di chn giy u s
Ngi Lm Thao Bn Ng lung tm c
M bm hn, xun na no lng th
n nhn C T i thoi thp
Gi th ch c ngy hm nay m khng c ngy mai th cng chng c lun gi tr lun c ngha
lch s. Hm nay phi c ngy mai th hm nay mi l hm nay ca lch s. ngha nhn sinh
y, gi tr nhn sinh cng y.
Lch s l ci g t qu kh thm thu vo hin ti ri trc t n tng lai. Nh A. Pazzi vit :
Trn khun mt ngi Vit Nam c c vt hn lch s ca h. Cc vt hn y khe mi, vng
trn, trong nh mt n ci, trn mu da v trong ting ni. Thi gian lch s khc hn vi mt
giy mt khc qua i l qua dt ca thi gian vt l.
Phn sinh mnh ni y khng phi l sinh mnh t nhin m l sinh mnh lch s, khng phi l
sinh mnh vt cht m l sinh mnh tinh thn. A. Pazzi vit: Khun mt ngi Vit Nam l do qu
trnh gian kh ca dn tc h lm thnh v sc qut cng ln lao ca dn tc h to nn. Cp mt
h bit quc mt nhn gin d m khng tn bo, i mi h bit mm cht cm hn m khng c
tm.
Mt ngi cho d c th lm chng qua sng c 90 hay 100 tui. ch l mt sinh mnh t
nhin.
Nhng mt quc gia, mt dn tc c th c i sng s xanh c nhiu ngn nm. mi l sinh
mnh vn ha, sinh mnh tinh thn hay sinh mnh lch s.
Vn ha tinh thn, lch s, dn tc, ba danh t cng chung mt thc cht. Dn tc khng tn ti t
nhin v t nhin ch c th sinh dc loi ngi khng th sinh dc dn tc. Ngi Vit Nam phi c
mt tm linh Vit, mt tinh thn Vit mi thnh ngi Vit Nam c. Tm linh v tinh thn u
ra? Do vn ha lch s dn tc nung c thnh, khng th t nhin m c. Kh d a ra mt nh
ngha nh sau: Ngi t nhin dung hp vi vn ha lch s mi xy dng thnh dn tc. Vy vn
V Ti Lc

ha, lch s, dn tc tuy ba danh t nhng cng chung mt thc cht.
*
Gm mi , ni cng mn, voi ung nc, sng phi cn.
nh mt trn sch khng kinh ngc, nh hai trn tan tc chim mung
Cn gi to trt sch l kh, t kin hng st toang c.
Thi T phi qu m xin li
Hong Phc t tri ra hng.
Lng Giang, Lng Sn thy cht y ng
Xng Giang Bnh Than mu tri nc.
My cu trong bi Ng Ng i co nhng cng l tinh thn S Vit ngn i. Lch s cc dn tc

trn th gii. t hng hoang n nay, c 4 loi tinh thn nguyn hnh (prototype)::
a) Tinh thn ha ng (harmonieux
b) Tinh thn tu n (asctique)
c) Tinh thn anh hng (hroique)
d) Tinh thn cu th (messiaque)
Tinh thn ha ng tm thy trong o Khng, trong cc nhn vt s ca Homre hay trong tm hn
ngi theo thin cha gio thi k gothique quan nim v tr l mt khi thi ha, con ngi
hy tan bin vo khi ti ha m sng ng c gng bt v tr chung quanh phi theo mnh, cu
cnh l i n mt th gii thi ha (harmonie du mande).
Tinh thn tu n tm thy trong n gio, trong trit l Hy Lp phi tn Plato (no-platonicien),
trong o Tin ca Lo Trang, quan nim cuc i l s lm lc, hy trnh s lm lc m a ta
ti ci thanh thn huyn vi, hy xut th dit dc vi khng mt tham vng chn chnh sa i, cu
cnh l chi b th gian (renoncement au monde).
Tinh thn cu th tm thy trong gio l ca Thin Cha gio thi k pht oan, trong t tng dn
Slave (Nga quc) v tinh hoa Hi Gio vi cu cnh mun em cho tri t mt trt t siu vit
(ordre suprieur) hoc phi phm (divine).
Tinh thn anh hng tm thy trong hnh nh v thn Promthe ca thn thoi Hy Lp, k n cp la
tri cho xung nhn gian, trong thi La M quc, trong a s trit gia c hin thi v cng trong
hai cu th ca L Thng Kit:
C sao gic dm honh hnh
Ri y bay s tan tnh cho coi
(Nh h nghch l lai xm phm
Nh ng hnh khan th bi h)
quan nim ci i l mt cuc trng k u tranh, hy em sc ra tn ti.
V Ti Lc
Tinh thn s Vit l tinh thn anh hng u tranh bm cht ly t nhng khng ngc nhn ln tri
nh tinh thn cu th. Ngi Vit c th tn knh Khng hc nhng nht quyt khng chp nhn tinh
thn ha ng vi ging Hn, gi ngi n b Vit ly Tu l thng Ng con , ngi Vit c th
sng bi v cng t Pht o, tn trng nh tu hnh nhng lun lun bi bc ci chuyn i cha. L
Cng Un cha ng Tm, hng ngy em on ln cng Pht, Un thng khot rut n trc.
Long thn thy vy bo mng cho nh s tr tr, nh s mng Un. Khi bit vic Long thn mch
lo, Un lin ti nh vo c Long thn ba cng, vit trn lng Long thn my ch Lu y i ba
ngn dm. Long thn phi khc xin nh s vn ng vi Un mi yn.
Tch L Cng Un cho thy ci gi tr con ngi lnh o th tc cao gp bi thn thnh v tu hnh.
n ngay nh v i cao tng i L l T o Hnh tu thnh chnh qu m vn tr li kip i l
vua Thn Tn.
A. Pazzi vit: Nu ngi ta quay tr li khi im thy ngi Vit t lc vng dy ban u vi
nhng v kh th s, nhng gy tm vng v gio mc th ngi ta s hiu r hn na sc tim tng
ni h phi thng nh th no. Nhng k th vn t ho l hng mnh nht ca dn tc Vit khng
th nhn thy iu y. Lm sao m nhn thy c khi ci ch bt khut ca dn tc Vit bt ngun
t trong lch s ngn xa, thm su trong xng ty, chan ha trong mu huyt, bng bc trong
nim kiu hnh v bin ca mt ging ni khng chu sng trong ti nhc, lun lun c s gn b
mnh lit vo mnh t qu hng, vo di sn ca dn tc, di sn au thng m rt kiu hng.
Kiu hng nh ting th sang sng ca Trn Quang Khi ngt ngng ngm gia ba tic khao qun
sau khi ph tan qun Mng C:
ot so Chng Dng
Cm h Hm T quan
Thi Bnh nghi n lc
Vn c th giang san
Vn ha, lch s v dn tc c tn ti i i phi u tranh trn hai mt: va tr tc va bin
ha.
Nht ti cu k bin
Nht ti cu k cu
Va nghe nh c v mu thun, bin ha th lm g cn tr tc (tip ni gn gi) v ngc li. T
nhin gii hi bin thnh nc tt th hi hon ton tiu dit. Vn ha sinh mnh khc hn, trong
tr tc c bin ha, trong bin ha c tr tc. Ging lch s hay lm lch s phi nm vng c quy
lut cu bin cu cu mi khi lm mt ngha lch s v tiu dit mnh s.
Nm 1921, phong tro vn ng vn hc, nh s hc gi bng phong tro Ng T (v n pht khi
nhm ngy 4 thng 5) do nhu cu bin qu mnh nn phong tro mi thnh qu khch vi nhng li
V Ti Lc
thng m lch s:
- Trung Quc nhn hai ngn nm nay ton n l tnh.
- o bn Khng hc (Khng gia im)
- Ti c tn Khng T
- Ton ban Ty ha (hy Ty ha sut lt)
(Sau ny khi tnh trng bng bt ca huyt tnh ngn xung, mi ngi mi nhn thy ci n kh y
tht l in, du hiu ca tuyt vng).
Vit Nam tuy cng vo hon cnh tng t, hn na Khng hc cn l th hc vay mn m
khng c phong tro chi b lch s in n nh vy. Ngi Vit khng h b vn minh Ty
phng nm c mnh d rng n lm cho ngi Vit tht trn. Trc sau thng Ty vn l gic
cp nc sao li Ty ha lm g? Hc Ty c th c nhng Ty ha tuyt i khng. Cho nn tt
c phong tro do m mu ca gic mun ha nht lot u b xa lnh chi ra, ngoi tr mt s vong
quc n h hng tham d, rt cuc ri cng i ti ch vui y bao nhiu nhc by nhiu.
Ngy Ty tng nim hi qun i t Henri Rivire, bt ngi Vit d l, ngy y bi vn t Rivire
c sng tc b mt truyn tay nhau c:
Hi i! ng bn Ty. ng qua bo h. Ci tc ng qun. Ci mi ng l. t ng ci la. Ming
ng hut ch. Lng ng mang sng lc lin. Chn ng i giy c m. ng dp c en. yu con
. Ai ng. N bt c ng. N cht mt s. Ci u ng u? Ci t ng . Khn kh thn ng.
o m cha n. Nay ti c. Cau mt bung. Xi mt ch. Ru mt ve. Trng mt . Vng li quan
trn. Cng ng mt c. Mi ng xi cho. ng n cho no. ng nm cho yn. h thng hng.
Ty l Ty, Vit l Vit. Ty tc qun, mi l, ming hut ch, i giy c m. Vit vn gi np cau
mt bung, xi mt ch. Rivire chc khng d dng g n c nhng th . Phi ngn cch
khi b ng ha hon thnh mt u tranh gn gi lu bn (cu k cu). Tuy nhin, khng v th
m ngi Vit lng qun mt u tranh cu bin. i sng Vit t ngy m nc l mt thi gian di
tm mi cch hp th ci hay, ci p ca ngi, ti tr hp th ti tnh n thng ha lun ca
ngi lm ca mnh ch khng mnh ha ra ngi. Ch Hn l mt in hnh th nht, hc Hn
t nhng ta c li c ring v thng gi l ch Nho ch khng ku bng ch Hn, ri li ghp ch
Hn bin thnh ch Nm. Tht l l th bit chng no khi mt ngi Vit c bn Chinh ph
ngm thy bn tri l nhng dng ch Hn ngi Vit sng tc:
Thip tm ty qun t minh nguyt
Qun tm vn l thin san tin
Trch ly bi h v long tuyn
Honh chinh so h ch h huyt
li thy bn phi l nhng dng ch Nm, vit ging nh ch Hn nhng ngi Hn khng c
V Ti Lc
c, do ngi n b Vit dch:

Lng thip ta bng trng theo di
Chng su sa tm ci thin san
Ma gm ru tin cha tn
Ch ngang ngn gio vo ngn hang beo
in hnh th hai l ting ni Vit Nam c La M ha v pht trin tht mau, vt b ch Nm
khng thng tic v tnh cch thiu thun li, khng hp vi thi i.
c T Cp bt iu ca Nguyn Trng T qua nhng on:
Nc ta thi ngoi thuc v triu Tin L v trc cng v nh tui thnh ng; t nh Trn tr v
trc, cng nh tui thiu nin. Kp n ngy nay mi tht l lc tui giu sc mnh, tc ci thi k
i hnh vi, i hot ng.
n ngy nay m cn c nhiu ngi khng lnh hi c ci th s bin thin qua i xa v
i nay, m li cc lc ngi khen i thng c cho rng i sau khng theo kp h, lm g cng
mun tr v xa. Bn Tng Nho lm cho nc nh lm ng v tr thnh y m khng th chn
hng c, cng v th
Cc nc ng phng tuy l thy t ca bch ngh nhng h c tnh am m an lc, khng thch
canh ci. V ngy xa h cng tng uy hnh thin h nn h giu lng t tc, ngh rng thin h
khng ai hn mnh. Mt khi c ngoi ch tht n th h cho l nhn vt k d, tr xo k d m
khng bit rng c xo ngy nay ca n u l nhng tha thi ca ng phng chng ta ngy
trc. Cha To Vt em ci cho chng ta trc m chng ta cha dng c mt cch tn
thin, th li do chng ta, s chng ta gy v cho h m em trao ci cho h. H nhn c ci
tha ca ta th cho l rt qu, ngy ngy trau di cho tht tinh xo ri tr li em bn cho chng ta
kim li to. Nhng i phm mt vt pht trin n ch cng tt, th phi tr. C lai khng c ci
lut g l bt kh ph. Khng ngoi trm nm na th cc nc ng phng cng s dng ci m
thng h Ngi Ty phng l k bun tr xo, nu ta bit mua n mt cch kho lo th khng
lu ca h s chuyn thnh ca ta Ly tr lc ca ta vn c li em ci tr lc mua c ni h m
thm vo. Tr xo ca h s c dn m tr xo ca ta th i mi. em hai tr ch mt tr, l no
khng thng?
Mi ch tip xc vi Ty phng mt thi gian rt ngn, Nguyn Trng T nhn thy nhu yu
cu bin tn ti, ng i trc c Minh Tr, Duy Tn ca Nht Bn, trc c ngh bin php ca
Khang Hu Vi, Lng Khi Siu.
Sau Nguyn Trng T l ng Nguyn L Trch vit tp Thi V Sch (1877) gi n triu nh,
xin trch mt on:
Ly ta so vi chng (Ty) th thy bn yu bn mnh r rng nh th. Vy bn n vic ng tu
V Ti Lc
thy th tn tin nhiu qu, bn n vic ch sng n th ni vic lm kh qu, nn tm mt php l

g sng ch ra th hn. cng ging nh chuyn s ba sm ba ti phi thi nu li thi m
mun dng cy c n cho khi i. Nhng nu cy c c th n c no th rung t khng bng
rng hoang m cy cy cng chng cn thit na, tu v sng nu c th dng o thut ch to ra
th hnh ngi g c th m chm, gn Mc Gia (?) cng thnh v dng. Vy th tu v sng
khng th dng php l g ch to ra c, m li khng chu dng tm tm hiu nguyn do v
sao m ngi ta lm c bn c tt, nu sau ny c lc ra i ch chin trng c l ta s xin
chu nhn mnh l thua km hay sao? Hay l ri cng theo l li c ca ta m chu cho xe chy
qung c lt xung hay sao? V chng ci mnh ca gic l v chng n nm c phng php,
ci yu ca ta cha sn t lu ri, nu bit sa cha ci np yu hn lu, c gng lo tm phng
php vn ln th bit u khng nhn lc thua ny m lm nn vic?.
Qua tc phm ca Nguyn Trng T, ca Nguyn L Trch v ca a s nhng danh nhn hc s
Vit Nam khc, ngi ta thy chung mt im tinh thn vn ha anh hng i tm hc v ngh vi
mc tiu em v cho mnh mt quyn lc nhng khng coi t tng v hc thut nh mt ng c
gii phng ca i sng (Seul lhomme de culture hroique envisage le science ou la pense comme
un facteur de puissance et non comme un facteur de libration).
y cng l ci l kh vng gii thch ti sao nh Trn li cp ngi nh L ri pht ng phong
tro t tng Nho nh dp t tng Pht ang hi cc thnh. Nh L v nhanh chng v tinh
thn tu n (asctique) mun trn ln c th lm tiu mn ch u tranh ca dn tc, tinh thn tu n
qu ph bin xa nha phong ph Tng bnh Chim ngy trc.
Ngi Vit bao gi cng hnh din v hoi bo tinh thn truyn thng u tranh anh hng.
Nam nhi t hu xung thin ch
Hu hng Nh Lai hnh x hnh
(Ti trai c ch xng tri thm
Dm vt Nh Lai ung nhc mnh)
hn l ci cnh:
Chng gy non cao r bi i
Nm trong mng huyn ngm my tri
Qunh qu am my, ai g ca
Chung cha xa lng d khn ngui
thay th cho tinh thn tu n nh hng qu mnh ca i L, Nho phi mi cho t cu v:
Tu u cho bng tu nh
Th Cha knh M mi l chn tu
V cu ngn ng: Bt trong nh khng th li i th Thch Ca ngoi ng.
V Ti Lc

*
Trong quan nim ngi Vit Nam th sc mnh ca t quan trng hn sc mnh ca mu, vn
thun ty ging ni khng bng vn giang sn gm vc. i bn chn Giao Ch cn hay mt
khng ng quan tm bng b ci b xm phm. M Vin dng ct ng ch phn a gii khc
su ch: ng tr chit Giao Ch dit, ngi Giao Ch i qua ch y ai cng b vo chn ct ng
tr mt hn , cho nn v sau ch y thnh ra ni, n by gi khng bit ct ch no? C lm
th no xua gic ra khi b ci , khng bao gi ci ng tr phn a gii . Cn nh vn
ging ging mu huyt, trc c Anh quc t my ngn nm ngi Vit bng lng nhn lm dn
Vit tt c tr sinh trn t Vit d cha m n c th vn gi quc tch gc, lut jus soli u tin hn
lut jus sanguinis.
C nhng thi k ngi Tu tranh u chng li lut trn nhng cng ch dnh c quyn cho a
tr u lng mang quc tch b, t a th hai l ca Vit. Vo thi k Nam Tin, lut ny c p
dng cht ch i vi ngi Tu theo nh Minh chng ging Mn chy sang nc ta c triu nh
cho tham gia chnh sch Nam Tin. Tuy nhin, khng phi v lut jus soli c coi trng hn lut
jus sanguinis m thc lun l bo v ni ging khng c t nng.
A. Pazzi c nhn xt sau y:
Bi hc lch s ca dn tc Vit l chuyn c gi M Chu ly ngi ngoi nc tn l Trng Thy
m c nghip nh vua sp tan tnh, t nc b s l thuc lu di. C l do nhng phn ng su
xa, do nhng kinh nghim lch s, ngi Vit vn khinh ght rt m tt c nhng ph n ly
chng nc ngoi, nht l khi nc ngoi y thuc v cc dn tc lm phng hi n quyn li
vt cht hay tinh thn ca h. Trong ngn ng ngy xa c cu thnh ng Thng Ng con ch
ngi Tu v cc b v Vit mc du h vn tip n nim n vn ha Trung Quc v qu trng nn
vn ha y.
i vi lp ngi ly Php, h vn quen gi bng ting Me Ty v bt c ngi nc no n x s
ca h v c v con nh M chng hn th cc ngi v s c gi bng Me M.
Ting Me ca h l ting gi rt c bit ng ch trch, khinh mit ht sc. Tt nhin ch c nhng
ngi n b gi l h hng trong x hi Vit Nam mi ly chng ngoi nc. Cng c mt s
con nh gi l kh gi, c hc nhiu nm trng hay du hc nc ngoi, ly chng ngoi quc v
cho l du hin vn minh, nhng xt cho cng lp ph n ny vn b a s ng bo ca h khinh
mit r rt hoc m thm v h xem nh l mt gc lc ni ca mt bn ngi t ci r. Nu ta
i su thm mt t na th ta c dp thy r rng gia nhng ngi n b h lu try lc i ly chng
nc ngoi vn cm thy s m thm ti nhc, xt xa hn l lp ph n c trnh hc vn c
sinh trng trong nhng gia nh gi l t t. Ti sao nhng lp ngi n b cng khn b y vo
V Ti Lc
th ly chng nc ngoi v k mu sinh li c thc dn tc hn l nhng lp t gi l c hc.

iu ny ch gii thch c nh sau: lp gi l c hc ny b vn ha nc ngoi u c lm
cho mt ht nim quc gia dn tc ca nhng ngi Vit yu nc. Tt nhin lp ngi n b ny
khng nhiu trong x hi Vit Nam v hnh nh th no v sau h cng cm thy chn chng,
xu h hoc l m thm hi hn v s i ly chng ngoi nc vn b dn tc ca h xem nh l
s phn bi, l s e da nhn cch.
Th nhng, trong trng hp i ly ci li thc tin cho cng cuc m mang b ci th vua Anh
Tn nh Trn sn sng g con gi yu ca mnh l Huyn Trn cng cha cho Ch Mn ly hai
Chu , Chu R.
Tn Vin sn thn xa c mt quyn sch c, trong sch hon ton trng khng c vit g c.
Qua tch thn thoi Tn Vin, t tin ta mun dy bo con chu i sau rng:
Mi hnh ng hy bt u bng s nhn thc nhng iu cn bn, nhng iu kin ring bit ca
chnh tr ng thi. Mun c nh vy cn phi c mt tinh thn thc tin sng sut y tin tng
vo ngh lc phn u ca lch s, ng b giam hm trong huyn hoc hay tnh t nng ni ca
qun chng.
(Laction doit-tre commence par lacceptation des conditions fondamentales de toute politique, des
conditions propres lpoque donne. Il faudrait tre capable de lucidit et de foi: croire une
volont historique sans croire ni aux mythes ni aux foules. - Raymond Aron)
Sch c trng c ngha l: Lch s hon ton t ti bi v lch s khng bao gi nh ot t
trc.
(Lhistoire est libre parce quelle nest pas crite davance).
Lch s phi c xy dng theo iu kin ca thc tin chnh tr, thc tin u tranh, ly ty thi v
thi trung lm nguyn tc.
Ngi Vit thng ni: Thi no theo k cng y, mt cu thng tc m y ngha ca trit
l s hc.
V Ti Lc
QUC PHNG
Ta phi gi gn cho cn thn, ng

cho ai ly mt mt phn ni, mt tc
V Ti Lc

sng ca t nc.
L Thnh Tn
Nc M Linh trng thu cn vng vc
Sng Bch ng sng v thuyn cc cc
Non Chi Lng gi cun rng cung ao
ng ng a xng ngi phi man mc
Bui St Tht chm vai th u mt
Ngy bnh Ng ni c khng khut tt
Khi Cn Vng nh mt l gian hng
Lc Cu quc vng bn lao ut ut
Thi ch
Bi nhng iu kin c th ca a l, ca lch s, trng tm chnh tr Vit l vn quc phng,

cho nn vn minh c i ca Vit tc mi l vn minh trng ng.
Trng ng l du hiu ca s ku gi nhn dn, iu ng ba qun thc qun thu qun, trng cm
canh, trng ng lin nhm a sinh hot on th khun theo nhp trng. Ting trng ng vang ln
nh ting sm rn r rung chuyn tri t.
Gio s Nguyn ng Thc vit ng trit hc ca trng ng rng:
V trng ng dng lm trng trn, c th ha ci thc vt t thn b tc l thc on th dn tc
cho nn ting trng ng cng c hiu lc, uy linh i din cho ting ni ca on th m sm c
thn ha, phng th nh mt v thn linh, nh l ch ti cao ton nng ca quc gia vy. Nhn dn
dng n th hng nm hng khi cng t. n khi dn tc qut cng bng xng mu ca
bit bao anh hng lit n th thc tp th quc gia cng tr nn uy linh bo v t nc, nh vua
vi qun thn lnh o quc gia cng phi ng tm nht tr, cho nn thn ng C tc thn Trng
ng c gi ln lm chng cho li th trung thnh vi t quc ca qun thn mt triu i, v
thn Trng ng cng nh thn Sm St biu th ch ton dn c uy lc chu dit k phn quc,
phn dn tc. V th m nhn dn chn ngy 4 thng 4 hng nm cho qun thn ung mu n
th, v thn Trng ng ng nht hon ton vi thn Sm hng nm ch bt u ln ting vo
giao tit cui Xun sang H bo hiu nhn dn nng nghip c nc cy cy.
Quc phng i vi ngi Vit thnh ra mt tn gio. Tt c nhng v anh hng cu nc dit
gic bt k thuc ng cp no, vua, quan hay dn gi u c lp miu, lp n th cng. Th
cng anh hng (Culte des hros) m Thomas Carlyle mi n 1922 mi a ra v c th gii nng
nhit tn thng th ngi Vit thc hnh t lc mi bt u lp quc. Khng phi ch lc sng
V Ti Lc
nh nhau vi gic, ngay c lc ngi v thn thnh ri vn cn tip tc nhim v quc phng.
Sch Lnh Nam Chch Qui k:
Khi nc Nam ni thuc nh ng, Cao Bin sang lm H, mun trn ym cc ni linh tch,
bt a con gi 17, 18 tui cha chng cho n hoa qu, mc o qun t chnh, sang trng t ngi
ln ngai ri rnh khi ct nhc chn tay, tht nhin chm i. Thng hay dng thut y trn p bch
thn. Khi Bin dng mo y trn p thn ni Tn th thn ci nga trng ng trn m my m
i.
Cao Bin than rng: Linh kh nc Nam cn thnh vng lm, khng ti no m tr c.
Thi vua Tn nh ng, Cao Bin c lm Tit S bn nc Nam t xng l Cao Vng.
Cao Bin thng hiu thin vn a l, cho xy mt thnh mi t tn l i La Thnh. M bc thnh
y c con sng t sng L, chy vo pha ty bc ri xung pha nam, vng quanh La thnh ri li
vo Sng Ci. Mi nm n thng 6 ma ma nc sng trn ln mng mnh. C ln Cao Bin
ngi thuyn chi trong sng bng thy mt c gi u bc ph ph, ru my trng xa, hnh dung k
d ang bi tm trn sng ci ni vui v. Bin ly lm l, hi tn h th ni l h T tn Lch, hi
ch th ni trong sng. Ni on v tay ci m ln ri t nhin tri t ti sm, ng c y bin
mt. Cao Bin bit l thn, nhn th gi sng y l sng T Lch.
Li mt bui sm, Cao Bin ng ca ng nam La thnh trng ra sng T Lch thy trong sng
ni cn gi to, sng nh cun cun, my ko m mt ri c mt ngi d dng mc o vng, u i
m , tay cm ht vng c bng thp thong nh my ph, mi n lc mt tri gn cao ba trng
m cha tan. Cao Bin ly lm l, mun dng thut trn p, bn em vng bc ng st chn huyt
m chn xung cng vi l ba ym. m y, ma gi sm st m m, c ting qu thn h ht qut
tho kinh thin ng a. Mt lt sau ba ym cng vng bc ng st u b st nh bt tung ln
tan ra nh gi ri bay tn vo trong khng mt c.
Cao Bin s hi than rng: x ny c thn thing nh th, ta nn v Tu ch y lu tt c ngy
mang ha.
*
Tc truyn sau khi Hng Vng nh Ph ng Thin Vng dp xong gic n, nc nh thi bnh
ri, vua mi tnh chuyn truyn ngi cho con, bn hi hai chc ngi con li m phn rng: Ta
mun truyn ngi cho a con no tm c vt phm cng tin t qu bu nht.
Cc cng t ngi no cng lo i tm sn ho hi v bng cch vo su trong rng sn bn hoc m
di y bin khi. Duy ngi con th chn tn l Lang Liu ngy m thao thc n ng khng yn
v cha bit ly g dng ln vua cha.
Gn n k hn bng c thn n bo mng cho Lang Liu bo rng:
Trong tri t khng c vt g qu hn go, v go l ca nui dn, ngy ngy con ngi n mi m
V Ti Lc
khng thy chn. Nu ly go np nu ln gi thnh hnh trn tng trng cho vm tri, ng thi
cng gi thnh hnh vung tng trng cho t.
Lang Liu tnh dy mng r lm theo li thn dy, em la ht go np no trng tinh vo i cho
sch, dng l xanh gi thnh hnh vung t v ngon vo gia em nu chn t tn l bnh chng.
Li ly go np xi, gi cho nhuyn nn thnh hnh trn gi l bnh dy.
Ti k hn, cc con t tu trnh ln vua cha cc loi bu vt, ch c Lang Liu em bnh trn, bnh
vung ln dng vua. Hng Vng ly lm l mi hi Lang Liu ti sao li coi hai loi bnh bng go
l bu vt?
Lang Liu k ht t s. Vua nm bnh thy ngon v cng, chm cho Lang Liu c gii nht ri
truyn ngi cho.
Truyn k trn y cho bit, sau khi nh cng th (ph gic n xm lng) th k hoch xy dng
vn ha, nng nghip v kinh t nng nghip c p dng, vn quc phng cng phi da trn
nhng nguyn tc mi, t chc quc phng qua nh c lng x canh tc ch khng cn tnh trng
na du mc du lip, na nng canh nh trc kia na. Vic xy dng vn ha v kinh t nng
nghip mi n i L mi hon chnh, mi thnh Nam quc sn h.
Paul Mus trong cun Sociologie dune guerre vit:
Nh sc mnh bm cht ly t, nh li t chc lng x m gn mt ngn nm Bc thuc, dn tc
Vit Nam chng nhng khng b tiu mn tri li, cn li dng c vn ha Trung Hoa sng
mnh hn ln.
Cng theo li Paul Mus:
Cho ti ngy ch thc dn Php, qun i Php cng b chnh sc mnh thn b nh bi
Mi lng l mt n v chin u c th t tc trn mi mt, kinh t, v trang v vn ha.
h Tn v h Php xa v nay u ch t c uy quyn ca h trn mt vi trung tm
tnh th nhng nng lc quc phng ch yu vn khng h b tiu dit, v n tim n vo trong t
chc lng x vy bc bi ly tre xanh ngt ri rc trong ng rung mng mnh, ngun ngt c ngn
cy s khp giang sn t nc, lng n tip lng kia, thn xm an vo nhau ngon ngoo chng
cht nhng b rung, nhng con ng p. Mt k l no n l b nhn bng con mt nghi ng,
nu l mt ngoi nhn chc chn khng bao gi c cha chp.
*
Gn nh ton b lch s Vit c kt vo vn i ph vi phng bc. Bi vy ni n quc
phng ca nc ta tt phi cp Trung Quc (m ngi Vit gi bng danh t nm na mit th l
nc Tu) nghin cu so snh.
T rt sm, dn tc Trung Quc dng nc trn nng nghip v ton thin mt nn vn ha nng
nghip. Nng nghip ln pha Bc n mt ranh gii buc phi ngng li v qu na kh hu rt lnh,
V Ti Lc
khng c ma, ch c sa mc v nhng cnh ng c, chng cch g pht trin c nng nghip
thnh th ton vng cc bc Trung Quc to thnh mt bin cng gia hai nn kinh t du mc v
nng nghip lun lun c s cp bc.
i Tn Thy Hong phi cho xy Vn L trng thnh lm phng tuyn chng gi. V trang
ca dn tc du mc ly k binh lm ch, loi nga chu rt a vng kh, c cui ma thu n, lng
nga mc di, sc lc sung mn. Cn k binh dng cht do ch thnh dy cung, tri tr lnh cht
do cng li bn tn rt xa. Cng vo gia lc ny th lng thc dn tc du mc cn. Trong khi
dn tc nng nghip gt hi va xong em thc v ct vo kho, chn go tt m men nu ru
khin cho dn tc du mc thm r ri, lin tp trung qun i chn mt khu yu nht ca phng
tuyn Vn L trng thnh m o t tn cng cp lng thc v tn ph, sc mnh nh mt cn
cung phong. ng xa xi diu vi, i lc vin binh ti ni th gic cao chy xa bay. Vn L
trng thnh tr nn v dng. Trung Quc phi chuyn i th th sang th cng, hun luyn mt
o qun vin chinh c ng tm ch lc i phng m nh trc, gi l chnh sch quc phng
Nht lao vnh dt (Mt ln kh nhc c yn n lu di). Chnh sch ny ch c hiu lc mt
thi gian v n li gp kh khn, th nht i qun vin chinh, s vn chuyn lng thc ht sc nan
gii, dn du mc xung min nam ch cn ngi nga cung tn i u cp lng n y; i qun
vin chinh khng c hng li th cho nn mi ln m ca quan xut kch (khai ti xut kch)
l phi tnh lm sau thng mau; th hai dn tc du mc lin tm mi cch khng cho i qun vin
chinh thng mau, h rt vo vng sa mc hoang vu, bo ton ch lc i khi i qun Trung Quc
trit thoi li trn xung. Mun nht lao vnh dt khng th khng tin thm mt bc na l tuyt
mc cng truy (ui n cng tn ca sa mc) trit thc hnh tiu dit chin lc. Nhng u phi
d dng, nhiu ln c my vn qun thc su vo vng tho sc so m khng kim thy mt tn
ch. Rt cuc vn phi tr v kin ton chin lc phng th.
Vn phng bc ca Vit Nam ngc hn li vn phng bc ca Tu. Tu trn xung nc ta
d thch ng vi phong th hn cho nn lun lun dng mu toan t chnh sch h lu di m
ng ha m mang b ci v pha nam.
Dn tc Vit mun tn ti khng th p dng chnh sch v chin lc nh cc dn tc du mc min
bc Trung Quc. Nc ta khng c sa mc, khng c ng c, khng c kh hu rt ct da luyn
tn nui nga. To kh khn cho xm lc Tu tr nng vn ha cn hn sc mnh v lc. Trc ht
l nhu yu cu bin, nhanh chng chuyn t tnh trng na du mc du lip, na nng nghip sang
hn nng nghip vi mt nn tng vn ha nng nghip vng chc, hc ci hay ca k ch phng
bc lm v kh m chng li n, ri li dng th v kh m m mang b ci xung phng
nam. Kinh t nng nghip lm kinh t quc phng, t chc lng x lm mun vn thnh ly, vn ha
nng nghip lm vn ha dn tc, quc lc i ny qua i khc l vng nng thn rng ln. n
V Ti Lc
th quan thi th Nhm Din, ngi em vn ha cng k thut nng nghip sang truyn cho dn
cc qun Giao Ch, qun Cu Chn v qun Nht Nam l chng tch ca thi k bin ha di ca s
Vit m sch v thng quen gi l thi k Bc thuc ko t nm 111 trc Ty lch n nm 931
sau Ty lch chia lm ba thi k cch nhau bi nhiu cuc ni dy ca b Trng, b Triu v cc ng
L Nam , Triu Quang Phc, B Ci i Vng, cha con nh Khc, Ng Quyn thy u l
nhng v anh hng cu quc tin phong ca s Vit. Nhng, by gi Vit Nam cha hon ton chnh
b mt nn thng nht chnh tr nn s ni dy l t d b quan qun Tu dp tan. Xem nh v xy ra
i Tin L th r. Ch v chia r m L Pht T nh p Triu Vit Vng ri li xin hng
Trung Quc, m vo thi k Bc thuc ln th ba. Vi binh lc l t ni dy tng a phng tt
nhin khng th ng u bng mt cuc chin tranh qui m vi Tu c. Tuy nhin, nhng cuc
ni dy gt hi kh nhiu kinh nghim chin u cho hu th, ng thi khi s xy dng tinh
thn yu nc thnh mt tn gio anh hng bng n th hai b Trng, n th b Triu u, n th
vua L Nam , n th D Trch Vng v.v
Phi n i Vn Thng Vng inh B Lnh dp lon thp nh s qun nc Vit mi thng nht,
c mt binh lc kh d tin hnh chin tranh, tin sang thi i mt quc gia t ch.
C bng lau dp du y non nc
nh huy hong rc r khp ng ty
ng vua inh bc
Nghip vua inh cn y
Hang Lun, gic Si my ghnh My
Gic Tng qun Hu np mng vy
Sng Hong Long dt do sng v
ng Hoa L rm rp bo bay
Phc li ngn nm gi pht y
Theo s chp th nh dp xong lon Thp Nh S Qun, inh B Lnh ln ngi hong ng
Hoa L, cho xy cung in, ch triu nghi, nh phm hm cc quan vn v. Vic quan trng nht l
kin to binh lc, giao chc thng sy cho L Hon phong lm Thp o tng qun.
Nm 981, binh lc m nhim s mng quc phng ln u, nh nhau vi qun xm lng phng
bc di triu Tng trn hai mt thy b, thy Bch ng Giang, b Chi Lng (Lng Sn).
Tng Tu l Hu Nhn Bo v Tn Ton Hng i bi Chi Lng b qun ta chm cht. Mt trn
Bch ng nghe tin thua quay u chy.
T y m i, cuc chin gia ta vi phng Bc khng cn mang tnh cch ni dy v trang qun
huyn m l cuc chin gia hai binh lc ca hai quc gia.
Phng bc nh vy, phng nam s thng li ca ta cng chng km phn huy hong. L Hon ph
V Ti Lc
xong qun Tng ri lin t vn bang giao vi Chim Thnh phng nam. Trc kia, Chim
Thanh thng em qun sang cp ph, git hi dn ta nhiu lm, ta cm gin m khng lm g c
bao gi cng phi nh qun Tu i nh dp. Nay tnh th i khc. L Hon cho s gi l T
Mc v Ng T Cnh qua bn Chim Thnh. Vua quan Chim Thnh khc t quan h bang giao
mi vi Vit Nam, bt giam hai s gi. L Hon mang binh i nh git c tng Chim Thnh l
T My Thu, cp nhiu chu bu, vng bc mang v cng vi 100 cung n Chim.
Binh lc di s lnh o ca Thp o tng qun L Hon nay l vua i Hnh mang li thng
li rc r. Phng bc L Hon khng ch p dng chnh sch th, ng cn nhiu ln mu toan tn
cng ngc ln, em chin thuyn vo trn Nh Hng nh ph, th dn ven bin trn vo ni a
Trung Quc khin cho vua quan Trung Quc n s tin ln chnh sch ngoi giao bnh ng vi
Tu, xa b hn vt tch ca mt ngn nm Bc thuc. Mi ln tip s gi Tu, ng L Hon thng
ngi trn mnh nga m thi l, ri cng dong cng vi s gi m tin bc. uy hip tinh thn s
gi Tu, nh vua a dt hai con cp n chu cuc m phn. Binh lc Vit pht trin mau l n ni
vo i L Thi Tn, nh Tng c lc nh binh lc Vit nh dp h gic Nng hay sang quy
nhiu Qung ng, Qung Ty.
Nm 1044, vua Thi Tn nh L ng gi i nh Chim Thnh v ti Chim Thnh khng chu
thng s v c quy nhiu vng duyn hi. nh trn no thng trn y, tng lnh Chim Thnh
ni lon chm u quc vng l X u xin hng. L Thi Tn tin binh vo quc Chim
Thnh l Pht Th (thuc huyn Hng Thy tnh Tha Thin by gi) bt vng phi l nng M H
v cc cung n em v.
Nm 1075, lc Vng An Thch chc t tng Tng triu, c quan Tu tn Lu Gi trn nhim
vng bin cng Hoa Vit c mun gy s tm c xm lng nn h lnh cm dn khng cho
bun bn vi ngi Vit, li cn bt b nhiu thuyn b hng ha ca dn Giao Chu. Triu nh nh
L thy s tnh nh th mi vit th sang hi Tng triu th Tng triu l i. Vua L Nhn Tn mi
sai L Thng Kit v Tn n em 10 vn binh chia ra hai ng thy b sang nh nh Tng
chim lun mt hi ba chu ln ca Tu l Chu Ung, Chu Lim, Chu Khm, git nhiu qun
tng nh Tng. Triu nh Tng sai Quch Qu c i binh mt hi vi Chim Thnh hai mt gip
cng nh chim nc Nam. Qun Tu gip chin vi qun L Thng Kit sng Nh Nguyt.
Hai bn ging co, trn nh ko di su by thng rng, qun Tng cht qu na nh rt v.
Nam quc sn h Nam c
Tit nhin nh phn ti thin th
Nh h nghch l lai xm phm
Nh ng hnh khan th bi h
Bn cu th ca L Thng Kit c ph bin trong dn chng, c th gi y l bn quc ca u
V Ti Lc
tin ca Vit Nam.

Nh Tng v nh L ni li bang giao. L Nhn Tn ui ngi Tu v nc v cho thch vo trn,
con trai t 15 tui th thch ba ch Thin T binh, 20 tui thch ba ch u Nam Triu, con gi thch
hai ch Quan khch.
i nh Trn, vng bc Trung Quc b t di thng tr Mng C, e da xm lng cn nng hn
trc, nc Chim Thnh chu uy sang tin cng nhng vn cha t b chnh sch cp ph nn
vic kin ton binh lc cng cn thit, nhn lc trong nc u b ng vin tham gia chin u
v hc tp qun s, thnh th khi chin tranh vi Mng C, nc Vit Nam nh b c mt binh
lc to tt n 20 vn ngi.
Nm 1257, tng Mng C trn gi Vn Nam l Wouleanggotai (Ngt Lng Hp Thai) cho ngi
sang bo vua Trn Thi Tn v thn phc. Thi Tn thy tn Mng C c thi hn lo cho bt
giam li ri c Trn Quc Tun em binh ln phng b pha Bc. Ngt Lng Hp Thai t t Vn
Nam ko sang a phn nc ta, i theo ng sng Thao nh thng vo Thng Long. Ban u,
trnh nhu kh ca gic, Trn Quc Tun lui v Sn Ty i cho qun Mng C mt mi mi tin
binh nh trn ng B u, Mng C thua chy. Thy vic chinh chin y cha li nn Mng
C lui binh. Khi dt nt khu vc Nam Tng, mc du Trn triu chu i s v triu cng nhng
Mng C, phn mun tr th c, phn mun pht trin quc v phng Nam nn li tm cch gy
s, gi l b thng th l Si Thung qua nc ta hch hi v vua Trn Nhn Tn ln ngi m
khng xin php Nguyn triu v i ch thn vua Trn Nhn Tn phi sang b kin Nguyn Thi
T.
Nm 1282, Nguyn Ch xung chiu lp Ta Tuyn Ph t h thng liu thuc a sang i cai tr
nc Nam. Tuyn Ph Ti sang n ni b Trn Nhn Tn khng nhn li ui v Tu.
Nm 1284, chin tranh Nguyn Vit bng n chia lm hai t. t th nht do con trai Nguyn Ch
l Thot Hoan cng vi cc tng Toa , M Nhi mang mt lc sang na triu qun, th lc
lng mnh nh ch tre, tin binh nh cun t. Vua nh Trn phi chy vo mi Thanh Ha tip tc
khng chin khp ni. Ba thng sau, qun ta tng phn cng i thng ti Hm T Quan ri Chng
Dng , ri Ty Kit, ri Vn Kip. Toa t trn. M Nhi trn v Tu, Thot Hoan khng
cn hn va no na cng b chy. Tnh ra cuc chin ko di 6 thng k t thng chp nm Gip
Thn (1284) n thng 6 nm t Du (1285). Qun dn nc Nam ui sch 50 vn hng binh
Mng C ra khi b ci. Thot Hoan khi mi sang uy th hng dng bao nhiu lc chy v tan tc
by nhiu.
Ma xun nm inh Hi (1287), Nguyn Ch li c Thot Hoan lm i nguyn sy em hn 30
vn qun thy b rm r ko sang nh nc Nam. Triu nh nc ta ri Thng Long n vo Thanh
Ha ln na. i cho nhu kh ca gic st gim by gi mi vy nh khp ni. Tng Trn Khnh
V Ti Lc
D ct t ng lng ch trong trn Vn n khin cho qun Nguyn Vn Kip mt tinh thn
chin u, Thot Hoan vn l con chim mt ln b tn nn lo s mun b v cho rnh. Trn Hng
o on bit gic, sai ngi ln thng lu sng Bch ng dng cy tre vt nhn ng cc gia
dng sng ri sau ba bn mt tin nh, chin thuyn ca M Nhi mc cn m v mt c, qun
Nguyn cht nh r, cc tng gic l M Nhi, Phn Tip, Tch L, C Ngc u b Trn Hng
o bt sch. Thot Hoan nghe tin thy qun tan v, hn va ln my c sc m ng mu m
chy.
Xa gi Thng hong v Trn Nhn Tn tr li kinh s, khi n Long Hng, tip nhn l hin ph
ca bn M Nhi qu dng n ngc. Vua Trn Thnh Tn c lm hai cu th k nim:
X tc lng hi lao thch m
Sn h thin c in kim u
A. Pazzi vit:
Nu ngi ta ngh n gic Mng C v ci quc mnh mng chng no, c l ngi ta mi thy
c sc chin u l lng ca ngi Vit Nam. Ngi ta c th nhn nh mt ch r rng v dt
khot rng ch mnh dn tc Vit Nam duy nht trn a cu ny nh bi qun Mng C. l
on qun xm lc ln lao, t Trung Hoa di ch thng tr bo tn, chim Ty H, Ty B
Li , cai tr Trung u, uy hip o c vy m on qun bch thng ca h khi vo Vit Nam
b nh cho thm bi tip lin ba ln.
Ngy 20 thng 8 nm Canh T (1300) Hng o Vng Trn Quc Tun bnh nng sp mt, vua
Trn Anh Tn n thm, hi rng:
- Thng ph mt mai khut ni, phng c qun Bc li sang th lm th no?
Hng o Vng tu rng:
- Nc ta tha xa Triu V Vng dng nghip, Hn em binh n nh. V Vng sai dn
t sch ng ng khng lng tho cho gic chim c ri em i qun sang chu Khm,
chu Lim dng on binh m nh c, l mt thi. n i inh L, nhiu ngi hin lng
gip , by gi nc Nam ang cng, vua ti ng lng, bng dn phn khi, m bn Tu ang
lc h suy nhc cho nn ta p thnh Bnh L ph c qun Tng, l mt thi. n i nh L
qun Tng sang xm, L sai L Thng Kit nh mt Khm Lim dn n Mai Lnh, qun hng
tng dng l c th nh c. K n bn triu gic Nguyn ko n vy bc bn mt, may
c vua ti ng lng, anh em ha mc, c nc u sc li m nh mi bt c tng kia, cng
l lng tri gip ta mi c th. i , k kia cy c trng trn m ta th cy c on binh, ly
on chng nhau vi trng, php dng binh thng vn phi th. Cn nh khi no qun gic ko
n m m nh gi, nh la th y li d chng. Nu c dng cch dn d nh tm n l, thong th
m khng ham ca dn, khng cn ly mu, vic th y mi kh tr th ta nn kn tng gii liu xem
V Ti Lc
quyn bin v nh nh c phi ty c m ng bin, dng binh phi ng lng nh cha con mt nh
th mi c th nh c. Cch y ct phi t lc, bnh th khoan sc cho dn, lm k su r bn
gc, l ci thut gi nc hay hn c.
Gic Nguyn ba ln thua trn khng cn dm c dm d nc ta na. By gi l lc thun tin
lo pht trin phng nam. Nhn mt chuyn ng gi thn chinh i dp m gic c Ai Lao, vua
Nhn Tn c gh sang Chim Thnh xem phong cnh. Nhn thy t ai Chim Thnh r rng l mt
hu c khng th thiu cho nc Vit trong cng cuc chng li gic phng bc. M u cho chnh
sch xy dng hu c , vua Nhn Tn dng chin lc ha bnh kt thn bng vic c g Huyn
Trn cng cha cho vua Chim Thnh l Ch Mn. i li, Ch Mn dng cho nc ta hai chu v
chu R lm l ci. Hai chu ny c mt li th chin lc quan trng cho c hai mt phng th ln
tn cng i vi cc ln quc phng nam. Nm 1306 (i vua Anh Tn), cng cha v Chim
Thnh u nm 1307, vua Anh Tn thu nhn hai chu , R v i tn l Thun Chu v Ha
Chu ri sai quan l on Nh Hi vo kinh l sp xp vic cai tr.
Huyn Trn cng cha ly Ch Mn cha c mt nm th Ch Mn mt, Ch Ch ln lm vua
Chim Thnh, vn l ngi tm tnh phn trc thng khng gi nhng giao c trc, cho nn nm
Tn Hi (1311) Anh Tn mi cng cc v tng phn binh lm ba o sang nh Chim Thnh bt
c Ch Ch em v v phong cho ngi em l Ch A B lm vua Chim Thnh.
Nm 1334, Trn Minh Tn i nh gic Ai Lao xm phm b ci, quy nhiu vng Kim Chu
(Ngh An by gi), qun Ai Lao va nghe tin i qun ta ko ti lin b chy ht. Trn Minh Tn sai
Nguyn Trung Ngn lm bia khc tn trn ni ghi cng. Bi bia y ch to bng bn tay, khc vo
tht su, n nay vn cn.
Bi bia vit nh sau:
Chng Nghiu Vn Trit Thi Thng Hong l vua th 6 i nh Trn, nc Hong Vit chu
mnh tri, nht thng ci trung ba, trong t ngoi b u cng thn phc. Nc Ai Lao nh mn kia
dm ngnh vng ha, cui ma thu nm t Hi, vua thn em su qun i tun ci ty. Th t
nc Chim Thnh, nc Chn Lp, nc Xim La v t trng cc o mn l Qu, Cm, Xa, Lc,
t trng r B Nam mi phc v cc b mn Thanh Xa u mang phng vt tranh nhau n n
rc. Ch c tn nghch Bng c gi m ti s phi ti cha li chu ngay. Cui ma ng, vua ng
qun cnh ng C thuc chu Mt, sai cc tng v qun r mi vo tn nc, nghch Bng theo
gi chy trn. Vua mi xung chiu em qun v. Lc by gi l ngy thng chp nhun nm t
Hi, nin hiu Khai Hu th 7 khc vo . (Theo bn dch nm ca Trn Trng Kim).
Bi bia ca Nguyn Trung Ngn l mt vn kin cng khai ni ln ng li chnh tr quyn lc
(politique de puissance) i vi phng nam. Ngi Chim Thnh v chu nh hng trc tip vi
Nguyn Trung Ngn nn n i vua D Tn (1367) chnh s nh Trn bt u suy yu, Ch
V Ti Lc
Bng Nga mt anh qun Chim Thnh, ngy m ra sc tp trn luyn binh vi mc ch nh nc
Nam ra nhng th trc.
Nm 1376, i vua Du Tn, quan trn th Ha Chu l T Bnh n cp nhng tin cng ca
Chim Thnh ri dng s ni di rng Ch Bng Nga ngo mn v l, t bi b vic tin cng.
Du Tn lin ct binh i hi ti, giao chin vi qun Chim Thnh trn Bn, ta thua to, Du
Tn t trn. Ch Bng Nga tha thng nh trn ln quc Thng Long tha h cp ph ri rt,
qua my nm sau cng vy, qun Chim Thnh ra vo nc Nam ta nh i vo ch khng ngi, ba
ln vua v triu nh phi b kinh thnh m chy. Dn gian kh s v gic Chim Thnh khng bit
th no m k. Mi n nm 1390, nh may mn tng Trn Khc Chn bn cht c Ch Bng
Nga trong mt trn thy chin sng Luc (tnh Hng Yn by gi). T y nn gic Chim mi
yn.
Phng nam yn n cha c bao lu th mi lo phng bc ti pht. H Qu Ly cp ngi nh
Trn, t xng lm vua thit lp triu i nh H. Cng lc y nh Minh bn Tu cng chn chnh
xong cc vn ni b, c dm d nc Nam. H Qu Ly bit lm nn mi ln thit triu ng
thng hi cc i thn: Ta lm th no cho c 100 vn qun nh gic Bc?.
Nm 1405, nh Minh sai s mang chiu sang i t Lc Chu. nh i, H Qu Ly nh phi
ct ra 59 thn C Lu nhng cho Tu. Lm sao cho va ming cp, nh Minh vn c mn c
nh H v ti tim nghch. S nh H sang Tu th nh Minh gi li khng cho ai v. H Qu Ly
nhn thy kh lng qua khi chin tranh vi gic phng Bc bn sai p thnh a Bang (tnh Sn
Ty) bt ly g ng cc sng Bch Hc, chia cc v qun ng ra gi mi ng him yu.
Cui nm 1406, nh Minh pht ng chin tranh xm lng, c Chu Nng lm i tng cng vi cc
tng Trng Ph, Mc Thch chia binh lm hai o m tin vo Nam quc. Khi nh Minh n
Long Chu th i tng Chu Nng cht, Trng Ph ln thay.
Tuy rng nh H trc phng b nhng Trng Ph bit rng nh H khng c lng dn, bn
lm hch k ti h H, vit hch y vo nhng mnh vn nh b xung sng, tri n u qun s ta
bt c, nhiu ngi chn nn khng mun nh nhau na. Nh th qun Trng Ph tin c
mau hn. Qun nh H phi lui v gi thnh a Bang. a Bang tht th, thm trn Mc Phm
Giang, ri trn Hm T Quan, H Qu Ly chy trn vo Ngh An v b qun Minh bt ca K La
(H Tnh). Nh Minh chim gi nc Nam t nn h hn 20 nm.
Ma xun Mu Tut (1418), L Li khi ngha Lam Sn dng d 10 nm chin tranh cch mng
dn tc, kt qu thng li c ghi trong bi Bnh Ng o co on sau y
Trn B ng sm vang st dy, min Tr Ln trc ph tro bay. S kh hng, qun thanh cng
dy. Trn Tr, Sn Th mt va chy tan. Phng Chnh, L An tm ng trn trnh. nh Ty
Kinh ph tan th gic, ly ng thu li ci xa. Di Ninh kiu mu chy thnh sng, bn Ty
V Ti Lc
ng xc y ngoi ni. Trn Hip thit mng, L Lng li phi thy. Vng Thng ht cp lo
lng. M Anh khng c cu . N tr cng lc kit b tay khng bit tnh sao, ta mu pht
tm cng chng nh m ngi chu khut. Tng n phi thay lng i d hiu li l ti lui, ng
u cn kim k tm phng gy mm ti nghit. Cy mnh l phi, ch quen v cho ngi; tham
cng mt thi, chng b by tr d duc. n ni a tr ranh nh Tuyn c (ch vua nh Minh
bn Tu) nhm v khng thi, li sai nht nht nh Thnh Thng em du cha chy. Nm inh
Mi thng 9, Liu Thng t Khu n tin sang, Mc Thnh t Vn Nam ko n. Ta iu binh
gi him ngn li Bc qun; ta li sai tng chn ngang tuyt ng lng o. Mi tm
Liu Thng thua Chi Lng, hai mi Liu Thng cht M Yn. Hai mi lm Lng Minh trn
vong, hai mi tm L Khnh t vn. Li dao ta ang sc, ngn gio gic phi li. Li thm qun
bn mt vy thnh hn n rm thng mi dit gic. S tt ra oai t h, thn th mt tro nha.
Gm mi , ni cng mn, voi ung nc, nc sng phi cn. nh mt trn sch khng knh
ngc, nh hai trn tan tc chim mung. Cn gi to trt sch l kh, t kin hng st toang c.
Thi T phi qu m xin li, Hong Phc t tri hng. Lng Giang, Lng Sn thy cht y
ng, Xng Giang, Bnh Than mu tri nc. Gm gh thay, sc phong vn cng i, thm
m thay sng nht nguyt phi m. Binh Vn Nam nghn L Hoa, s m mt mt; qun Mc
Thnh tan chng Cn Trm chy thot thn. Sui mu Lnh Cu nc sng rn r, thnh xng
an X c ni m a. Hai mt cu binh, cm u trn chy; cc thnh cng khu ci gip xung
u. Bt tng gic mang v, n vy ui phc ti, th lng tri bt st ta cng m ng hiu
sinh. M K, Phng Chnh cp cho nm trm chin thuyn, ra n b cha thi trng ngc, Vng
Thng M Anh pht cho vi ngn c nga v n Tu cn m hi.
nh ui xong qun Minh, b ci phng bc yn c nhiu nm, phn v ng li ngoi giao
kho lo ca nc Nam, phn v th lc thng tr Minh triu ang i su vo ng h bi, phn v
quan qun nh Minh e d v lc qun Nam.
By gi l lc thun tin tnh chuyn b ci phng nam. Nhn v vua nc Chim Thnh l B
Cai c hay xua qun sang cp ph t Ha Chu nn nm 1446, vua L Nhn Tn sai bn L Thu,
L Kh em binh sang nh Chim Thnh ly c Bn (kinh Chim) bt c B Cai v c
phi tn em v, ri lp ngi chu vua B l Ma Khu Qui Lai ln lm vua.
Do trn nh nm 1446, hai nm sau c mt b tc pha ty nam dng th xin ni thuc nc ta,
l b tc Tn Man m bin cng gip vi cc tnh Ngh An, Qung Bnh v Hng Ha. Vua
Nhn Tn thu nhn t lm chu Qui Hp.
Nm 1470, vua nc Chim Thnh l Tr Ton mun gy d tr li, em qun sang nh ph t
Ha Chu ri cho ngi sang cu vin nh Minh bn Tu.
Vua L Thnh Tn cho s sang Tu cho bit vic Tr Ton quy nhiu ri ngi t lm tng c i
V Ti Lc
binh hn 20 vn sang nh Chim Thnh, chim ca Thi Ni (Bnh nh) xong ri tn cng Bn,
ph thnh bt c Tr Ton.
C tng Chim Thnh l B Tr Tr chy v t Phan Lung, sai s vo cng v xng thn. Thnh
Tn c mun lm nc Chim Thnh yu th i, mi chia t ra lm ba nc phong cho ba vua,
mt nc gi l Chim Thnh, mt nc gi l Ha Anh v mt nc na l Nam Phan.
Cn t Bn, t i Chim v t C Ly th vua L Thnh Tn cho st nhp vo nc ta m
lp o Qung Nam gm 3 ph 9 huyn.
Tr Toi, em vua Tr Ton trn vo ni, sai ngi sang Tu nh can thip. Nh Minh c sai s sang
cu vua L phi tr t Chim Thnh. Thnh Tn khng chu, bo tng L Nim i bt Tr Toi
em v giam gi kinh s. Thy nc Nam ng hi cng thnh, vua Minh cng l lun ci
chuyn Chim Thnh.
K t y thanh th nc Nam lng ly, nc Lo v cc mng mn pha ty u v triu cng.
Nm 1611, nc Vit chia lm Nam Bc triu, h Trnh lm cha x Bc, h Nguyn lm cha
phng Nam. m mang khu vc mnh, Nguyn Hong nh vo nc Chim Thnh ly t lp
ra ph Ph Yn. Nm 1653, vua nc Chim Thnh l B Thm sang khuy ph t Ph Yn, cha
Nguyn Phc Tn sang nh, B Thm phi xin hng. Cha Nguyn lin vch ranh gii t sng
Phan Lung tr vo cho vua Chim, cn t Pham Lung tr ra st nhp vo nc Vit lp ra ph Din
Khnh (tc Khnh Ha by gi).
Nm 1693, vua nc Chim Thnh b khng tin cng, cha Nguyn l Nguyn Phc Chu em binh
i nh bt c vua Chim l B Tranh v bn thn t l T Tr Vin, K B T, B n em v
Ph Xun. Ln ny, cha Nguyn i lun t Chim Thnh lm Thun ph cho T Tr Vin, K B
T, B n lm c cai tr, li bt phi i y phc theo nh ngi Vit Nam.
T nc Chim Thnh mt hn.
Vn quc phng phng nam chuyn sang mt giai on khc vi nhng iu kin chnh tr mi,
nhiu tnh cht chnh tr hn qun s.
Nc Chim Thnh b xa b st nhp v ng ha vi nc Vit nn by gi bin gii pha Nam
ca nc Vit tip gip vi nc Chn Lp, tuy nhin vic bang giao gia Chn Lp vi cha
Nguyn c t lu ri. Nm 1620, cha Si g Ngc Vn cng cha cho vua Chn Lp tn l
Chei-Chetta, sau khi hai ln mang qun gip Chn Lp nh ui gic Tim La (Thi Lan ngy
nay). Ly v Vit, Chei-Chetta c mun ngi nh ngi ln bang gip khi quc bin, Chetta
tng sng trn t Tim La nhng li ght ngi Tim La v qu ngi Vit hn. Nhn , cha
Nguyn mi iu nh vi vua Chn Lp m mt khu n in ti B Ra cho dn vo khn hoang
lm rung v t Chn Lp b trng nhiu qu. Trn danh ngha chnh thc ch ni c mt khu, thc
t n ko theo c mt cuc di dn v mt chnh sch n in vo t ha vi t ai ph nhiu, rng
V Ti Lc
mnh mng, sng ngi chng cht rt thun li cho nng nghip. Tt nhin, i km chnh sch di dn
n in phi c quyn lc hu thun ng sau gi c m ti 40 nm.
Ti nm 1658 th tnh hnh chnh tr Chn Lp ri lon trin min, con chu cc dng vua cng mt
mu m gy ni chin can qua khng dt, k i cu vin Tim La, ngi nh cha Nguyn thnh th
sinh mnh chnh tr Chn Lp suy kit dn, lnh th Chn Lp bin ra vng tranh chp gia cha
Nguyn vi Tim La. Cui cng, Tim La yu th hn phi li bc chu gn na lnh th Chn
Lp t di quyn bo h ca cha Nguyn ri cng b ng ha cng chung s phn ca Chim
Thnh. Bang giao Chn Lp vi cha Nguyn tng cng c chng 140 nm. Khi khng cn l
quan h bang giao na th lnh th nc Vit ni rng xung n mi C Mau. Do nhng tranh chp
ni b nh Nguyn, do cuc xm lng ca Php nn vic m mang b ci phng nam ang tt
p b dng li.
Tr li phng bc, mc du nc ta phn i tranh chp Trnh Nguyn, ngoi bc cn c thm ni
chin Trnh Mc dng d c trm nm, nhng b ci c yn n l v Minh triu bn Tu cng
trong tnh trng ni lon thng trc, cui cng ging Mn Chu trn vo xm lc h lp thnh
Thanh triu. Cho mi ti nm 1788, sau khi t nn thng tr vng vng ri, Thanh triu mi dm
ng phng nam, tnh ra t ngy L Li nh dp gic Minh n khong cch thi gian l hn
300 nm.
Ci c m Thanh triu mn lm danh ngha xm lng l do li yu cu ca vua L Chiu Thng,
v vua cui cng ca nh L.
i nguyn sy ca on qun vin chinh Thanh triu l Tn S Ngh vi hai ph tng Sm Nghi
ng v Ha Th Hanh, ko mt hi t Lng Sn, Cao Bng v th Thng Long.
Tng Ng Vn S s th yu nh khng ni bn rt qun thy b v ng gi ni Tam ip, ri
cho ngi v Ph Xun co cp. Bc Bnh Vng Nguyn Hu hay tin qun Thanh sang ng
Thng Long lin t mnh dn thy b i binh ra nh gic. ng m tr tch khua trng, pht c
ko ra bc. Na m mng 5 thng Ging nm K Du (1789), qun vua Quang Trung n lng H
Hi m thm vy kn cc n gic, b tr xong u y mi cho ni trng rm rm nh sm st, bc
loa go tht nh thin binh trn tri rm rm ko xung. Vua Quang Trung qun chic khn vng
c ci voi i u h qun xung phong. on tng binh c trm con xng xo lm cho hng ng
ch tan v ngay, chng vi c rt vo trong thnh c th.
Nm 1784, Nguyn nh (Gia Long) c b tng Chu Vn Tip sang Tim La cu vin v nh Ty
Sn. Vua Tim La em 300 chin thuyn sang gip nh p ly c Rch Gi, Ba Thc, Tr n, Sa
c. Qun Tim La th ca cp bc, hm hip dn lnh. Tng Ty Sn l Trng Vn a co cp
v Qui Nhn. Nguyn Hu thn chinh i dit gic Tim La, by trn Rch Gm v Soi Mt, ch
c mt trn y thi m 10 vn qun Tim La tan tc cht qu na, chy v n nc nh cn li vi
V Ti Lc
ngn. (Ch ny chc sp ch lm) ch cm chng tua ta, n tn bn ra nh ma. Qun ta ly ba

mnh vn g ghp ba mnh lm mt, dng rm c dp nc qun bn ngoi, c mi ngi khnh
vn i trc li hai mi ngi dt on binh theo sau ln x vo qung vn xung ln chng o
o nh thc l. Hai bn nh xp l c, lp ny ng, lp kia xng ti. Mun ngn ting h ht, ting
loa, ting trng, mi mu cng mi thuc sng. Chm git cng lc cng thm c lit, qun Thanh
chu khng ni cm u cm c chy. on qun chin thng reo h tin thng ra Thng Long.
Trn chin cn c lit hn, c Ha Th Hanh, tin phong Trng Triu Long, t dc Thng
Duy Thng v mt s tng Tu khc b mng ngay ti mt trn. Sm Nghi ng trn ln mt g
cao ri tht c t vn trn cnh a (g ny gi l G ng a). Tn S Ngh mt tinh thn khng kp
ng yn nga dn vi i qun vt cu phao sng Nh H qua tnh Bc Ninh. Qun i cng chy
theo ch tng, cu nt ht c vn ngi nga xung sng. Tn S Ngh vt li c sc th ln n
tn trn dc ng. Vn vn 7 ngy, hai mi vn qun Thanh b nh v tan tnh.
Trong thi gian ni chin gia Nguyn Ty Sn vi Nguyn Gia Long, nc Chn Lp (Cao Min)
nay ch cn phn t pha ty t di quyn bo h ca Tim La. Khi Gia Long dt c Ty Sn
ri, Nc ng Chn vua Chn Lp li b Tim La m xin thn phc vua Gia Long theo l tin cng
c ba nm mt ln. i vua Minh Mnh (1834) tha dp nc ta c lon L Vn Khi, vua Tim La
sai qun thy b chia ra lm 5 o sang nh. o th nht l thy qun vi 100 chin thuyn tn
cng H Tin, o th hai b qun sang nh Nam Vang ri tin chim Chu c, An Giang, o
th ba nh Cam L, o th t nh Cam Ct, Cam Mn, o th nm nh Trn Ninh. Chia ra 5
o nhng ch Tim La l dm ng Chn Lp v cc tnh min Nam nc Vit.
Tng Trng Minh Ging nh tan qun Tim La C Cng ui qun Tim La ra khi b ci ri
ly li thnh Nam Vang, trao tr quyn cho vua Chn Lp l Nc ng Chn. Cc mt trn khc, qun
Tim La u tht bi nh trn C Cng. Cuc chin ko di chng 4 thng.
Thng 3 nm Nhm Dn (1782), vua Ty Sn l Nguyn Nhc v Nguyn Hu em hn 100 chin
thuyn vo ca Cn Gi nh nhau vi Nguyn Vng Tht K Giang. Trn y qun Nguyn
Vng thua ln, c mt chic tu Php m thuyn trng tn Manuel b qun Ty Sn vy v t
chm. l cuc gip chin u tin gia Vit Nam vi mt k xm lng mi, mt th du mc thi
i theo nh ngha ca s gia Oswald Spengler.
Hn 50 nm sau (1847), i vua Triu Tr c hai chin hm Php vo Nng bn ph. Sau hai gi
tc chin, tt c cc chin thuyn, hng trm thuyn b ca ta ch cn l nhng mnh vn tri lu
bu. K t sau , gic Php nh c thuyn kin pho li tin hnh mu m xm lc ht Nam K
ri ra Trung v Bc. Ht i vua T c th mu m xm lc cng va hon tt, nc ta mt v tay
ngi Php, sng di nn h mi gi l thc dn a. Khp ni ch cn c nhng cuc khng
Php ca nhn dn tng a phng, vn cn vua cn quan, cn triu nh nhng y ch l hnh nh
V Ti Lc

ca mt m vong quc n.
Ngai vng nng ch non nc.
*
5000 nm s Vit l 5000 u tranh st mu khng dt vi ni Hn tn chng, vi cc ging khc

khi b cp ln, tn ph trin min trong hng chui chin tranh chng xm lc, chin tranh
cch mng dn tc v chin tranh m mang b ci v l sng cn.
Chin tranh i vi ngi Vit l cuc mu y ngha. Chin tranh bt thi i i vo nhng
con ng m thi i ngi ngng do d mi khng dm tin vo. Chin tranh l thi c sng cht,
ngn nm mt dp ca nhng ai b nn v p bch mong ch. N cho mnh mt thun tin: ly
v lc ra cu nc, em st la vi mu ra tranh i ly ch quyn, ci ch quyn ca t mnh c
t do, dng ch ca mnh i vi t ai dn chng, vic lm, ng i v vn mnh ca t mnh.
Khng mu tuyt khng mong xoay chuyn c thi i, lch s. (Trch Huyt Hoa).
Lc no cng sn sng vi tranh chin nh vy nhng ngi Vit li cng sn sng hn vi vic
chm dt chin tranh, la ng lc i v thnh vn, i binh thnh l, em can qua m bin thnh
la ngc ch khng qu hng nh dn Sparte bo rng nu gm anh qu ngn th hy tin ln mt
bc cho n di ra. (Si ton pe est trop courte, allonges-la dun pas!).
c tinh thn bc th ca vua Quang Trung gi cho vua nh Thanh sau khi 20 vn qun Tn S Ngh
khng cn mnh gip chy v:
Trm ngh binh ao vn l vic bt c d ca thnh nhn. i hong thm nghim ng ni cu
trng. Nhng truyn cng trng, Tn S Ngh khng h tu r tng mt vic mt. Hn che lp tai
mt nh vua n ni lm cho s th ri ren n th.
Chu chu xe, ti tht khng dm, song ca vua xa cch mun dm, h ti nhc nhch g th lin
b k khn thn hip p khng sao chu ni, nn hnh tch mi dng nh chng c.
...........................
V bng cht tnh trc y khng c by t, Thin triu khng chu khoan dung mt cht no c
mun ng binh tranh chin th by gi i quc c dy bo g, ti cng ch xin theo thi.
Vn sn sng nh m vn cu ha, ci tinh thn t ch cao nhng y chng t ngi Vit c mt
bn cht cc hiu ha. Thng ln nhng khng h kiu dng. Tinh thn quc phng lun lun t
im qun bnh gia thng bi, thng khng vnh vc, tr bing, bi khng hn h, tuyt vng, tuyt
i thc t khng vin vng. Phm l ngi anh hng cu quc th d thnh cng hay tht bi,
dn chng vn mi mi th phng. Thng li th ly l tr m ph phn, tht bi th em tnh cm m
tn knh. n th vua L khng ln hn n th b Triu u hay n th Triu Quang Phc v lng
V Ti Lc
sng knh ca dn chng chng t ai hn ai. Hai mi mt L Lai, hai mi hai L Li, ngi Vit
n gin nh ngy gi ca hai ngi vi s i i hon ton bnh ng. D Gia Long lm mi
cch h nhc Quang Trung, thm ch n em s ca Nguyn Hu lm b i tiu, nhng cng lm
nhc th lng dn cng thng xt sng bi ngi anh hng o vi Ty Sn.
*
S Trung Quc, i Xun Thu ch c qu tc binh, sang thi Chin Quc mi c vic m binh. Tn
i c trng binh v ti i Hn bt u c chnh sch binh dch.
S Vit khng h ni ti qu tc binh, s tch c Thnh Ging c s gi vua i tm, cho thy
chnh sch m binh v bnh dn c y quyn hnh trng vng tham d vic binh ca nc
ta c t lu lm.
Cuc cch mng dn tc v trang do hai b Trng Trc, Trng Nh lnh o a ra phng chm
ng vin ton dn.
V sau ny, ch binh dch ca ta t trn tinh thn (ch ny chc sp ch ln), tinh thn phng
chm , cho nn khng xy ra nhng thm kch c nghit nh v nng Mnh Khng tm chng b
trng binh lnh th Vn L Trng Thnh, nh chuyn ngi con trai ca Ti ng b ng nga m
khi phi i lnh, hay nhng cnh bt lnh gy ai on t trong cc bi th ca Ph.
Tt nhin cng c nhng chia ly bun b:
Thng thng trng nh ng lin
Bc chn xung thuyn nc mt nh ma
v nhng cc nhc kh s:
Chm tre n g trn ngn
Hu thn hu kh phn nn cng ai
Phn nn cng trc cng mai
nhng khng l nn nhn ca ti c. Nu phi chng gic l t nguyn khc hai ch st t vo
cnh tay, khc nh vy chp nhn thc s sng cht vi gic.
Mi trn chin tranh xy ra trn t Vit u thy c cnh tng ton dn vi binh. Nu ln no khng
c tt l qun s quc phng tht bi, t d nh H chng qun Minh, qun cha Trnh vo min nam
nh nhau vi cha Nguyn.
Binh th vy, cn tng th sao?
Sch Nam Hi D Nhn ca Phan K Bnh chp:
Mt khi Phm Ng Lo ngi v ng vt tre an st, sc c Hng o Vng t tri Vn An vo
kinh, qun quyn ko i rt ng. Qun quyn h thy Ng Lo ngi xp bng trn bn cnh ng,
qut ln bt phi ng dy. Ng Lo c ngi nghim nhin nh khng nghe ting. Qun lnh cm
ngn gio m vo i, Ng Lo vn c ngi vng khng ng mnh. n lc xe Hng o Vng
V Ti Lc
n ni trng thy th ly lm l, gi n hi th by gi mi bit l c quan qun i qua v qun lnh

m vo i mnh.
Hng o Vng hi:
Nh thy u sao ta i qua y m c ngi l lm vy?.
Lo p:
Ti ang mi ngh mt vic cho nn khng bit ngi qua y.
Hng o Vng ly lm k, hi n s hc hnh th hi u ni , kinh truyn thao lc khng
thiu mt ch no, ng i nhanh nh nc chy.
Hng o Vng mi sai i ly thuc dt vo ch gio m ri cho ngi xe em v kinh dng ln
vua Thnh Tn. Sau Phm Ng Lo theo Hng o Vng i nh gic Mng C nn cng trng rt
nhiu. Hng o Vng c lng yu mn mi g con nui l Nguyn qun cha cho.
o Duy T khi ngi trng thn ca cha Nguyn trong nam, mt hm nm mng thy c con h
en chy vo cht li mc hai cnh m bay ln c. Sc tnh dy th thy Nguyn Hu Tin mc o
thm, cm qut t ngoi vo ng hu di thm. Duy T trng trng mo phi thng ca Tin
mi hi chuyn ri ln la m o v cc vic chnh s, qun s, Tin phn tch, l lun rt hay. Duy
T lin tn c Nguyn Hu Tin vi cha Nguyn, sau Tin tr nn mt tng gii thng c gi
l Nam triu h tng.
Tng v theo truyn thng nc ta u ly ti thao lc lm chun v cn c trn cng tch ln
cao khng c vn b phi. Do , chin trn thng rt gay gt, thua c khng bao gi d dng,
nu c thua th cng ging vo u qun ch nhng tn tht nng. Mt truyn thng khc l
Nguyn X, Nguyn Tri ln li i tm L Li coi chnh tr vic chung, mi ngi u c bn phn
ng gp, khc hn tinh thn t cao thn gi ca Khng Minh trong tch Tam C tho l ch Lu
B gi ma p tuyt cu hin.
Binh s Vit u t trn nn tng vn v hp nht. Ti cao ch huy thng thng l mt vn
nhn, nu khng th v v tng cng phi c kh nng vn hc hn ngi. Bi v t ngn xa dn
Vit phi ng u vi ni Hn c nhiu kinh nghim v tnh cht quan trng ca t tng chin
tranh. S thng bi ca i bn trong mt cuc chin tranh khng ni trn a cc b. Mt v tng
lnh theo tiu chun ca lch s Vit l vn ha rn luyn, o c tu dng, hiu bit nhiu mt u
no chnh tr, ngoi giao phong phi hp vi nhau. L Thng Kit l in hnh.
*
Sch Cnh Phm vit:
T xa n nay, nh ng phng no, trc nht phi xem xt k cng i th thin h, nu
khng xem xt m c xng ba th cng ln th tuy khc nhau y nhng bi vong vn l mt, bo
V Ti Lc
rng dng nc th phi c k hoch quc phng, k hoch y ch c th hoch nh sau khi hiu
rt r hon cnh a l.
Quc phng tuyn nc ta sng to t i Vn Thng Vng inh B Lnh chan ha khp giang
sn t nc, mi lng x l mt phng tuyn chin u linh ng, uyn chuyn khng cht ng
nh Vn L Trng Thnh. Nay rc vua vo Thanh Ha, mai thit lp triu nh ti Hi Dng
(thi k nh gic Mng C) khng c th bng thnh ly no ht, lng x vn c kh nng t cp t
tc nn cng khng c trung tm kinh t no lt vo tay gic m to thnh quyt nh sinh t cho
cuc chin.
Sch Cnh Phm vit:
Hu cn bn chi a, hu khi s chi a, lp bn tt thm thin h chi th, nhi khi s gi bt trch
a. ngha l c t lm ni khi s, lp cn c phi xt th ca thin h, c khi s khng cn chn
ch t no.
Rng ni, ni thm su ca ni a ta thng c dng lm cn c a, ch khi s nh gic th
bt c ni no. Hu ht mi cuc chin tranh trn t Vit, trn a chin bao gi cng xy ra vo
pht cht, pht sp phn thng bi. Nhiu ln nhng nt giao thng lt c vo tay gic m ta vn
khng ri vo th tuyt vng l nh cn c a vng vng, ng th, nh phm vi khi s qu
rng, s i khng vn khng gim st. Vn ng bin chng gia cn c a vi khi s lun lun
y qun xm lc vo th bao vy v phn bao vy ni theo t ng mi. S d nh Tng bn Trung
Quc khng chng ni qun Mng C l v hi y Tng c qu nhiu trung tm kinh t ln lao quyt
nh sinh hot ton b dn chng, qun Mng C ch vic chim cc trung tm y l lp tc sinh hot
r ri. Khi sang ta, Mng C p dng cng mt chin lc gp phi quc phng tuyn Vit khng
t cc trung tm cho nn s chim c tht mau cc trung tm chng mang li cho Mng C
cng mt hiu qu nh xy ra bn Trung Quc. Nc ta vn d sng trong tnh trng gic gi
thng trc nn quc phng tuyn bt buc phi ghp lin vi chin tranh thng k.
Quan trng hn ht l kinh t quc phng. Sch Cnh Phm vit: T c lai v hu bt s dn sinh
nhi kh d lp quc gia, ngha l: T xa n nay cha thy ai khng hon tt vic dn sinh m c
th lp quc. Kinh t mi tht l c s quc phng.
Anh i phi lnh th i
Ca nh n chic th c ti
Thng Chp l tit trng khoai
Thng Ging trng u, thng Hai trng c
Thng Ba cy b rung ra
Thng T reo m thun ha mi ni
Thng Nm gt hi xong ri
V Ti Lc
Tri ma xung nc tri y ng

Anh i gi ly vic cng
em cy cy mc lng em y
Cu ca dao bnh d ni dn gi cho thy s khng kht gia qun s v kinh t trong chin u. Ti
cao nguyn tc ca chin tranh l s nht ch ca iu kin sinh hot vi iu kin chin u. T d:
C i nng nghip dn tc p dng phng trn nng in chng vi du mc dn tc, mi
phng trn tr thnh mt tiu n v phng th, p dng n in trn ln vo lnh th cc
dn tc du mc.
Ni chin u no tt nhin phi c k hoch kinh t thch hp vi l li chin u y.
iu kin sinh hot m nht ch c vi iu kin chin u th mnh, ri r th yu, tng phn th
thua.
Mt qun s gia Trung Quc trong thi khng Nht vit:
Chin lc du kch trng k ch c th thnh cng nu cng tc vn ng sinh sn t cp ti nng
thn thc hin tt p.
Sc mnh quc phng ca nc ta t lc lp quc n nay u trong s kt hp nht ch gia tr
tu v lc chnh quyn vi mt h thng lng x an kt cht ch ni ng rung bao la. (Elle
sinstalle sous une forme vgtative mais capable de durer dans la justaposition perte de vue de
ses villages en rizire - Paul Mus).
Vi mt lch s c 5000 nm u tranh tch ly kinh nghim to cho dn tc Vit mt ci tr tu
quc phng tht hon b. Thi k m ci tr tu khng c n c, khai trin u a ta n
vong quc.
Nh i T c ng duyt cuc thao din binh lc. Gia lc ng ang ngi ti hnh cung bng nghe
ngoi khi c ting sng n. Th ra thuyn vn ti ca ta b hai chic tu ca Tu nh cp.
Thuyn ca ta tuy ng m vn thua, thm ch hai chic tu ca gic c mt chic dm c gan xng
vo b khng thm m xa n vua quan ta ang t tp c Ca Thun. Tc th lc lng thy
qun ta c lnh ra tip cu on thuyn b nn, nhng sng c bn ra m chng vin n no trng
ch.
Thy tn mt v lc triu i mnh, vua T c qu xc ng v lm mt bi th nm gi sang bn
v qu trch m on cht nh sau:
Phen ny mt thy tai nghe
Tham sinh y t mt b nh nhau
(Ch ny chc sp ch thiu)
n khi c gic rt u rt ui
V Ti Lc

Cng xng l ng lm ti
C sao chng bit h ngi trong mnh
Tr tu quc phng Vit m ra t lut tc bin chng: Xch hu s on, thn hu s trng.
Thc m ngn tc m di, ci l u th lit th mnh yu ca tng quan lc lng khng ng
cht mt ch, n xoay chuyn khng ngng, cn phi nm c ging mi vn ng bin chng ca
n. y l l do ti sao Th gic mnh ta yu m ta ch ni, qun gic nhiu ta t m ta c lun.
Nht nguyt hi m li minh, cn khn b m li thi.
D chin vi th, th tt c, d th vi chin, chin tt cng, li c Trn Hng o ghi trong Vn
Kip b truyn ngha l : dng chin th, th kin c, dng th chin th chin phi cng,
chnh l bin chng ca chin lc. i vi phng Bc, chin lc thng nghing v dng chin
th, i vi phng Nam chin lc thng nghing v dng th chin, ln n u dng n
in phng trn n . Tuy nhin, nu ni v ton b din tin ca chin tranh th bin chng th
chin cng ht sc linh hot, c ni th chng bng chin, c ni chin chng bng th
Bao trm ln ht tt c l tinh thn quc phng. Sch Cnh Phm vit: Cng th vn oan, so
chuyt di dng, thn nhi minh chi dic tn h k nhn nhi d, ngha l tn cng hay phng ng
trm ngn hnh thi, gii hay vng khc nhau ni tinh thn con ngi m thi.
Thit him d c nhn vi bn, bo him d tr k vi tin, nhn thng him vi thng, him thng
nhn vi h, nhn d him qun, ti c trung sch, ngha l: Gy mt him a iu gc l phi
c ngi phng gi him a tr v k l cn nht, thng sch ch c nhn, ch da vo him
a l h sch; ngi vi him a ngang nhau l trung sch.
a li dic h thng chi hu tai, Hm Quan Kim Cc, thin h chi him d, Tn dng Hm Quan
khc lc quc chi hu d, i k mt d, c qun o nhi bt tc. Gia Ct V Hu xut Kim Cc
chn Tn Lng, qui Tam Ph; Lu Thuyn hu Kim Cc nhi thnh bt nng bo. C kim thnh,
thang tr bt c k nhn d th chi tng bt cp bi l chi khu, phim lng chi thy, c k nhn tc
kh mc h th giai kh d vi ch nn, ngha l: a li trong thin h ch no m chng c, ca
Hm Quan, ca Kim Cc u l him a ca thin h. Nh Tn dng Hm Quan tha sc thn
tnh lc quc, th m cui i Tn, Hm Quan khng cn sc ngn k trm cp. Gia Ct
Khng Minh ra ca Kim Cc chn nh Tn Lng, qui phc Tam Ph trong khi Lu Thuyn cng
tng gi Kim Cc m cung in thnh cng khng gi ni. Thnh ng, tng st m lm g nu
khng c ngi bo v n, gi tr ca n chng bng m t bn, vng nc, c mc cy kh, nu
c lng ngi quyt tm th bn nc, c cy cng d sc lm cho ch qun khn kh.
Tinh thn quc phng tc l s xc nh chin ch. Ti lng An Nhn ngoi Bc, dn lp n th ng
on Thng, n th y l tng trng cho ci chin ch hng ti ca ni ging.
Thi Hu Tn nh L, on Thng phng mnh trn th Hng Chu. Khi L Chiu Hong
V Ti Lc
nhng ngi cho vua Trn Thi Tn, on Thng chim gi mt chu khng chu theo nh Trn.
Thi s nh Trn l Trn Th sai s n d hng. Thng nht nh khng nghe, chiu tp binh
m c mun khi phc nh L.
Trn Th em qun xung nh nhau lun my nm khng ph ni. Cui cng l trn Vn
Giang, qun nh Trn hai mt nh dn vo mt, qun on Thng v chy tn lc mt c. on
Thng b mt tng nh Trn chm trm mt nht vo c gn t. on Thng ngonh li th
tng kia s hi chy mt. on Thng mi ci dy lng ra buc vo c cho khi ri u, ri hm
hm t nga chy v pha ng. Chy n u qun nh Trn phi rn ng cho chy ch khng
dm nh.
Khi chy n lng An Nhn, c mt ng c gi, o m chng chc, chp tay ng bn ng ni
rng:
- Tng qun trung dng lm. Thng kn ngi lm thn x ny ri y. C mt ci g bn cnh
kia, l hng qu ca tng qun xin tng qun lu tm cho.
on Thng vng mt ting ri n ch g y xung nga gi u vo ngn mc m nm, mt lt
th mt, mi n ln lp thnh m.
Mt khi chin ch c xc nh, ngi Vit no cng s gan d chin u nh on Thng.
Ci ng qu nht cho quc phng khng c g bng tinh thn quc phng, tc ci ch quyt chin.
C chin ch y th mi c dc mt lng ph t vc cn cu m nh gic. C chin ch y th mi
th lm ma nc Nam cn hn lm vng t Bc. C chin ch mi c li ni Nu b h mun
hng xin hy cht u ti trc .
Nm inh Su nin hiu T c th 30, ngi Php ha tr li bn tnh v ni li ha hiu, triu
nh vui mng cho l c v s. Cho nn trong khoa thi hi, ly vic S nc Php vo
chu, ha hiu hp l ra u bi thi. Vi ci tinh thn quc phng nh th nc mt l iu
ng nhin.
Tinh thn quc phng Vit l kt tinh ca bn nhn t:
- Lng yu vi ngi thn, nhiu iu ph ly gi gng.
- Hai bn tay vi t ai, nc mt v m hi xy dng giang sn.
- Tr tu sng to nh trm ngn hoa n.
- Mu o v tranh u vi gic, t tin con chu cng nhum mu trn gii t tng chng kin bao
nhiu trn oanh lit cn ghi du anh hng (Trch Chu tri lc).
V Ti Lc
V Ti Lc

CHNH TR
Mt lp trng ci gc, mt cng lnh
siu nhin, mt sch lc tt thng

(Chu Tri Lc)
Vn chnh tr l mt b mn trng yu nht ca vn ha nhn loi. Nu nh chnh tr c bin

php th mi vn khc s theo n m c bin php, nu nh vn chnh tr khng gii quyt th
x hi khng th tn ti.
Tin Mc
Mt ngi ngoi quc n Vit Nam c th d dng nhn thy rng t i Nam Quan n mi C
Mau khng h c nhng kin trc v i chng t thi i huy hong lch s nh Vn L trng
thnh, Angkor Vat v.v Ngay c nhng ni ng ngn xa v by gi: Phong Kh, Thng
Long, Hoa L, Ph Xun v.v cng khng thy du tch n i, cung in trng l bao gi.
iu ny chng t chnh tr Vit tri my ngn nm khng c vn ai thng tr ai. Vi mt bn l

tp on thng tr v mt bn l qun chng nhn dn m trit l chnh tr phng Ty cho l vn
then cht, bi v mt hon cnh lp quc, cng vi v th a d c th, chnh tr Vit ch c cuc
u tranh gc l hon chnh. Mt quc gia, mt dn tc trong ci hnh nh Vit iu so nam chi
(chim Vit u cnh Nam) ng thi tm mi cch thot khi v th a d cm kp.
n i, cung in trng l lm g khi lun lun sn sng phi b kinh dng ng rung ni
V Ti Lc
rng mnh mng bao vy k xm lc t ba bn pha thng xuyn e da chim kinh . Ch

mt ln, vua An Dng Vng Thc Phn xy Loa Thnh, ho su thnh rng nhng b Triu
dng k cho con l Trng Thy sang ly M Chu ri n cp n thn v d a th Loa Thnh, ri
em qun sang nh m mt nc. Li Thn Kim Qui cn vng vng: Gic ngi sau lng nh vua
y, khi pht cho t tng chnh tr Vit i i v sau ch trng cy vo n thn, thnh tr kin
c, hy tin tng ni tr tu v tnh ca con ngi, mi tht l yu t qu bu nht gi nc.
K hi nc d v lm l, d l con gi rut tht cng phi cht chm. N nc tuyt i cao hn tnh
nh.
khng lu i trng l, do bc lt nh A Phng cung vi 3000 cung n, nh C T i tnh t

cng Ty Thi, li khng c thnh cao ho su ngn cch th lm g c s thng tr v b thng tr.
Quan h gia chnh quyn vi nhn dn thun ty l quan h gia lnh o vi b lnh o. o
luyn bng nhng kinh nghim au thng ca ngn nm h, quan h lnh o vi b lnh o
chng cn c s no khc hn l phng chm ca ch em Trng Trc, Trng Nh: Nhiu iu ph
ly gi gng, hnh nh khng kht ca nhng ngi trong mt nc. Trong lch s khng phi
khng c nhng ng vua c, hoc hoang dm v nh L Long nh tc Nga Triu hong
nhng y ch l mt c nhn lm ng lc li lp tc b chi b ngay, cho nn tr v c hai nm,
Long nh mt, nh thn tn L Cng Un lm vua chm dt hn s nghip chnh tr nh tin L.
Cu v:
Con vua th li lm vua
Con nh cha th li qut l a
l ni v tnh cht th tp trung ca chnh tr qun ch cha truyn con ni ct trnh nhng cuc
khng hong lnh o ch khng ng cm th tp on thng tr hay chng bn qu tc v
nc Vit khng cn danh phn qu tc k t ngy cng cha Tin Dong, con vua Hng Vng
th 3 ly anh chng nh dm S ng T, ri sau c hai ha thnh tin.
Cn bn quan h lnh o vi b lnh o ca chnh tr Vit tng c ghi r trong bi hch ca Trn
Hng o bng my cu:
Lc hon nn th cng nhau sng cht, lc nhn h th cng nhau vui ci
Dp tan c gic m lp nn cng danh, chng nhng l thi p ca ta c vng bn m cc
ngi cng u c hng bng lc; chng nhng gia quyn ca ta c yn n, m cc ngi
cng u c vui vi v con, chng nhng tin nhn ca ta c v vang m cc ngi cng oc
V Ti Lc
phng th t ph trm nm vinh hin, chng nhng l mt mnh ta c sung sng m cc ngi
cng c lu truyn s sch thm tho ngn i
V biu hin qua li ni ca vua L Thi Tn:
Trm cung in n mc nh th ny cn rt, ngh nhng t phm giam trong ngc, phi tri
buc, cm khng c m n, o khng c m mc, v li c ngi xt hi cha xong, giam lu ngy
cha r, nh rt qu m cht th tht l thng lm.
Lng trm yn dn cng nh yu con trm vy him v nhng k bch tnh ngu di lm cn phi
ti, trm ly lm thng lm. T nay v sau ti g cng gim nh bt i n c th hin bng mt
hi ngh Din Hng. Vua Nhn Tn cho triu c cc b lo dn gian hi ti Din Hng bn xem
nn cu ha hay nn nh Mng C. Cc b lo u ng thanh xin nh. Vua thy dn gian mt
lng nh vy cng quyt pht ng chin tranh sng cht vi gic.
Tht l khc hn vi tnh trng: Guerre aux chateaux, paix aux cabanes ( mc bn lu i
chinh chin, anh em nh l c sng ha bnh) ca Ty phng.
Chng phi v ni ging Vit c mt kh nng mu nhim no i ra ngoi lut tc chung ca
chnh tr. M chnh l do nhng iu kin thc t bt buc. Chnh tr Vit lun lun cn s m bc,
nu khng th, nu ch bit thng tr tt s b n l ha ngay trc cc ln quc lun lun sn sng
tiu dit dn tc Vit.
Mc Ngc Lin dng h Mc ng Dung, ngi cp ngi nh L theo ph Mc Knh Cung chim
gi chu Yn Bc Lng Sn lm cn c a. Cha Trnh sai tng Hong nh i em binh ln
nh. Mc Knh Cung v Mc Ngc Lin phi chy sang Long Chu. t lu sau, Mc Ngc Lin cht
c th li dn Mc Knh Cung rng:
Nay h L li dy ln c, y l s tri nh cn dn ta th c ti g m ta n kh s mi v
vic chin tranh. Vy ta nn nh phn lnh mnh nc ngoi, ch ng c em lng cnh tranh
m li mi ngi Tu sang lm hi dn mnh.
Ngc Lin khng t vn thng tr ca dng h Mc lm trng m coi s m bc gia nhng
ngi Vit vi nhau lm quyn li ti thng. Khi quan nim chnh tr bng thng tr th mi cn
ch quyn vo tay mnh nhng khi quan nim chnh tr bng lnh o th quyn lnh o y d
dng nhng cho ai a nc a dn vo con ng quang minh, d dng li bc trnh mt
cuc tng tn mu m rut tht tai hi cho sinh mnh dn tc.
c quyn chnh ngi phng Ty thng l lun:
Uy quyn chnh tr khng t ri vo tay ai xng ng, phi dnh ot m ly. K quyt nh l k
V Ti Lc
nhiu ngi s nht hoc ln ting nht. (Lautorit politique ne se mrite pas, elle sobtient. Le
dernier mot appartient celui qui fait le plus peur on crie le plus fort).
Machiavel ni: Thnh cng to nn s xng ng (Le succs fait le mrite). Cho nn khi chn v
lnh o, h thng i theo ai ot chnh quyn hoc bu cho ai ln ting. Trong lch s chnh
tr Vit, mun lnh o cn c cng to vi nc, phi ng gp cho s ln ln ca dn tc. Trong ba
iu: lp c, lp ngn, lp cng th lp cng l hng u. Khi m l v t tng L Gia git C
Th v Ai Vng v C Th thi hu m mu vi s thn ging Hn An Quc Thiu Qu nh em
nc Nam v dng cho nh Hn, ri cng thi t Kin c lnh o chng Bc phng. Mt ni dy
d nh nhoi nh v Phng Hng nh ph ph h cng cho dn lp n tn lm B Ci i
vng knh th bng cha m. T y v sau, ngi lnh o ton l nhng anh hng ca nhng cuc
cch mng dn tc phn . Ci chuyn cp chnh quyn ch m thng tr khng bao gi c
chp nhn. Kiu Cng Tin cp quyn ca Dng Din Ngh b Ng Quyn vy nh, Tin sang
cu cu nh Nam Hn a Hong Thao v cp nc b nh bp ch vi mt trn Bch ng.
m mu thon ot kiu Mc ng Dung tt b dn chn ght. Theo s chp:
Khi vua L Chiu Tn cht, Mc ng Dung bt cc quan nh L tho bi chiu truyn ngi cho
nh Mc. Cung Hong v b Hong thi hu b git tt c. By gi triu thn phn ln l ngi khoa
bng u t phn n, c ng nh vo mt Mc ng Dung, c ng ly nghin mc nm vo mt
hay chi bi k quyn thn b Mc ng Dung git cht i, c ng nhy xung sng m cht, c ng
quay u v Lam Sn, ni khi ngha chng Minh ca vua L Thi T, ly ri rt kim t m vo
c.
Hnh ng quay u v Lam Sn ni ln bao nhiu ngha: Ci cng dit gic Minh my trm nm
sau vn cn i i ghi nh. Trc y, H Qu Ly cng b hm vo cnh tng t, dn s d khng
theo h H bi v ci cng nh gic Mng C cha ai qun c.
Tr v trc xa na, khi inh chuyn vo tay L, s chp nh sau:
inh Tin Hong b Thch m st. nh thn tm bt Thch lm ti v tn inh Tu ln lm
vua. inh Tu mi c 6 tui, nh Tng nghe tin Tin Hong mt, tr qun cn di, mun tha th
sang ly nc ta mi hi i binh bin gii. Bn ta c tin qun Tu sp sang, Thp o tng
qun sai Phm C Lng em binh i chng gi. Trc khi khi hnh, Phm C Lng hp c qun
s li trong in ri ni rng: By gi gic sp vo ci m vua th cn b, ly ai thng pht cho
chng mnh. Du mnh c ht sc lp cng th ri c ai bit cho. Chi bng nay ta tn Thp o tng
qun ln lm vua ri ra nh th hn.
V Ti Lc
Qun s nghe ni u h vn tu. Thi hu thy qun s thun c mi sai ly o long cn mc vo

cho L Hon. L Hon ln lm vua ging inh Tu xung lm v vng, ngi i gi l ph .
Nu em hnh ng triu thn nh L nh nc bt vo mt Mc ng Dung t bn cnh b Thi
hu nh inh ch thn ly o long cn khoc ln vai L Hon v bng lng cho con mnh tr thnh
ph th thy r ngay chnh tr Vit khng chm ngp trong tham vng thng tr nh chnh tr Ty
phng lEtat cest Moi (Quc gia l trm y) qua li vua Louis thp t.
Tm chn ngi lnh o, da trn ba im cn bn:
a) Tn hin
b) Thng cng
c) Thn thn
Tn hin tc l em khch quan ha chnh tr, ht sc t kim ch ci ti mun rng r ca mnh
dnh ot nhng quyn li v k hi cho vic chung, cho tp th.
T Hin Thnh gip vua L Cao Tn tr nc. Lc tui gi b au c quan tham tri chnh s l V
Tn ng ngy m chu chc chm nom. Sp mt, b thi hu sang thm hi xem ngy sau ai
thay c ng, T Hin Thnh tu rng c quan Gin Ngh i phu Trn Trung T. Thi hu ngc
nhin ni: Sao khng c V Tn ng?.
ng p rng: Nu b h hi ngi bit chm nom sn sc th ti xin c V Tn ng, nhng nu
hi ngi gip nc th ti xin c Trn Trung T.
Thng cng (ly cng nghip lm ct) tc l hiu xut ha chnh tr, ai c cng nghip hu ch l
dn yu dn theo. Cng nghip dit trn 20 vn qun Thanh ca Bc Bnh vng Quang Trung
chng nhng dn nh n c m ngay c Ngc Hn cng cha, con gi vua L Chiu Thng
chng lun ph thn ng v pha chng. Bi Ai T Vn chnh l ci trit l thng cng c
din t bng tnh cm.
Nguyn Hong chng nhau vi h Trnh, tm cch xin vo trn Thun Ha mang trong u c sch
lc: t Thun Qung bn Bc th c ni Honh Sn, sng Linh Giang, bn Nam th c ni Hi
Vn v ni Bi Sn tht l mt ni tri cho ngi anh hng dng v, hy yu thng nhn dn, luyn
tp qun s m gy dng cng nghip mun i.
Cng nghip mun i m Nguyn Hong mong mun khng ct tr th h Trnh, cng nghip
y l m mang b ci v phng nam.
Thn thn tc l chnh tr c tnh v ha, em i ngha thng hung tn, ly ch nhn m thay
cng bo. ng L Li va thi tht va b vo ming n, y l mt thi thn thn, ha ng,
khng t gn cho mnh mt thn gi cao. Nu khng c thi thn thn nh vy th lm sao c
c L Lai chu cht thay cho cha?
D nhn thun ng, d ng ng nhn (Ngi thun theo ta, ta ha ng vi ngi). Bi th nn
V Ti Lc

mi c hnh nh thn thn y tnh v:
C l tri mun trao gnh nng bt phi tri qua bch chit thin ma cho nn ta c gng gan bn,
chp ht c nht sinh thp t. Ma u gy, ngn c php phi, ngng vn ngh bn ci an h. M
tic ru khao qun, chn ru ngt ngo, khp tng s mt lng ph t.
Tnh v y tng trn dng trong th ca ngi tui tr cch mng thi Php thuc khi nhn v c
quc:
Cch dng nc ta l ngi mt nc
Nc non ta ai ngn tr ta v
Thy ngi qu khng t c tnh qu
R trc mt m tm u cho thy
Thi ch
*
Kinh Dch c cu: Thin a tng nhi k s ng d, nam n tng nhi k ch thng d, vn vt tng
nhi k s loi d, ngha l: Tri vi t khc nhau nhng vic tri vic t l mt, nam n khc
phi nhng nh s khc m tnh ch thng, vn vt trm ngn d bit nhng cng c mt quy
lut sng.
Trit l chnh tr Vit cho rng: Thin h chi tp, nhi bt kh c, thin h ch ng nhi bt kh lon,
cuc sng phc tp mu thun l l t nhin, khng th dng phng php c c tiu dit mu
thun v phc tp, tuy nhin, thin h c th ng th c ch khng th lon, nu lon l phi tr
kh.
Thp nh s qun lm lon nc c em qun nh ln nhau lm cho dn gian kh s. Vn Thng
Vng inh B Lnh nh dp mi mi xong ci lon s qun, thu giang sn v mt mi. Khi lo liu
n vic chnh tr th cn c nhiu ngi quen thi lc lon khng chu theo lut l. Vua phi dng
oai trng tr nhng bn gian c, t vc du trc in, nui h bo trong vn ri h lnh
rng h ai phm ti th b vc du hay l cho h bo n tht. Nhng li chnh bt u t i nh
inh, vic pht trin t tr lng x c cng c vng chc, php vua cn thua l lng. Vc du,
h bo ch l nhng hnh pht i vi ti c. Vn Thng theo Thi ch c ngha l:
- Thng hn ngn nm h v ng ha lp nn mt nn tng ca c lp v tn chng.
- Thng tt c mi cuc tht bi trn u tranh c lp nn xut pht im ca cuc thng li mai sau
bo v ni ging.
- Thng tt c mi chia r v ct c bn trong, lp nn cuc thng nht.
- Thng tt c cc tnh n hn v qu ly ca mt tng lp nn thi quen ca tranh u.
- Thng tt c cc s phn ha trong trn doanh tranh u.
Qua sang nh L, i vua L Thi Tn, sau v tranh chp ni ngi v tng L Phng Hiu nh
V Ti Lc
lon, vua mi lp l hng nm cc quan phi n n ng C lm l c li th rng:

Lm con phi hiu, lm ti phi trung, ai bt hiu bt trung xin qu thn lm ti.
Li th ng C i hi tng ngi trong tp th hy t xt mnh m hnh ng, dnh tt c cho
i s chung. Dp tt lon ch nhng khng cn dng n st kh.
L lng vt php vua l biu hin ca mt tr th d ng nhi d, chp thun nhng tiu d trong tr
th thng nht, chp thun a lun trong nht l (Unity in Variety- Unity in Multiplicity).
*
Thnh nhn chi i bo vit v.
Lnh o tt nhin phi ngi tn, quyn lc lnh o t ngi tn y m c. Cc quc gia qun ch
u Chu, khi vua ng quang l t vng min do v i gio ch rng quyn lc lnh o do
Thng ban cho. Cc quc gia dn ch, khi nhim chc Tng Thng tuyn th trc mt php
quan rng quyn lc lnh o do nhn dn trao cho. i gio ch l i biu ca tn ngng thn
quyn. Php quan l i biu ca hin php.
T Thng cho n nhn dn trao cho, quyn lc lnh o chnh tr ca Ty phng vn mang
cng mt tnh cht, em lnh o hoc hin cp Thng , hoc hin cp hin php nn sinh mnh
ngi lnh o cng khng th khch quan ha. Vn ha Vit vn l vn ha nng nghip, bi th
chnh tr Vit t trn s ng theo t nhin.
La chim ph pht u b
H nghe sm ng pht c la ln
Chnh tr thun theo yu cu t nhin ca o ngi m n, chnh tr thun theo s ng nht ca
nhn dn m thnh, nh cy la chim ch sm ng. Quyn v lnh o l chic gh b trng, dnh
cho bt c ai c kh nng gii quyt nhu cu ca o ngi, dnh cho bt c ai c lng ngi
theo v. Quyn lc lnh o hin pht t ni tm t tnh tnh, n c hu trong s tu dng tm thnh
v u tranh, ch khng da vo Thng hay hin php vn l cng c ca mt quyn lc thng
tr.
V h H chnh s phin h, trong nc nhn dn on hn. Qun cung Minh tha c t,
ngc bn gian t cn bn nc cu vinh. Nng dn en trn ngn la hung tn, vi con xung
di hm tai v. Chc di mun ngn khe, c cha ngt hai mi nm. Bi nhn ngha nt c
cn khn, nng khao lim vt khng sn trch. No ln rng o m, no xung bin m chu, no
h by hu en, no li d chim s. Tn hi c cn trng tho mc, nheo nhc thay quan qu in
lin. K h ming, a nhe rng, mu m by no n cha chn. Nng n v nhng ni phu phen, bt
b mt c ngh canh ci. c c thay, trc rng khng ghi ht ti, d bn thay, nc bin khng ra
sch mi. L no tri t tha cho ai bo thn nhn chu c.
V Ti Lc
Ta y.
Ni Lam Sn khi ngha, chn hoang d nng mnh. Ngm non sng cm ni th th, th sng cht
cng qun nghch tc. au lng nhc c l mi my nng ma, nm mt nm gai h phi mt hai
sm ti. Qun n v gin, sch lc suy xt tinh, ngm trc n nay l hng ph n o cng k.
Nhng trn trc trong cn mng m, ch bn khon mt ni hi. Va khi c ngha dy ln, chnh
lc qun th ang mnh
Bnh nh Vng L Li nm c quyn lnh o v nm mt nm gai, au lng nhc c, qun
n v gin, ngm non sng cm ni th th nn lng ngi tin cy; ng cng nm quyn lc lnh o
o ngi, quyt dit nhng ti c ca gic Minh.
i trc Bnh nh Vng trong cng cuc nh nhau vi Minh l Gin nh v Trn Qu
Khoch. Nhng v phm cht ca hai ng ny thiu, lng ngi chn ght nn chng to thnh cng
nghip g.
Nhn giai kh d vi Nghiu Thun, ai cng c th lm Nghiu Thun, iu cn l phi c phm
cht v tm thnh u tranh, p ng c nhu cu t nhin ca o ngi v dnh c s ng
nht ca nhn tm.
Quyn lc lnh o hin pht t ni tm, t tnh tnh, t s tu dng tm thnh v tranh u nn vua
quan Vit thng c mt mc t ng hn ch rt cao. ng Thn Trng Hu t hnh dng vua Dc
Tn (T c) nh sau:
Ngi hnh dung nh mt ngi nho s, khng cao khng thp, trc ngi bc trung khng gy
khng bo, c mt phn hi gy mt t. Da khng trng khng en. Mt hi di, cm hi nh, trn
rng m thng, mi cao m trn, hai con mt tinh m lnh.
Ngi hay cht ci khn vng m nh v mc o vng, khi ngi c tui th hay mc qun vng i giy
hi vng ca ni v ng. Ng khng a trang sc m cng khng cho cc b ni cung eo n
trang, ch ct ly s n mc sch s lm p. Tnh ngi sing nng, sng chng 5 gi thc dy,
chng 6 gi ngi ra triu, cho nn cc quan Kinh bui y cng phi dy sm m i chu.
Thng thy cc quan thp n n cho vo triu cho sm.
Ngi thng lm vic chi ng in Cn Chnh, trong chi ny lt vn nh bng. Gn ca knh
c my chic chiu, trn gii mt chic cp bng hng vng mt ci yu vi nghin bt, mt chic
gi da ch khng by bn gh chi c. Cch mt khong c mt ci u h vi th. Ngi lm vic
mi th ng dy nh u h (?) hay l i bch b. Ngi ngi lm vic mt mnh, vi tn th v
ng hu mi son, thp thuc hay l truyn vic khc. Ngi vn l ngi hiu hc, m no cng
xem sch n khuya.
Vua cn m bc nh vy hung h chi l cc quan. Thi Tam Quc bn Tu, Gia Ct Lng lc
cht vit s k r cnh ngho ca mnh, ni khi Long Trung, gia t chng mi mu rung, nay
V Ti Lc
sau bao nm lm tha tng, gia t cng vn ch l mi mu rung. Vit Nam, ci ngho gn
nh ngi bn eo ng cc v i thn. Nguyn Tri lm khai quc cng thn, khi v n thng n
cm da mui v vi chn ru nht th thn ngm cnh ni Cn Sn. Nguyn Cng Tr nhiu ln
c cai tr nhng vng rng ln b si rung mt m h lc no b bim chc l sng trong s tng
bn, phe phy chic qut l, ci xe b i thm dn. c s Trung Quc, s Ty phng thng
thy cc quyn thn giu ph gia ch quc, xa hoa lng ph, s Vit cha xy ra trng hp no
tng t.
c s Trung Quc, s Ty phng thng thy nhng ngi n b yu qui lm in o quc gia
nh Bao T, t K, Ty Thi, V Tc Thin, Ty Thi hu, Agrippine, Marie Antoinette v.v S
Vit cha tng c mt. Trng hp ng Th Hu khng ng k.
S cn chp mt cu chuyn l th l vic vua L Thnh Tn thn chinh i nh Chim Thnh.
nh ln u khng thnh cng em qun tr v. i n chu C Lin nghe thy dn n i khen
b Nguyn Phi nh gim quc, trong nc c yn tr. Thnh Tn ngh bng: Ngi n b tr
nc cn c nh th, m mnh i nh Chim Thnh khng thnh cng, th ra n ng hn lm
?. Li em qun tr li nh bt c vua Chim Thnh l Ch C. Ch C xin dng ba chu
chuc ti. L Thnh Tn thu ly t v tha cho Ch C v.
Ti cao l tng ca tnh cht chnh tr Vit l:
Th nht, i biu cho thin ch khng ch i biu cho thng tr.
Thy dn i rt ngh m thng
Vy phi ln ngi g mi dng
(L Thnh Tn)
Th hai, i biu cho quang minh ch khng ch i biu cho sch lc.
Chic thuyn l lng bn sng
Bit em tm s ng cng ai hay
(Nguyn Tri)
Th ba, i biu cho chn l, ch khng ch i biu cho quyn lc.
C n th mi c ta
n l rt trng ta l rt khinh
D khi sng gi bt bnh
Li n m c thit mnh cng cam.
(ng Kinh Ngha Thc)
Ty phng, qua Machiavel v Marx, cho sch lc l cn bn ca chnh tr, nhng t tng thin
v o l mt cht, t d: t tng ca Platon, ca Saint Simon u b lit vo loi khng tng
(Utopie). Tt c mi sch v no khng bn n sch lc l i ngc thi i.
V Ti Lc
T tng chnh tr Vit khng nghing v mt pha nh vy. o l v sch lc l hai mt ca

mt th, th l o l, dng l sch lc. Khng em ct ri sch lc ra khi o l. H Qu Ly b
qun Minh nh bi ri a H Hn Thng v bn liu thuc chy ra b ri v Thanh Ha, vo n
Li Giang gp qun Minh ui n, qun H khng nh tan. Tng nh H l Ngy Thc bo
Qu Ly rng:
Nc mt, lm vua khng cho ngi ta bt c, xin b h t t m cht i cn hn.
Qu Ly gin lm bt Ngy Thc chm ri chy vo Ngh An. Rt cc chy n sng K La, gic
Minh chn bt c ht.
Qu Ly ch bit trng cy vo th on bt c o l thnh th ci c hi cht Qu Ly thnh con
ngi c lim s cng mt lun.
ng Nguyn Phi Khanh b nh Minh a i y, Nguyn Tri theo cha khc lc n ca Nam Quan
khng chu tr li. ng Phi Khanh quay li bo: Con phi tr v m lo tr th cho cha, ra thn cho
nc, ch i theo ta khc lc m lm g?.
Nguyn Tri quay v tm vo gip Bnh nh Vng by mu nh k git th.
Ci o l hiu trung ca Nguyn Tri s chng em kt qu nu khng c mu k em thng li
cho cuc khng chin ca dn tc.
Bt c o l thnh loi chnh tr chim mi kiu Ng Tam Qu bnTu.
Hi chim mi trong lng
Tch mch c thng khng
Thng thng n my u
Ngy ngy gi my cng
V thung thng ngoi ni
u phn bi t tng
Gy ht au hoa l
Xun xoe chnh cnh lng
em thn ngi b mm
Lm gng lm k trng.
(Thi ch)
V tr tu sch lc l loi chnh tr v dng nh PhanThanh Gin trong sch, nhng bt lc trc
tnh th i n ch u hng bn xm lng.
Lm n vua n n nc (ch ny chc sp ch thiu)
nh cam gnh nng rui trng xa
Ln ghnh xung thc thng con tr
Vt bin tro non cm phn gi
V Ti Lc

Cng tng mt li an bn ci
No hay ba tnh li chu ba
(Phan Thanh Gin)
Cu cht c ngha rng mt ba tnh min ng ri li cn mt lun ba tnh min Ty na.

o l l g?
L l Vit l ca lch s nht thit c qui nh bi hon cnh c th ca dn tc trn khp mt
vn ha, chnh tr, kinh t v.v
o l con ng phi i hay mt l tuyn, mt phng php hon thnh tt c nhng g m l
qui nh.
L th bt bin, nhng o kh d bin. Ngi xa tng s dng o Nho, o Pht ty theo iu
kin thc t cng c Vit l. Con ng no cng tt nu n cn thit cho Vit l, con ng no
cng l xu nu n gy ha hi cho Vit l.
*
T Cng hi Khng T v chnh tr. Khng T p:
- n, binh v c dn tin cy.
T Cng ni:
- Nu phi b i mt iu th trong ba iu y iu no c th b c?
Khng T tr li:
- B binh.
T Cng li hi:
- Nu cn phi b i iu na trong hai iu cn li, iu no c th b c?
Khng T p:
- Kh thc, t c nhn giai hu t, dn v tn bt lp, b n, t xa ai cng phi cht, nhng nu
dn bt tn th chnh tr khng ng vng.
Ci thc t ca chnh tr l no (dng tc). Tc thc, tc binh. Ni rng c th b binh b thc l
ph nhn thc t sao? Ci ngha khng phi vy. B binh y c ngha l ch em binh i bin
thnh mng vut ca thng tr. Ca dao ta c cu:
B binh, b h, b hnh
Ba b ng nh bp v con ti
Chnh tr Vit thin v vn t, khi ni n v ch dng hai ch v cng. V chng xm lc,
thc thi quc phng chnh sch, khng dng lm qua nha. i L, Trnh v binh bin thnh
mng vut cho chnh tr nn lon lc trin min.
Nh Nguyn Ty Sn bt u i xung k t lc binh lc c dng lm qua nha cho ba anh em
V Ti Lc
Nhc, L, Hu chng ln nhau.

B thc y c ngha l ng nc giu dn ngho, ct tha sc mnh m thng tr. C th bn
rng: Lo cho dn no trc i, khi dn no th vua tt phi d d. Dn no , vua quan d
d, giu ngho gia quyn chnh v dn chng hoc gia nhng giai cp khng chnh lch nhau qu
xa th chnh tr s khng ri vo tnh trng nh Saint Just ni: Dn ch c mt k th nguy him
l chnh ph (Le peuple na quun seul ennemi dangereux, cest son gouvernement).
Trong bc th tr li cho Hong Cao Khi, ng Phan nh Phng vit:
Nhng ti bnh tm ngh li nc ta ngn trm nm n nay, t khng rng, binh khng mnh,
ca khng giu, ci ch da dng nc ch ni lun thng vua ti, cha con, ng bo rut tht
m thi. Xem nh my triu Hn, ng, Nguyn, Minh bao phen mun chim t ta lp thnh
qun huyn m rt cuc khng th lm c
Gn mi nm nay, nhng ngi ng ngha c th b trch pht, c k b chm git, th m trc
sau vn khng c ai nn lng thoi ch vn xut ca xut sc i theo ti ngy li thm nhiu, h phi
nhn tnh vui thch iu tai ha m lm nh th u, chng qua ch v h c lng tin ti thi.
ng Phng ni r ci ngha ca dn v tn bt lp cng trong bc th trn, ng vit:
Th xem bn h (ni Hn) vi chng ta t th lin nhau, sc hn mun ln, m cui cng khng
ly sc mnh bp chng ta c, iu khng c g l, ch v sng ni nc Nam ta nh
phn r rng v li ci n gio ha ca thi th tht qu c th lm ch da vng chc cho chng ta
vy.
Nho o em cho ngi Vit tinh thn: B d k ph, ng d ng nhn, b d k tc, ng d ng
ngha, ng h y tai (N cy giu, ta dng nhn, n cy quyn th ta dng ngha, ta u s g n).
V, Tc, Nhan Hi ng o, dch a tc giai nhin. ng vua V tr nn hng thy, ng Hu Tc
dy ging bch cc u l nhng cng ln i vi thin h, cn ng Nhan Hi ch c lng cm bu
nc. Gi tr ba ngi tuy khc nhau nhng khng c nh ai ln ai nh, ai cao ai thp, tht bi hay
thnh cng, min l cng mang ci nhn cch thnh hin. Dn tin cy ni nhn cch thnh hin ,
tin cy ni chnh ngha ch khng tin cy vo quyn th, cho nn mi tn th cc v anh hng tht
bi, cho nn thng a thch nhng chnh tr gia bnh d cn dn.
*
Chnh tr Vit t trn ch ngha nht ch:
a) Nht ch ca quan nim vi sinh mnh
b) Nht ch ca thi i vi tnh cch
c) Nht ch ca a s vi thiu s, ca cao vi thp, ca ln vi nh, ca li ni vi vic lm.
V Ti Lc
Th no l nht ch ca quan nim vi sinh mnh?

Trn Hng o vng bo qun s:
Ta y, ngy th qun n, m th qun ng, rut au nh ct, nc mt m a, ch cm tc rng
cha lt c da tht ca gic, du thn ny ngoi ni c, xc ny gi trong da nga th cng nh
lng.
Phi em c sinh mnh ca mnh vo cuc chin nh vy th mi mong bo ngi khc hy sinh
chng gic. Nu ch a ra mt quan nim khng chin cu nc m sinh mnh th li em th lng
cho an dt vut ve, hi lm sao m c th hiu triu dn gian ng ngha. Mun ly v cho giang sn
hai chu , R tt phi khng ngn ngi trc s mt mt hn mu yu thng l cng ch Huyn
Trn. bit au lng trc cnh non sng ca ta m ha thnh b ci ca h (li Phan nh
Phng) th phi chp nhn mt cuc sng khi hng ngui lnh thn tch tan la (cng li h
Phan).
Kinh lun cht n cha yu tuyn
Nn liu ba sinh phi bo nguyn
Thit huyt thin thu nhiu lon o
Bch Vn t tng mi thn tin
Nh khng gp g ngy Ng, Tht
Th nhn du chn ph vin
Mt chic h l mi hong quyn
Tiu dao my ni hc chn huyn
(Thi ch)
V n kinh lun nn phi em thn th m bo p, nguyn nhn sinh mnh ca chnh mnh vo st
mu. Ngy Ng, Tht (ui gic Ng v St Tht) khng cho php ngi Vit yu nc c nhn
du ph vin di thuyn gia dng nc cng bu ru v mi cun sch tiu dao ni hc chn
huyn.
- Th no l nht ch ca thi i vi tnh cch?
Kinh Dch c cu: Thnh nhn d thun ng, thin a d thun ng. Mi vic lm khng i
ngc vi thi i. Tnh cch v nh t, thi i v nh sm st. Lc sm ng l lc in tri
chuyn mu m xung cho t, t phi n ngay ly c hi m thu ht, ch vic nm thi c.
Kh d tc nhi tc, kh d cu nhi cu, c th nhanh c th nhanh, cn phi chm th chm, ch
vic bit thi c. Tnh cch vn y nguyn vng chc, nhng thi i th xoay chuyn n v cng.
Tnh cch lun lun thch ng vi thi i hay ni khc i l phi thi i ha tnh cch, bm rt
chc vo nhng iu kin thc t khch quan.
Ra nh qun Thanh, vua Quang Trung lnh cho qun s n Tt Nguyn n trc my ngy,
V Ti Lc
chuyn qun chp nhong t Trung ra Bc my ngy v tn cng tht mau ni trong mt thi gian
rt ngn i ph qun ch. Thanh bi ri, vua Quang Trung sai Ng Thi Nhim tho th gi sang
Tu xin ha. ng bo vi Nhim: Nh ng dng li kho lo cho khi s ao binh v tranh th cho
ta mi nm yn n, sau ta s chuyn vi chng.
Chnh tr Vit bao gi cng tm cch gi cho thng o bn b kinh cu, cng c tht vng chc
trc . Nhng hnh ng chp nhong, tc xut chnh tr u c tnh ton k lng chc chn
mang li thc hin th mi lm, tuyt i khng ham tiu li.
- Th no l nht ch ca cao vi thp, ln vi nh, a s vi thiu s, li ni vi vic lm?
Trong Bnh Ng i co, cu m u:
Vic nhn ngha ct yn dn!
Nhn ngha l ci l cao minh siu vit nhng nu n khng xung kt hp vi thp l yn dn th
cao minh siu vit tr nn v dng. ng Kim nh vit:
nhng nn vn minh u, n trit hc c sng to, hoc do nhng ngi qu tc hoc do hng
t t tng l, l nhng gii khng san s cng mt i tng, cng mt mi bn tm nh bn dn.
Ngi tr thc qu tc Hy Lp mi i tm nim tru tng. Gii tng l n lo cu o kinh
sch, cn ngi dn u u cng nh nhau lo n, lo lm, lo tnh i, lo v nhng mi giao lin gia
ngi vi ngi. Vy m trong x hi Vit Nho li khng c tr thc qu tc ch trng sng bm
trn lng n l, cng nh khng c t t bit lp khi dn, ch c i tng l dn.
(Trch Trit l ci nh)
Quan nim th tht ln rng m hnh ng th rt tinh vi, ln phi nht ch vi nh.
Lm th no ngy 25 thng chp hy cn xa ch hng ngn dm m ngy 5 thng Ging c th
giao chin vi gic Thng Long. Vua Quang Trung lin chp nhn ngh ca mt nng dn dng
cch ba b chn quai mi hai con mt, qun s thay phin cng ln nhau sc vt ng xa
ngy m ra Bc. Gic Mng C mnh nhng y nhng thua my chic cc tre sng Bch
ng.
Vn ho c Goethe ni: Ngh d, hnh ng mi kh, hnh ng c theo ngh li cng kh
na (Penser est facile, agir est difficile, agir suivant sa pense est ce quil y a de plus difficile).
Nu khng c nhng hnh ng tinh vi th chc chn khng th thc hin c ci ch vin i.
L Thi T vua ta thu y
Ngoi mi nm cy cy cng nhau
Cng trnh khai thc bao lu
Trn cng vi di mt mu tng thn
My dng th trn l ca Mai Lo Bng, ngi cch mng chng Php ku gi s ng tm.
cng l vic lm thng trc ca chnh tr Vit t my ngn nm trc cho sau ny v mi mi, xa
V Ti Lc
b a s vi thiu s lp thnh mt trn tuyn nht ch. Ngy no m vung nhiu m m hoen
nt r ch c bit tranh chp, khng bit ng tm l ngy qun Minh vo, qun Thanh ti v qun
Ty li.
Gp c ba s nht tr ca cao vi thp, ln vi nh, a s vi thiu s to dng mt ch ngha thc
tin bn b v linh ng cao thp, ln nh nhiu t mi loi u c mt nhim v v u c ch dng
khng b iu no.
Vn vi cht nht ch cho nn chnh tr khng m dn, vn ha khng thnh tuyn truyn. L Li vi
qun, Nguyn Tri vi thn, hng ch vit bng m trn l cho kin c, phi i i vi mi nm
khng chin gian kh, nu khng th ch l chuyn ni lo.
*
Chnh sch tr ti ca chnh tr Vit nh th no?
Nhn ti chnh tr c th chia ra lm chn loi:
1) Ngi hin, bc hc v thanh cao nh Trng Trnh Nguyn Bnh Khim, La Sn Phu T, Nguyn
Thip.
2) Php gia gii tr nc n nh trt t nh L o Thnh, T Hin Thnh, L Gia, Trn Th ,
Trn Hng o.
3) Thuyt gia nhiu sch lc mu k nh Nguyn Tri, o Duy T, Trnh Kim.
4) Ti cn, c c tr nhn mt a phng nh Nguyn Cng Tr, Phm nh Trng, Lng c
Bng.
5) Mn cn tha hnh k lng nh L Phng Hiu, Ng Vn S, Ng Thi Nhim.
6) Quyn tr nhng km lng cng chnh nh V Vn Nhm, Nguyn Hu Chnh.
7) Nho gia ch c ti truyn lu s nghip thnh nhn nhng thiu ti thi chnh nh Phng Khc
Khoan, Lng Th Vinh, L Qu n.
8) Bin thuyt ngoi giao nh Mc nh Chi, Ng Nho, Nguyn Hin.
9) m lc v ti sc hn ngi nh Trn Quang Khi, L Thng Kit, Nguyn Vn Thnh.
Bnh Ng i Co vit:
Tun kit nh sao bui sm
Nhn ti nh l ma thu
Vic bn tu thiu k n, ni duy c him ngi bn bc. i phen vng vy m m con mt
dc ng, my tha i ch lung ng ng c xe h t
Tm hiu hin ti l vn hng u, tip theo sau l dng, dc, gio.
Cu hin ti khng cn c vo lng yu ght, dng khng do h n, dc khng bng t tr, gio
khng bng t tm. Tt c u hon ton khch quan. Cu hin vi tiu chun khch quan, dng ti
qua nhu yu khch quan, gio bng o l khch quan, dc bng tinh thn khch quan. Mi thi i
V Ti Lc
nhn ti thng thnh thng suy, s thnh suy li cng thng do nhn vt lnh o m ra. Gp
ng vua thch cu th tn Cao Cu lm t tng. Gp ng vua thch chi d th tn h Trn c
lm quan n by i. Sch c c cu: Vn tng long, Phong tng h, my theo rng, gi theo h.
C rng l c my, c h l c gi. C ng vua khai quc th mi c i thn khai quc. C vua L
Li mi c Nguyn Tri, nu L Li khng xut hin th Nguyn Tri s mi mi l mt nh nho
ngho.
Trong quan nim Vit, nhn ti xut hin qua u tranh, anh hng pht ng u tranh ri nhn ti
xut hin.
Vo thi bnh, nhn ti c tm bng ch kho th.
Kho th bt u t i vua L Nhn Tn, khoa trc nht ly ngi vn hc vo lm quan m
vo nm t Mo (1075), chn c mi ngi, th khoa l ng L Vn Thnh sau lm n chc
thi s. Nm Bnh Dn (1086) li m khoa thi chn ngi vn hc vo Hn Lm Vin c Mc Hin
Tch u, c b lm Hn Lm hc s. Qua i nh Trn, vic thi c c y mnh hn, t ra
tam khi Trng Nguyn, Bng Nhn, Thm Hoa ri thi hng, thi hi, thi nh.
Chnh quyn khai phng cho ht thy mi tng lp, h c hc c thi l c th tham gia quc s.
Nguyn Hu Cu ni lon, vua sai Phm nh Trng i tiu tr. Hai bn dn trn th. Mt hm
Nguyn Hu Cu sai ngi cm t giy ti tri qun Phm nh Trng bn trong c vit my ch:
Ngc Tng nht im xut vi cha nhp vi vng ngha l ch ngc du i mt nt chm, th ln
th l ch cha, tht xung thnh ch vng, ni ch ca mnh mun lm vua cha.
Phm nh Trng p lun vo t giy nh sau: Th trit bn honh, thun gi thng nghch
gi h, ngha l ch th ct b i na nt ngang nguyn th thnh ch thng, ln ngc xung
ra ch h, ni k phn nghch bao gi cng th thp.
Cu chuyn Nguyn Hu Cu, Phm nh Trng l in hnh cho cuc tranh chp chnh quyn v k
chng i chnh quyn, hay ni mt cch khc l cch mng. Ngoi tr nhng bin ng do nhng
cuc khi ngha chng xm lc l cch mng gii phng dn tc, s Vit cn xy ra rt nhiu v
ni ln chng chnh quyn tng t v Nguyn Hu Cu, nhng tt c u khng ging nh mt
cuc cch mng tng xy ra bn Trung Quc, kiu gic khn vng i Tam Quc, Hong So, An
Lc Sn, Thi Bnh Thin Quc, L T Thnh v.v y l cha em v vi nhng cuc cch mng
ln lao hn nh cch mng Php, cch mng Nga. Ti sao vy? Ti v s Vit chnh tr khng nng
v thng tr nn ch c nhng phn khng m khng c cch mng. Thm na, vn quc phng
bao gi cng t ln trn ht, cho nn cch mng khng c hng ng v l ri lon ni b bao gi
cng l ming mi ngon nh xm lc ti. Hu ht nhng bin ng chnh tr ni b u do nhng
cuc o chnh trong triu nh (Palace revolution). T d: T L sang Trn so Trn Th lt L
Hu Tn- t Trn sang H do H Qu Ly git vua Thun Tn- t L sang Mc do Mc ng Dung
V Ti Lc

em qun git vua Chiu Tn.
Nhng v phn khng ni dy thng xy n khi no vua quan i ngc li truyn thng chnh tr,
bin chnh tr thnh mt t chc thng tr h hip v bc lt hay dng n tha mn c tnh.
T d: Vua Uy Mc i L thng lm iu bo ngc m m cng vi cung nhn ung ru n
khi say sai ngi mang git i. S Tu gi Uy Mc l Qu vng. Cc quan trong triu lin mu vi
ngi tn tht l Gin Tu Cng git vua Uy Mc.
Vua Tng Dc i L tnh hay chi bi, sai ngi th tn V Nh T lm mt ci in mt trm
nc v xy Cu trng i bt quan dn lm c my nm tri khng xong, tht l hao tn tin ca,
cht hi nhiu ngi. S Tu gi Tng Dc l Ch vng v ng c tng nh con heo. t lu sau
qun thn lp k git cht Tng Dc. C hai i vua Uy Mc v Tng Dc u gic gi nh ong,
to thnh p lc lt hn qun.
Di thi vua T c c nh th Cao Chu Thn B Qut lm hai cu th:
Bnh Dng B Bn v Nghiu Thun
Mc D Minh iu hu V Thang
rng: nu Bnh Dng B Bn m khng c nhng v vua anh minh nh vua Nghiu vua Thun
th ni Mc D Minh iu s c vua Thang vua V.
Hai cu y gic Chu Chu ly lm khu hiu dy lon. Kt qu gic Chu Chu em l tng
cch mng ca Cao Chu Thn m lu khu ha cho nn chng ai hng ng c, khin Cao Chu Thn
b bt a ln on u i vi ti danh lm gic.
Ngi Vit khng ght ai v nc l lm gic bao gi, c cu cch ngn: c lm vua, thua lm
gic chng t cch mng thng nm trong mu huyt ngi Vit. Nhng do hon cnh thc t ca
chnh tr nn cch mng Vit phi mang mt sc thi ring bit thi. Con ngi lm gic nh
Nguyn Hu Cu mang ci phong ca mt tay cch mng tht ng cho dn yu mn.
*
Nn t ch ca nc Vit gn lin vi cng cuc thng nht. Khng thng nht khng t ch. Mt
thng nht mt t ch.
T Hng Bng n Trng Vng l thi k c tuyt ni Hn.
Thi h Khc l thi k dung ha.
Thi phn tnh l i Ng Vng vi ch t tr vng v 12 s qun.
Thi thng nht t ch l i nh inh.
Vo nhng nm 968-980 khi m cc nc phng Ty hy cn trong tnh trng phn ct rt vn,
th Vn Thng Vng thit lp xong mt chnh ph trung ng vi nhng c cu hnh chnh tht
vng chc i i vi chnh sch hng thn t tr.
T , vn thng nht tr nn ci gc ca t ch. Qua phn hay chia r cng nguy him nh b
V Ti Lc
xm lc. Xm lc ti s tm cch qua phn chia r; t qua phn chia r c ngha l ku gi xm

lc ti.
Thi vua Quang Trung Nguyn Hu l thi k thng nht Nam Bc. Tri qua bao nhiu nm Trnh
Nguyn phn tranh chia i t nc, may nh phng Bc cng thi b b tc Mn Chu trn
xung chim c nn ta khng b h. Lc nh Thanh khe ri c dm d phng Nam th anh
em Ty Sn nh bi chnh tr thi nt ca Nguyn Mt v quyn thn Trng Thc Loan, ri
em qun ra Bc dit h Trnh ui xm lc Thanh m thu giang sn v mt mi. Nguyn Gia
Long c tha k cng cuc thng nht ny, hon chnh mt sinh mnh chnh tr mi chy sut t
i Nam Quan n mi C Mau, u l b ci nc Vit bt kh phn ly.
Phan Thanh Gin cho thc dn ct t Nam K lm bn p xm lc Trung, Bc bit ti mnh
ln n th no nn t x ung thuc c cht.
Nguyn Vn Thinh, th tng chnh ph Nam K t tr khi hay tin ngi Php chp nhn i hi
thng nht ca Bo i, hoang mang trc s b ri tn nhn ca quc, ti h vi hnh ng mi
quc cu vinh, b d lun ln n, nn bn vo u t t.
Thn nhng a cn ai mang xng x
Ch i tri p t b nhn
Chy trc hu, gm l ch sn nn
Chi trch c C tm d Hn
*
My ngn nm truyn thng, trn chnh tr ngi Vit c rt nhiu kinh nghim qu bu, nhng kinh
nghim y u c hai mt li v hi, i lc ph phn nh di y:
Th nht: Chnh tr lun lun xu hng bnh ng ha khp cc giai tng x hi, vi chnh sch tit
ch t bn, ph tr c quyn, khng k nhng thi k b h, ngoi nhn dng chnh sch c
quyn k t nh inh m i, x hi Vit tht l mt x hi bnh ng, np sng khng c s chnh
lch nhau qu xa. Ai ai trn vn m thc cng t trn cn bn: tht c l hng hoa, tng c l
gia bn. Rt him chuyn h hng vua quan, hay th lc mn chng thy xut hin honh hnh.
Cu tc ng: Mt ngi lm quan c h c nh c l ny sinh trong thi k b h.
X hi bnh ng khin x hi thun phc gin n, p vui v sch, tuy nhin, ci hi ca n l kh
gy lc lng mi khi cn to bin ng chnh tr thnh th chnh tr thiu cch mng tnh, thiu
canh ci, tin b. T d: triu T c, vua v triu nh tm ti vi chnh tr bo th khng c mt
lc lng no mnh ph v s tm ti nh dng h c xuyn bn Nht nh hng n
phong tro duy tn di thi vua Minh Tr.
Vi ch kho th, truyn thng chnh tr cho nhng ngi c sch tin bc vo quyn hnh,
ngi c sch qua ca trng thi lm quan. Lm quan c ngha l khi gia, tuy vt cht khng
V Ti Lc
tuyt nh sung tc nhng phm gi ln cao. Chnh quyn khai phng cho bt c ai, nn ngi
thng minh ti tr u chy theo con ng lm quan m lng qun tt c mi con ng khc nh
cng thng nghip. Nhiu ngi lm quan qu khin chnh tr mc bnh ph thng.
Th hai: Tp vo thi quen trng tr cu an, mi nh thng thng nm chnh quyn c th k,

nh L hn mt trm nm, nh Trn gn hai trm nm, nh L hn hai trm nm, nh Nguyn ngoi
mt trm nm. Chnh tr theo l li th tp, c mi mi rp khun c, nn nhn ti v t tng chnh
tr b tri buc n ni khng cn kh nng thc c nhng vic lm mi m nh tng xy ra
di thi H v Nguyn Quang Trung.
V Ti Lc
KINH T
Cm ba bt, o ba manh, i khng xanh,
rt khng cht.
Tc ng Vit
Kinh t l vn c bn ca nhn sinh, l mt b phn cc trng yu ca nhn sinh. Nu vn kinh

t khng gii quyt tt p th tt c mi vn khc s b nh hng.
C thc mi vc c o, n no mi vc c nng. Tuy nhin, khng phi kinh t bao trm ton
b nhn sinh, cng khng phi kinh t c th gii quyt lun c mi vn nhn sinh. V vy kinh
t cn khng cn tha, thiu n th tht nguy, nhng kinh t qu mc , gi tr chng bao nhiu
m li d a n xa hoa ph phim, bng hoi np sng thun phc, np sng u tranh trng k.
n ly chc mc ly bn, l quan nim kinh t cn bn ca nn kinh t Vit.
u m nn quan nim ?
V Ti Lc
A. Pazzi c vit mt on trong cun Ngi Vit cao qu sau y:

Ti ngh n ci o di mu en thch hp vi nhng sinh hot rung ng cng nh khng kh
trang nghim ca ci x hi nng nghip phong kin tha xa. Ci o di y tht l gin tin mt
cch b t(?), che du mt cch ti tnh v chu ng kh oanh lit bn ma ma nng phi pha. N
ni ln ci nhu cu n mc sao cho thch ng vi nhng iu kin sinh hot kh khn, ni mt cch
khc, ngay trong qun o, ngi Vit cng mang kh r lch s chin u gian nan, oanh lit ca dn
tc mnh.
- Cm khng rau au khng thuc
- n cm vi mm th ngm v sau
- n cm vi rau ngm sau ngm trc
Nh vy l n ly chc: n cho tht n gin m li c cht b dng nn phi ch to mm, n
d tm d kim nn phi tn dng mn rau.
Ti sao phi n ly chc mc ly bn?
Chng trn ni ti s nht ch ca iu kin sinh hot vi iu kin chin u. n chc mc bn
l lut tc kinh t ca dn tc Vit v phi chin u thng trc v trng k chin u nn k thut
n m nh gic c pht trin ti cao .
Ca dao c cu:
i Kit Tr sng sao
C rng nem bo, c ao ru y
i Nghiu Thun kh thay
Ging o m ung rung cy m n
Bit th y nhng ngi Vit vn chn th kinh t Nghiu Thun em m hi i ly bt cm bnh
ng, phn tn v khng bao gi chy theo th kinh t Kit Tr tp trung v thng tr d nem bo
ru y. Vn quc phng pha Bc chng xm lc thn tnh ca ni Hn, pha Ty v pha
Nam chng xm lc, cp bc ca ging Chim nh hng ln n s la chn chnh sch kinh
t ny.
K t Ty Hn, Tu i vi cc ln quc (m h gi l man di) xc nh r rt mt sch lc thn
tnh:
a) trc khi giao chin
b) trong khi giao chin
c) sau khi chinh phc
Trc chin tranh, tm cch ph hoi kinh t- tiu dit chin ch- tiu mn chin thc. Ph hoi kinh
t l bn ha chnh sch. Tiu dit chin tr l h ha chnh sch. Tiu mn tr thc l ngu ha chnh
sch.
V Ti Lc
Trong chin tranh, tm cch hy hoi kinh t- vin giao cn cng phn ha- d di dit di. Hy hoi
kinh t l tn ph ma mng, ri lon thng trng. Vin giao cn cng l cu kt vi Chim
Thnh, Ai Lao ng thi tn cng ba bn mt. Phn ha l qua phn lnh th chia tr. D di dit
di, dng ngi man di git ngi man di, dng dn bn a dit ngi bn a.
Chinh phc xong ri thdng mi th on tn nhn chia qun huyn ra m cai tr, mt mt ng ha
mt mt tuyt chng.
Ly vic h nh Minh lm in hnh. Chng sang y lp mt chnh ph cai tr tam u ch tp
trung quyn hnh di u qun s tc ch huy s. n st s v B chnh s ch huy quyn t
php v dn s. Ch qun s tp quyn y em tt c ngi, vt, t, tin, vic lm ci Vit ta
vng la li thnh mt th ch cc k nghim mt: cng nhn b khng ch di cc tp to cc, nng
dn b khng ch di cc hng lm thu ht thc go tp trung li cng v nh tp to cc bc lt
ht sc v phm lao ng cho quan nha s dng, nh bun b khng ch di cc thng v cc
y thu m chim ht cc li li m quyn i ngoi mu dch b bc lt ht. Tng gii b khng
ch di tng khu, tng k v tng cng. o gii b khng ch di o khu, o k v o
cng. Thy bi b khng ch di quyn mt ty cc s ti. Mui b khng ch di im thu cc.
Ngoi cc qun khu, t php khu cn cc hnh chnh, tt c cc c cu y an lt nhau li thnh
nhng gng km st nng p ngi Vit di cuc thng tr ly qun s em chng tc i xm lc.
Nhng c cu y u thng nht di mt chnh sch ti cao l tiu dit v ng ha ni ging Vit,
m cc thi chnh thc tin chng thc bng li l bt p ngi Vit mc o Tu, ni ting Tu,
ct tc, rng trng, mc o khch (o cc l di s n ngy nay), bt cc nhn ti Vit (nh L Tc
lm quyn An nam ch lc), Nguyn Vn An xy thnh Bc Kinh mi mt (nho vn, ngh
thut, chnh tr v.v) gi v d cc nhn ti lm tuyn ra ri git i, hip trc n b con gi, di dn
v t ti sang tranh cp, b chim ti sn ngi Vit, thu ht sch v, vn ha phm, ngh thut qu
vt ca ngi Vit v dng hay hy i, tiu dit bng dn tc ht thy dn tc thc v t tn tm,
hn ch v c gim bt sinh hot thy chun ca ngi Vit bng cch lao dch s dng ngi Vit
vo ht thy cc cng vic kh nhc v nguy him (m trai y b, ko g trn rng, sn t gic trn
ni) bng git v cng bch nui tr con, hn ch ht kinh t nng lc v vn ha thy chun ca
ngi Vit, giao thng hon ton kim tra v tr cch v.v tt c mt gia php ca ti h ng
ha ngy xa thm vo chnh sch c nhn ca ti Thi th v quan li hip bch, khng th ly g
m t cho ht ci tn c ca vn minh trn t chc v k thut dit chng vong quc ngi ta. (Trch
Chu tri lc).
V Ti Lc
Cht ch v tinh vi nh vy m Bnh nh Vng L Li vn nh c ch h ca nh

Minh. S thnh cng y, theo lun gii thng thng, v c th ng cho bt c s thnh cng no
vi bn im l:
- C ch ngha, t trn t tng dn tc cch mng hiu triu ui Minh.
- C nhn ti nh Nguyn Tri, Nguyn X, L Lai, L St, v.v
- C dn chng, sau khi khi binh qun k nghim minh, khng vong st cp bc li thm lng
ngi on ght gic thu gan.
- C sch lc.
C mt im khng ai ni ti v n tng c trc L Li c ngn nm l nn kinh t bnh ng
tn mt vo mt h thng thn x mnh mng khp lnh th khin cho ton b k hoch tp trung
d b kim sot ca ch, khng mt lc no t c kt qu ngoi nhng hnh ng tn c khi
su cm th on ght.
i th thm tht thm xi

H no cm t th thi mi ng
Cng thm tht thm xi nhng quan trng nht vn ch l no cm t. Vi np sng kinh t tc gim
ti a nhu cu v chi b hn mi thm mun tha ph tan m mu ch dng kinh t tiu dit
chin ch, dng c quyn kinh t h ha v d di dit di.
Ngi Vit c t ho v t chc x hi ca mnh dng c ch dn tc m lnh o v khng
ch kinh t v khng cho vn kinh t lnh o v khng ch x hi.
Trong cun Hitlers zweites buck vit: Cest la lutte et non lconomie qui assure la vie! (Chnh
s chin u ch khng phi kinh t bo tn i sng). Un peuple sain recherchera toujours la
satisfaction de pouvoir vivre dans son popre pays et sur son popre sol (Mt dn tc lnh mnh lun
lun tm cch tha mn nhu cu sng ngay ti x s v trong lng t ca nc mnh). - Le
V Ti Lc
commerce mondial, lconomie mondiale les exportations etcetcsont, autant de moyens

phmres dalimenter un peuple. Ils dpendent de facteurs qui sont indpendants des jugements et
de la force propre dun peuple. Le sol en tant que tel et la terre en tant que telle furent de tous temps
les principes fondamentaux les plus certains, pour assurer lexistence dun peuple. (Mu dch quc
t, kinh t th gii, xut cng v.v v v.v ht thy u ch l nhng phng tin tm b nui
dn. Nhng phng tin thng khng ty thuc vo ch v sc mnh ca dn tc. V th ch c
rung vn mi mi l ngun cung cp bt tn cho s sng ca mt dn tc).
iu Hitler ni trn y, ngi Vit p dng n t ngy lp quc.

Anh i c ch canh nng
Mi phn ta cng gi trong chn phn
Kinh t Vit l nn kinh t nng nghip, c vn ha Vit cng l nn vn ha nng nghip. Canh
nng l chn phn mi ca sinh hot kinh t. Sc mnh ca nc Vit t tt c trn tinh thn nng
dn ca dn tc:
a) Khng s gian kh:
Cy ng ang bui ban tra
M hi thnh tht nh ma rung cy
Gian kh bao nhiu cng khng s, cng chu ng.
b) Bit r nhng ni lo:
Trng tri trng t trng my
Trng ma trng gi trng ngy trng m
Trng cho chn cng mm
Tri yn b lng mi yn tm lng
Quanh nm lc no cng lo cng lo vic, lo ng ph vi thi tit nng ma, khng mt pht c
thiu cnh gic, tr bing.
c) Khng quan tm n sng cht:
Tre gi mng mc
Sng gi thc v
Nht vng tc nguyt lai, nguyt lai tc nht vng, bt tri lo chi tng ch. Mt trng ln th mt tri
mc, mt tri ln n mt trng ln, khng n ci gi ti.
Vi tinh thn nh th, kinh t Vit l mt nn kinh t bn b, chm ch, khng nhiu th dc cn r v
rt thit thc.
V Ti Lc

A. Pazzi vit:
Ngi Vit Nam khng h c c vin vng v l ci th qun bnh lm nn sc mnh ca ging
ni h. Nu ngi ta bit rng dn Chim Thnh sng trn mnh t ngho nn hn nhiu, li c
nhng ngi nh thp c cng phu ngy nay vn cn c ng ru r trn cc sn i min Trung th
ta mi hiu c ti sao ngi Vit li l nhng k chin thng. Ti c dp quan st nh ca
ngi Vit v ti thy nhng ni tr ng ca h u rt ph hp vi cc iu kin thc t, ngoi tr
nhng ngi nh tranh mt i ni trong vng Bnh nh c mt kin trc quy m vng chi nh
hng st li ca dn tc Chm. Chnh s vng chi phi l lm cho sinh lc mong manh nn ta c
th ni rng ngi Chm b suy vong v c xa ri thc t ca mnh.
Sch Lun Ng c chp cu chuyn Nam Cung Khot hi ng Khng T rng: Ngh thin x,
Ngc ng chu cu bt c k t, nhin V Tc cung oanh nhi hu thin h (Hu Ngh gii bn
cung, h Ngc gii bi thuyn u bt c k t, ng V Tc chm ch cy rung m c thin h).
Khng T lng thinh khng p, Nam Cung Khot i khi, Khng T mi khen: Qun t tai nhc
nhn, thng c tai nhc nhn (Ngi y tht l qun t, ngi y tht l ngi yu o c).
Ri ngonh li bo hc tr: Quan hng nhi tri vng o chi dch dch (Hy nhn vo lng x
bit chnh tr vng o uyn chuyn nhng no).
Kinh t nng nghip mi chnh l kinh t vng chi v n xy dng trn t.
Tinh thn nng nghip rt uyn chuyn v n phi da theo thi bn ma ma nng.
i sng nng nghip tip ni n v tn v n sinh ra ri li ny sinh na (thc ging gieo xung
sinh ra cy la, cy la li sinh ht ging).
t to nn s bnh tnh v n thun. Nc Vit bn mt th ch nhng vn bnh tnh ng ph,
mt mt hp thu nhng ci hay ci tt ca vn ha ch, mt mt cm c v m mang bng cch
bm ly t, khng vi v t. Chin u trng k i hi tnh tnh n thun, mt np sng kinh
t gin d, thanh m n chc mc bn.
Giu th cng chng c thm (tham?)
Kh khn ta liu ta lm ta n
*
Nng nghip kinh t chnh sch gi tt l nng chnh c mc ch l khai pht rung t ng thi
khai pht tm linh. Cho nn cy rung i i vi c sch, nht s nh nng, ht go chy rng nht
nng nh s.
Nay mng t hi ng xun

V Ti Lc

Tam dng khai thi mun dn ha bnh
S thi chm ch hc hnh
Mt mai khoa bng dnh cng danh
Nay mng cho k nng phu
Cu cho ha cc phong thu bnh thi
Vn xa nng bc hai
Thun ha ma gi y thi ln trn
Kinh t lin kt cng gio ha. Khai pht rung t vi khai pht tm tr v nh hai bnh xe ca c
xe chuyn ng u n khng ngng, hai cng tc song hnh v vnh hng chnh gio hp nht,
chnh d c ti gio d c tm.
Tc gi Trn Trng Kim trong sch Vit Nam S Lc c chp mt o d ca vua L Thnh Tn
nh sau:
1) Cha m dy con phi c php tc, trai gi u c ngh nghip, khng c ru ch c bc, tp
ngh ht xng hi phong tc.
2) Ngi gia trng t mnh phi gi l php cho c nh bt chc; nu con em lm cn th ngi
gia trng cng gnh mt phn li.
3) V chng cn kim lm n, n ngha trn vn duy ch c khi no ngi v phm ti tht xut th
mi c b, ch khng c thin i, cu dung lm hi ti phong ha.
4) Lm t nn yu mn anh em, ha thun vi hng ng, phi ly l ngha m c x nu tri
php th ngi tn trng trng tr dy bo, c ti to th phi em np quan lm ti.
5) chn hng ng, tng tc c vic hon nn th phi gip ln nhau, nu ai c ting l ngi
hnh ngha tt, th cc quan ph huyn s ti phi bm ln ta Tha ta Hin tu vua m tinh biu
cho.
6) n b c li m cha m v chng trch mng, nn phi sa mnh i li khng c t tin
trn i lm h mt nt n b.
7) Ngi n b ga khng c cha nhng a tr trong nh ni di l con nui m hnh
nhng vic gian dm.
8) Ngi n b ga chng, i vi cc con v c, v l, nng hu nn c lng thng xt, khng
c mu m chim ot gia ti lm ca ring mnh.
9) n b ga chng, cha c con ci, phi nh chng gi tang l, khng c chuyn vn
ca ci mang v nh mnh.
V Ti Lc
10) Lm n b th phi theo chng, khng c cy cha mnh ph qu m khinh nh chng, nu

khng nh th th bt ti n cha m.
11) K s nn qu phm hnh v gi php quan, nu c x xu nnh nhng k quyn qu cy th
lm cn th phi cch b i khng k n na.
12) K th li ch vic gi s sch giy m lm vic quan, nu lm nhng s in o n t, th
quan trn s xt ra trng tr.
13) Quan dn u phi hiu v chm ch lm rung, cng gip ln nhau, khi i lm vic quan
khng c tr bing, trn trnh. Nu ai c ting l ngi lng thin th cc quan Ph Huyn phi
trnh ta Tha ta Hin tu vua m tinh biu cho.
14) K thng mi phi ty thi gi m bun bn vi nhau, khng c thay i thng u v t tp
ng i trm cp, nu phm iu y th tr ti rt nng.
15) Vic hn gi t t phi gi l php khng c lm cn.
16) Ch dn gian c m trng du h hoc cng t, th con trai, con gi n xem khng c ng
ln ln khi thi dm.
17) Cc hng qun bn ng, c ph n i xa n tr, th phi phng gi. Nu h hip nhc
ngi ta, vic pht gic ra, th ngi phm cng vi ch nh u phi tr ti c.
18) Ph huyn phi lp bia cc ni s ti cm con trai con gi khng c cng tm mt bn,
cho c phn bit.
19) Cc x thn phi chn mt vi ngi gi c o c lm trng. Nhng ngy thong th em dn
ra nh tuyn ging nhng li co d, khin dn bt chc lm iu thin thnh ra m tc.
20) Trong ht ph huyn c k cng ho xm chim in th, c hip c c v xi gic ngi ta
kin tng, th cho x thn co gic ln quan x tr, nu m tun u th phi bim bi.
21) Cc nh vng, cng, i thn dung tng nhng a tiu nhn, a ngi khn l v cho
ngi nh i c hip dn gian m mua r cc vt, th cho dn c u co trng tr.
22) Nhng ngi lm quan Ph, Huyn m bit khuyn bo dn gian lm iu l ngha khim
nhng, c quan Tha chnh. Hin st xt thc th cho vo hng tt; nu ai khng chm dy bo dn
th cho l ngi khng xng chc.
23) Cc huynh trng chn x thn v phng bit dy bo con em trong lng cho nn c phong
tc tt th quan Ph, Huyn phi bm ta Tha, ta Hin tu vua ban khen cho.
24) Cc dn Mng Mn, ngoi b ci, nn gi li di hun khng c tri o lun thng nh
cha anh, ch bc cht th con em khng c chim ly nhng th thip, nu m tri php s tr
ti rt nng.
kin ton o d trn, v sau vua L Huyn Tn thm vo mt khon na:
- Dn lng phi tn trng ln nhau theo ngi th, tui tc, ch bo cho nhau gi ly s cng bng,
V Ti Lc
chn tht v lim s. Ngi gi phi rng lng vi ngi tr, ng cy tui tc t v khinh b k t
tui. Ngi tr phi knh trng ngi gi, ng th giu c coi ngi c tui khng ra g. Trong
nhng ngy hi, nhng bui tic lng, ngi tr phi knh cn nhng (nhng?) ngi c a v v
gi c la chn khu phn, khng nn v ly ru ming tht m gy xch mch tri vi tnh tng thn
tng i gia dn lng. Dn lng khng c quyn cy th, da vo s anh em ng m h uy tn
ca cc x trng, t nhn quyn pht xt cc vic tranh tng, h hip ngi c qu. Nu trong lng
c nhng k xu y, x thn trng hy bt ln quan tr ti.
Ring cc x thn trng, nu trong lng c s tranh tng, phi v t phn xt v ha gii, khng
c xui nguyn dc b ri li t nm ly vic phn x. Cng khng c t t ra nhng lut l
ring ri da vo nhng lut l y m chim ot ti sn khin cho cc nn nhn phi bn nh bn
ca cho n khnh kit, c lp h khng cho h tham d cc bui tp hp, hi h m tri vi php
nc.
Bu c x trng dn lng phi chn trong cc hng danh gi, hc thc c kh nng, nin k
c s tn nhim v qu mn ca mi ngi. Khng c v tin bc hoc tic tng m bu ln
nhng ngi khng t cch hoc tm cch thnh lp thn h ring gieo rc s hiu lm v chia r.
Ai phm ti lut ny s b pht.
Nhng o d i L cho thy r rng hnh tng ca th ch hng thn t tr v sinh hot kinh t
nng thn. N cng l cn bn sinh hot kinh t ca c nc v l vn l mt x hi nng nghip,
nng dn chim ti a h khu, nng thn l c tng ln nht.
Hng thn t tr t trn nguyn tc: Dng quan bt nh dng dn, dng dn bt nh dn t dng
(Dng quan tr dn khng bng dn tr ly dn, dn tr ly dn khng bng mi ngi dn tr
dng ly mnh).
Do , nhim v ca nng chnh c 6 im:
a) Tp trung tn ngng nhn dn, to thnh mt l tng Vit m khng phi tp trung thng tr,
tri buc.
b) Tng i nhn khu pht trin cng cuc khai ph t rung.
c) Ly nng nghip lm cn bn phn vinh cho cc s nghip khc.
d) Hng pht nhn tm, ngi ngi ha thun tng knh tng i.
e) Gy dng ci gc ti chnh ca quc gia, ng thi lm xut pht im cho kinh t quc dn gi
th qun bnh khng cho ti chnh quc gia p bch kinh t quc dn.
f) n hu phong tc, thun ha nhn tm, c kt dn tc, m rng vn ha.
Mc tiu ca nng chnh c 4 im:
1) in d v th tranh dn: phn tn th trnh tnh trng nhn khu tp trung qu nhiu. Ngay
c cc th cng c k hoch in vin ha, hy ln Phong Kh, n Hoa L ri tm hiu phong
V Ti Lc
cnh Thng Long c em so vi kinh Hu ngy nay s thy nhng v duyn dng ca cng cuc
in vin ha th ca ngi xa. Ngc li cng nghip thng di thc vo nng thn, c nhng
ngi chuyn lm ng, chuyn lm st, lm gch v s, snh v.v
2) Thng bng nh nc, ti chnh quc gia phi t bn di kinh t quc dn, chnh sch kinh t
l dn sinh trc tin, gia o phong nghiu to thnh quc giu thnh, lng x sung tc ri mi
n nc ph cng.
Lng ta phong cnh hu tnh
Dn c giang khc nh hnh con long
Nh tri h k sang ng
Lm ngh cy cy vun trng tt ti
V nm cho n v mi
Trong lng trai, gi ngi trai (?) ua ngh
Tri ra gng, tri ln v
Ngy ngy thng thng nghip ngh cn chuyn
Di dn h, trn quan vin
Cng bnh gi mc cm quyn cho hay
3) Vng vi go tranh qu, tc t ny sinh cy la ht go l tc vng. Cng thng nghip ph
thuc vo sinh sn nng nghip y mnh s khai thc thin nhin ti mc ti cao c th t cp t
tc t nh cho n nc, ngi ngi u t vui, nh nh khng thiu thn, cng nghip sinh sn
y . Tc dng ca th trng tp trung khng cn l vn cp thit n c th lm cho kinh
t sng hay cht, vng so vi go khng th tuyt qu hn go khin cho lng ngi bt tham m
cng qu vo iu nhn.
4) L lng thi vi php vua, triu nh tr song hnh cng hng tr, quyn lc chnh tr mt khi
phn tn vo lng mc rung t th chnh tr cc quyn khng ny sinh c na. Lc lng chnh
tr ny mm bn r trong dn gian v hng thn nh ci gc r ln nh th nn quyn lc t ch
ca dn tc chng d dng g bt n ln. Binh vi nng hp nht thnh th binh lc chng v mt hai
trn m tiu dit. Lc lng chnh tr v nh d tho (c ng) d cho b t chy nhng ma xun
n th c li ng lot mc ln khp c. Ging Mng C t kiu rng h i n u ngn c cng b
tiu dit, nhng sang n y nga Mng C b c Vit thiu ri mnh gip khng cn.
*
Kinh t nng nghip Vit l kinh t go:
Ly tri ma xung
Ly nc ti ung
Ly rung ti cy
V Ti Lc
Ly y bt cm
Ly khc c to
Kinh thi i nh Chu c cu:
V ng cng in
Toi cp ng t
(Tri ma rung cng cho ti no )
Ngi nng dn cu tri ma, ma th phi ma khp dn gian thin h, ma vo cng in mnh
n no, tht l mt nguyn vng kinh t cng t ton vn. Cho nn chnh tr nng nghip l:
- Hy lm cho c go i ri dn s theo.
- Tc (go) gi d dn chi s qui (C go th vn dn sinh c nc s gii quyt trn cn bn)
- Hy lm cho c nhiu go t ti chnh phi di do.
Tc gi d ti chi s qui
C nhiu go l nn ti chnh quc gia c mt ti nguyn vng chc nht, cng thng nghip ly
tin quc ngoi v ch l ngun ti chnh bp bnh.
- Hy ly go bo v lnh th
Tc gi d a chi s
dn no mi c th gii quyt vn quc phng theo phng chm tam thi v nng nht thi
ging v.
*
im khc bit nh hai mu en trng gia nng chnh phng ng vi trng nng ch ngha
(physiocrats) phng Ty l phng ng ni kinh t tt lin hp vi gio ha, phng Ty ni kinh
t tt hp lin vi li lc.
iu ti trng yu ca nng chnh l ly s i nng, lm rung v c sch i i vi nhau.
`
Thiu vi in x lang
M ng t tng ng
(Bui sng lm bc nng phu
Bui chiu ngi ngi v t tng)
L Li t a v mt nng dn ln ngi vng anh hng.
Nguyn Hu Quang Trung, mt thn dn o vi thnh bc vua cha thc hin thng nht.
Ngi c sch do nng dn xut bn hoc do khoa c m vo lang miu, hoc do tin c m lm
qun s. Gp thi tao lon nhiu nhng, ngi nng dn chiu binh mi m m khi ngha tr
thnh anh hng khai quc. S t, tng tng phn ln l nng dn.
A. Pazzi vit:
Mt ngi V.N bo vi ti rng: trn t nc chng ti ni no cng c anh hng. Hy i vo
V Ti Lc
cc xm lng, hi cc nm m v cc bi cy, hc qu ngi s nghe k l bit bao nhiu chuyn

phi thng v ging ni Vit.
iu l s thc ht sc hin nhin ng nh li ni ca mt con ngi qut cng khi min
Nam- ng Nguyn Trung Trc- khi ng tr li trc bn quc xm lc, rng n bao gi c cn
mc trn t Vit th ngi dn Vit vn cn mi mi chng i tiu dit k xm lng, v ci phi
thng ca h thnh mt tc phong ht sc bnh thng.
Hng thn, ng rung cng cn l ni cho vng hu tng tng i quan qu nhn tr v vui
th in vin.
Hc nhn, vn nhn, s s, n s thng qui in l:
Chng nn cm cho g u
Tr v t bi trng du nui tm
Ai i tri chng trao quyn
Ti th ng nh do min th qu
Ly o c v lao ng lp quc
Ly vn ha v sinh sn dng nc.
l hai nim tin trong thc kinh t Vit. Trong S Lc ca Trn Trng Kim c on sau y:
Nh ca phn nhiu l nh tranh vch t, t khi c nh ngi nh gch. Kiu lm nh cng phi theo
kiu thng m lm ch khng c lm nh lu v kiu ch cng hay ch mn. Ai lm nh ca m
khng theo ng php th cho l lng hnh phi ti.
Cch n mc th ch c vi nu, ngi ngho kh ch c manh o cnh v thng th ng ci kh,
c i u mi mc ci qun vi di n u gi. Ngi giu sung tc mi c vi ci o nu en v
vi ci qun hoc nhum nu hoc trng ch khng c mc gm vc v i giy. Nh vua
cm nh th l cng c mun cho dn khng quen thi xa hoa lng ph.
Trn y l hnh nh sinh hot di thi vua T c, c l c Trn Trng Kim nhn vo ci qu
ngho nn di thi Ty m t th ng hn. Tuy nhin, v ci s khng cho thi xa hoa lng ph
th vn vn l t tng truyn thng ca kinh t. Do t tng truyn thng ny nn kinh t nc Vit
khng bao gi hng mc tiu vo con ng i ph cng. Ch cn lm sao khng b xm lc,
dn no chng gic, yn vui lng x, nhu cu kinh t khng vt ra ngoi nhng vn sinh
hot cn bn, mi tha thi v ch u b gt b. Nu kinh t tp trung qu xa x lm cho vn
ha bng hoi, quc gia chm ngp trong dm v li tt s chng khi nn vong quc. Bi vy mi
em gc r kinh t, vn ha k thc ni hng thn vi np sng n gin, thun hu v tm cch
hn ch cng thng nghip ti cc th, y chnh l nhc im ca nn kinh t Vit, nh hng
ca n lm cho khng nhn thc c s thc dng ca khoa hc khi tip xc vn ha, vn minh
cng thng nghip Ty phng n ni sinh mnh lch s b lun hm gn mt th k.
V Ti Lc

*
Ngi Vit c mt giang sn tuy chng so b c ci b rng b di vi cc dn tc khc, nhng

li c kh nng sinh sn di do sc cha ti nguyn. Nu so vi bit bao nhiu lnh th ca bit
bao nhiu dn tc trn a cu ny, ta thy t nc Vit Nam kho t hon thnh ly v t khc
phc c nhiu nhc im thin nhin. Vi trn hai ngn cy s bin y hi sn, vi ni rng
trng ip phong ph qung m, g cy, vi ng rung mng mnh cht t ph nhiu v nhng
thc nc dng sng trn tr sinh lc. S d ngi Vit khng ngng tin bc v Nam, bi v mnh
t min Nam c kh nng m b tc cho s thiu st ca t ai min Bc v ci s trng
min Bc c em bi dng cho s on ca t min Nam. S gn b ca hai min t phong
ph y to nn ci th qun bnh quan trng trng nng lnh th, bi v thiu mt trong hai min
y, t nc Vit Nam khng phn thnh lu di. Do , ngi Vit vn quen nhn hai min y nh
hai b la m gii t min Trung l chic n gnh lch s, mt th xng sng mnh lit lm bng
mt dy Trng Sn trn y lm sn. (Trch Ngi Vit cao qu ca A. Pazzi).
Gia lc ang tin hnh cng cuc t chc v gio ha min Nam th thc dn Php ti lm ngn
tr, ct ngang nhng g cn b d.
Vic h ca Php thi hnh trn t ny l hy dit s thng nht ba min Trung Nam Bc bng ba
ch cai tr khc nhau, trn kinh t xy dng mt giai cp t sn mi bn, trong cc thnh ph
nhm tch ri thnh th vi hng thn, ti nng thn tm cch kin to giai cp in ch v tay sai
cng ho c b. Nng dn phi chu gnh nng ca h. Mt nh i quc vit v tnh trng nh
sau:
L ngi Vit Nam h b p bc, l ngi nng dn h b cp ot. Chnh h l nhng ngi lm
mi vic lao dch, chnh h l nhng ngi lm ra cho l ngi n bm, l ngi i khai ha v
nhng bn khc na hng. M chnh h li phi sng cng kh trong khi nhng tn ao ph ca h
sng rt tha thi, h mt ma th h cht i. l v h b n cp khp mi pha bng mi cch do
nh nc thc dn, do bn phong kin tn thi v.v Xa kia theo th ch V.N th rung t xp
thnh nhiu hng tt, xu. Thu nh theo s phn hng y. Di ch thuc a hin nay, tt c
nhng ci u thay i. Khi cn kim tin, cc quan cai tr Php ch vic bt thay i hng rung.
Ch mt nt bt thn k l h bin mt m rung xu thnh rung tt.
Nh th vn cha ht. Ngi ta cn tng din tch rung t mt cch gi to bng cch rt ngn n
v o c. Bng cch , thu lp tc tng ln ni th mt phn ba, ni hai phn ba. iu cha
tha mn lng tham khng y ca nh nc bo h, c mi nm li tng thu mi ln. Ngi
V.N c chu cho ngi ta dc tht nh th mi v cc quan ln bo h th quen n bm mi c tip
tc gi tr bc lt.
Nm 1895, vin cng s mt tnh Bc K tc mt ca mt lng n hng bao nhiu mu rung
V Ti Lc
t em cp cho mt lng khc l mt lng i o. Nhng ngi mt rung khiu ni th ngi ta

bt b t. Cc bn ng tng ch cai tr v lim s y ch c nh th thi. Ngi ta cn bt
nhng k xu s b mt rung phi np thu mi cho n nm 1910 mc d rung t ca h b
tc ot t nm 1895.
Ht cc quan cai tr n cp, n bn ch n in n cp. Ngi ta co nhng n in c bay thng
cnh nhiu khi qu 20.000 mu cho nhng ngi u ch c ci bng ph v ci mu da trng.
Nhng n in y phn nhiu c lp ra bng li n cp hp php ha. Trong thi k xm lc,
ngi dn cy Vit Nam b rung t ca mnh lnh sang nhng vng cn t do. Khi h tr v th
rung t ca h thnh n in mt ri. Hng bao nhiu lng b tc ot i nh th v ngi
bn x lm vo cnh phi lao ng cho bn vua cha phong kin tn thi, bn ny chim ot c khi
n 90% thu hoch.
Ly c khuyn khch vic khai khn thuc a, ngi ta min thu in th cho rt nhiu ch n
in ln.
c khng rung t ri, bn ch n in li cn c khng hoc gn nh c khng c
nhn cng na. Bn quan cai tr cung cp cho h mt s t kh sai lm cng khng hoc dng uy
quyn m cho bn ch n in nhng nhn cng lm vic vi mt ng lng cht i. Nu
nhng ngi lm cng n khng s hoc khng bng lng th ngi ta dng v lc. Bn ch n
in lin bt bn hng l nn vo c h, hnh h h cho n khi nhng k khn kh ny chu k
giy cam oan np s nhn cng cn thit mi thi.
Bn cnh ci th lc phn i y, cn c nhng ng cu th phn hn, cc ng ny trong khi
truyn b c ngho cho ngi V.N. cng khng qun lm giu bng m hi v mu ca ngi bn
x.
Mt vin thanh tra hm m ngi Php tn Desrousseau, trong bn bo co mt gi vin ton quyn
Php ng Dng, vit:
C mt s thc khng th chi ci v mt tm trng khng th thay i c l bn nh qu ch
chu b lng khi chng sp cht i, cho nn phi i ti mt kt lun ngy bin chng ta thot
c ni kh khn hin nay v tuyn m phu, nhn cng th phi lm sao cho dn qu ngho mt.
L. Bonafaut, trong Trente ans de Tonkin vit:
C tnh Vnh Yn chm di nc. S cng chnh ng mt cng cch n in Ph L 8 cy s
cho nn to thnh mt h nc mnh mng trn 10 cy s vung, dm c vng trong cnh lm
than en ti. Ngy no cng c nhng on i din nng dn n Bc Ninh, ln tn H Ni na
ci xin chnh ph ng git h, ng c vng b ngp, ng ng cng. Song chnh ph vn lm
ng v tn nhn nhn cnh tng c tnh ang cht.
Cng thi gian ny, ti min Trung c mt bi vn t c lu truyn, u l vn t v xin su m
V Ti Lc
tc gi khng bit ai t thm trng ngi nng dn lc , xin trch mt on di y:

Thng dn nay
u cng i tri
Sinh khng gp hi
chng may gic Php cm quyn
Li c mc d man quen thi
Ti ti ti t mm xung khoai cht ln rau
Kh kh kh rn a ln cm van khng mui
Chng cng cy nm ba vt rung, thu ngy np m lm chng thy n
V cng chy ba bn ca hng, su tng mi li khng thy ngi (ting Trung l c c)
Thng mt ni hm nay chc nh, hm mai canh im, m c m nh vc khc canh
Thng mt b, bui tay gnh , bui tay o sng, chy c ngy nh ch phi li (pho tre)
Su cha kp liu, phng chnh n phng ph n c phng cai u buc ngnh tht c, pht xui
nn nc nc v v.
Thu cha c ra, bn g i, bn ln i li bn b i, bn trt lt xng may mi khi gng gng tri
tri.
Cm cnh nh tin khng go ht, ly g nui con tr th ngy
Xt xa thay tht nt xng mn, ly g cp m cha yu ui
Trch v ai khng bit lo toan
cho n phi nn nng ni
i dn i
Cht n sau
Sng chi cho ti
Mi vic thc dn Php lm chng c g l mi m, bi v hn 500 nm trc nh Minh tng p
dng trong my chc nm h. Tt nhin cng nh nm th k v trc n ri vo nhng tht bi
tng t. H u vp phi s i khng mnh lit ca t, ca vn ha nng nghip m Paul Mus
gi l Politique dun sol ca o Go (Religion du riz). Nng dn theo truyn thng lch s vn
mi mi l ch lc gii phng dn tc dnh li t ch. Mt khi nng dn l lc lng chnh tr ch
yu th ng nhin nng dn cng l lc lng ch yu kin thit nn kinh t vng vng cho x
s. Nng dn cn l tin thn ca cng nhn tin nhp vo cc th khi no quc gia cn xy dng
c s cng nghip ln mnh.
*
T ngy b vn minh Ty phng p, mt s ngi Vit thng mc vo cn bnh c thc ph
nhn vt c nhng v thc tip th ng mi, thin v tinh thn Ty phng m qun mt tinh
V Ti Lc
thn dn tc, thiu hn kh nng dung thng, i vi vn kinh t ch bit ngng vng s ho
nhong ca thng nghip, s n ca cng nghip.
Ta v ta tm ao ta
D trong d c ao nh quen
Ci ao y c ngha l bi hc kinh nghim lch s cng mi iu kin ch khch quan ca x s.
Ci ao y chn du nhng khun vng thc ngc cho i sau:
- Bt sinh tc chi quc vong (Nc khng c go nc mt)
Nu nc Vit b suy sp c s kinh t nng nghip th cc vn nhn khu, ti ph v quc phng
chc chn v bin php gii quyt.
- Tc sinh nhi t gi b (C go m vn cht l b o)
Nng nghip hng thnh nhng rt cc b cng thng nghip chn p, nng nghip b hy sinh, b
ph hoi cho cng thng nghip pht trin. Chnh sch ny tuy c th khin cho quc lc ln
mnh nhng ch l chnh sch a n nht thi ch b khng lu bn, vng chi. T d: nc Nht
trc th chin v by gi.
- Tc sinh nhi bt t gi vng (Go nhiu dn vui l vng o)
Cng thng nghip phi phi hp cng nng nghip kin thit, quan trng hng u l cng c
lu di bn thn nng nghip. S pht trin cng thng nghip t trn nguyn tc n chc mc bn,
khng phc v nhng nhu cu k hnh qui trng, nh kinh t gia Walter Rostow thng vn
khoe rng kinh t tiu th l nn kinh t tt p nht, sung sng nht; k thc n ch l mt th vn
minh n khng ngi ri (Civilisation des loisirs).
Vng o l g? Yu cu th nht ca vng o l cu cho dn giu sung sng m go nhiu
sng no l giu, l sung sng. Yu cu th hai ca vng o l thnh tr khng c s bc lt, la
o, di tr. Ph nhi tr vng chi o d (Giu v thnh tr chnh l vng o vy). Cc hnh nh
ca vng o c v vo trong ca dao bnh dn:
Tri thu va gp tit lnh
Mun dn yn khe thi bnh u ca
Mun cho yn nc yn nh
Mt l c hiu hai l c trung
Trong bn nghip ra cng gng sc
ng ngha phng ta phi khuyn con
Cn tri cn nc cn non
Cn c bn ru, ta cn say sa
V Ti Lc

V Ti Lc
O C TM
Ta th lm qu nc Nam cn hn lm vng t Bc
Trn Bnh Trng
i mun s ca chung
Hn nhau mt ting anh hng m thi
Nguyn Cng Tr
C nhn t do ch ngha ca Hy Lp.

T chc on th tinh thn ca La M.
Th gii tn gio tn ngng ca ging Hebreu.
C ba do vn ng lch s trn ln vi nhau m to thnh tm hn ngi Ty phng ngy nay.
Tm hn Vit trc sau nguyn vn l mt tm hn o c ca o Nho.
Vn ha ly o c lm trung tm.
Lch s din tin vi o c.
Nhn vt anh hng v k s do o c rn luyn. Khng k ring vn no t chnh tr, kinh t,
qun s, gio dc, cc loi ch , cc vic xy ra u hon ton c em ra gii thch v phn tch
bng tinh thn o c, u c ph phn qua lng knh:
Tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h
Trung hiu, nhn ngha, lim s, tit tho
Khc hn vi Ty phng ch ni:
T do, bnh ng, c lp.
Ai mun lm ci g, hnh ng phi t vo trong o c quan nim v o c trch nhim.
i Xun Thu, quan Thng Khanh nc L tn l Thc Tn Bo sang s bn nc Tn gp quan
Thng Khanh nc Tn l Phm Tuyn T. Sau khi bn vic xong xui, hai ngi m o sang
vn trit hc.
V Ti Lc

Phm Tuyn T hi Thc Tn Bo rng:
- Lm th no cuc sng khng mc nt (bt h) nh c cy?
Thc Tn Bo cha tr li ngay, hi li:
- Theo ngi th sao?
Phm Tuyn T p:
- Nh h Phm ti t i Nghiu Thun n nay qua thm ba i H, Thng, Chu tnh ra hn hai
ngn nm vn gi mi l mt th gia, k cng ng gi l bt h y ch.
Thc Tn Bo ni:
- Theo ti, mi l th lc khng th gi l bt h. Nhn sinh ch c ba iu bt h: Lp c- Lp
cng- Lp ngn.
Li Thc Tn Bo chng t mi s trn i u c xt on bng l lun o c.
- Tu u cho bng tu nh
Th cha knh m mi l chn tu
- Hc l hc o lm ngi
Lm ngi phi gi l tri dm sai
- Ai i mang bt cm y
Do thm mt ht ng cay mun phn
- c ma ch ph mn khoai
n nm thn du chng ai bn cng
- Lm trai quyt ch tang bng
Sao cho t mt anh hng mi cam
- Lm trai yu nc qun nh
Nc kia c vn th nh mi xong
Ht thy u l nhng li thng ni hng ngy em o c chnh tr ha, x hi ha, thm ch c

kinh t ha na hay ni chung l gio ha.
o c theo quan nim Vit l s ni r quan h gia con ngi vi con ngi, quan h gia ngi
vi x hi, m hnh thi cao nht ca x hi l t chc chnh tr, vy im cao nht ca o c cng
l o c chnh tr t y m i chm xung di. Nu mt mnh trn hoang o nh Robinson
Crusoe th chng cn ni chuyn o c g c.
V Ti Lc
Tri li, o c lun l Ty phng khng cn c vo x hi hay chnh tr m l lun v thng cn

c vo huyn hc, theo nhn thc vi bn th hc hon thnh mt th h l lun. T d: o Gia
T bo Chng ta sng trong tm ca Thng , cn ngi Vit ni con ngi sng trong tm
ca ngi khc, mt ngi xu c bn mang nh.
Platon phi tng tng ra mt thin quc, mt th gii trn tng tri, em ci m nhn gian tru
tng ha cng l nim ha i. Kh l nim ha n ri tc l ct on hn vi hin thc chnh tr,
thot ly hn s khim ch ca hin thc x hi, n lc mang n tr v nhn gian, n tr thnh mt
mnh lnh ca Thng , o c bin ra mnh lnh tuyt i v v iu kin. Do thi Trung
C mi c nhng thng lut bt buc ngi ta phi tin theo tuyt i chng cn nn hay khng
nn, k no i ngc li chng i tc th k l bn ph thu (sorcier) bt em ha thiu.
Gia T gio phn ranh chia cch chnh tr v o c, bn gi phn i, bn gi phn hn. c
nhng sch ca Kant, ca Hegel, ca Locke, ca Rousseau thy rt r s phn ranh do Gia T gio
nh hng ln n th no. Mi ti thi k tn gio ci cch, vn ngh phc hng th lun l o c
t tay Thng mi c em tr v cho nhn gian, tr v cng chnh tr. Tuy nhin, n cng
khng v vy m ging o c ng phng. ng phng ging o c theo thun t: tu thn- t
gia- tr quc- bnh thin h.
Ty phng th l lun o c bng cch tch ri c nhn khi quc gia- thin h. Con ngi by
gi khng sng trong tm ca Thng na th sng trong tm ca chnh bn thn mnh (c
nhn ch ngha). o c thnh tu do tp tc ch khng v lng tin tng, con ngi thin lng
v s x hi trng pht, o c khng l t nguyn m l tm l e d. o c c bo v bi mt
ngh c v php lut. C nhn c quyn lm theo mnh, nhng quc gia s trng pht nu hnh
ng c nhn phn li x hi. Nh vy x hi gi vai tr ch yu, o c ch l th yu.
*
Ngi trng cy cnh ngi chi, ta trng cy c i v sau. o c Vit hon ton l mt s
la chn nguyn ci o lm ngi, ci l tri, trn cn bn d ngha vi li v ch ch thin.
Khng phi cho i ny thi m cn cho i sau na, khng phi cho c nhn mnh thi m cn cho
c tp th na.
Ti huyn Nam Sang tnh H Nam, dn u nh truyn thuyt v c Tam Nguyn Yn Nguyn
Khuyn nh sau:
Hi cn tr, Nguyn Khuyn cng vi m ng mn ra sng tm gp on thuyn giy trn c voi,
nga v hnh nhn ca dn c cng c hn v l quan n cu mt, l xong b sng tri vo ch anh
em tm. C ngi gt ra thuyn giy li tri vo. Nguyn Khuyn lin ni a: Thuyn b lnh
V Ti Lc
trng, voi nga oai hng th kia sao khng vt sng ra b ph dn gip nc trong lc quc gia hu
s ny, li lun qun y cu n con g nm xi.
Nguyn Khuyn va ni xong th on thuyn giy dt ngay sang pha sng bn kia, sau dn
lng b m au nh b ma qu quy nn ngi ta phi ngi sang cu cu c Ngh.
C Ngh lin gi Nguyn Khuyn v bn hc tr tm sng hm hi u ui cu chuyn v bo
phi ra khn kha cho on thuyn tri i. ng Nguyn Khuyn lin ti b sng h to yu cu on
thuyn tri i ni khc. Sau y dn c u khi m au v c bnh an nh thng.
Xem th bit, con ngi cht i vt vng m thnh l c hn cn bit lim s, cm thy au kh
khi c ngi ni n ci thn phn v dng ca mnh, hung na l con ngi lc ang sng trong
tri t.
Phn ngi sng l Nguyn Khuyn, sau khi u c ba khoa thi Hng, Hi, nh c c b
nhim c hc ri B chnh. C l mt vn quan c ting hay ch, c ting lim khit li mn cn
v thao lc. M Nguyn Khuyn cng khe kht, nghim ngt cng ng v s lim khit. Mi ln
thy ng dng tng mt cht l mn l b c lin hi cn nguyn l vt y u m c. Nu khng
chng minh c r rng th mc du con c hiu tho dng, b cng vn t chi, cn trch mng
na l khc. B c thng bo: Con ly l ca dn m tng cho cha m tc l ly ca cha m m
tng th u cn lng hiu tho na.
c hnh ca ng cm ha c lng ngi. Trong vic chp o an dn, ng t r mt bc
kho khuyn dn chng ci t qui chnh. Triu nh my ln c ng vo nhng trng trch ln hn,
ng u t chi v lc ng nhn thy c mt s quan li qu mc nt ko b ko cnh lm cn.
Can ngn khng c, dn tnh than on, ng lin dng s v ngh nhng vua T c khng cho v
b nhim ng lm Tng c ba tnh Sn Ty, Hng Ha v Tuyn Quang. Nhng hi ny, ng thy
bn thc dn Php cng ngy cng bnh trng, mt s bn triu thn bn nc a dua vi ngoi
nhn mu ph qu chng ngh g n dn n nc. Nhiu bn hc ca ng nh cc ng ngh Du
Lm, Nguyn Kham, Nguyn Xun n u t tit khng chu theo gic.
Ht sc bun phin, ng lin gi au mt t quan rt lui v chn in vin gi cho trn vn danh
tit.
Sau ny thc dn mun dng ng li dng thanh th ng m thu phc nhn tm mi giao cho tn
mi quc Hong Cao Khi ti mi. ng nht nh chi t. Bit khng th ly mi ph qu lay
chuyn c lng son st, bn thc dn lin bo Hong Cao Khi kim sot gt gao mi hnh ng
ca ng bng ch giam lng ti t dinh ca quan Kinh lc. (Theo ti liu ca ng m Nguyn
trong cun Tam Nguyn Yn ).
Chu chu lm sao dm voi
ng xem ai chng bt ln ci
V Ti Lc
Xun xoe nhy li dng hai v

Nga ngy khng h ng t ui
Say tnh cuc ny ba chn ru
c thua chuyn y mt tr chi
C gan cng s cho mnh nh
Theo t cn hn mt l rui.
l bi th ca ng Nguyn Khuyn vnh ci vic ng nht nh khng chu ra lm quan vi
Php, n chnh l ci tinh thn o c: tri k bt kh vi nhi vi chi, bit rng khng th chng ni m
vn chng, th chng hn bn rui nhng theo t voi sao? Tuy nhin, thi Nguyn Khuyn khng
phi l v ch v nh tinh thn y m sau ny xy ra cnh:
Nc ci chu chu voi
Chu chu mi voi li rut ra
C Tam Nguyn Yn lp c cng nh c Nguyn nh Chiu trong Nam mc du va m
va ic vn lm th git gic, vit sch truyn b o c. Trong lc ngho i cng cc, c
Nguyn nh Chiu vn mt mc t chi mn tin kh ln do thc dn em n mua chuc. c
bit hn na l sut qung i kh s khn n ca mnh, c Chiu ch git qun o bng th nc
tro ch khng chu dng x phng m c cho l mt th sn phm ca Ty. C cng khng chu i
trn con ng quc l m c cho l cng trnh xy p ca bn thc dn v phi bng ng, li
rung ht sc vt v mi khi x dch.
A. Pazzi vit:
y l mt cu chuyn thc ni ln thc lun l c chp ca mt s phu, nhng xt cho cng
trong c ci cm th nhng k xm lc ht sc su xa, ht sc cm ng v cng ht sc ln lao,
tr thnh mt s khuyn co kh lng phai nht i vi bao nhiu th h n sau. Nhng th tinh
thn cng rn nh th khng th em ra bnh phm hi ht v xem l mt bo th li thi. Thc ra
phi ng vo v tr dn tc cng ci nhu yu t v khn thit ca dn tc y mi nhn nh ng ci
gi tr y. l mt th tinh thn kt tinh ca nhiu th h chng i, mt loi kim cng ng li
t lp than sinh hot ca bao nhiu i. V cc nh hng ph hoi t bn ngoi n d c kh
nng quyn r, lung lc bao nhiu thnh v dng nh cn gi cung di vo ni ln hay ni
theo thnh ng V.N nc l khoai. C th ni rng hu ht cc tc phm c in V.N u chan
cha nhng tinh thn o c cng thng, v tuy x hi i thay n khng hn cn ph hp,
nhng tinh hoa y vn l nng ct tinh thn dn tc, ci tinh hoa y l sng sao cho hp l phi, hp
vi o l lm ngi trong mt x hi, l s hng v iu thin v nhng gi tr cao p.
o c tm chan ha trong mu ngi Vit, n i vo chnh tr bng i hi phm c lnh
V Ti Lc
o, nhn vt trung tm ca chnh tr trc ht phi l con ngi c phn c , bi v chnh tr

n t yu cu t nhin thun vi nhn o, thun vi nhn tm. T thin t d ch th nhn, giai
d tu thn vi bn, t vua cho n dn u phi ly s tu thn lm gc. Khng phi vua c quyn lm
g th lm, vua cng cn tu thn nh dn. Lch s Vit cha bao gi xut hin nhng chnh tr gia c
ci phong cch ma may quay cung, h ht, cha cht nhiu le nt nh: Mussolini, Krouthchev,
Hitler, Clmenceau, Soekarno v.v Phn ln, nhng ngi lnh o chnh tr u c ci v chn
tht nhng tinh anh, thn i nh trong gia nh vi nhau, trng b ngoi ht sc bnh d.
*
o c tm i vo kinh t bng i hi tnh cn kim.
Lm ngi phi bit tin tn
n thc mc c ngn y thi
Nhng ngi i rch rc ri
Bi ph ca tri lm chng nn n
Sch i hc c cu: Sinh ti hu i o, sinh chi gi chng, thc thi gi qu, vi chi gi tt, dng
chi gi th, ngha l : Php sinh ti c con ng ln; lm ra cho nhiu, n t thi, lm ra cho nhanh,
tiu chm thi.
Lm nhanh, lm nhiu l chm ch, cn mn.
n t, tiu t l tn tin, tit kim.
Ly chm ch, cn mn m ui kp ngi trn mi lnh vc kinh t nhng g mnh cn km. Ly
kim, tn tin khi c mt sinh hot kinh t xoay s, lc la lng gt, vay mn. D c nhn hay
mt quc gia u phi hiu rng: Ng t s tiu, tht tit s i (cht i l vic nh, tht tit mi
l chuyn to). Mt khi ri vo ci th c hn s bch (i rt e da) v phng nhn tt hu cu
(gp ai cng xin x) l lp tc mi s hng.
o c i vo t chc x hi bng s gy dng tnh ngha cho quan h gia ngi vi ngi, nh
i xa c ng lun:
Gio nhn d lun, ph t hu thn, qun thn hu ngha, phu ph hu bit, trng u hu t, bng
hu hu tn (Dy ngi nhn lun, cha con thm tnh, vua ti c ngha, v chng ai ny lm trn
bn phn, gi tr th t, bn b trung tn. - Li Mnh T)
C s on kt ni b chng vi ch quc:
- Khn ngoan i p ngi ngoi
G cng mt m ch hoi nhau
V Ti Lc

- Mt git mu o hn ao nc l
Trong cc lng x tn trng bc cao nin tui tc chng km g ngi chc tc. Chc tc l quyn
uy v thn phn, tui tc l quyn uy v nin linh. Thy Mnh T ni rng:
Thin h hu t tn tam, tc nht, s nht, c nht. Triu nh mc nh tc, hng ng mc
nh s, ph th trng dn mc nh c (C ba iu ng tn trng thin h: chc tc l mt, tui
tc l hai, o c, o c l ba. Ni triu nh khng g quan trng bng chc tc, lng x
khng g quan trng bng tui tc, gip i chn dn khng g quan trng bng o c).
*
Phi Khanh bo Nguyn Tri: Con phi tr v m lo tr th cho cha ra nhc cho nc, ch i theo
khc lc m lm g?.
Lp cng l mt iu quan trng ca tinh thn o c Vit. Ngi Vit thng ni: cng c v
cng n ca ai, t d: cng n cha m, cng c ca tin nhn. Theo trit l hnh ng th cng l
mt hnh ng vo thc t ca o c. Lng yu nc l c, cm sng nh gic l cng. Nu
cm sng nh thu cho gic th hnh ng y khng th ly danh t lp cng cao p kia m nh
ngha. Trit l hnh ng ca Ty phng ch trng vo phng php cn trit l hnh ng ca
ng phng ngoi phng php phi c c o c.
Ty phng ni: Agir cest transformer volontairement par des destes, le monde extricur.
ng phng ni: Lp cng lu danh thin c trc khi hnh ng cn xem hnh ng c hp
vi o c khng , mt khi chp nhn l iu o c th lm cho n cht mi thi mc
d ng trn phng php m xt n khng h c mt kh nng thnh cng no c. Khng thnh
cng th thnh nhn ca Nguyn Thi Hc l vy.
Php, nu ngi no chp nhn chnh ph Vichy, h mang c i n thng ch Ptain vi c tm
lng chn tht, nhn thng ch Ptain nh v anh hng cu nc Php.
Vit Nam, dn chng sng trong khu vc Php chim ng khi i n v th tng Vit do Php
a ra, ngm ngm bo nhau cng bn ch i im cng thn trong cuc l n rc chnh
thc bng hnh thc n du, dn Vit chi cng khai v th tng kia bng hai ch i im kt
vi nhau thnh ch khuyn bo l tn ch sn ca gic, tuy hnh thc bn ngoi n mang ngha
l cng to cho t nc.
Ty phng rt tn thng cu Machiavel ni: Le succs fait le mrite (Thnh cng s lm thnh
ngi xng ng).
Vit Nam i thnh cng phi i i vi xng ng, nu xng ng th d l k th ngi Vit cng
lp n th, nh th Sm Nghi ng bn g ng a v hn l ngi trung lit vi nc ca hn.
Cng ln nht l cng thuc v chnh tr. Thp hn mt tng na l cng v kinh t, cc lng x
thng th v thnh hong no dy dn mt ngh sinh sng, a s hng nm t ng Thn Nng, s
V Ti Lc

th cng t t ny trn quan nim n qu nh k trng cy, ung nc nh ngun.
*
Trn Bnh Trng thy qun nh Nguyn n bi Mc (Hng Yn) lin em binh ra nh
nhng chng may b vy phi bt. Qun Nguyn a Bnh Trng v np cho Thot Hoan. Hoan bit
Bnh Trng l tng khe mnh mun khuyn d v hng, tht i cho n ung, nhng Bnh Trng
khng n, d dnh hi d vic nc, Bnh Trng cng khng ni. Sau Thot Hoan hi rng: C
mun lm vng t Bc khng?. Bnh Trng qut ln: Ta th lm qu nc Nam ch khng thm
lm vng t Bc. Tao b bt th c mt cht m thi, can g phi hi li thi.
Thot Hoan thy d khng c, sai qun em Trng i chm.
Li ni ca Trn Bnh Trng tr thnh li ni ca dn tc cho mi mi.
Mt li ni mt i mu. Ngi Vit thng bo nh th. Cu phng ngn trn khng ch p dng
vo phong tc n th thi u m n chnh l mt trit l lp ngn.
Nguyn Hong vo hi k, c Trng Trnh dy rng: Honh Sn nht i vn i dung thn.
Nguyn Hong lm theo Nguyn Bnh Khim to thnh cng nghip v i cho lch s, m mang
b ci xung pha Nam. Khi vua Trung Tn mt khng c con, Trnh Kim mun t xng lm vua
nhng li lng l cha quyt, mi sai ngi ra Hi Dng hi Trng Trnh. C khng ni g c, ch
ngonh li bo y t rng: Nm nay mt ma thc ging khng tt, chng my nn tm ging c
m gieo m. Ni ri li sai y t ra bo tiu qut dn cha m t hng ng ra chi cha, ri
bo ch tiu rng: Gi cha th pht th c n on.
Lch s chnh tr Vit chu nh hng rt ln ca hai li ni trn. Chc chn khng phi tin vo ti
tin tri ca Nguyn Bnh Khim m v phc nhn thc chnh tr sc bn ca c. V cng chc chn
rng Trng Trnh trc khi ni hai li , c suy ngh k v s cn thit ca chnh tr thi y.
Lp ngn c chia ra lm hai loi:
Mt l gio dc tm l, nung c tinh thn,
Hai l hun luyn tri thc.
T mt cu ht dy tr em ht chi nh:
Bm bu, bm b, bm ch thng Ng
n mt cu v ch giu nh:
Em i anh dy ting tu
Tu nh ma n m u ly Ng
hay
Mun coi ln ni m coi
Ka kia ch khch mc ui ng u
n mt bi ru em ng nh:
Ch chi, ch c i chi
V Ti Lc
Dy em em phi nghe li
p cao ni Thi, tt vi sng Th
Em em em, ch yu em
Nm nm nem, nm nem khng thm
Mt nh m thm n trn
Khi dng ho kit, rng nn t tng
n mt bi thi ca yu nc nh:
Hn c quc bit u m gi
Thi khc than ri li xt xa
Tri Nam xanh ngt bao la
Ngn nm c nghip ng cha cn g
Thi ng trch k kia rng t
Ngm m xem thi th khng oan
Dn ta l ch nc non
Ta khng bit gi thi cn trch ai.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ngi Vit lc no cng tm c hi lp ngn, nung c tinh thn v gio dc tm l. Ch tic mt
iu, ngi ta thy t qu loi lp ngn hun luyn tri thc nh Vn Kip B Truyn, Phng nh
D a Ch v.v n ni ng L Qu n phi tuyt vng m ku:
Ti tng c my tp Ngh Vn Ch ca cc i Hn, Ty, ng, Tng thy tn sch v ghi
trong k c hn trm vn cun, giu thnh bit chng no. Nhng sch v y, kho cha sch
ca cc v vua cha ct cha cc k t chnh, ri nh cc s phu thu lm, tng tr cng cn thn,
s truyn b ca n cng rt rng ri cho nn d c tri qua my cn binh la cng khng tan lc bao
nhiu.
Nc ta gi l nc vn hin, trn t cc bc vng, di n k thn th, phn nhiu u c tr
thut. Vy m gom gp c li chng qua hn trm pho, so vi sch v ca Tu cha bng mt
phn trm.
*
Theo tn ngng ca Gia T th th gii loi ngi l cn bn ti c v t tin loi ngi phm ti
khin cho cha Jsu phi xung trn i din cho ch ca Thng m truyn gio em o c
n cho nhn gian.
o c Vit khng hm cha mt ch ca Thng bao gi, tt c vn o c ch l mt
mnh lnh ca lng tm, tc l ci nng lc thm bin mi hnh vi t k c trong mi con ngi t
khi sinh ra i, n mng vui vi iu thin v xu h trc iu c. Mi ngi u y c theo lng
V Ti Lc
tm hnh ng, nu lm tri mnh lnh ca lng tm th lng bt an khin cho cuc sng km
thoi mi.
Thi Php thuc c mt v tng c ch s tr v qu dng gi, ng vn l nh nho xu thi theo
Php, nhn ngy gi Henri Rivire, ng lm bi vn t c cu khen nnh: Nht nht nhi h ng
thnh. ni Rivire l tng ti trong mt ngy h lin nm thnh tr ca An Nam. Nh bi vn t
, chc tc ca ng ln rt mau, i li ng cng phi chu ming ting ci. Cng v gi ng
cng cm thy ci qu vng nhc nh ca mnh. Mt hm, vo bui chiu ng ang ng chi mt
cng nh, bng c thng nh dm ui con mo, va chy qua mt ng va chi: .M. my, nht
nht my li h ng ng ca ng ?, ( ni con mo mt ngy dm v ca hn nm con c). Bit tn
nh dm chi x mnh, au qu, m y v tng c ch s v ung thuc c cht, lng nc
khinh, lng tm bt an, ng khng cn thit sng ngy ngy phi hng chu mi s s nhc.
Ngi i hu t hu sanh
Sng lo xng phn, thc dnh ting thm
Lng tm chnh l mt lc lng thin ph sch ng con ngi hng thng, nh lng tm m
nhn th hn lon, hc m mt ngy kia s li hi phc quang minh.
Ngi Vit lun lun tin nh vy.
V Ti Lc
TR THC PHN T
Tr lon, cch mng, ha bnh, chin tranh
c nhiu nguyn nhn: a d, kinh t,
vn ha, chnh tr v.v

Nhng quyt nh u ni kt qu vn
V Ti Lc
chuyn ca phn t tr thc. Phn t u t
(lite) trong x hi khng bao gi nm im,
tri li n lun lun vn ng, u tranh
nm quyn bnh a vn mng chnh tr
vo con ng mi.
Vilfredo Pareto
Lch s c phi l mt khoa hc kh d ging c bng mt php tc? ngha l on trc nhng g
s xy ra hay lch s ch l mt m hoang thoi? (li Henri Ford)
Ngi n xa, ngi Hy Lp v Hebreu c thi ngh lch s bin ha theo lut tc lun hi. Mt
vi ging ngi ni lch s ging nh ci thang, leo tng nc tc l tng giai on s. Cho n cn
i, hai s gia danh ting Spengler v Toynbee a ra thuyt lch s vn ha bin hnh theo php tc:
sinh-trng-suy-vong. Trong lc nhiu tn gio cho rng lch s do Thng an bi, li c nhng
ngi khc lp lun lch s l mt chui lin tip nhng sng to anh hng, ch chng chu php tc
nht nh no c, ch c bn n l mi chu lm b nhn trc lch s.
Lch s bin ng, iu y ngy nay khng cn ai dm chi ci, nhng vn t ra l hon cnh
V Ti Lc
quyt nh lch s hay ch con ngi quyt nh? Ngi Vit khng hi tch ra l hai nh vy v
cho rng lch s l tc dng tng hng (interaction) gia ngi vi hon cnh. Nh tc dng m
sn sinh ra vn ha. nh hng vo tc v phng hng ca vn ha n t kt qu ca tc
dng tng hng gia ch con ngi vi hon cnh. Chic gy mang u sinh u t trong tay thn
Tn Vin, quay tr trong vng cn khn l hon cnh.
K t khi loi ngi ri b t nhin s i vo nhn loi s th loi ngi tr thnh mt ng vt vn

ha, dng vn ha m u lch s. Vn ha em cho loi ngi mt nng lc mi chin u vi
hon cnh, vn ha lm tng trng nhn lc. Trong vn ha, s i lp gia tm vi vt mt ht
ngha. T hn mi dng nh mt kh c n qu bom nguyn t chng c vt no kh d phn
bit u l tinh thn u l vt cht. Do hon cnh khc bit, vn ha khc bit. Nhng nn vn ha
y tip xc vi nhau m thnh ra hin tng vn ha giao lu. Lch s thng qua vn ha m bin
ng.
Vn hnh lch s khng i theo mt vt thng v cng khng c giai on nht nh. Ch nhng nhn
t li v nhng nhn t bt li lm cho lch s tng hay gim, tha hay tr. Tnh th trc sau, hon
cnh trong ngoi c th nh hng n s sng sa hay en ti ca lch s.
Nu vn ha tch sc, ni b on kt tt quc lc mnh, x hi tin b. Nu t mn c lp tt quc

lc bc nhc, x hi tr tr. Tnh theo th ln th lch s l kt qu ti hu ca qu trnh tiu dit v
ln ln ca cc lc lng, hin ln qua mt s th nht nh. Tuy nhin, nhn lc hay ch mt dn
tc k c mt sc c nhn chng phi v vy m mt ht a v. Ngc li l khc.
Lch s cn c mt vn na: c nhn vi x hi ai trng yu hn? Anh hng vi thi th ai lm

ch th?
y l vn qu trng vi con g, t trong qu trnh lin ta phn ng. Mt x hi gi th khng
V Ti Lc
c nhng k s bit sm, bit rng ng nhin vn ha s khng tin b, tuy nhin, k s y d l
ngi tin phong chng na th cng khng th khng l l con ca mt hon cnh vn ha no
, nu k s y ni ln, c lp thiu hu vin s b bp cht ngay (trng hp Nguyn Trng T
i T c). Vy mun thnh vic chuyn ng lch s cn phi c c mt i ng tr thc. Cho nn
kh d ni c rng phn t tr thc chnh l ng lc cho tin b lch s. Phn t tr thc l nhng
ngi ngn ng Vit x hi c thng nhc n: thnh hin, nh nho, vn nhn hc s, c nho,
thy kha, ng c ng t, ni chung l nhng ngi c sch.
V vn ha tng trng sc mnh nhn loi nn tr thc tc l quyn lc. Phn t tr thc nm quyn
lc y. Ngi Vit quan nim phn t tr thc phi m nhim vic sng to vn ha, gio dc nhn
dn v duy tr o ngha. vo i suy vi, sa a th tm cch c v lng tm, vo thi lon vong
th tm cch bo v ngn la vn ha.
Phong trn ln li xt hoa hng
Tm ngi ng tnh d vn vng
Bun theo gi ng gi bn phng
Ln n trong ni
Phng n trong ngn
Rng n trong ao
Lu gianh c rm vi anh ho
Tm ngi ng ch d kht khao
Trng theo cnh bum hi my sao
My cu th trn l hnh nh c qunh ca ngi tr thc cch mng Vit thi Php.
*
Theo nhng nghin cu ca s gia Arnorld Toynbee vit trong A study of History v Civilization
on Trial th vn minh th gii t c i ti gi c chng 19 tn phi, nhng nhiu tn phi suy
V Ti Lc
vong, nay ch cn sng c 5:

a) Vn ha Trung Quc
b) Vn ha n
c) Vn ha Hi Gio
d) Vn ha Slave (Nga)
e) Vn ha ty phong
i sng vn ha Vit chu nh hng ca vn ha Trung Quc. Bi vy khi cp n phn t tr
thc tt khng th khng c mt nghin cu i chiu Trung Quc v Vit Nam. Phn t tr thc
Vit tri my ngn nm lch s cng c nhng c im chung vi phn t tr thc Trung Quc nu
mang so snh vi phn t tr thc ca cc quc gia khc, nhng c im chung do Nho o m
ra.
Nhng c im y l:
1) Ly tinh thn nhn vn lm hch tm lnh o gii phng khi km hm tn gio rt sm cho nn
phn t tr thc khng l nhng gio s tu s, kiu Hi gio, Gia T gio hay Rabbis ca Do thi gio
hay B La Mn ca n gio.
2) i tng tr thc tp trung vo hin thc nhn sinh trn cc mt x hi, chnh tr, gio dc, vn
ngh.
3) Thiu hn khuynh hng tm bit v t nhin khoa hc.
4) Khng c ci say m cung tn ca tn gio tnh.
5) Khc hn vi phn t tr thc Hy-La, a s l n l ch, phn t tr thc Nho l i biu ca bnh
dn em tr lc ra chng vi v lc v kim tin lc.
Ngi tr thc o Nho tun theo truyn thng xem chnh tr l con ng duy nht cho mnh
pht trin l tng v hoi bo i vi x hi nhn sinh.
V tr chc phn ni
ng trng phu mt ti kinh lun
Thng vi c h vi dn
Nn ni phi xut thn m gnh vc
C s nghip ng cng tri t
Khng cng danh nt vi c cy
Tr tang bng h th d no khuy
Phi ty th m ra tay kinh t
Ngi i th tr n i l th
Ca ng ln thin h ca chung
Hn nhau hai ch anh hng
V Ti Lc
(Nguyn Cng Tr)
Khng T ch v ging hc vit sch khi thy mnh v gi, cng nh c Phan Bi Chu than th:
lp thn ti h th vn chng. Tuy nhin, khng ai qun cho c chnh tr. V say m chnh tr, v
ch ch trng n cc vn quc gia bnh tr, kinh t mn tc v gio ha sng minh nn cc loi
tr thc khc nh thin vn, y ha, m nhc v.v u c coi lm mt ngh, mt k, th gi d d
mi xem xt n cho rng ng kin thc m thi, cho nn a s tr thc khng pht trin.
Ton b tr thc Nho o khng qun c chnh tr nh vy, ti sao t tng chnh tr nho cng
khng c a hnh a dng, khng phn vinh nh t tng chnh tr Ty phng hin i?
Gio s Tin Mc, mt s gia Trung Quc vit: y l ti phn t tr thc trong l tng ca h
khng v chnh tr m lm chnh tr, khng em chnh tr thot ly khi trung tm nhn vn.
Gio s H Thu Nguyn vit: y l ti phong nho v hip ca phn t tr thc tm mi cch
gt b ci mt c ca chnh tr m y mnh l tng ha chnh tr. Nu khng lm c nh th th
chnh tr cng ch l nht ngh nht k m thi ch chng hay p g na m ng trng.
Trong lch s i Trn c v sau khi nh Nguyn tht trn hai ln nn phi chu ha hiu bang giao
vi nc ta. Vua Nhn Tn lin sai quan a bn tng t t binh Mng C v Tu nh Tch L, C
Ngc, Phn Tip. Ring tng M Nhi l tn git hi nhiu ngi Vit, ra hn cho nhn
dn Vit nn vua mi dng mu ca Trn Hng o em ra gia b ri sai ngi nh m thuyn
cho cht ui. V sau vua Dc Tn xem h s v ny c ph bn ch Bt nhn phi ngha. Git k
th tn c m cn b ph phn l bt nhn phi ngha trong khi t tng Machiavelli bn Ty phng
ni bt bng s ca tng cc vic lm tht tn nhn ca Csar Borgia.
Hc tr ng Khng T c lm ngi ti gii: T L gii dng binh, Nhim Cu gii ti chnh, Cng
Ty Hoa gii ngoi giao, th nhng Khng T li chu nht Nhan Hi lng cm bu nc m p l
tng cu c: khoan nhi tc, nh nhi lp, nguyn nhi cung, lon nhi knh, nhiu nhi ngh, trc nhi
n, gin nhi lim, cng nhi ngha.
Khng v chnh tr m lm chnh tr, chnh l v dn, v l tng ca ton th nhn vn m lm chnh
tr cho nn tr thc chuyn ti khng c chung bao nhiu. C nhn nht nh khng chu chnh
tr thot ly ton th con ngi, em chnh tr c lp ha, nh th ngha nguyn hu ca chnh tr
s mt i.
sch Lun Ng, Khng T ni: Hiu h duy hiu, hu huynh thi hu chnh, h k vi
chnh ngha l: Hnh ng hiu ngha vi cha m, thn mt vi anh em cng k l chnh s, c g
V Ti Lc
phi lm chnh tr mi l chnh tr?. bo rng sinh hot thng ngy trong gia nh chnh l sinh
hot chnh tr vy. C nhn mang chnh tr tan ha vi ton th i sng con ngi. Nu ai c chuyn
a mnh thnh mt chnh tr gia tc th ngi y kh thnh mt chnh tr gia theo l tng nho
o. L tng y nhm em thnh , chnh tm, tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h xu vo mt
chui. Hnh ng vi phng chm ni thnh ngoi vng. Ni thnh l thnh , chnh tm, tu thn,
ngoi vng l tr quc bnh thin h. Thnh y hon ton ch l mt nhn cch ph thng ai cng
c th thnh thnh nhn nu ngi y c:
- Trch nhim tm tu thn yn trm h (qun t tu k d an bch tnh)
- T tn tm khng lo, khng s v khng lm l (bt u, bt c, bt hoc)
- Phong nho gia trang, cung, kim, nhng nhng rt uy nghim, cng ngh.
*
Phn t tr thc qun khng c chnh tr nn chnh tr sinh mnh vi tr thc phn t gn lin vi
nhau.
Nhn vo lch s Vit, s quan h gia phn t tr thc vi chnh quyn bnh thng l hp tc, nu
mu thun l bin thi.
Hp tc to thnh thnh tr nh i L, i Trn v i L.
Mu thun gy thnh suy i nh i Trnh, i Nguyn (triu T c).
Khi phn t tr thc phn pht hot ng th chnh tr chuyn ng nh i Nguyn Ty Sn,
Nguyn Gia Long vi Nguyn Hu Chnh, Ng Thi Nhim, ng Trn Thng v.v
Khi phn t tr thc tuyt vng vi thi i th chnh tr bi vong nh lc phong tro Cn vng tht
bi, h thc dn c cng c.
Cho n lc phn t tr thc sau thi gian mai danh n tch, s nghip rn luyn gio ha thnh th
chnh tr phc hng.
Nu phn t tr thc hn h t b t tn tm trch nhim tr nn h nhc v t th chnh tr n l.
chnh tr Vit, s kh vi dn tm quan trng ngang nhau. S kh mt khi try lc th ti tr cng
tiu ma.
Mun cho x hi bng hoi khng g bng tiu t tn tm ca phn t tr thc, mun cho quc gia
dit vong th hy chinh phc vn ha ca quc gia ri thay vo mt i ng tr thc bn nc.
Vo cui th k 19 sang u th k 20, quc lun lun p dng chnh sch trn. Hnh nh ny
c tc gi Nam Xng t trong v kch ng Ty An Nam.
V kch k chuyn: Cu ng cho con i Php hc, mi c nhn tr v nc. Cu ng bo v i
V Ti Lc
n. C Ln qun ht ting m phi dng thng ngn, nh cnh st b bt m v ci con m

n b bn x bn thu ny c theo n lo o n cp. Hai ng b rt kh tm v ci ngy ng mt
gc ca thng con. B lc lng, c Ln m hi tic vic tr v An Nam ca mnh v n nht nh v
Php lm ci lun n tin s v nhng th tc ca dn An Nam thp hn, ri s hn bn .
Xin trch dn mt on:
C Ln : Cest ici ma maison?
Cu ng : y ka con, con v, con v!
C Ln : (cau mt) Quel est ce vieux fou l?
Cu ng : Thy ra n con khng c, tht l bt c d. Nhng m con u? M con ra n con
m.
C Ln : Que signifie?
Cu ng : Vy con ngi xung, xung y.
C Ln : Veut-il par hasard me manger?
Khiu (thng ngn) : Me x ly ic papa me x.
C Ln : Mon pre? Oh h h!
Khiu
: C tht c l b quan c ti khng?
Cu ng : Chao i, con qun thy ri hay sao? Hi con i Ty, thy a con xung tn Hi Phng
y m.
Thng thng thy vn gi tin cho con n hc y m.
C Ln : (hi nhn ra) Possible (ri m ly Cu ng m hn) Excuse-moi papa, je ne tavais pas
reconnu.
Khiu
: Quan ti xin li c v trc khng nhn ra.
Cu ng : (cng b cht ly c C Ln v n xung gh bo ngi). Con i lu v thng qun tht.

Thi thy ch bt li con u.
C Ln : (s y ng Cu ra). Oh pouf! Il mtouffe avec son odeur indigne. Dis-lui de ne plus
recommencer, je te prie (cm mi soa phe phy trc mi).
Khiu
: C , c lm quan ti sut cht ngt v ci mi bn x ca c. Bn sau ch th na
nh.
Cu ng : (ngc nhin) Con ni th y con (ri ngonh li nhn Khiu). Hay l my ni lo?
Khiu
: ci nh ng c ny cho ti l ai?
C Ln : Quest-ce?
Khiu : Moa ly ic moa anh t dt me x moa ba bi ly (ngonh li Cu ng ni) Ti chng g
cng l thng ngn cho quan C.
Cu ng : Th my cng l y t con tao ch g?
Khiu
: y t con c ch y t c ? San vi .
V Ti Lc
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tr thc n l kiu ng Ty An Nam qua kinh nghim s Vit ch c th xa b i bng mt
phong tro th sinh ho kit khi lon th, to c hi cho anh hng khai quc, ch c th ngn chn
bng u tranh thng trc ca phn t tr thc yu nc cha b quc tiu dit bng v lc hay
bng d d hay bng vn ha.
*
Theo truyn thng, phn t tr thc Vit l i biu ca qun chng bnh dn. H c nhim v phi
em l tr t gic ca h ph bin ha vo i chng. Cng nng tr thc biu hin trn thn phn t
tr thc, nhng mc tiu ti hu v i tng ca tr thc l i chng.
Nh Nho c cu: Mn st m chnh ngha l va bt rn va ni chuyn ln trong thin h. Xin

ch ng trn quan im v sinh kiu ng Ty An Nam m ph phn cu ny v n thc l mt
hnh nh p ca ngi tr thc i chng ha ch chng phi vn sch hay d, n cng l con
ng cu nc quen thuc mi khi dn tc ta ri vo tay thng tr ngoi bang, con ng i n
ng rug ngun ngt vi ng o nng dn, n cng l ni dng v ca anh hng mi ln quc
bin.
Em khn em trong h
Ch di ch kinh ch v
Kinh th mc kinh
Ch i ch y th ch tan
Cu ca dao trn ni ln tnh cnh khn di ca kinh vi trong h khi nc ta b t di h
nh Minh, cuc sng kinh ph phn tht y nhng nhc nh ch.
Trn phng php, nh rng phn t tr thc thng phi t thng tng chnh tr nh hng
V Ti Lc
xung h tng x hi, c th hiu qu mi di do. Nhng c nhiu thi k phn t tr thc mong
theo khoa c ti vi li lc m qun hn trch nhim i chng ha. Nhng thi k y thy u l
nhng thi k chnh tr en ti, nh hi Trnh lm cha x Bc v triu i T c gy thnh xung
t i khng gia phi khoa c li lc vi phi c sch ging hc sng cng i chng. in hnh
l v Cao B Qut chng nhm thi x ca Tng Thin Vng - Tuy L Vng y bn gi s sang
mt bn, t mnh trng c lp trn tuyn cho bn chn s. nhng cuc xung t ny, bn gi s
lc no cng dng mi th on ot thng li, cn nhm chn s ch c tm lng cao thng
gy dng lc lng ti h tng x hi.
Cao B Qut ut hn v s h bi ca triu nh v cnh lm than c kh ca dn chng, ng lin

cng L Duy C mu khi ngha, khi phc L triu nh mt ch thi nt. Vic khng thnh,
Cao B Qut b bt v b ku n t hnh.
Ngn cho ci mi v duyn
Cu th thi x con thuyn Ngh An
Mi thi y chng nhng l thi ca vn chng m cn l mi thi ca c tp on tr thc khoa
c li lc na. ng Cao B Qut tng nhiu ln i thi nhng vn l mt chn s mong dng chnh
ti suy tn x hi, khc hn bn gi s chuyn da vo ch khoa c ln vo chnh tr mong
kim tc v. V vy, Cao B Qut khng ln no thi c. ng cng bit nh vy nn khi hc tr
tin a ng vo kinh thi hi, ng c ni my li tm bit, nhng li cho thy ngi chn s thi
y c n nhng no:
Xa xa t t c
Thm thm ln ng di
Ngoi thnh tri lnh lnh
Lm tm ht ma mai
Hc tr tin ta i
Bc theo khng n ri
Nam nhi m th
Nc mt m a ri
Nh xa ta tng
ng xa rong rui hoi
Chuyn ny li lo o
No chc hn ai
V Ti Lc
Vo i c vn chng
Th em m gp chi.
C nhn bo nc ta l mt nc vn hin chi bang, cu ni thng thng ca cc nh s hc l bn

ngn nm vn hin. Nu ch chp nhn ngha vn hin lm bin lun u li th vn hin chi
bang s d tr nn khi hi trong ci u c nng cn ca bn tn hc. Vn hin m c nhn ni y
khng phn bit tn cu, t tin ch mun dy con chu rng sinh mnh t trong tay vn ha hc
thut. Cu cng cho chng ta mt quy lut chnh tr lu cu c bn ngn nm: sinh mnh lc t
nc t trong tay phn t tr thc, t trng trch nhim tm v t tn tm ca phn t tr thc.
u tranh ca tr thc lm chnh tr phc hng, tr thc i xung lm chnh tr tr tr, suy vong.
Gio s H Thu Nguyn vit: Ci ti ln nht, c c nht ca bn thng tr l tm cch ph hoi

lim s ca ngi c sch, n cn gh gm gp bi s ph hoi vn ha hc thut. C ngi hi
rng o c v tr thc l hai vn khc hn, lim s vi vn ha u c lin quan g vi nhau. K
thc o ngha l r ca vn ha bi v ngun gc ti c do ni v tri. Ngi s d thnh ngi ch
im ngoi mnh ra cn tng ngh n tha nhn, ngoi ngy hm nay cn bit ngh n ngy mai.
T mi gng sc dng tr lc giao cm cng nhn qun m pht trin c tnh v ti tr sng
to vn ha.
V lim s tc l mt trch nhim tm, mt t tn tm ch bit dng tr kim n cho thn, thu tr
hp vo trong bn nng sinh k, mi vic x hi, giang sn coi nh vic l th chuyn vong quc lm
sao trnh c? Bi vy mi ni rng quc vn lun lc trc tin li bn tr thc hn h, sau n
li bn tr thc v nng ri mi n li cc nguyn nhn khc.
V Ti Lc
Khi quc gia ca ng ca lon vong m nc khng mt l nh phn t tr thc u tranh chng
xm lc, c tuyt hp tc vi thi nt, bi dng, bo tr v c ng sinh c ca dn tc x hi.
Nguyn Cao, th khoa nm inh Mo (1867) lm tn l qun v. Khi triu nh k ha c vi

Php, ng bt mn xin treo n t quan. Nm 1885, vua Hm Nghi xut bn xung chiu cn vng,
Nguyn Cao tm n khu Bi Sy ph lc vi Nguyn Thin Thut chuyn gi vic hun luyn du
kch thng nh ph cc n Php. Sau Php phi dng i binh hp cng qun Hong Cao Khi v
L Hoan tht cht vng vy Bi Sy. Nguyn Thin Thut phi chy ln Thi Nguyn vt bin sang
Trung Hoa. Nguyn Cao v nng nu ti lng Kim Ging m trng dy hc. Vn ngi o c
nn Nguyn c khp vng knh n. Ngy kia, mt nh nho n xin i cu i mng mt ng tin
s ang lm quan to, Nguyn Cao vit cho. Khng d khi ng tin s kia c cu i, ng tc dng
ma mai mnh bt trung v ra hp tc vi Ty, bn ngm bo cho quan trn cho bt Nguyn Cao.
Khi gii Nguyn n trc mt quan Ty v Nam trong s c Hong Cao Khi, L Hoan, chng d
d Nguyn Cao ra lm quan. ng t chi. Chng da nt tra tn. ng thn nhin ni: Ti u c s
cht, ti s c cch t t khi phin n ai.
Ni xong, ng th tay vo trong o ly mnh snh du sn, mnh tay khot rn, rt rut ra vt ln
mt Hong Cao Khi m chi ra thm t. Lt sau, ming Nguyn Cao tro mu ra, ng cn li
t tn.
Phan Vn Tr, 20 tui c nhn nhng tnh kh phng khong khng chu ra lm quan, nh dy
hc ht thuc nht. Lc Php sang chim Gia nh, Phan Vn Tr l ngi hng hi c ng
chng Php. ng thi vi Phan Vn Tr c Tn Th Tng hp tc cng Php mun li cun bng
hu vo mt ng vi mnh, chng ng cc bn t u quay mt i, ai cng ma l tn bn nc.
Tn b c lp li b mt st d di, t thy hi hn v bi trt mc vo vng ri, mi lm 10 bi th
cha cho ti ca mnh v thanh minh vi d lun. Mi bi th y khi em ph bin ra lin b Phan
Vn Tr ha li gy thnh mt cuc bt chin si ni.
V Ti Lc
K u tranh ca phn t tr thc thng biu hin trn bn phng din:

- Ti trung ng chnh quyn dng ci cht tun o noi gng trung lit.
- Rt lui v cc a phng lm cng tc gio ha bo v quc gia chnh kh.
- V trang chng nhau vi gic.
- Tm cch phc hng ch lc bng tm mt phng hng mi cho u tranh, tr v cng dn gian
xy dng phong kh tin b v i quc.
*
Gia triu Minh bn Tu, c v danh nho lm bi th cht phc sau y gio ha dn tc:
Mi nht thanh thn nht ch hng
T thin t a t tam quang
n nguyn x x in ha thc
Hu nguyn nhn nhn th mnh trng
Quc hu hin thn an x tc
Gia v nghch t no gi nng
Vn phng bnh tnh can qua tc
Ng tng bn cng d bt phng
ngha l:
Mi bui sng sm thp mt nn hng

T n tri t, t n tam quang
Cu nguyn ni ni y ng la chn
Li cu cho mi ngi sng th trng
Gip nc c hin thn an x tc
V Ti Lc

Trong nh khng nghch t phin m cha
Bn phng yn n, la chinh chin tt
Th d ti ngho ti cng chng bun
Bi th din t tm l thin lng ca s i phu ng thi. Nhng ng thi n cng ni ln ci

na tnh ca chnh tr nhn ngha. Na tnh ca chnh tr nhn ngha khin cho phn t tr thc
thng m cht ly l tng chnh tr m khng tch cc tha hip vi hin thc chnh tr. m s
phu Vit di triu Nguyn chim nhim vo trong mu huyt ci na tnh ca chnh tr nhn
ngha ny. Do , h thiu hn chuyn ti chnh tr cn thit. Hy nhn nhng hot ng ca Phan
Thanh Gin v c triu nh T c trong vic thng thuyt vi Php th thy r.
S b Phan Thanh Gin gm c Trn Tin Thnh, Phan Huy Vnh vi hai thng ngn Trng Vnh
K v Nguyn Vn Sang cng 62 ty vin em sang ci kiu ln sn son thp vng, 4 ci lng lm
tng phm cho hong Napolon III v n hong Isabelle. Vo thi gian ny, Php ang theo ui
chin tranh vi M Ty C, mt cuc chin lm cho Php kit qu, ni b phn i lung tung. Phe
phn i chng chnh quyn Php b li cun vo nhng cuc chin tranh ti nhng ni qu xa
chnh quc. L ng nhin Napolon III by gi rt s chin tranh An Nam bng n. Vua Php
cha bit tm cch g trn p ni b th va dp s b Phan Thanh Gin ti t vn b tin ra
chuc 3 tnh v. Napolon III lin vin vo v chuc ny cho bo ch loan tin s c 100 triu ng
vng lp l hng cng qu ny.
Khi n gp vua Php in Tuileries, triu nh Php dng ln c mt l nghi long trng n
tip. ng Phan Thanh Gin dng quc th ln. Php hong bc xung mt bc tip nhn. Ri
ng Phan Thanh Gin v mt dt, nc mt m a by t mc ch ca s b ta.
Kt qu, Phan Thanh Gin chuc c 3 tnh nhng li dng cho Php quyn cai tr Si Gn, Ch
V Ti Lc
Ln, Th Du Mt, Vng Tu, o Cn Ln. Phan Thanh Gin va dng tin va mt thm t. C
ch ln chi u tiu ma.
Thun thin ng dn (li thnh hin dy) nay phi chm trn mt loi xm lc mi ca vn minh
thng cng nghip, ca khoa hc vi th on tn nhn, v kh mi l, vi phng php t chc,
tng quan chnh tr khc hn th s tai hi ca na tnh do chnh tr nhn ngha hin ln. Thun
thin ng dn khng tuyt i hiu lc nh trc kia na v bn cp nc c thuyn kin pho li,
sng n n nh sm st.
Hc thut, vn ha v phn t tr thc di thi T c chi mi vo t chng thi ph b mc hin

thc x hi:
Nhai vn nh ch bun ta
Con giun cn bit u l cao su
Git mnh khi x nh
Vn chng ch ngha kho l tr chi.
(Cao B Qut)
Nay thy ngi da trng trong mt ngy tri, bng mt s qun t i, h ca ta nm thnh th
hong hn khng hiu t gip g na. C Hong Gip Tam ng Phm Vn Ngh c t tnh trng
hn lon y trong bi Ph k li gic Php nh Bc K ln u, xin trch mt on di y:
Vua sn tnh cao
Ti sum ti l
Vn th ng c, ng ngh, ng hong, ng bng khoa trc khoa sau
V rng ng qun, ng lnh, ng thng, ng phm kia phm n.
C m, c xim, c c, c bin r rng khoa mc phong lu
No ph, no vit, no ng, no hia chnh chn triu nh danh gi
Gm bc t u h, dn trc mt cng oai linh
Lng xanh ko c g, che trn u cng nghim nh
V Ti Lc

K ngoi phin ra sc chi gc Tn Ng
Ngi vo trong cc by mu, mt khng ng Gi
Vn v y m giang sn y, du hng binh M c lm g
Thnh quch ny li gip binh ny, du cng l Hong So coi chng s
Qui nh Nam nh, Hi Dng, Ninh Bnh, H Ni thnh vng o nng my ln
Ka nh tng c, b chnh, n st, lnh binh tin bng, go lng bao t
Sao thy thng trc u rng trng, gi run nh chng kinh phong (ch bn c en)
Sao thy thng mi l, tc qun, mt xm nh hnh li ?
Nghe ca tin rm pho n, ngn c theo gi pht xui
M no hu cho qun lui, b gio ri ng ti t
*
Ting sng thn cng ca Ty y phn t tr thc t trong ng giy t chng chui ra ngoi ri
hong nhin bo nhau: V chng ta khng c tn hc thut nn khng c tn nhn ti m thnh ra
khng ng ph c vi tn cc din. Loi bn tr thc em u ly Ty m chng h bng vng
bia ra bn ngoi khng k, cn li phn t tr thc vn hoi bo khng Ty th mt s ln ch
trng bt hp tc vn ton danh tit:
Khc khoi su a ging lng l
y hn Thc cht bao gi
Nm canh mu chy m h vng
Su khc hn tan bng nguyt m
C phi tic xun m ng gi
Hay l nh nc vn nm m
Thu m rng r ku ai
Gic khch giang h d ngn ng
(Nguyn Khuyn)
M vn bo vn Ty chng kh g
Cho tin i hc ch thi
Thi thi ly m xanh cng ly
M t ti khng tng bt ch
Mt s khc ch trng tm hc vn minh phng Ty nh Ty:
Giang sn t h sinh nhu
V Ti Lc

Hin thnh liu nhin tng dic si
Nguyn trc trng phong ng hi kh
Thin trng bch lng nht t phi
(Phan Bi Chu)
ngha l:
Non sng mt ri ch l nh nhuc
Sch v thnh hin t ngt c ch m ngi
Ta mun ui theo gi i qua bin ng
Cng bay nhy vi mun ngn sng bc.
ng Phan Chu Trinh lm bi ph Danh sn lng ngc c nhng cu:
Nguyn nc ta t khi dng nc
vo min ng mt phng
Di n Trn L
Trn t Hng Bng
Lng ngi thun phc
Kh dn qut cng
ui T nh Lnh Bin
Bt M Nhi Ph Lng
Va vy c m Chim Thnh mt ni him yu
Mi rung kim m Chu Lp phi m bin cng
Mnh thay nc t
D ai dm ng
Ch v mt phen tht sch
Nn mun i tai ng
Tc chung vn chng
Ngi ham khoa mc
V ln v nh, sut thng di mi
Ng ngn tht ngn, quanh nm ln lc
Ngng hi th ca quan trng lm vn sch
Chch c th cho l phi, Thun c th cho l tri
Nht cn b ca Trung Quc lm ph t, bin th nht nh phi t, ngu th nht nh phi lc

Nhu nhu phng danh li ch T nh cp vng
L th k hin ti, sn S bun dng ngc
V Ti Lc
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
*
Vn ha l g?
Hy ra ngoi nhng gi tr v ngha tru tng, gin n ta c th tr li nh sau: Vn ha l
tng ha tt c nhng sng to trong trng k lch s v sinh hot ca mt dn tc. Gin n hn
na m ging th vn ha l mt th on tranh sng.
Bi vy cho nn ngy no vn ha khng mn tc ni yu cu cn bn l tranh sng th vn ha
cn c ci bin nhm thch ng vi hon cnh mi.
Hy c li nhng ca ng Phan Chu Trinh:
Trn L Hng Bng kh dn qut cng; ui T nh, bt M Nhi, vy c chinh phc Chim Thnh
vung kim m ci bin cng, ni lc vn ha Vit ang thi rng r. Ri ch v mt phen tht sch
nn mun i tai ng, ni thi k na tnh to thnh khuyt hm ca vn ha Vit khi chm trn
vi Ty phng.
Nguyn nhn ca mt cuc tht sch l tc chung vn chng ngi ham khoa mc do chnh sch
th li t i Gia Long lu li. V kh nhc vi Quang Trung nhiu phen nn Nguyn Gia Long rt
th ght nhng b c sng to v chnh sch khai phng rc r ca vn ha y cch mng di triu
i Nguyn Ty Sn thay vo y mt b my th li cht ch bo th. Do , Nguyn Gia Long
tuy l ngi rt sm c nhng lin h mt thit vi Ty phng nhng li l ngi khng hc hi
c g vn ha ca vn ha Ty phng mc du ng cho hong t Cng sang Php, mc du
bn cnh ng c nhng ngi Php gi vic hun luyn qun s, lm tu, c sng cho ng. Rt cc
ci chuyn nh Ty ca ng thnh ra mt i ti vi lch s cng rn cn g nh sau ny. Bn
Php m t ng lm quan ti triu tr thnh con nga thnh Troie (Cheval de Troie ngha l t
ni phn) ca vic nh chim nc Vit Nam.
Khi Gia Long cht i, vua Minh Mnh c mt i ln ni vi triu thn v chnh sch vn ha th li
rng: Lu nay khoa c lm cho ngi ta sai lm. Trm ngh vn chng vn khng c qui c nht
nh m nay nhng vn c nghip ch cu n ci h so khoe khoang ln nhau, bit lp mi nh mt
li, nhn phm cao hay thp do t , khoa trng ly hay b cng do t . Hc nh th th trch no
m nhn ti chng mi ngy mi km i. Song tp tc quen ri kh i ngay c, v sau nn dn
dn i li.
V Ti Lc
Ni b y nhng v chnh tr th li n su bn r chc qu lm ri kh lng nh bt ln c.

Phi ch n lc nc mt nh tan mi phn tnh v trch nhim vn ng cu nc li c trao
vo tay phn t tr thc.
*
Vn dn tc l vn lch s v vn ha.
Vn lch s l vn ca dn tc v vn ha.
Vn vn ha l vn ca lch s v dn tc.
Ch c lch s v dn tc mi to thnh vn ha. Ch c dn tc v vn ha mi to thnh lch s.
C ba khng tch ri. Trong chnh tr l b mn trng yu nht ca vn ha, dn tc v ca lch
s. Chnh tr vn khng gii quyt, lch s vn ha v dn tc s theo i vo ng b. Nh trn
ni: Na tnh ca chnh tr nhn ngha khin cho phn t tr thc thng m cht ly l tng
chnh tr m khng tch cc tha hip vi thc tin chnh tr. n lc phi ng u vi thc tin
chnh tr m s phu nh chim chch lc vo rng. T d: trng hp c Phan Bi Chu mc vo li
quc, qua Nht b Nht bt tay vi Php ui i, sang Tu b bn Long Vn, ng K Nghiu
nhn tin ca Php bt gii v cho Php. T d: trng hp Nguyn Thi Hc khi ngha Yn Bi
bng nhng qu bom nm n nhng khng cht ngi m sau ny mt ng vin Vit Nam Quc
Dn ng khai trc ta n Ty l nhng qu bom nhn ngha.
Tri qua nhiu tht bi, m s phu cht dn mn hoc gi khng cn sc tip tc u tranh na
th ch trng hc tp Ty nh Ty do phn t tr thc kinh chuyn dn thnh Ty ha, t
cu bin thch ng i sang ph nhn vn ha, ch giu bn nh qu L Tot, X X. V thiu
chuyn ti chnh tr, nhm vn ng Ty ha lt by quc bng vic ct on sinh mnh x hi
Vit ra lm hai, tnh th v nng thn, cnh t la b gc sng thp vo sinh hot lun hm.
Ngi trong nc b phn ra hai th gii, hai h thng, hai tm trng cch nhau nh hai hnh tinh.
(Les deux systmes, les mentalits scartaient sur place dune distance interplantaire- Paul Mus).
V Ti Lc
Ngi nng dn dai dng chng Php dnh quyn lm dn Vit trong khi tr thc phn t tranh
u c bt chc sao cho ging Ty (Paul Mus).
Bn thc dn khng mong g hn, sau v nng dn ni dy chng thu Trung K, chng hiu
chng khng th no kim sot mi ci lc lng lng x mnh mng ly tre xanh ngt, khu vc
tim n ca quc lc Vit.
Jean Chesneaux vit:
Ce sont les paysans sur qui pse le plus lourdement loccupation qui vont prendre linitiative dun
mouvement dmancipation. Contre les garnisons chinoises, la rsistance sorganise spontanment
dans la vieille rgion de paysannerie pauvre du partiront par la suite bien dautres mouvements.
(Chnh nng dn l p lc nng ln ch chim ng, n cng l lc lng pht ng phong
tro gii phng. chng qun i chim ng Tu, cuc khng chin c t chc cc vng
ng rung ngho nn c k ni khi s cho c nhiu phong tro khc na).
A. Pazzi vit:
C mt s tr thc vong bn khng h nhn thy gi tr ch thc ca dn tc h, h khng nhn thy
sc mnh cha ng ni vng ng rung Vit Nam. Ni v x s ca h sn c nhng thnh kin
nguy hi, thin v ch trch chng t bit nhiu v cc nc ngoi, hoc c cc nc ngoi
gio dc. D nc ngoi y l k mun lm nhc ni ging ca h, h khng c tm lng gn b
thit tha nhn thy mnh xng phi trn ni, git m hi ti trn lung cy ca bao nhiu i
cay ng gy dng.
Truyn thng u tranh ca vn ha Vit l vn ha ha, tm hc ngi em ha lm ca mnh,
ch khng hc ngi ph nhn tt c nhng g ca mnh. T ch v n tnh nm ranh gii .
Chnh tr nhn ngha gy ra na tnh cn tr kh nhng dn tc, tinh thn li cn phi gi. Nu nhn
thc chnh tr sai, nu hc vn khng c iu khin bng tr tu th cuc u tranh cho dn tc, vn
ha lch s s i vo t a.
V Ti Lc
GIO DC
V Ti Lc
Gio dc l khi im v chung im
ca chnh tr.
Thi ch L ng A
Pour btir il faut savoir.
Mikhail Kalinine
La vraie politique de lEcole, cest
lhistoire de la Patrie, du long effort
par lequel elle sest constitu, cest
lintelligence de ses traditions de sa
culture, de son rle dans le monde.

Gabriel Sailles
Chnh tr, kinh t, quc phng ng nhin l ba vn trng yu, nhng gio dc li cn bn v
trng yu hn v mun xy dng, mun chin u th trc ht phi bit .
Nui con chng dy chng rn
Th nui ln bo m n b lng
Ngi nng dn mc mc ni in d m cn t nng vn gio dc n th hung h mt quc
gia.
Trc hy ni qua v tnh hnh gio dc trong lch s Ty phng chng ta c mt nim khi
qut m so snh.
V Ti Lc
Gio dc Ty phng y bt u t Hy Lp, lc y x hi Hy Lp c nhng ngi c gi l

trit nhn hoc ngy bin gia thng i y i dy cho m thanh nin nhiu loi bin lun v cc
vn gy thnh mt phong kh hc vn y tranh ci si ni, t tng khng th khi thnh mt
chnh lu. V sau mi ni bt ln hin trit Socrate nh bt t hi ca cc phi ngy bin bng l
lun chn l cho cng ng nhn sinh. Tuy nhin, Socrate, ngi ta vn cn thy rt m sc thi
ca phng thc ngy bin dng dy hc. Ngi hc tr gii ca Socrate l Platon c vit mt
cun sch nhan : L tng quc, bn trong c on kh di ni r v mt ch gio dc ca
ci l tng quc nh sau:
a b sinh ra i phi c giao cho quc gia v quc gia s nui n trong mt c quan chuyn
gi nhim v gio dc. a b khng cn phi bit cha m n l ai, n ch bit n l cng dn ca
quc gia m thi.
Cng theo ch trng ca Platon, con ngi c chia ra lm nhiu loi trong l tng, nh: trit
hc gia, qun nhn, thng nhn, nng dn. Chnh ph cn c vo thi c trc nghim ri phn nh
r rt o to, to thnh nhng nhn vt tuyt i khc hn nhau. Lnh t tr quc t vo tay trit
hc gia. Nh vy, quc gia tr nn mt hin thc ca l tng trit hc. Ton b cng tc gio dc
phi phi hp cht ch vi l tng trit hc y. Sch l tng ca Platon cn mt thin ni v ch
v chung v ch ngha ti sn chung.
Tht l cun sch kh k quc, th nhng t tng Platon rt c nh hng i vi Ty phong sau
ny.
Hc tr Platon l Aristocrate khi t vn gio dc, ng loi bt nhng tng qu khch ca
thy v nhn rng: gio dc phi phi hp vi chnh tr. Chnh th l tr ct, gio dc ch l cng c
ca chnh th. Aristocrate ni: Loi ngi l mt ng vt chnh tr, ngi ch khc loi vt im
ngi hiu chnh tr, tham gia chnh tr, bi th gio dc mi cn phi gn lin vi chnh th.
Qua sch i Trung C, nn gio dc Ty phng hon ton trong tay gio hi C c. C c l
tn gio xut th nhn nhn gian nh mt ni cha cht ti li, tt c nn nhn v nc Cha v
Thng .
Cn i quc gia, tri qua thi gian kh di ca Trung C, thi k tranh u thot ly gio dc gio
hi, gy dng quc dn gio dc, chnh ph dnh li quyn gio dc dn chng t tay gio hi, em
gio dc quay v l thuyt ca Platon v Aristocrate xa kia.
i nc Ph ni, trong bui din thuyt v gio dc: Nhng iu m i tng Molke cng
hin cho nc Ph khng bng v gio s tiu hc ca chng ta.
ng th, nc c lc , gio dc c phi hp cht ch vi quc sch ca chnh ph. T bc
tiu hc c qun s gio dc. Dn tc ch ngha c t lm mc tiu ti cao ca cng tc gio
dc tinh thn.
V Ti Lc
Sau ny, Hitler ln nm chnh quyn cn y mnh hn na k hoch v phng chm gio dc ca
Ph trc y. ng ni vi Herman Rauschning: Chng ta gio dc mt th h thanh nin c s
lm o ln th gii, mt th h thanh nin tn bo, kin quyt v lnh lng Ti mun thanh nin
phi l nhng con th d hung hng. (Nous formerons une jeunesse qui fera trembler le monde: une
jeunesse brutale, exigeante et cruelle Je veux quelle soit pareille de jeunes fauves).
Hitler thc hin tt c nhng g m Platon c m trong l tng quc v phng din gio dc.
Ngoi gio dc, gio hi v quc gio dc, Ty phng cn c gio dc t do c nhn v ch ngha
hng lc (hdonisme), tr thc v chn l qua k thut v chc nghip u ui theo mt mc tiu
ti hu l c nhn ch ngha cng hng lc ti hin th.
Ni gn li gio dc Ty phng ngy nay c ba i loi:
- tn gio gio dc
- quc gia gio dc
- c nhn t do gio dc
Tuy trn lch s ba loi gio dc ny chng i thay th nhau nhng trn thc t, c ba vn phi hp
vi nhau tn ti.
*
Nn gio dc Vit chnh thc c h thng hn hoi bt u t i inh-L do Pht gio nm gi. Pht
gio i tha sang Vit Nam qua ng Trung Quc.
Sch Lnh Nam trch Qui ghi: L Cng Un tc L Thi T sau ny, khi tui mi ln tm hc ng
s cha Tiu Sn.
Ngi Vit Nam lm quen vi Pht gio bng nhng sch v t ch Hn vo gia lc m tn gio
ny ang pht trin mnh ti Trung Quc. Ri t c tc dng ngc li, Pht gio sang Vit Nam
lm cho Hn hc y rc r thm ln.
L Cng Un gc gc cha chin nay ln ngi thin t, l ng nhin Pht gio phi c chung,
phi c gi phn v lnh o t tng.
Ngay lc mi ln ngi vua, Thi T ban o mc cho tng l. Sang nm sau li trch ra hai vn
quan tin ct ln tm ngi cha ph Thin c. Ri trong v ngoi thnh Thng Long cng
dng ln my cha ln nh cha Hng Thin, Vn Tu, Thng Nghim, Thin Vng, Cm Y, Long
Hng, Thnh Th, Thin Quang v.v
Sang nm th tm, Thi T li sai s thn sang Tu xin kinh Tam Tng. Khi c vua Tng ban cho
ng li bt mt ngi Thin s tn l Phi Tr i n tn Qung Ty n v. Cch hai nm sau, Thi
T li ht bn dn thin h lm s v pht vng bc c my qu chung em treo cc cha
Hng Thin, i Gio Thng Nghim. n nm Thun Thin th 15, ngi li xy cha Chn Gio
trong thnh v bt cc s vo tng kinh ri ngi thn hnh n nghe.
V Ti Lc
Vua Thi Tn nh L trong nm Thin Thnh th t xy dng va cha va qun tt c chn trm
ri s. n nm Thin Thy th nht li c tng Pht i Nguyn t thm rng. Sang nm
Kiu Ph th hai, va v va to mi ng hn mt ngn pho tng v may hn vn l phn
em phn pht cho cc cha. Qua nm Sng Hng i bo th hai li dng ln cha Din Hu v
cho s vo tng kinh. Ri nm Long Thy th ba li ct ngi cha phng Bo Thin v xy li
mt ngn thp 12 tng cao vi chc trng v pht hai vn cn ng c mt qu chung.
i vi Pht gio th nh th, i vi Nho gio nh L ch c mt ln xy Vn Miu, c tng Chu
Cng v v tng 72 hc tr ca Khng T ri bt th cng quanh nm v bt Thi T ti m
hc.
Ch ca L triu l mun mn Pht gio t chc ha, lm xi mng t tng cho lc lng
chnh tr. Khn ni Pht gio phng nam Trung Quc by gi vo i nh Tng suy vi, ch pht
trin qua ch ngha c nhn dng tn gio siu th trnh hin thc, n nhn tn gio Pht trn
vn bng khng tch tinh thn, khc hn vi Pht gio phng bc Trung Quc ly au kh phn u
m n nhn. Thnh th Pht gio i L v tip cn vi tinh thn khng tch nn khng p ng
c vi ch ca L triu, quan trng hn na l khng p ng c lch s phn u ca dn
tc. Bi vy, ti lc Pht hc i L thin hn v tinh thn khng tch th nh L mt, nh Trn ln
thay cho phc hng v pht huy Nho gio. K t y, gio dc Vit chuyn sang Nho phi lnh o.
Trit l Pht tr thnh mt phn ca sinh hot vn ha khp dn gian, cn thnh phn tng l th
khng c trng vng nh trc na.
*
Khng T ni: i chi d chnh, t chi d hnh, dn min nhi v s. o chi d c, t chi d l, hu
s th cch. (Ly chnh tr m dn dt, dng hnh pht m sai khin, dn tuy sng trt t nhng lng
v s. Ly c m dn dt, dng l m t chc dn va sng khun php li bit lim s).
Nho gia ni chnh tr ch c mc ch duy nht l cao dn cch, ch c th on duy nht l gio
dc. Chnh tr u gio dc . iu kin cn bn cho mt lnh t nhn ti l hc thc phi
tng xng vi a v. Thc t, chnh tr u phi c gii quyt vi ngha v gi tr gio dc S
nhi u tc hc, hc nhi u tc s.
Khng T ra ch Nhn trn o c vo chnh tr m nung luyn, tin hnh k hoch m gn
lin c nhn vo x hi. Gio dc truyn thng t trn ba c s vn ha:
a) Tn tc v gia tc x hi. Sng vi qu kh t tin, sng vi hin ti gia nh h hng, lng xm.
b) Dn tc v s thn thn gia ngi trong mt nc:
Nay ta ht mt thin i quc
Yu g hn yu nc nh ta
Trang nghim bn mt sn h
V Ti Lc
ng cha ta cho ta chum vng

Tri bao lp tin nhn dng m
Bn ngn nm di gi dm ma
Lm trai ng trn i
Sao cho xng ng ging ni nh ta
Gh vai gnh sn h
Sao cho t mt mi l trng phu
c) Kinh t nng nghip:
Qui h nhiu la l tin
R rng ph tc bnh yn c nh
Gio dc Nho c nhng c tnh:
1) T tng lun l
2) Tinh thn khong t
3) Trung dung chi o
4) Cn thc t
5) Tn sng tnh cm
Trit gia M Dewey nhn nh rng Nho hc dy con ngi: biu hin thun t nhin, tri tc, an
phn, khoan dung, ha bnh, trng th lc o c vn ha, coi thng th lc vt cht.
Lun l t tng l trung tm vn ca trit hc. Chnh tr trit hc, nhn sinh trit hc, gio dc
trit hc u c mt xut pht im chung l lun l.
Lm trai nt trm ng
Trc tin iu hiu o thng xa nay
Sch Hiu Kinh vit: Ph hiu thin chi kinh d a chi ngha d, dn chi hnh d, c chi bn d
gio chi s do sinh (Hiu l lut tc ca tri t, nt ca ngi dn, gc ca o c, ngun ca
gio dc).
D hiu s qun tc trung (Ly hiu o m th vua l trung).
Sch i hc vit: Hiu gi s d s qun d, gi s d s trng d, t gi s d s chng d.
(Hiu trung qun i quc, tin cy ni huynh trng, t i lnh o dn chng).
Nho gia rt trng ch Th, trung ri tip ngay n th. Th l tinh thn rng ri khong t nhn
mi s, mi vt trn i nh ca cng, ng nhi phi t. em p dng ch th vo chnh tr thnh ra
chnh sch tuyn hin dng nng v ch thi c. Th cng l thi d dung np kin ngi
khc, tuyt i khng c chp, ch trng tn ngng t do. Cu tc ng: Ca i ngi th nc
non tin biu th ci tinh thn khong t .
Tm hn Vit l tm hn trung dung
V Ti Lc

ng thm ch phai, thoang thong hoa nhi (li) m li thm lu.
Chin u dai dng bn b i ny qua i khc do tinh thn trung dung m c.
Mt mt tri thin mnh, mt mt tin nhn nh thng thin. Ngh rng ming n qu khu thnh tn
nhng cng ngh lun rng c thc mi vc c o.
Chp k lng oan dng k trung dn (Nhn hai cc o ly im gia m thi hnh). Bi vy,
chnh tr cng nh i nhn tip vt, s th ca ngi khng bao gi qu khch, khng c nhng
nhn vt b qu m nh nh vn Dostoievsky t trong cun Les Possds.
Hc hnh th ch vo thn
Chc cao, quyn trng dn dn theo sau
Lng hiu hc ch yu l m rng hiu bit, chuyn chc cao quyn trng l chuyn ph. i hc
bit ch l mt ch li thit thc.
Ngho m hay ch th hn
Giu m hay ch nh sn thp vng
Giu hay ngho u cn phi bit ch. Nhng k dt nt bao gi cng b khinh mit bt k k
giu hay ngho.
Dc mt lng ly chng hay ch
ra vo kinh s m nghe
*
H t hu tnh duyn sc hu, h duyn to sc v tnh sinh; nh hon tnh sc thnh thin c, dim
dim hunh hunh ha bt thnh (Th gian v c sc nn c tnh v c l sc sinh ra cng v tnh,
c tnh sc l ci vng bt tn ca thin c mi mi sng r m khng th v nn hnh).
Cnh nh v, kho ai by. Hoa o mm ming liu dng my. Bm nhn nh bay, oanh vng lu
lo trong bi, n ru rt trn cy. Bung xun du dt mi tnh ngy (Xun t).
Tri t nhiu phn nng nu. u cnh rc ging ve, bi c vang ting chu, v v cuc ku su, eo
o oanh ht ngu. Dng bo nhau cha xun i ri thi cng ho. Cnh sc dng kia, ngao ngn
cm lng khn u. May u thn Chc Dong gy mt khc nam hun, hng sen thong o mt
trn gi bay, sch lng phin no (H t).
Mt nc trong veo non ta ngc, gi vng hy hy khua khm trc. Hoa lau mun dm trng phau,
cy ci v hng pha v lc. Cung Thim sng quc Hng ng, do bc thm giao tnh ro rc. Chi
bng n thng di giu hoa cc thm thnh thi do n gy mt khc (Thu t).
Kh en m mt ta non sng, hng v nam xong, nhn v nam xong. Gi bc. Gi bc cm cm
tuyt gi nh ng, ngi chng yn lng, nm chng yn lng. Dy xem phong cnh lc tri ng,
hoa qun lnh lng, ngi qun lnh lng (ng t).
Bn bi t ca Liu Hnh cng cha m dn Vit tn th lm Thnh Mu cho thy ngi Vit trong
V Ti Lc
vic gio dc nhn nhn th gii ca tnh cng quan trng ngang vi th gii ca php. Phi em
tnh vo thc t th cuc sng mi c v, mi thng hoa. Tuy nhin, khng tnh nng qu ko
php xung thnh nhu nhc, cng khng php tung honh qu dit tnh i m thnh tn nhn
hung bo. Trong u tranh tnh vi php cng nhau tin bc. Nu khng c tnh lm sao nghe
thy nhng ting ca i xa theo ci dng sng ngi, ngc li ci dng s ngc vang vng li
hin ti m cm ly nhng ting vi nang trong mi ng tc, mi ci tm thng, mi ci
ngy ngc si m tc l hng ly Quc hn v S hn qua nhng ting ai on, c vng, hn hc, h
ht v thc gic.
Dng tnh b p ch yu ca php, dng php thc hin nhng m c ca tnh. S gio dc
u n Tnh v Php lm cho dn tc Vit thnh mt dn tc va yu ha bnh, chu nhn nhc
li va chin u dng mnh v dai dng.
Gio dc Vit c nhng u im:
A) Nhn cch cm ha. - Rt trng c dc cho nn chnh sch gio dc l thc hin cm ha, ha
dn thnh tc tt do hc. Nhim v ca thy l cm ha, nguyn tc cho cng tc cm ha l d
thn tc tc, ly bn thn mnh ra lm gng. Khng phi ging m vn dy (bt ngn nhi gio).
B) Nhn vn ch ngha c pht huy cao . - Nhng iu rn dy u thuc khoa hc nhn vn.
Tho lun ton l cc vn chnh tr x hi, lun l, o c.
*
Lch s gio dc Vit c th chia ra lm ba i thi k:
- nht thi k bao qut t Vn Lang n nh inh. Chnh tr t b lc t chc sang phong kin t
chc, ri t phong kin t chc sang trung ng tp quyn thng nht. Kinh t do du mc chi li
chuyn thnh nng nghip. Gio dc t chnh gio hp nht sang quan bin gio dc, cha c thy
dy, ch c ngi cai tr, gio dc i thng vo dn gian.
- nh thi l bao qut t L, Trn n Nguyn T c. Tuy lch s c nhiu bin ng chnh tr
ln nhng trn vn ha, ngoi tr s rc r i L, Trn cng v sau cng tnh ch khng thy nhng
bin cch to tt, mt thi gian rt ngn vt sng ln l i Quang Trung ri tt ngay. T tng Nho
vn l trung tm. Ch chnh tr vn l x hi ca bn v gia tc. Kinh t vn l kinh t nng
nghip. V mt gio dc vn tip tc chnh sch o to s qun t, phong tc tp qun, tn ngng
vn theo xa.
- tam thi k bt u t lc tip sc vi vn ha Ty phng, chin s thm bi, chu s p bch
ca v lc, chnh tr kinh t n mt nc. X hi bng hong, dao ng gy thnh phong tro Ty
hc, tn phc vn minh, i hi duy tn.
V Ti Lc
ng Kinh Ngha Thc cho ph bin mt bi vn xui ngh lun bng ch Hn nhan Vn minh
tn hc sch. Bi ny c th xem l cn bn cng lnh hnh ng ca ng Kinh Ngha Thc.
c dch ra nh sau:
Thit ngh vn minh l mt danh t p khng phi do s ho nhong, mu m m lm nn. Cc
mn hc vn minh l nhng phc tt lnh, khng phi chuyn mt sm mt chiu c th ly c.
Mun lm nn v ly c l nh c mt ch ngha ln. Ch ngha g th? y l ch ngha m tr
khn cho nhn dn.
K cc nc trn qu a cu ny, nc ny cn l d man, nc kia bn khai, nc n th vn
minh. y l ty theo ch dn tr tng nc thng hay tc, nhiu hay t, chng hay chm m khc
nhau.
Cu ni ca hc gi phng Ty: Vn minh khng phi l c th mua c bng gi tr m thi m
cn mua bng au kh na. Gi tr l g? Tc l t tng. au kh l g? L cnh tranh. Cng t
tng th cng cnh tranh, cng cnh tranh th cng t tng. Ri do y, ht thy cc khoa thanh
hc, quang hc, trng hc, in hc, khong hc, thy hc, kh hc, a d, thin vn, ton php v
c kh, khng mn hc no m khng phng phc ny ra. L do i ti ch cc im ca vn minh
l bi th .
Vn minh vi dn tr hai ng cng lm nhn qu ln nhau. Nhng mun m dn tr, trc ht phi
tm cho thy b tc l ch no v s pht t bt u t u, by gi mi c ch h th c. Bng
khng th ch c th nhn bin c mnh mng ri than th m thi.
Tng xt thnh nhn i thng c ch c vt dng, lp thnh kh c cho thin h tin
li. Khoa hc, cch tr thy tn mc b Chu Quan, cc sch Qun T, Mc T. chu vn l
ngn ngun vn minh y. Nc i Nam ta vn l mt nc ln vn minh. Ni v v tr th vo
khong gia mit nhit i v n i. t tt, kh hu iu ha, thc lm, tm nhiu, cc ngun li
min ni, min bin hn c thin h. Dn trong nc lm n d dng. Tri cc triu i vua thnh ti
hin cng nhau lm cho thnh vng, rc r thm to tt ra. Trong Lao S tinh t, Phong Nh thng
bin c ni ta c cc nc trong, nc ngoi u khen l nc thanh danh vn vt. Ci nh
ri.
Nhng nay th sao? Ca bu ni rng, ngun li ta khng c hng. Trm th hng ha, quyn
li ta khng c nm. Cho n cc hng vc nhiu, nhung len, vi la, giy dp, khn tay, mc
knh, d che, du ha, s, pha l, ng h, phong v biu, hn th biu, ng ni, knh hin vi,
knh nh, bt giy, son tu, mc tu, kim ch, khuy cc, phm nhum, x bng, nc hoa, dim, bnh
sa, ko mt, dc phm, thuc l, ch ru v.v khng mua ca Tu th mua ca Ty c. Th ly
ci bng k s xut khu, nhp khu trong mt nm m tnh th s thy rng mt khi gnh nng vng
i ra ngoi ri th khng sao mong chu v hip ph na. Ca nc nh th tht ng tic.
V Ti Lc
Nng hc c hi, ngi ta ng cnh tranh v ngh nng y. Cn ta th vn nh c. Hi ta c cy

my gip vic cy, in kh lm cho la tt, cc phng php mi cu hn hn tr su keo
khng?
Thng chnh c s, ngi ta ang tranh cnh v ngh bun y. Cn ta th vn nh c. Hi c hm
i h thng, th trng thng thng, cng ty ln do chnh ph v nhn dn gp c phn li
lp nn khng?
Cng tc c xng, ngi ta ng tranh cnh v cng ngh y. Cn ta th vn nh c. Hi trong
cng ngh c ai tr kho, ph ti ngy mt mi, thng mt l nh bn Watt v Edison khng? Ti
ca nhn dn nh th, tht ng hi hng.
Ka nhng k ham m n so, u h, bi l, c tng, th, nh ch s tng a l, ph thy
ngy ngy dc c tr khn vo nhng th v dng, sng say cht mng th ch k lm g. Nhng
hng cao hn, t ln mt t, c ci ting qun vi khng khnh ta y l k c t xng l
bc gi gn th o, ngy ngy khoe cu vn hay, kh kh ngi gi nhng thuyt h lu, khinh b ht
thy hc mi vn minh. Hng km hn na th ch nghe c vn thng quan ln my bc, ct nhc
my ngi, ch khng h bit n vn no khc. C mt ng no ni vi cc bn hu tin:
Cc thy mun ra lm quan th phi cn thn, ng c sch mi, xem bo mi. i nu khng bit
n sch bo mi th thi ch mt khi bit n m li bng bt che lp i khin cho khng nghe,
khng thy chuyn g t mnh li cng c mt cn tnh n l, nhn cch nh th thit nn ly lm
au n.
Ngh li vn minh nc ta cn mt c tnh lun lun tnh nh vy, vn minh u Chu th c tnh
lun lun ng mi nh th kia. Ci ai cng bit. Nhng v sao li nh th? y l do ci nh
hng tng phn v nguyn nhn khi im y. Nay xin ln lt k ra.
Th no l nh hng tng phn? Xt ra cc nc chu u, trn c ngh vin duy tr quc th, di
c bo qun o t h tnh. i trc tc th c Dn c lun ca L Thoa, Tin ha lun ca T
Tn Tc, Dn quyn thin ca Mnh c T Cu. Suy rng ra no din thuyt, no thi ca u ct
pht huy ci ch ngha yu nc, yu ni ging? Nc ta c th khng? Lm vn cch th ch s
phm hy, dng th cho ngi trn th ch e mang ting vt phn ni leo, ch chng khc hn
vi cc nc. Hung chi no chuyn trch qui, no chuyn truyn k, th bao nhiu quyn vn bao
nhiu tp, vn hoa le lot th c, cn ni v m mang tr khn cho dn th khng h c g. l
iu ta tri vi ngi v gii t tng.
Ngi chu u t gio dc chia ra lm bc: tiu hc, trung hc v i hc c bn nm mt k. Khi
vo hc ly nhng mn vn t nc nh ngy nay, c vn La M, vn t ting ngoi quc, ton hc,
a d lm nhng mn hc u tin. Khi hc mn kha, ln bc tin ln th c ty theo nng
khiu ca hc sinh hp cho mn hc no th dy cho mn hc y, chia ra lut hc, thin vn hc, v
V Ti Lc
b hc, y hc, cch tr hc v.v Hc thnh ti ri mi dng, dng lm c c vic th sau mi

thng chc. Nc ta c th khng? Nhng mn ta hc v nh y ch l sch Tu, nhng bi ta thi y
ch l kinh ngha, th ng ngn vn bin ngu t lc. l iu tri vi ngi v gii gio dc.
Ngi u Chu h t chc chnh quyn trong nc c chnh th lp hin, c chnh th qun dn
cng ha. C s bao nhiu ngi y th c mt ngi lm ngh vin. H bn n mt vic g th
trc phi khai hi, k bn ngi ni, sm sa i chiu sa li ct lm cho ng chn l hp vi tnh
hnh. Nc ta c th khng? Hnh chnh th cm thay i, sa sang, dng ngi th qu im lm lng
l, chiu theo l c nhng l khng nht nh, lut cng c th ban b y nhng dn gian khng
c c lut. l iu tri nhau v gii kinh t.
Ngi u cho nc v dn l c quan h mt thit vi nhau, cho nn c chnh th cng ha m quc
th tc l gia th; c tc thng v m quc hn tc l gia hn; c l h tri m quc mch tc l gia
mch; c li kim bin m quc s tc l gia s; c phi t do m quc quyn tc l gia quyn.
Nc ta c th khng? Ngoi vn chng khng c g l qu, ngoi p ch khng c g l tn ch,
ngoi phc tng khng c g l ngh xa. l s tri nhau v gii tnh hnh.
Ngi u trng du lch, xem thng him tr gian nan. M Ty (Moise) di i Gi Nam c 40 nm.
Kha Lun B bng hong i Ty Dng cng c n vi mi nm. Li M u (Matto Ricci)
ln li Tu cng n 19 nm. Ngoi ra i thm him Bng Dng, i vng quanh a cu u l
nhng vic thng thy. Nc ta c th khng?
Mn hc thc dn ta cha h ngh n, th trng hng ha cha h i tm. La nh mi dm bi
ngi nhng ma gi hoa vng. Ni g n Tim La, Din in, Nam Chng (Lo), Cao Man l t
nc ho lnh qu kch khng ai chu t chn ti, nhng n ngay Trung Hoa i vi ta vn l ch
cng tc loi, cng o gio, cng l gio, vn hc cho n phng din giao t ci g cng ging
nhau, th m ngi Tu th nhan nhn khp ni kinh hi bn ta cn nc ta th cha mt ai
n thnh Ng Dng c. l s tri ngc nhau v phong tc.
Th no gi l nguyn nhn khi im?
Mt l khi ci im ni h ngoi di, khng thm hi n chnh thut v k nng ca nc khc.
Hai l khi ci im qu o vng khinh o b, khng thm ging n ci hc ph cng c xo
ca nc ngoi. Ba l khi ci im ly xa lm phi, nay l quy, khng chu xt xem kin thc
v nhng suy ngh bn lun ca ngi sau. Bn l khi ci im trng quan m khinh dn, nn
khng thm k n tnh hnh hay d chn hng thn.
Bn im ny chnh l m u cho nm gii v nm gii y cng tc l kt qu ca bn im. Thnh
th my ngn nm nay, vn minh tin ha ca ta mi c ci tnh mi m khng c ci tnh ng mi.
Thit cng ng ngm ngi bun b vy!
Vy th sng i m mun cu cho vn minh khng th khng lo m mang dn tr. Nay dn m c
V Ti Lc
tr l ci cng l thin din. Ngi da vng chng ta c km g ngi da trng u. C iu l tai mt

cha thy qua th cha th pht trin, hnh thc c ci cn thiu th khng bit bt chc vo u,
vn ling cha di do th khng th lm nn c. Vy nu khng nh ngi i biu m mang
cho th quyt l khng th c.
ng Kinh Ngha Thc cng cho ph bin nhiu bi ca, bi ph nh: Co h lu vn, Cn phi hc
ng, Bi ht khuyn nh nho, H hn thiu nin, Dy con, Khuyn con, V khuyn chng v.v
Tt c u h ho duy tn gio dc.
Nht s bt tri nho s s
Nng cng hay m thng s cng hay
Trn ci i no ai d ai hay
Vn bit c k gy ngi bo
Nh Nho h vn cy mnh khn kho
em vn chng m vnh vo vi i
Nm ba cu ht c dng di
Tr c nghip, chuyn ngoi chi n bit
Nhng vn phm ca ng Kinh Ngha Thc a ra 4 nhc im ca gio dc Vit:
A) Tn c quan nim. - C i hc gi thiu hn mt quan nim tin ha, i vi bt c s vt no
cng c cho c l tt, ly bt bin lm nguyn tc. Gio dc cng th. Ch kho th, chnh ph
trc sau ch ch trng vic bt th nhn ti, nhng khng h lu tm my n vn phi gio dc
nhn ti nh th no? V mt kha trnh ging hc ch ly kinh th, tc vn, tp t, ch tt vn hay
lm trng yu. Quanh i qun li my cun kinh, s, t, thi t l ht. Gio ti khng bao gi thay
i.
B) Thin trng k c (c nh l c) a bt chc hn l t kho c lp, thiu sng to. Mc ch
ca gio dc l lm sao cho ngi i nay theo kp ngi i xa, mun th phi nh li ni v
hnh ng ca c nhn, hoc c tm hiu c nhn. C thnh hin, c hc thuyt bao gi cng ng
bt kh ph bnh, bt kh hoi nghi nh Hn D tng ni: Tng kinh thnh nhn th, ngh lun an
cm o ( tng qua tay thnh nhn th cn bn ci th no c).
C) Thin trng vn ngh, b qun khoa hc v thc dng. K t triu Nguyn thng nht, tinh thn
ngi i hc hon ton b tiu mn vo vn t hc tp, ngoi my quyn sch ra chng cn gio dc
no khc. c sch vi cu hc mc ch ch khoanh vo trong vic hiu ngha v tm cch vt
chc vn th, c lm vn cho hoa m bt cn tri thc thc t. Th sinh dn dn thnh con ngi v
dng di lng tn vi.
D) Khng c t chc v k hoch gio dc. - S t c hc th no cho bi, c kh nng lm vn
trng kho quan l xong. Khng c trng chnh thc cho ngi theo hc. Trng hc do cc bc
V Ti Lc

danh nho t m ra dy vn cng nh v.
*
ng Kinh Ngha Thc l phong tro yu nc h ho cu hc duy tn tm kh nng hin i ha

m nh Ty, b thc dn chuyn thnh phong tro theo Ty bng cch mt mt ph v t chc
ng Kinh Ngha Thc, dng chnh sch khng b bt b, mt khc a tay sai ra vi ch trng c
ng ng mi bnh ng cng c cho chnh sch gio dc bo h, thuc a nhm o to mt s
n ti v gy mt tinh thn ch bi cho ngi Vit, chia dn Vit ra thnh ba loi:
a) loi m ch
b) loi bit c bit vit ch Vit (Quc ng), bit thm cht t ting Php lm thng ngn co
giy cho gung my cai tr.
c) v thiu s c gio dc v Php ng m Php dng lm tay sai thng tr.
ng thi, thc dn tm mi c hi, mi phng thc o h su ngn cch ba loi trn. V
phng din gio ti, sch v u hng v khuynh hng ph bng vn ha dn tc v cao ngoi
nhn xng ng lm thy.
Gio s K. M. Panikkar, ngi n, vit:
Faire naitre un dfaitisme moral parmi le peuple semble avoir t un des buts de lducation
coloniale (Lm sinh si ny n ch ngha ch bi trong dn chng l mt trong nhng mc tiu ca
gio dc thc dn).
Promouvoir une ducation incitant lagitation intellectuelle nest pas lintrt dun gouvernement
tranger (y mnh mt nn gio dc m mang tr thc khng bao gi l iu quan tm ca ch
ngoi nhn).
Kt qu hc Ty tm n dn ch, khoa hc u chng thy, ch thy thanh nin, hc sinh ua
nhau vit thip chc tt, thip ging sinh bng ting Php: Bonne Anne- Parfait amour- A toi seulA toi pour toujours, hoc thuc lng bi Hnh Vn bng ting Php:
Chers enfants
Vous tes des jeunes gens
Travaillez
Et rappelez-vous
(L s ci dng phn,
Vu dt j n jng
Tr ra m ra vy d
rp ci p l vu)
Tht ng l mt l in di cung ch, hc lu lo.
Gio dc s hon ton ph sn nu n khng gn lin vi sinh mnh dn tc lch s.
V Ti Lc
Hc vn l u tranh, gii quyt nhng vn thc tin ch khng phi hc vn ch l i hc v

cu hc.
Gio dc ph sn v hc vn v dng hin nguyn hnh trng tht th thm qua thin chuyn k
ca nh vn Nguyn V trong cun Tun chng trai t Vit:
Mt bui ti, Tun n nh thy ng S Bnh, thy mt mnh mt cn nh mn trong mt ng
hm gn b sng. Thy ch cho Tun bi th bng ch nho k tn Phan Chu Trinh do t tay thy
chp ra bng nt ch m v tht p lng trong khung knh treo trn tng. Tun khng bit bi th
ny do thy chp u nhng Tun hc thuc lng ngay:
Th s hi u d nht khng
Giang sn ha ly khp anh hng
Vn dn n l cng quyn h
Bt c vn chng ty mng trung
Trng th bch nin cam tha m
Bt tri h nht xut lao lung
Ch qun v tt v tm huyt
Thnh b t vn khn nht khng
Tun c hc cht t ch Hn nhng ln u tin nghe nhiu ting mi l: anh hng n l, cng
quyn lao lung, tm huyt nn cha hiu r ngha cho lm. Thy Bnh ngm tng cu, ging tng
ri thy ngm i ngm li nhiu ln. Thy ging rng ra v ni:
- Nc An Nam mt, nh An Nam tan, dn An Nam b lm n l. ng bo nh ngi ng m
cha tnh ng cho Ty n u, c, n p ch. Mt trm nm na cng nh chu hay sao?
Thy ni bng ting Ty rt hng hi, rt say m. Thy p tay xung bn, thy dm chn xung t,
thy ht ln:
- Tri i! Tri i! nc An Nam l con Rng chu Tin m dn An Nam ngy nay l ti t, l mi,
l r b xing xch, gng cm, p ch. Th c ti nhc cho hn thing t nc ny khng?
Bng thy a ra khc, thy gc u xung bn. Tun b qu cm xc, cng rng rng nc mt ngi
khc ngy ng. Tun nhn bi th ng khung treo trn tng, cng nhn cng khc. Mi cu th m
thy Bnh c i c li, ku go ln ri khc lm tr Tun c cm tng nh y l ting ni au
kh, ting rn xit bi thng ca mt hn thing hin v ku gi con chu bng ging ai on, lm ly.
Khng kh bi thm y ko di mt lc lu. Ri thy ng S Bnh ngc u ln, mt cn m l,
bo tr Tun:
- Tun i, chng ta l con chu ca Hng Vng, ca Lc Long Qun ta phi lm th no ch? Lm
th no ph tan ci xing xch n l i ly c lp, t do ch?
V Ti Lc

Tun ch bit ci u nghe.
Thy ng S Bnh ng dy, i mt thy ngu, tay thy run ln, thy ch ngn tay ln bi th
ch nho ca c Phan Chu Trinh v ni bng ting Php c v cm hn, on than nhn mnh tng
cu:
- Notre grand patriote Phan Chu Trinh a dit: Nous sommes des esclaves! Nous sommes des
esclaves!
Ri thy ni lin tip bng ting Php, ni thao thao bt tuyt, ni cho n tro nc ming hai bn
mp, m hi trn trn, trn m. Thy h ho: Cch mng! Phi lm cch mng! Phi lm cch
mng! Il faul faire la Rvolution. Il faul faire la Rvolution.
ng th, gio dc dn ch, khoa hc thc nghip s chng bao gi c nu n khng c m
ng bng mt cuc cch mng gii phng dn tc.
*
Nhng ch trng Gio dc phi thun ty nhn loi- Gio dc s iu ha pht trin ca b c,
con tim v bn tay- Gio dc l o d phm tnh u l nhng iu ni m ni. Vo thc t,
khng lm g c gio dc thun ty nhn loi bi l dn tc bt ng, quyn li bt ng, u tranh
thng trc th ni dung phm tnh, b c, con tim lm sao c th qui nh thnh mt tiu chun ph
bin gia ngi Vit vi ngi Php, ngi n vi ngi Anh, ngi Tu vi ngi Nht?
Ch trng gio dc thun ty nhn loi ca Jean Jacques Rousseau ch l mt ch trng mun
thot khi s tri buc ca hin thc, mun bin th gii hin thc thnh th gii l tng. N s l
mt cu chuyn khi hi trc thc tin tn nhn. C s gio dc khng th khng kin trc trn mt
t chc x hi nht nh, trn mt cuc u tranh nht nh. Nu nh gio dc m mt c s x hi
dn tc, mt c s u tranh th chng c g ng gi l gio dc na.
ng nhin ngoi dn tc ra cn c nhng x hi khc trong mt hon cnh no thnh nhng
lc lng chi phi dn tc. T d nh phc hng vn ngh (la renaissance) pht khi bi tinh thn
i Li ri lan trn nh hng ra ton u Chu, nh ci cch tn gio ca Luther pht khi bi tinh
thn c ri lan trn nh hng ra ton u Chu. Tuy nhin, mi nc u Chu u tip th
nh hng bng quyn li v tinh thn dn tc ca mnh trong cng cuc u tranh thi i, tiu
dit sinh hot ti tm ca i Trung C v chng s cai tr thn quyn ca trung tm tn gio Roma.
Nh trit hc Kant ni: Nhn loi do gio dc mi thnh nhn loi.
Mt trit gia khc ca c ni li: Gio dc c thng qua quc gia mi thnh gio dc, mt dn
tc ch sau khi qua gio dc quc gia mi thnh dn tc y sinh lc.
Mun hiu thy ngha ca dn tc tinh thn th phi tm v lch s. Ni dung x hi dn tc c:
ngn ng, o c, chnh tr, kinh t, ngh thut v nim tin, tt c thng c gi chung l ti sn
vn ha truyn t i n sang i kia v khng ngng pht trin.
V Ti Lc
Qu trnh pht trin hay lch s o to cho mi dn tc mt cng ng tri thc tnh t, ch,
hnh ng truyn thng. Bi th, hot ng gio dc ch c gi tr chn thc khi n c t vo c
s dn tc x hi.
Lch s l do s i lp gia dn tc ny i vi dn tc khc hoc do s xung t gy nn bi tnh
trng bt bnh hnh gia cc th lc ni b ca dn tc. Bi th, hot ng gio dc ch c gi tr
thc tin khi n c t vo mt trong hai u tranh .
Nh nhng thu cm H, ot sao
Nhc Bnh Ng, ca Qunh uyn rp rnh
Vng chy, bc sinh, gi to ma la
C Vn Thng, cng Thi Bnh
Hi rng my c hin thnh
Cc v cng, vn tr cnh vinh quang
H mt ngy nn c nghip vng hong
Bao gan nt c ly, an thnh hng huyt l
Thu Hng Bng r nc rch hoang
Vn nhiu nhng nm gai nm mt
Thi T nhn nh tri t
Thnh Tng tr i vng
Dm khoe khoang cng gi huy hong
Trc x miu hy ng ng tng t
Vn ngn th
Tht trm s
Chc Hng o
S L Hu
Khc qu thn oanh lit khi xung tiu
Lng sng th y bao nhiu lao kh
Cnh Nam chim
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Nu gio dc Vit m quay lng li vi nhng iu trn th u cn l gio dc Vit na m ch l
th gio dc mt nc y thi.
Vn ho Lm Ng ng (bn Trung Quc) ni v ni ti nhc v hi nh ng ch c theo
hc gio hi cng gio, sng tch bit hn vi cc tr em khc, khng c v h vin Trung Hoa,
khng c nghe ht Trung Hoa, khng bit cht g v lch s v truyn thuyt Trung Hoa m li
thuc lu lu i ca n thnh Maria, Cha Ki T, Abraham, David.
V Ti Lc
ng vit: Cha ti mi su tui ti bit rng kn ng ca Josu lm sp tng Jricho

nhng ti hi ti ba mi tui m vn cha bit chuyn nng Mnh Khng, chng cht v xy Vn
L Trng Thnh, nng ln li ti ni tm c hi ct ca chng khc nc n ti ni nc mt lm
tri mt khc thnh v i . Nhng ngi Trung Hoa d v hc cng khng t s nh ti hi .
V Ti Lc
VN HA NNG NGHIP
H l nhng ngi qu ma non nc Vit
Sng cn lao bn rung la ng khoai
La xanh rn nh h m hi
Nc Vit sng v m hi h
Bng B Ln
A la socit vietnamienne- quon saisit
avec lui dans son fondement- il na cess
de procurer au cours de lhistoire une
raison dtre, une structure stable et une
discipline pour ses travaux et ses clbrations
collectives: contracts avec ellmme, le sol et
V Ti Lc
le ciel.
Paul Mus
Tm trong non mt th k lun hm, chin tranh v hn lon, ngi ta vn thy tt c u hm cha
tinh thn vn hc Vit trong chng minh rng tinh thn vn ha Vit vn tip tc lm ch t con
ng lch s ca dn tc, mi m mu nhm ph nhn hoc trit ci to n u tht bi.
Vn ha Vit th no?
Ni n vn ha Vit tc l ni n vn ha nng nghip.
Trn th gii, ch no chng c ngh nng nhng vn ha nng nghip thc s thnh th h vng
chc trn mi phng din kinh t, chnh tr, vn hc, gio dc, quc phng, sinh hot, x hi th
ngoi Trung Quc ra, phi k ngay n Vit Nam.
Vn ha nng nghip l vn ha ca s kt hp chn chnh gia ngi vi t, l vn ha ca s
khai pht t rung i cng vi s khai pht tm linh. Trong nng dn l lc lng ct cn v s
nhn l u no.
Kinh thnh ca Gia T gio chp chuyn Thng sng to th gii trong thi gian by ngy.
Thn thoi Hy Lp cng chp chuyn thn nhn to ra th gii. Nhng Vit Nam cng nh Trung
Quc qua thn thoi Bn C khai thin t a th tin rng th gii ny do chnh bn tay ngi khai
ph, sng to, v gn gi. Thn thoi Hy Lp bo s d th gii c la l bi Promthe n trm
la ca tri mang xung. Trong khi dn gian Vit v dn gian Trung Quc bo l c la nh Toi
Nhn khi c g vo nhau m ly ra. Phc Hi th dy kt thng lm li nh c. ng V Tc ch cy
ba trng thc la. Bn C vi hnh nh vm v, tay cm ba l sc mnh lao ng ca nng dn.
Toi Nhn, Phc Hi, ng V Tc vi v vn nh l sc mnh ca tm linh khai pht.
Nng nghip khng ch n thun l mt trng thi kinh t m cn l mt o, nng nghip chi o.
o nng nghip i biu cho s sng bao la, i biu cho t rung vn, rng mnh mng c i
biu cho thi gian, khi tit ma thun gi ha hay ging t bo tp lc no tt, lc no xu.
Cng vic ch yu ca ngh nng l trng trt, cy ba, vun bn gt hi thc vt (cy c, hoa tri),
ng thi nui dng ng vt (g, vt, heo, tru b).
K vic lm rung mi ng
Ti xin k c r rng h ai
Thng Chp l tit trng khoai
V Ti Lc

Thng Ging ti u, thng Hai cy c
Thng Ba cy ba rung ra
Thng T bc m thun ha vui thay
Thng Nm ct la va ri
Thng Su ma xung nc tri y ng
Thng By cy cy xong
Thng Tm thy la tt dng vui thay
Thng Chn ti k li nay
Bc m xem c mi hay trong lng
Thng Mi la chn y ng
Ct v ct phng nm sau
Thng Mi l tit cy su
Mt nm k c t u n ui
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nh tri ma thun gi ha
No cy no cy tr gi khuyn nhau
Chim g c ln cnh cau
Ma no thc y gi mu hng qu
Va ti bi (vun ta), va dng dc s sng, va nui mnh sng. Hin tng sng c ba loi:
- Sinh liu hu sinh (sinh si ny n)
- Do chng nhi sinh (bi trng cy m sinh)
- Do tnh nhi sinh (do tnh yu m sinh)
V tr l mt dng sng di vn c i i kip kip. Sng n tip ni sng kia l do c bn
nguyn tc ca dch l, sinh sinh chi vi dch. Mt gng c, mt cnh cy m chi ny lc m sinh ra
cy c khc.
Sch c cu Nht dng s ng x, vn vt thy sinh thi (nh dng va ng, vn vt sng
dy) cng nh ca dao ta c cu: La chim ph pht u b, h nghe sm ng pht c la ln. Mt
ht ging gieo xung t qua s iu ha ca tri t, ht ging t tch ra ny mm thnh mt c th
mnh sng v ln ln. Cho nn mi ni: Thin h chi i c vit sinh (c ln trong thin h l
cho s sng). Nng nghip thng trc hnh ng thc hin c ln .
Hoa nh phn c m kt thnh tri, ng vt do tinh trng m sinh u l nhng iu tt rt
thng thy trong ngh nng, nhng n li hm cha mt trit l gc nht m nht dng chi vi
o, hay cn khn chi o. m dng tuy cc khc nhau m rt tng i tng thnh. Cho nn
nng nghip vn ha mi l th vn ha trong s ha hp t nhin. Nhim v ca cn hay dng l
V Ti Lc
t cng bt tc lc no cng dng mnh chin u. Nhim v ca khn hay m l hu c i vt

bao gi cng tri tm tnh rng ri. Lm trai phi anh hng, lm gi phi hin thc, chm ch v chu
ng.
*
i biu cho t rung mnh mng, ci t ai yu qu tng nui sng ta, tng yn ngh ng
cha v sinh si con chu, ci t ai m u my cui mt ta u nh, u quen, u tng ghi nh
mi ci kh, ci vui, ci hy vng, cuc sng cuc cht, cuc b du ca i i n ni ra bao
ngha v gm bao nhiu gi tr. Trn tinh thn, vn ha v i biu cho trng thi vng chi v bnh
tnh v quyt khng di i, lay chuyn.
Nng nghip l s nghip kinh t, ng thi cng l s nghip o c, nh Hiu kinh vit: Dng
thin chi o, phn a chi nghi, cn thn tit dng d dng ph mu (Dng o tri, la ni t
tt, cn c chm ch, tit kim m nui cha m).
Nng nghip l mt s nghip sinh sn nhng ng thi cng l mt s nghip ngh thut nh ca
dao ta ht: C kia tt nc bn ng. Sao c mc nh trng vng i. Nh mt thi s Trung Quc
mun t hng thm ca cnh ng, h bt vit: p hoa qui kh m hng (Con nga tr
v dm ln hoa m bc khin mng nga cn thm). Chnh ci tinh thn nng nghip bng bc
khp vn tc, ng rng khin cho vn nhn, thi s lm thnh th vn dy cho ngi thch nghe
git ma lp p trn tu l chui, dy cho cm thy ci p ca ngn khi t mi nh tranh ta ln
ln vi my chiu lng chng ngn i, dy cho bit ngm ci v trng nut ca hoa th t bn
ng, nghe ting tu h ht m nh ti li than th ca k tha hng nh m, mn yu cnh cc c
thn n hi tr, dy cho bit ha ng vi mi vt ni sng hoa c, xun ti th lng do dt hng
xun, h ti thiu thiu nghe ting ve su nh g nhp thi gian qua, thu ti th bng khung nhn l
vng ri rng v ng ti th ngm th tuyt bay.
Nng nghip l mt s nghip lao ng nhng ng thi cn l mt s nghip th phng v tin
tng. Khn ngoan nh m cha ng, lm nn phi oi t tng phng th. Phng ngn ta c cu:
Thng Tm gi cha, thng Ba gi m. Cha y l Hng o Vng Trn Quc Tun, ngi c
cng nh gic Nguyn gi vng b ci, m y l thnh mu Liu Hnh cng cha, ngi n b
dung nhan tuyt th, thng minh d thng, lc cht hin linh thng ging bt bo cho dn bit v
quc s.
Lao ng s nghip khng ch kim bt cn n m cn to dng giang sn t nc. Bn tay
vi t ai, sc lao ng v ch cn c em m hi ra trn vi nc mt ca lng yu, tt c
khng dt m mang t ai, xy p ci sng, em mu o r ra v lng yu t ngi thn vi
nhng con ngi m mu chy rut mm bn ti, mu o r ra sng v th phng cuc
u tranh vi qun th, cng tm nhun vi qun th trong ng rung ca x s qua cc thi gian.
V Ti Lc
Cho nn, ni n kinh t nng nghip th phi ngh ngay n mt nn tng kinh t, n chnh sch
kinh t hm cha o c, khng lc la tranh ginh th li nh kinh t thng nghip v tn bo
mu nh kinh t du mc. Ni n sinh sn nng nghip vi v p ca khm cc bn du, ca ao
thu lnh lo nc trong veo, mt chic thuyn con b to teo. Ni n lao ng nng nghip th phi
nh n vic dn sc vo s nghip yu nc.
Tri qua bao bin c, sc t vn bnh tnh, vng chi m ng ph, c my ngn nm tinh thn bnh
tnh vng chi vt ht cc kh khn, tr ngi y mnh dng sng chy i i sinh si
ny n. An th n h nhn, bm chc ly t, dng dng tinh thn lc quan chin u. Bt nng an
th, tin hi thng khng, tc bt trc a, dic bt trc thin, chung hn m, chung nhuyn
nhc, chung honh bo, chung o h (nu khng bm chc ly t tt khng c t chin u
li thiu c thin thi tt s hn m, nhuyn nhc sinh ra lm rng r m sp ).
*
Dch h t vit:
Nht vng tc nguyt lai, nht lai tc nht vng, nht nguyt tng di nhi minh sinh yu. Hn lai tc
th vng, th laii tc hn vng, hn th tng suy nhi th thnh yn (Mt tri ln, mt trng ln,
mt trng ln mt tri ln chuyn i nhau. Gia hai vng nht nguyt m c nh sng. Lnh ht n
nng, nng ht li n lnh, lnh nng ui nhau m thnh bn ma nm thng)
Nng nghip gn vi sinh vt, t rung v cng khng lc no ri kh tng t thi.
Thng Ging chn bc i cy
Thng Hai vi la ngy ngy sing nng
Thun ma la tt ng ng
Thng Mi gt la ta n y nh
Nh vy l ci l d thi giai hnh trong kinh Dch.
Nng nghip khng i ngc vi l sng, khng lm tri vi mun ca t v th nht phi cho
ng thi khng tri ma. Qu no, hoa no kt thc khai hoa c thi gian nht nh, lc ny mm,
lc sinh trng v lc chn gt hi. Khng th cng p thi gian sm hn, cng khng th tr ni
thi gian mun hn.
Do l em vo chnh tr m thnh nguyn tc thi trung, qun t thi trung, linh hot thch
ng vi bn im: Thi-V- Trung-Chnh.
Thi l thi gian lc no c th v lc no khng th.
V l khng gian hay v th chin lc.
Trung l giao im ca thi gian v khng gian.
Chnh l hnh ng cho thch ng.
V Ti Lc

*
Nng nghip i vi sinh mnh l thun, khng i tri l thin nhin: nng nghip i vi quc gia
l gc, l cn bn. Thun cho nn ci hc ca nng nghip c tit iu tnh t nh bi th. Gc v
cn bn cho nn ci hc ca nng nghip l thc hc phc t t vin vng.
Bt th nht phin bn trit ct
Tranh c mai hoa phc t hng
l mt cu dn dao rt p ca nng dn Trung Quc ni: nu khng c cn gi lnh but tn
xng th lm sao c hng hoa mai thm ngt c bu tri? Gi lnh ai khng s, nht l nng dn
sng dm ma di tuyt? Nhng v thun theo thi tit tri t th gi lnh but tn xng vn l
iu cn thit v nh c mai mi n em hng p m c tri ng. Vy chng c g ng bun,
ng trch. Cn gi lnh v nh mt thi k nh ui gic trm ngn gian kh, ng cay nhng nh
th mi c ngy thanh bnh, chin thng p nh mai n.
n tri ma nng phi th
Ni th ba cn ni th cy su
Cng lnh chng qun lu lu
Ngy nay nc bc ngy sau cm vng
Ai i ch b rung hoang
Bao nhiu tc t tc vng by nhiu
Thin a thun nhi t thi ng, dn hu c nhi ng cc sng (Tri t thun bn ma ma
nng ng cng vi s chm lm ca ngi nn ng cc nhiu). Nng nghip ly thun lm ch lao
ng ha nhp vi t thi xy dng mt i sng no m.
D nng lp quc v quc d nng vi bn chuyn sang chnh tr thnh chnh tr d nhn di bn. Mt
th ch chnh tr xa t di tay Thng ng p dng chnh sch trng nng th m dn ui
bt v git Thng ng. Nh Tn nh chnh sch ca Thng ng thn tnh c lc quc ri
cng v chnh sch y chu dit vong. Ti sao? Ti Thng ng ch bit ci gc nng nhng li
khng nhn n gc dn, xem nng nh mt th on, kt qu nc giu thnh m dn li ngho
kh, binh lc ln mnh m dn li yu cc, to thnh tnh trng mu thun gia dn sinh vi quc
phng a n s i lp ca nhn dn vi qun i. Bi vy nng dn nghin rng th khng i
tri chung vi bo chnh: thi nht yt tng d d nh giai vong (tao s cng cht vi my).
Php gia Thng ng v chnh sch trng nng qu chuyn ch vo lnh vc kinh t ct xy
dng mt chnh sch ti chnh thun ty v mt chnh sch qun s tuyt i khng hng ti s
bn gc na, ngc li cn hy sinh nng dn v ph hoi nng nghip khin cho gc nc lung lay,
chnh quyn php gia ph sn y n vic nh Tn vong. Nng nghip nh th l i vo nghch o
V Ti Lc
tri vi ch ca vn ha nng nghip vn vn khng ngng cao chnh tr dn bn v chng i

bo chnh thng tr.
Khai pht t rung phi i i vi khai pht tm linh, trn quc sch th dn sinh phi hp nht vi
qun i, sinh hot phi hp nht vi chin u, vn ha phi hp nht vi kinh t. l cn bn ca
nng nghip chi o vy.
Khai pht th a i i vi khai pht tm linh tr thnh mt khc anh hng ca tin xung min
Nam ca dn tc Vit.
Bi Chuyn du kho vo nng tri Thi Sn ng trong tp san S a s 22, tc gi Nguyn Vn
Hu cho c gi mt hnh nh tuyt p ca khc anh hng ca y. Tc gi vit:
Xin hy li v hn trm nm trc tng li cnh vt ca min rng ni bao la ny. Xa xa mt
vi sc th, mi sc th th u li nm by mi tranh, cn bao nhiu l rng. Cp beo, rn c cng
nhng mui mng, con ve, con vt cng nhau ng tr nh mt giang sn ring. Vy m c ngi
hng dn qun chng vo y khai hoang lp p. Ngi y l thy on Minh Huyn tc c
Pht thy Ty An. Chnh Pht thy thc hin gio l t tu, t gng g tha cho nn mi
hng dn mn khai hoang nhiu ch m trc ht l y giang sn ca c th. Thm vo ,
mt ni e da khc na l phi sng bn cnh ngi Mn y gng ngi ba th, th hn v gin
d.
Pht thy lm cch no ng vin nhn lc m lm ni vic phi thng ny?
Vi gio l T n (n T Tin cha m- n t Nc- n Tam Bo- n ng Bo Nhn Loi),
Pht thy a vo lng ngi mt nim tin v bin. Qua huyn diu ca c Pht v kh nng tu
tnh ca con ngi, tn Bu Sn K Hng khng cn bit s mt th lc t m no khc. Do
m h rt tch cc v nh vy thy Ty An thnh cng.
C hai t ca Pht thy l nh Ty tn tht l Bi Vn Ty v c Tng ch Bi Vn Thn gp
tay c lc cho Pht thy trong vic m rung v lp lng vng ny. Hai c c c ln, o php
uyn thm, v dng cng phi thng nn rt c nhn dn tng phc. Nhng ngi dn lam l,
cht phc cn phi c hng dn chn chnh, hai c Tng ch v nh Ty l nhng ngi c
tc phong o c lm nn vic . Ban ngy ngi tn i khai hoang, m v th lm l nim
Pht, tham thin v lnh hi nhng li hay p ca cc c. Nhng ngy sc vong, cc c thuyt
php ging kinh.
Ngi cha ca Bu Sn K Hng khng c tng Pht. Ngay i in cng ch th mt khung vi
gi l Trn iu m thi. (Vung vi mu iu ny mang ngha nhiu iu ph ly gi gng,
cn c thuyt ni c Pht thy l dng di Ty Sn i tn, chy n vo Nam cho nn vung vi
iu mang ngha non ty o vi c o).
i thm cha chng ti (li tc gi) c c trng ban Qun tr ca nh cha tip i. C ging:
V Ti Lc
Ni ny xa kia l tri rung ca c Pht Thy Ty An. Ngi di dn n y vo khong nm Tn

Hi va m c hong php va khai ph rng hoang. Hi , cp beo d lm m ng s khng
c. C cn k cho chng ta nghe chuyn tng ch Bi Vn Thn tr cp nh sau:
Mt ln cp v xm vo chp ti, ngi ta rt ln trn gc ng ca kn mt, nh m tre bo ng
vang tri. ng Tng mt mnh cm mc tro xung thang rt cp. Di nh trng m, cp nho ti
ph ln mnh ng Tng. ng Tng l lng ngi xung, mt tay dng ng cy mc ln, mt tay th
th ch cp ri xung. Cp hong hn khi gp ta b ca ng Tng cng nh sng lp lnh ca ngn
mc, lin n sang mt bn. Trong lc cp mt thng bng chao mnh trn lng chng th ng Tng
m vo hng n mt qu m thi sn v thun chn bi thm vo h b n mt c nng n.
Cp rng ln mt ting vang rng ri ng ln bt tnh.
ng Tng khng git cp, bc ti git n dy ming lm bm: Tao tha cho my, t nay phi b
tnh ngang tng ng ti y na m mt mng.
Cp gm mt xung t ko la lt ci chn qu vo rng v t khng cn dm bn mng n xm
na.
ng Tng khng mun st sanh m ch mun tm phc l th d. Vic nh cp va ni khng ch
mt ln m c nm ba ln na. Ln no ng cng tha cho chng. Rit ri con no con y chy mt li
xa.
C Qun cn dn chng ta i mt vng ni in ri a ra ngoi n mt gc c th cnh cha, ni
mt khong t trng bng phng, c tr tay ni: y l di tch ca ng Sm ng St tc l i tru
ca Pht thy. Tru c cng ln trong vic vn ti v khai ph vng ny. Hi c Pht Thy vin
tch, i tru vn cha gi nhng ngi ta qu ngng m ngi v nh n tru nn khng bt lm
nhng vic nng n na. Cho n khi tru gi ngi ta vn nui hoi ri khi cht, em chn ct cn
thn ti y v xng gi nh th t lng ghi nh.
*
Tinh thn nng dn ca dn tc Vit l:
a) Bit su xa nhng u hon
b) Khng s kh nhc, gian kh
c) Khng c quan nim v s cht
Ti sao li phi lo lng su xa?
Gn cn vi thin nhin nn ngi nng dn hiu rng: Khi mt a b cho i, mang ting khc
m u m ra, n cn bit bao nhiu ngoi duyn c sinh ra. Tc ng c cu mang nng au
l th. Khi mt ch g nh b thot v trng, ku chim chip au n, n phi cn thn bit bao
chui ra ngoi v trng.
V Ti Lc
Khi mt ht ging ny mm, ci mm mm yu, n phi cn v s iu kin mi nh ln khi mt

t.
Nht nht u kh khn, nht nht u phi tri qua mt qu trnh u hon, no mong sao cho c
ma thun gi ha, mong sao cho khi tt bnh t vong.
Ngi nng dn do tinh thn bit su nhng u hon tch ly m c mt tm hn bnh d nhn mi
s, mi vt trong tri t ri chn thi bnh tnh lo toan bng l tnh.
Ngi nng dn do tinh thn bit su nhng u hon tch ly m c mt tm hn siu vit chuyn
thnh thc tn gio, nhng l thc tn gio l tnh ha khng c tn iu gio ch v h thng
tng l v gio ch.
Ngi nng dn t tri, knh tri mt cch thn mt ch khng s st nh b hm h e da, em n
cho tn gio tnh v v thi v.
Tri ma cho la chn vng
Cho anh i gt cho nng em cm
. . . . . . . . . . . . . . .
Chng i, i try ko tra
Ca nh cy m, nng ma nh tri
Em i khn Pht cu tri
Bit than cng tri bit th cng ai?
Tri i tri chng cng
Ngi ba bn v ngi khng v no
. . . . . . . . . . . . . . .
Ly tri, ly Pht, ly vua
Cho ti sc khe ti xua con rui
Do bit su nhng u hon m tinh thn nng dn mi khng s kh nhc gian kh, vi mt tm hn
kin cng v t.
Cy su cuc bm khai ph t hoang tt phi kh nhc, gian kh, s nghip ca t vn l kt tinh
ca nhng ni tn kh. Sch c cu: An th n h nhn c nng i (V t xy dng iu nhn
cho nn bit thng yu). Tri tn toan cay ng nc mt trn m hi mi thng ngi ng cnh.
Ni kh y ging nh ni kh trong bi Tho T ca Tn Gi Hin:
Nhn gian bt thc tinh thnh kh
Tham khn thanh xun v
(Nu nhn gian cha bit n ni kh ca tm lng tinh thnh xin hy nhn ma xun). Cng kh bao
nhiu cng chn thnh by nhiu.
Kh khn thay cng vic nh qu
V Ti Lc
Cng nm kh nhc dm h khoan thai

Thng Chp th mc trng khoai
Thng Ging trng u thng Hai trng c
Thng Ba cy v rung ra
Thng T bc m thun ha mi ni
Thng Nm gt hi xong ri
Bc sang thng Su nc tri y ng
Nh nh, v v, chng chng
i lm ngoi ng s k sm tra
Thng Su thng By khi va
Vun trng ging la, b cha c gianh
Thng Tm la r nh
Thng Mi ct hi cho nhanh kp ngi
Kh khn lm my thng tri
Li cn ma nng bt thi kh trng
Ct ri np thu nh cng
T ry mi c yn lng m no.
Cng tn kh nn s i x thp phn thn thit, tm mi cch m bc ln nhau, s thn thit m
bc chuyn thnh lun thng. Lng tinh thnh i vi lun thng chuyn thnh l tng. L tng
y l o c v lo khai hoang trng cy.
Trong tinh thn khng s tn kh, o c lun thng dung hp vi lao ng khai ph khn thc
nn ton dn ch l mt ngi, u tranh thng trc t cng bt tc.
Trong tinh thn khng s tn kh, khai ph khn thc i i vi l tng, ngi nng dn xy
dng cho mnh mt x hi lng x chi cht v bt ngt trn rng, di bin, va on kt cht ch,
va t do bnh ng. Mi c nhn u c rung vn, giang sn v nhn cch ring bit. Chc v ch
m lng thp nht nhng vo hi h nh m, ch c trng vng ngi n mt mnh mt chiu.
Trong tinh thn khng s tn kh, o c kt hp vi lun thng, ngi nng dn xy dng cho
mnh mt np sinh hot gia tc vng chi.
Bng tinh thn khng s tn kh, ngi nng dn bng hai bn tay trng chuyn rng thnh
rung, bin ni thnh vn sut t i Nam Quan n mm C Mau.
Ch v khng s tn kh, mi ngi nng dn chu i rt nhng vn canh cnh bn lng nim:
Ch nh tan, nc mt, ch l dn i rch.
Vi tinh thn khng s tn kh, ngi nng dn mc o ti nn l vn cm thy mnh chng thua
km chi k mc o lng cu.
V Ti Lc
Vi tinh thn khng s tn kh, ngi nng dn tuy chng bit mt ch nhng vn ng ng l
con ngi y nhn cch. Nht s nh nng ht go chy rng nht nng nh s.
Thin a c khai ph c hay khng?
ng rung c c xanh tt mu m hay khng?
t nc c c bo v hay khng?
u ty thuc tinh thn khng s tn kh.
Mt con ngi kh d ng ng chnh chnh y cng nh tinh thn khng s tn kh. Hnh nh i
dp c vo ni chuyn vi thin t, o rch h hai khuu tay l hnh nh nh th nng dn Ph.
Tht l kh khi i biu cho lp ngi mang tinh thn khng s tn kh.
Ch v tinh thn khng s tn kh nn mi hnh ng cp nc trn t Vit thng tht bi.
Nu khng nhn thy sc mnh ca ci tinh thn bt ym tn kh ca dn Vit, ngi ta s khng
hiu ti sao ngi Vit vi nhng iu kin chin u cc k thiu thn m vn hng hi, dai dng
v cng.
Nng dn bng mt tinh thn thm hu v mt sinh mnh cc kin cng, ng trc tnh th
tri xoay t o, lon lc lu ly nhng vn tin rng: th gii ny t trng thi hoang vu do hai
bn tay ngi sng to, vy th tt c mi vic u cng c th do hai bn tay ngi gii quyt c
ht, chc chn tri xanh chng ph kh tm nhn. i sau k tip i trc. lm mi phi xong.
Ngi nng dn trng tri trng t quanh nm ngy thng, em t k chi tm ha vo vi thin a
chi tm. Vi tri khn t c ngha l thn thnh ha t k chi tm, thn thnh ha tinh thn chu
tn kh chin u. V i sau tip i trc nn phi l t knh t, khng qun ng b, cha m, t
tin chuyn thnh t quc, th knh t tin l th knh t quc.
Mt tc t mt tc vng, tc t c bn tay lao ng tn cn canh tc tr nn tc vng, ngun
sng khng bao gi kit. Mt mu rung tng trng ca bao cng lao tn kh nhng ng thi
cng tng trng cho s quang vinh ca cng lao tn kh .
*
Tinh thn khng s tn kh khin cho nng dn bc vo u tranh lch s bng ch kin cng.
Khng c quan nim v s cht khin cho nng dn tin tuyt i vo s bt h ca tm linh. Ngn
ng c cu sng gi thc v. Qu trnh ca mi sinh mnh, khi u bng sinh, trong sinh tim
phc t. N chng khc chi ngy vi m, hon ton l chuyn rt thng. Sng th tn nhn lc lo
toan u hon, khng s kh nhc, cht th v ci khc. Ngi phng Ty lc cht, thn nhn
tang bng khn en, linh sng ton mt mu en v h ngh cht l en ti, tuyt vng bi ai. Ngi
Vit lc cht thn nhn tang bng khn trng, linh sng by bin mu sc rc r, mu trng i
biu cho quang minh, thun khit em mi ni th thm trong trng ha khin ci cht khng cn l
V Ti Lc

mt iu en ti tuyt vng na.
Gy thn ca Tn Vin c mt u sinh mt u t sinh sinh ha ha, t ha ch khng tiu

dit. Cc c gi c n tui 60 l bo con chu mua ci hm sn trong nh lm c hu, ngy ngy
cc c sng ti va ung tr va lau cho bng c hu nh lun lun sn sc nh mi m mnh sp ti
.
Vng Long Kh i Tng vit trong sch Long Kh ng rng: Sinh t nh tr d, nhn s bt
min t thi chi t thnh cng gi thoi, nhn sinh thin a gian, th thn ng i h, nht nht
dic kh bch nin dic kh, ngha l: L sng cht i nh ngy vi m, nh bn ma thay i,
hon thnh nhim v ri i, con ngi sinh ra trong tri t ci thn ny ng vi i h khng, mt
ngy cng tt m trm nm cng xong. Cu ni y bt ngun t trit l ngh nng m ra v nng
nghip vn l s nghip gn cht vi ch thi. Thiu Nghiu Phu (danh nho i Tng) lc sp cht
cn ni chuyn hi hc vui nh pho n.
Lc Tng Sn (danh nho i Tng) bit mnh sp cht, ng i tm gi mc qun o t chnh xong
ngi nghim trang ch pht lm chung. Chu Hi m (danh nho i Tng) trc khi th hi cui
cng thy bn phng tri sng rc. La Cn Kh (danh nho i Tng) lc cht bo hc tr: Thn
thng bin ha l chuyn d oan, thy y ch bnh bnh mt ngi thng v thy thch nh th.
Cao B Qut vn c cho ao ph chm m vn cn lm th ri ngm vang ln.
Do tinh thn khng c quan nim v s cht nn ngi nng dn Vit lp bn th t tin phng
dng nh lc ng b, cha m cn sng v i i kip kip ni nghip tin t. Ni au kh nht ca
ngi sp t b ci trn l khng thy c ai ni di, ch khng au kh v bn thn mnh.
*
Nh Nho nc ta thng p dng chnh tr gc y l lin kt v gio ha tinh thn nng dn ca dn
tc thc hin 4 cng tc:
- D nng dn vi thin a chi tm (Ly nng dn lm con tim ca tri t).
Lng em c t c tri
C cu nhn ngha c li hiu trung
- D nng dn vi i a chi t (Ly nng dn lm con yu ca t ln).
Ly tri ma thun gi u
Cho ng la tt cho chiu lng em
- D nng dn vi tinh thn chi thc th (Ly nng dn lm thc th ca tinh thn)
Nhc trng sao u v ng
Ch em ra sc cho xong rung ny
Lm lem tay cm chn cy
Hay trng cy ngc c ngy hu thu
V Ti Lc

- D nng dn vi an nh chi lc lng (Ly nng dn lm lc lng nn mng)
Nng nghip l ci gc ca mt nc.
Sch Lun Ng chp:
ng T L theo thy hc l Khng Phu T, gp mt ng lo nh qu ng bn ng, mi hi: C

c trng thy Phu T khng?.ng lo p: Chn tay chng chu lm vic, ng cc chng bit phn
bit, c g ng gi Phu T?. Ni ri chng gy i. ng T L chp tay vi.
Lun Ng mun bo ngi c sch khng thot ly sn xut.
Nng dn u Chu t xa tp trung vo nhng nng trng ln m thi Trung C gi l lnh th
ca qu tc hay tng l (manoir) chu ci kip nng n. Nng n nu khng c lnh cha cho
php th khng bao gi c th b thi p ny sang thi p khc. Nng n ch c lm nhng g lnh
cha ra lnh. Tt c ti sn ca nng n t ci bn, ci gh, ci ging n thng thc u l ca lnh
cha. Cn ngi nng dn Vit sng vi mnh t, mnh vn nh t canh tc m n, lm ch mnh
t mnh vn i biu cho ci tm ca t tri, lm con ca t rung cha ng ng gp vo
thc th tinh thn dn tc v on kt, chung c nn lc lng an nh cho t nc, hng triu
mnh t, mnh vn nh ny chnh l mt pho ly quc phng hng hng lp lp vng mnh c
my ngn nm.
Gic nh ph hoi nng thn?
Nng dn c qu nhiu kinh nghim vi mi ni u hon.
Gic nh khng ch sinh hot?
Nng dn vn khng bao gi s tn kh, s chin u d hon cnh ngt ngho n my.
Gic nh em ci cht ra da nt bng khng b, tn st tp th?
Nng dn chng h c my may quan nim v s cht th u c s cht, khng s cht th em
ci cht ra e da sao c.
Chng vi mi loi gic, nng dn lun lun c thi tht l:
D ai ni ng ni ty
Lng ta vn vng nh cy gia rng
D ai ni ng ni nghing
Lng ta vn vng nh king ba chn
Lng ta quyt th nh
n phi n c cnh ln cy
Pierre Gourou nhn xt:
Hy nhn s bnh trng m mang ca dn tc Vit trong lch s, vi rung la xanh ngt, lng x
khp ni vi nhng con ngi quen bm cht ly t cng nn vn ha nng nghip kin ton. Ging
V Ti Lc
nh loi h ngoi bin ti u l sinh si ny n gn cht ly , xm xt li khng cch g lm cho

n ri ra. Ri mt li sng c xy dng cht ch. Bi vy, dn tc Vit, mc du nhiu ln
trong qu kh b ging Chm thin chin, hung tn nh bi, nhng kt cuc dn tc Vit tiu
dit ging ni Chm. n nay, vt tch Chm gn nh mt hn, trong khi li sng Vit trn ngp,
ch cn li t khc bit cn c th nhn thy trn hnh th phn m, kiu mi nh v cc loi cy
mang tnh cht a phng m thi.
Sc mnh ca nng dn vn tim n nh sc mnh ca t, trng ngoi c v v lc m k thc li
l a lc, c v yu m rt khe, c v nht m rt gan, xa nay chin s thng 80% thuc thnh
phn nng dn. Trong khi dn du mc tc chin trng tht l cung phong bo v nhng ch c lc
u, khng c sc chu ng bn b. L tt thng l th, ch cn ch thm ci th thng na thi.
*
o nng nghip, vn ha nng nghip nay ng trc s thch ca vn minh u M v ci o
cng thng nghip vi tinh thn cnh tranh bt c nhn ngha th sao?
Vn t ra l:
ng o cng thng nghip ph hoi nn mng vn ha nng nghip v ci o nng nghip
bng s ph nhn hon ton gi tr cng nh ngha. Nhng ngc li, khng nn c tn vn ha
nng nghip m bi xch mi gi tr cng nh ngha cn thit ca cng thng nghip. Hy tn lc
m hc cho k phng php tnh v t chc tnh ca vn ha cng thng nghip c th khai thc
ti a nhng kh nng vt cht cho sinh hot.
a s khi ni n rung t thng ngh ngay n danh t lc hu, khi ni n nh my k ngh
thng ngh n danh t tin b. S thc lc hu hay tin b khng qu n s sc ni nh vy.
vn minh cng thng nghip tin b, ngi ta tm thy no khoa hc, s hc v logique hc ri
n vt lng, lc lng v tc xut. Nhng qu tnh l ngi ta khng sao tm thy v trang nghim
trong logique hc, m tit ha trong s hc v tnh tnh n hu trong khoa hc. vn minh cng
thng nghip tin b, sinh mnh b vt lng, lc lng v tc xut chn p n ni ngp th. Quay
cung vo cn lc sn xut tht nhiu, tiu th tht nhiu, sn xut tht nhanh, tiu th tht nhanh.
L ra vt lng phi lm cho sinh mnh sung tc thnh thi tri li vt lng quay cung vo cn lc
kia li lm cho sinh mnh d lm vo khng hong v lun lun khn trng. Sau mt th k say vn
minh, cc kinh t gia, trit gia v tr gi by gi ang phn tnh t li ton b mi vn , ht c
tin tng lc quan nh trc y. H cm thy ni lo u (angoisse), h chn ngy s vi v v mong
mi c c nhng pht thnh thi, ninh tnh.
Logique hc ca vn ha cng thng nghip ang cn c ci l d gin ca vn ha nng
nghip cho n c trang nghim, n t gim bt s qu chuyn ch vo vic theo ui vt
cht m quay v vi vic di dng v tc nhn.
V Ti Lc
Ton s hc ca vn ha cng thng nghip ang cn c con tim ca o nhn, ca vn ha nng

nghip n thnh m tit (iu nhp nhng cho con ngi tr li cng tm linh v tnh cm).
Khoa hc ca vn ha cng thng nghip ang cn ci o trung th ca vn ha nng nghip
cho i sng c tnh tnh n hu.
Chnh tr hc ca vn ha cng thng nghip ang cn trit l c lng ngi th thng, mt lng
ngi th bi, khng ly ngi lm i tng th hn cho chnh tr bt tn nhn.
Nhng danh t lc hu, chm tin ch nhm mc ch gy mc cm nhiu hn l nh gi thc
trng mt cch tuyt i khch quan, ri vo mc cm tc l ri vo by.
Theo s gia Oswald Spengler: Mi nn vn ha u c ring vn minh ca n. Vy th nu phi
cn mt bin i no th ch l s thch ng vi thi i thi.
Cui th k 19, nc Vit thua Php trc sc hng mnh ca my mc, sng ng ti tn. Tuy
nhin, ci thua ging nh thnh Rome xa kia b n voi ca Hannibal dy xo. Rome thua
chng phi v voi l mt sc mnh khng c g chng li c m l ti ngi thnh Rome khng
h c mt quan nim r rt no chng li s bt ng ny. Ch c th thi.
V Ti Lc
LCH S V CHNH TR
Vic mun nm trc lm ngi ng
Vic mun nm sau nhiu k ni
Non sng khng thiu khch tr trng
Vn mnh phn tay ai ging mi
Thi ch
T tng chnh tr khng th hon ton c lp vi thc tin cng nh khng hon ton l mt tn
n l cho thc tin, vy th hnh ng chnh tr phi gn lin vi thc tin nhng tuyt i khng ch
l tay sai ca thc tin.
Lm sao c th c nht nh mun xy dng mt ch m chng thm ng ngng n nhng iu
V Ti Lc
kin khch quan ca mt v th, ca mt thi i ni chung l ton b mt thc tin trc mt. Tuy
nhin, nu chu b tay qui hng thc tin th chnh tr tt s mt lun sinh mnh.
Hy dn thn vo trong cuc v hy chn ci o trung dung, va thi trung l nhn thc chnh
xc thc tin li va don chp quyt trung l chp nhn tha tin bin thc tin thnh c li
cho cuc u tranh. (Cest dans la zone intermdiaire que se dveloppe la pense politique qui
exprime la fois le conditionnement et la libert de la rflexion humaine- Raymond Aron).
Mi hon cnh u dnh ra mt khong trng cho s chn la v khong trng rt hn ch. (Une
situation laise toujours une marge de choix et la marge nest jamais illimite). Hn ch bi nhng
yu t khch quan.
Ng Thi Nhim tr li ng Trn Thng rng: Gp thi th th thi phi th. Mt cu y l
ni r mi lin h gia lch s v chnh tr.
Lch s l mt cuc i thoi bt tn gia qu kh v hin ti, trong hin ti l k ch ng ca
cuc kho lun bng nhng hnh ng chnh tr ang c. Nhng lch s qua mi mi mang nhim
v gio hun. Nhng k ang sng tm tr thc trong qu vng, khng phi ch tho mn mun
hiu bit, m ct l lm giu cho tr tu u tranh hin ti, ct l rt ta nhiu bi hc hu ch.
Lch s l chnh tr qua, chnh tr l lch s hin ti. Hin ti, chnh tr cn gi l thi th ng nh
ci ngha thi th th thi phi th. Thi th nh Tibor Mende vit: Ce monde ntait plus le mme
que celui o ils taient ns, un autre avait pris sa place. (Th gii ny khng cn l th gii ca lc
h mi sinh ra, mt th gii khc thay n ri). Thi th chng nhng phi hiu l hin ti s thc
m cn cn c nhn vo v lai bin ha na.
Thi th nh kinh Hoa Nghim ni l ci vng cnh La trng trng ip ip mi loi s vt
trn thc t c mt ci th, ri tt c hp li thnh mt i th.
Sch Tam Quc Ch Din Ngha m u bng cu: Ph i th trong thin h ng ch trng
hung ca th gii thc t trong mt thi no .
Thi Nghiu Thun th p nhng, chp tay li nhng ngi cho nhau, nhng thi Thang V li v
trang chu dit lt mt triu chnh.
Bi vy t tng chnh tr cn linh hot nh Trnh Minh o ni:
Tm thng thin a hu hnh ngoi
T nhp phong vn bin thi trung
Chnh tr cng nh gi nh my thng trc bin thi, nu t tng m khng nhn thy nhng bin
thi th lm sao hnh ng cho ng.
Dch Kinh vit: D thi giai hnh (i kp vi mi bin chuyn ca thi)
Vn mnh phn tay ai ging mi c ngha l nm c ging mi ca vn ng lch s. Mun nm
c ging mi y th phi bit ci th chnh tr thi i.
V Ti Lc
Trit l v th tht rt thm o, bao la qun trit. Ngi ta ni: Th n phi nh vy, l c nhin
l nh th, th y, ci th ca ti rt kh v cn rt nhiu cu c lin quan n ch th na, tht
kh lng m tm thy ngn ngca dn tc no li quan tm n vn th nh dn tc Vit.
C l cng khng bng c th, mc du l vi th vn phi i i vi nhau. C l ri y nhng s
vt trn thc t cha chc c, phi i n lc c c th na ri s vt mi sn sinh. T d: ci l
ca chic my bay ngi ta ngh n t lu ri, tuy nhin, c bao nm phi c mi c thc hin
nh ci th kt hp bi cht kim kh nh lm thn phi c, nh nhin liu mi khm ph ra my n
v.v Ri khi hi kh th th ngnh hng khng pht trin tht mau chng t cnh qut sang
phn lc, t b nh ch chng vi trm k sang n c trm tn.
T d: Khng chin Algrie nh Php tri nhiu ln tht bi phi ch n lc Ai Cp c cch mng
v Php tht trn ng Dng cng vi phong tro gii phng thuc a trn th gii, li nh vo
ng Dng cn tip tc chm ngp thm mt cuc chin tranh khc, nn Algrie t ginh c lp
chuyn rt nhanh sang mt trung tm hi ngh ca cc quc gia chng quc v khng lin kt.
Hegel bo: Tt c nhng g tn ti c u phi hp l. Cu ny c th ni thm rng: Tt c
nhng g tn ti c khng nhng phi hp l m cn phi hp th, ch hp l m khng hp th
th kh lng tn ti.
Trn th gian ny c bit bao nhiu loi x hi, mi x hi u mang ci l ca n. Nu ni phn l
khng thi th l bt qu ch l l, trn thc t n cha nhng yu t cn thit tn ti, n cn
cn c gn lin hoc lin quan n mt ci th na mi xong. Ch ca Fidel Castro ch c th
tn ti c n Chu M La Tinh nh ci th sng chung ha bnh Nga-M. Ngy no ci th sng
chung chm dt tt ch x hi hin ti ca Cuba s phi bin thnh mt ch x hi khc cho
hp vi th mi. Ch Allend ti Ch Li chuyn vo th khc k t sau cuc th thch thnh
cng ca phe Peronist ti Cn nh khi ngi ta khng cn lo s nhng bin i Ch Li c
th lm tnh hnh Cn nh ung thi lun, khi ngi ta tin chc ch Pron c kh nng gi
vng Cn nh khng li th ri vo tay t phi.
Lo T ni: Vi gi bi chi, chp gi tht chi. Cu ny ngha rng ca n l: Mt ci th cha n
ch da vo nguyn vng ca mt s ngi cu thc hin mt s vt tt bt nng thnh cng, tc
l vi gi bi chi. Th i, th mt, ch da vo nguyn vng ca mt s ngi mong ngn
khng cho mt s vt tiu dit th cch g m ngn ni, tc l chp gi tht bi.
Vic lm ca Tn Tht Thuyt v vua Hm Nghi cng vic Cn Vng ca m vn thn kh d gi
l chp v mun xy dng li nhng g m ci th hon ton mt. Cng nh ti phit thc dn
ng Dng nm 1945 mun ng Dng li tr v ch thuc a c.
Vic lm ca Nguyn Thi Hc trong cuc khi ngha Yn Bi v vic lm ca Nguyn An Ninh kh
V Ti Lc
d gi l vi gi bi v l th cha n. Trc sau ch l mt hnh ng yu nc anh hng, l th tha

m th khng .
X hi ho hay hoi u tn ti bng l v bng th ca n. Nu cha thay i c ci th th d
trn l v trn thc t n l hoi ri y nhng n vn tn ti. y h m th bin th ch sm chiu l
thay.
Trang T ni: Ph thy hnh mc nh dng chu, nhi lc hnh mc nh dng xa, d chu chi kh
hnh thy d, nhi cu suy chi lc tc mt th bt hnh, ngha l: i di nc khng g hn
thuyn, i trn b khng g hn xe, nay mang thuyn ln trn b m ko th n chng i. Th cng v
nh trn b hay di nc i vi thuyn hay xe vy. Khng c th tt nhin bt thnh. Th u
m ti? hot ng lch s .
Lch s l b phn ch yu to thnh th. Trong lch s c nhiu s vic, mi s vic u dng
nn mt ci th. nh rng s vic lch s qua i khng hin tr v na nhng khng ti hin
khng c ngha l v hu, n cn mang bt kh ci v mang sc nh hng ln na.
Cuc khng chin chng Php, tng chi tit u c du tch ca qu vng lch s k t Gia Long sai
con l Hong t Cnh qua cu cu Php vi c B a Lc.
Ngi xa ni: Pht t c chi u tnh ngha l: Pht hin nhng tnh u un ca lch s.
t tri xanh, gia mt ta
Chung quanh vn ca nc non nh
Theo ng tin m em ching xung
Vch li rng xy ly ngc ra
Tim c xoay vn c tu nguyt
Tay chn to tc ni sn h
y ai sut ht thn c nh
Tng u ghnh chc n hoa
Pht hin nhng tnh u un ca lch s lm g? hon thnh s mng: Tha bch i chi lu
nhi hi h ng kim chi bin (Tha k vic ca trm i m ng u vi ci bin trc
mt).
*
Lch s v ci th chnh tr hin ti th no?
Chng ta hy m li nhng bn ca t tin, ca cn i v ca hin i m tm cu tr li.
Trc ht n bt u bng cuc cch mng cng nghip (rvolution industrielle) ti u Chu. Vi c
kh v phng php t chc cc lc lng sn xut, ngi Ty u mt gi lm vic sn xut gp 20
ln mt gi lm vic ca ngi Nga, ngi n, ngi Trung Hoa. Nh th, dn Ty u c s
V Ti Lc
thi gian nhn ri thc hin t nhiu t do chnh tr. Sc my v sn xut cng mnh ln, Ty u
pht trin th lc ra bn ngoi, ban u l cc quc gia ln cn ri lan i khp th gii. T i Louis
13 (1643) n trn nh Trafalgar (1803), dn s u Chu ch tng thm 60 triu thm vo 100 triu
c. Nhng t ngy Robert Fulton th nghim my hi nc ln u tin trn sng Seine n khi
anh em nh Wright th my bay (1903) th dn s u Chu c tng vt gp ba ln hn 400 triu.
Trong khi dn s Chu tuy vn nhiu gp i dn s u Chu nhng v khng c nhng phng
tin k thut ci tin kinh t nn Chu tr thnh mi ngon nguyn liu cho k ngh u Chu.
K thut mi lc chin tranh Napolon chm dt ch mi phn thnh Anh Quc, tip ti n
truyn vo lc a thay i c Quc, Bc u ln ln ti bin gii Nga v qua Bc M Chu, m
vang ca n cn khuy ng c Nht Bn na.
Nguyn liu mi ngy mi thiu, xm lc v thc dn a l nhng g k thut mi i hi phi
cung cp cho n. Th l Phi Chu vn vn trong thi gian 20 nm ca cui th k 19 b ngi da
trng chia nhau ct tng ming nh chic bnh ngy sinh nht. Sau y l Chu, vic Nht d dng
nh bi Trung Hoa (1894) ngy ln mi xc cht li ko l kn kn o o vo y i quyn ot
li, tc oai tc phc. Ngi da trng l vua ca tri t khi th gii chuyn vo th k 20 (Le sicle
approchait de son terme et lhomme blance tait roi - Tibor Mende). H bn bc v chia chc vi
nhau c tri t. Anh Quc cai tr t ai rng gp 140 ln chnh quc. B Quc cai tr vng t ln
gp 80 ln nc B. quc Ha Lan cai tr khu vc to gp 60 ln nc Ha Lan. L c B o
Nha cm trn vng t rng gp 20 ln so vi chnh quc. Tng cng c Anh, Php, Nga ca triu
i qun ch Tsar chim ht qu na hon cu. Dn bn x b p dp di gt giy quc, nht l
Anh Quc vi thi cao ngo khinh r bc nht, n ni chnh bo ch u Chu cn phi lu ln:
Larrogance et la mauvaise foi des Anglais lont rendu intolrable tous (Trch Libert ngy 311-1899).
Nhng s l k v mc ln mnh do k ngh thc y phi dnh cho Hp Chng Quc. Trong vng
non mt th k, dn s Hp Chng Quc vt ln t 4 triu n 76 triu vo u th k 20. K ngh
c sc mnh nh hi n, t mt cch rt M. Thnh th mc ln nh nm lm mt hn b mt ch
nghip trc y lc mi di dn khin cho Hp Chng Quc rt nhanh chng bc ln hng u th
gii v mt k ngh v ng vo hng cng quc bc nht b li ng sau quc to ln Ty Ban
Nha vn l quc gia khai thc chu M trc tin. Tuy nhin, Hp Chng Quc vn cha tranh c
ngi b ch ca u Chu. Nm 1890, nng phm M mi c 3% v dng c ch to M mi c 6%
em xut cng.
u Chu, ni b quc bt u bt n. Nc Anh du vn mnh nht nhng c nhiu nc khc
trn pht trin e da ngi tn y. c Quc do chnh sch st mu ca Bismarck thng nht,
thm vi h thng ng st ni lin cc quc gia chu u thnh ra mi lo ngi ca Anh, Php. Xa
V Ti Lc
hn na v pha ng, di s iu khin ca ni cc Witte, Nga Quc khi s p dng k thut vo

kinh t, th k thut tng a Ty u nm b quyn th gii. Bo ch Anh t v lo ngi s bnh
trng ca Nga sang Chu. Tuy nhin, Ty u vn cn l trng tm ca sinh hot kinh t v chnh
tr. Php quc sn xut 1,7 tiu tn thp, Anh quc sn xut hn 5 triu tn, c quc ring nh my
Krupp sn xut 7,3 triu tn. Cch t lu sau, M quc sn xut 13,4 triu tn. R rng trong tng
lai, M s l quc gia khng l c nhiu trin vng nht. Nhng kh nng k thut, kh nng nm
quyn kim sot nhin liu v kh nng thng trng Anh- Php vn dn u. Nm 1900, t l xut
cng Anh cho mi u ngi l 7 ng liu (livres), Php 4 ng liu, c hn 3 ng liu, M ch mi
3 ng liu thi. Hng Anh cn l hng tt nht. Anh bn ra ngoi nc mt s my mc nhiu gp
hai ln ri Php. M gn ngang vi Anh v xut cng c kh nhng v thng thuyn th Anh li
vt tri hn tt c bng 10 triu tn trng ti ca thuyn b c ghi nhn chnh thc so vi 2 triu
ca c, 1 triu ca Php. M th cha c g. Vic chuyn ch trn hon cu gn nh trong tay
Anh quc bao thu ht. Gia sc, la mch Cn nh, bng ca Ai Cp, ma ca Java u theo tu
Anh sang u Chu. Tp on ti chnh u Chu nm gi mi then cht thng mi quc t. H
mun bp cht khu vc no tt khu vc y phi cht. Tt c phng s ngi da trng, tng gii
t rng mnh mng chu i, chu kh, chu cht bnh tt cho u Chu phn thnh huy hong.
Ni no ni dy chng c, khi da trng lin cu kt vi nhau dp tt ngay. T d: v Ngha Ha
on bn Trung Hoa git vi ngi u Bc Kinh. Lp tc cc nc u hp li tin hnh tc khc
mt cuc hnh qun trng pht m bo Times ca Anh thi vit nh sau: Trong nhng iu
kin hin thi, ng li ca chng ta phi tht r rng. D nhin chng ta khng trng tr bn tiu
li cho chng bit s khng b ca ngi u gh gm nh th no m hy li my tn to u ra
hi ti, in vt tch khng b ln u chng cho c nc Trung Hoa bit t nay chng c th quyn
hnh no ca nc h c th cu h khi b trng pht mt khi h dm hn ho vi ngi u Chu.
Nhng vic lm tng t c nh vn Rudyard Kipling xng tng l: S mng kh nhc ca
ngi da trng (The white mens burden). Phn ngi dn Anh, ton th u mang nim t ho:
Tht l hnh phc cho chng ta c sinh ra lm con dn Anh quc (Quel bonheur pour nous
dtre ns sous lgide de ce nom).
Tm li, lch s cn i ca nhn loi l lch s ca u Chu pht trin lm cho thng nghip cng
phn thnh. u Chu tr nn qu b nh vi s phn thnh y tt nhin th lc ca n phi trn ra
ngoi xm chim cc th trng mi Phi Chu, Chu, M Chu kin lp nn nhng thc dn a
khp ni trn th gii. u Chu hon ton lm ch t sinh hot th gii c non mt th k. Thi
k ny c cc nh vn, nh bo Php mnh danh l Thi Vng Son. Cc c s ti chnh ca Anh
Php ch hi rc u thi cng lm c th gii hn lon.
V Ti Lc

*
Thi vng son khng ko di bt tn. Th tng Bulow ca c iu trn trc Quc Hi c nhc
n mt tnh th mi m ang hin ln: Anh em trong gia nh Ty phong khng cn thun ha
c vi nhau na (Les membres de la famille occidentalle commencait plus sentendre entre
eux).
y l mt li cnh co cho bit bo t sp ni dy. S bnh trng th lc thuc a khng cn
thnh thang na th cuc u tranh ginh quyn nh hng bt u xy ra gia cc cng quc u
Chu, n m t sp xp thnh chin tuyn. Chng nhng ch c xung t gia cc nc m cn c
c xung t ni b.
Thng 8 nm 1914, th chin th nht bng n to ra my bin ng ln:
a) Chm dt c quyn b ch ca u Chu a Hoa K ln ngi minh ch.
b) Cuc cch mng x hi thnh hnh ti Nga nm 1917.
c) Mt quc Chu xut hin: Nht Bn.
Th chin th hai chm dt, u Chu ch cn l hnh hi ca mt lo gi trc tng m yu. M quc
tha k ht vinh quang ca u Chu lc trc. Nga S vit ng vai tr lnh o ca m qun
chng bt mn trn ton th gii.
kinh t c mt lut tc p dng cho c anh bn hng xn ln quc gia l nu tiu th nhiu, sn
xut t, n qu s tin kim ra t hn ln bi.
Bng hai trn chin tng cng ko di hn mi nm tn ph, tn hoi, cc quc gia u Chu c h
kit qu. Sau nh th chin, u Chu chi nhiu hn thu, ngn qu y nhng l hng rt ln.
Trc kia oai hch by gi phi vt i Ty Dng n my la mong che lp tnh cnh b rc.
H nh k tn ph khp khnh chng vo i nng vin tr M. Trong khi k ngh Hp Chng
Quc pht trin tht sm st, khong nm 1950, theo thng k, t l c mt ngi sng thn qu
th phi c hai ngi sng thnh th. Chin tranh lm lc lng sn xut k ngh v mc sng
ca Hoa K vt ln nh tn bn, mc sng ca dn M cao nht th gii. Vi sc mnh ca Samson,
Hoa K c th d dng gy khng hong kinh t cho ton tri t bt c lc no.
Ti hi ngh Yalta, Staline ni vi tng thng Hoa K Rooveselt: D Hip Chng Quc c mun
hay khng, h by gi l mt i cng quc ca th gii, h phi chp nhn trch nhim chnh tr
trn ci c th gii ca h. Nu khng c h can thip vo hai cuc th chin th c l c khng
thua. Ni trng ra, lch s trong vng 30 nm tr li y, nc M vt xa cc nc khc lm
quen vi th cng quc th gii ca mnh.
Cu ni y nay tr thnh mt s tht hin nhin. Vi 200 triu so vi gn 3 t con ngi trn tri
t, dn s M chng ng bao nhiu. Nhng M c mt sc mnh trn mi lnh vc, th nht l
kinh t v qun s. la M l mt th quyn lc ti bt c u. Qun i M c mt nhiu ni,
V Ti Lc
vi khng lc mnh nht. Hm i th 7 ca M lm b ch ton vng bin Thi Bnh Dng v

hm i 6 v ch a Trung Hi.
Chng khc chi mt php l, sut c th k 19 t bn u Chu vo u t Bc M m mang
x ny. Bc sang th k 20, vi hai trn th chin, tnh hnh o ngc hn, th nht l sau trn th
chin th hai, vn M trn ngp khp th gii. Kinh t ca M hi ngoi kim sot gn ht nhng
ngnh k ngh quan trng, chng th m thng 10-1966 i hi ng T Do ca Gia N i phi
h ho: Chng ta phi lm g ngn cn s kim sot ca Hoa K? Lc y, mt na k ngh v
hn na ti nguyn qung m Gia N i ang nm trong tay ngi M.
Thng 6 nm 1066, ng Geoge C. Mc Ghee, i s M Ty c phi lm bn nhn nh chng li
nhng li phn khng ca chnh khch v phn t tr thc Ty c cho rng s u t ca vn M l
mt mi e da cho nn c lp kinh t c. Ri n B, Php v Anh, u u cng ku ca lo s v
vn M u t, bng cng mt lun iu e ngi cho ch quyn quc gia hoc cho rng M ch bit
th li khng cn bit n chnh tr.
Ti nc Anh, rt nhiu nh my sn xut xe hi st nhp vo nhng hng M khin cho cng
nhn phn n. Mt ngi Thy S giu c vi rt nhiu c phn trong cc hng M ni rng: Ch
trong vng mi nm m nhm p phe M chim ht ti nguyn u Chu.
Tc gi cun sch L Amrique impriale, ng Armaury de Riencourt vit: Le fait est que
lexpansion de la puissance conomique de lAmerique a travers le monde est irrsistible. (S thc
l s bnh trng th lc kinh t ca M trn th gii khng c g chng li ni).
T nm 1960, s vn u t M ra ngoi chng 30 t la, n nm 1965 s tin y tng ln 106 t,
y mi ch l con s c ghi chnh thc cn nhng con s i ng ngang ng tt cha k loi v sau
ny cng nhiu khng khip. Mi trung tm quyt nh kinh t ca th gii t do bng ca ny hay
ca khc, u chuyn v Hoa K. Mt na s xe hi sn xut u Chu do vn M, phn ba k
ngh du ha Anh quc v th trng chung u Chu nm trong tay Hoa K. Hng chc ngnh khc
nh v rut xe, dao co, my khu, ha cht v.v do t bn M iu khin.
D tc gin v t i quc gia b thng tn nhng cc tay t bn u Chu vn phi lun lun xin M
tip tay, kinh t vn theo quy lut khch quan m!
Ngy 17 thng 1 nm 1967, b trng b thc nghip Anh Anthony Wedgood Benn bo cho H vin
bit rng vn hng Rootes Motors (sn xut xe hi) lm vo tnh trng b tc khng gii quyt
c v s b tc ny do li chng trnh khc kh ca chnh ph Anh. ng cng cho hay chnh ph
bo th trc y tri tay chnh ph lao ng k tip bng vic cho hng Chrysler ca M
b vn mt phn vo hng Rootes. Vic y a n ch c hai hng phi t hp vi nhau trn nhng
lnh vc quan trng: qun tr th trng v lm cho hng Rootes khng th t hp vi cc cng ty
khc ca Anh.
V Ti Lc
Cc dn biu a kin: Chnh ph Anh s mua li nhng g m Chrysler mua ca Rootes.

B trng Benn p: Nay mun qu ri, cc k hoch ca Rootes pht trin hin gi hon ton
ty thuc vo tha hip nm 1965 v trao i thc nghip vi hng Chrysler. Chrysler tuy ch c mt
phn hn nh nhng h nm trn quyn ti chnh to tt. Chnh ph Anh khng th ngn cn s
thng li qu r rt ca Chrysler.
Cui nm y, bo Sunday Telegraph, khi vit v hng Rootes kt lun: Hng Rootes tr li hot
ng mnh sau khi qua s gii phu ca M.
B quyn kinh t M lm cho Hoa K phi can thip vo ni chnh ca nhiu quc gia. Ch c lc
trong h s ngoi giao mi kh d k ht c nhng v can thip y, sch v hay bo ch mi ch
ghi c phn no thi.
quc M l quc ln nht lch s t ngn xa n nay, n bao la khng ranh gii, khc hn
vi quc Anh, Php trc th lc rt hn ch vi tng khu vc, tng lnh th. Cn quc M,
th lc lan trn sut Ty u, Phi Chu, Chu, Trung ng v Nam M Chu, c Chu. i bn
cnh quc, kinh t, chnh tr l mt quc qun s (empire militaire) khin cho M mnh hn
bao gi ht so vi tt c cc quc c trong lch s. Mt quc gia c th cho n pht ny hn
ch c s xm nhp ca quc kinh t M nhng vn khng th thot c chuyn ph thuc
vo kho v kh ca quc qun s M. Bi vy, khi ni n M, ngi ta khng th qun mt
quc qun s ca n.
Ngt 1/4 th k, M quc hon thnh mt quc qun s v kinh t, v ang c tham vng tin
n mt quc vn ha (empire culturel). Ngy xa khi tng thng Monroe ln din n ni cu
lch s: Xin ng ng n nc M (Ne touchez plus lAmrique) thit lp ch ngha c lp
th ngy nay li ni bt h y li mang ngha khc Ch c ng n nc M chng t sc
mnh quc.
*
Lin bang S vit Nga bng mt h thng kinh t v x hi ring bit, ln tng bc leo ln
hng lnh o nhng nc sinh sau mun vo th gii k ngh.
Cui th k 19, quc Nga hy cn xc x chng hn n bao nhiu v mt k ngh. Vi hm
m tm cc loi kim qu nh vng ngc hay mt ch cha phi ly nguyn liu cho k ngh.
Chuyn ch cn c l, mc sng rt thp.
Nm 1903, sc mnh my mc Nga ch bng 1/8 ca c, 1/15 ca Anh hay M. Tri li, Nga ng
u nhiu nc v xut cng ng cc vi sc cng ng mt phn ba hay hn na tng s nhp cng
thc phm ca Ty u. Nga phi nhp cng tt c cc sn phm k ngh. Mt vi k ngh tiu th
nh nh dt vi c thit lp nhng u do vn ngoi quc cai qun. Trc nm 1914, Anh,
Php, c nm gi qu na s ngn hng m ti Nga.
V Ti Lc
Bn mi nm sau, Nga nhy ln a v cng quc k ngh ln bc nh. S sn xut thp ngang ca
Anh c cng li. Tuy nhin, vn ch bng mt phn ba ca M. S sn xut than nhiu hn Anh
Php B cng li, tuy nhin vn ch bng mt na ca M. S sn xut in lc vt xa ca Anh
Php cng li, tuy nhin vn ch bng mt phn t ca M.
Cng mt lc vi pht trin kinh t, Nga cho gp rt xy dng mt nn k ngh chin tranh v i.
Vi thi gian 30 nm Nga c th cung ng y cho mt trong nhng b my chin tranh ln
nht hon v v xy dng mt hm i tim thy nh ln gp mi ln ca c trc y.
Nh vn Fnlon, trong bc th gi cho Louis 14, c ni: Bt c quc gia no ln ln qu u c
mt chnh sch xm chim cc ln bang. Nga cng khng i ra khi thng l ny, mc du vn ho
Dostoievski vit:
Ci ngha ca ngi Nga r rng l va u Chu li va ton th gii. L mt ngi Nga tht s,
l mt ngi Nga y th phi thy mnh l ngi cha ca tt c mi ngi. Nu ra ch ngha Nga
T lp phu (Slavophilisme) phn bit vi ch ngha Ty phng (Occidentalisme) ch l mt s
hiu lm gia chng ta cn thit cho giai on lch s. Vi mt ngi Nga chn thc th u Chu
cng s phn ca chng tc Aryen cng qu bu nh dn tc Nga vy. Bi v s mng chng ta l
s mng chung ca nhn loi, chng ta s khng thu gom bng gm gio m bng tnh huynh
ton th loi ngi vo lm mt.
Nc Nga bnh trng th lc ca mnh bng tt c cc phng thc tn bo ca mt quc v
gii thch chnh sch ca mnh bng quyn lc lun (Power interpretations).
Staline trong bn hi ngh tay ba Yalta, tuyn b mt cch nng ny khi hi ngh cp n vn
quyn bnh ng ca mi quc gia trong Lin Hip Quc, ng ni: Ci nc Albanie nh b y
quyn chi m ngang vi i cng Nga s. Con i bng phi cho bn chim nh ht nhng n khng
cn phi lo ngi v vic chng ht ci g?.
t lu sau, ngoi trng Vichinsky p bn qut ln vi chnh ph Roumanie: Yalta h, Yalta l ti
v quc gia Roumanie t y ri vo khu vc ch hu Nga s cng vi mt s nc khc ca vng
ng u nh Tip Khc, Ba Lan, Hung Gia Li.
Nhn bao qut th quc S vit cng ln lao gh gm, n bao trm mt i lc chy lin 25% t
ai hon cu, kim sot 38% dn s v nguyn liu v 1/3 sn lng k ngh ca th gii.
kim sot cho c cht ch ngay t lc u, Nga ngn chn khuynh hng quc gia bng
cch lm cho cc nc ch hu trong khi S vit khng lin kt c vi nhau, do , Nga khn
ngoan p dng phng php k tay i khin cho bt c chuyn g ca quc gia ch c th ni ring
vi Nga thi, nu Nga khng chu l k nh ht bn ci.
S d minh c Bc i Ty Dng hon thnh nm 1949 m mi n thng Nm 1955 Nga mi
hon thnh minh c Varsovie cng ch v Nga khng mun vi v kin to mt phng tuyn chnh
V Ti Lc
tr, qun s khin cho cc nc ch hu c th mn c m i thm quyn hn, nh hng ti

chnh sch i ngoi ca Nga. Cho nn, tt c nhng hi ngh ca minh c Varsovie ch l chiu l
ch khng tch cc cho lm. Trn thc t, Nga vn dng l li trc tip song phng trn hng lnh
o chnh tr, qun s ca hai nc, nh th Nga bao gi cng gi u th v vn nm trn quyn chi
phi h thng ng minh.
Qun i Nga ng trn lnh th cc nc thuc khi Nga c hng nhng c quyn c th em
so snh vi qun i chim ng. V mt kinh t chnh ph Nga cng c hng nhng c li i
vi cc nc khng km g mu quc i vi cc thc dn a.
*
Hai nc Nga, N nm trn quyn b ch lm cho th gii chnh tr tr thnh lng cc ha
(bipolarisation) v quyn lc chnh tr quc t i vo khuynh hng tp trung.
Th on thc hin b quyn y mang nhng c im sau y:
a) Ngy trang v gian to
b) n np hnh ng xm lc di hnh thc t v
c) n np hnh ng xm lc di nhng l do bt v li
d) Dng nhng hip c thn thin ct ru ng i phng
e) Khu vc ha xung t v chin tranh
f) Khai thc mu thun ni b i phng
g) Khai thc nhng mu thun quyn li v mu thun chng tc
h) Ngm xi gic phe bn kia ni dy chng b quyn
i) e da v khng b
j) Bo v cc nc yu ly c thc hin chnh sch xm lc
Mt mt tha thun chia nhau khu vc nh hng nhng mt mt Nga M vn dng mi cch
bnh trng th lc ti nhng ni m s tha thun hy cn l m hay trn nhng lnh vc cn mi
m.
Tc gi nhiu sch chnh tr ni ting, ng James Burnham, ni v my nguyn tc c bn ca
chnh sch i ngoi ca Hoa K nh sau:
1) Ha bnh khng phi v khng th l mc tiu ca chnh sch i ngoi
2) Hon ton hy b ci chnh sch mnh danh l chnh sch bt can thip vo ni b cc nc v
chnh sch l mt chnh sch rng tuch. i ph vi nhng vn chnh tr ca th gii phi p
dng l li can thip nhanh, mnh, .
3) Hoa K phi dng sc mnh, sc mnh qun s.
Quc t chnh tr ly chin tranh lm trung tm th mi hot ng ngoi giao phi chu chi phi
ca chin lc. Chin lc l biu th qun s cho mt ng li chnh tr no . D nhin do nh
V Ti Lc
hng ny m tt c nhng khu vc no c lin h n chin lc qun s quc t l nhng ni b

nhiu tranh chp chin lc nht (trng hp in hnh Vit Nam). i khi, nhng hot ng ngoi
giao, ha bnh hoc k kt ng minh nhng khu vc ny ch cn l tnh cch th tc thi, v nhu
cu chin lc cc nc ln c th lm i bt chp d lun cng nh bt chp php l quc t. Nh
ngoi giao c thm mt nhiim v quan trng khc l dn nhng ng tng v b i ca nc nh
n ng mt quc gia khc vi s tip n vui v. Nu khng th c nhng bin php bo lc
nh kiu Santo Domingo hay nh s phn th tng Lumumba Congo, v Hung Gia Li, Tip
Khc.
*
Quan h chnh tr lng cc ko di gn hai chc nm, th gii chu s chi phi ca hai nc siu
cng Nga M.
Sau nh chin, m u l ng cng sp xp cng vic. Ri Php, Trung Hoa (Dn Quc) v Anh
b gt ra ngoi. Chnh tr quc t lng cc ha. M ng u mt khi, Nga ng u mt khi,
mi khi bao gm cc nc nh yu hn, cng mt ng li chnh tr. B ngoi ca n ch l s
thnh lp ng minh chng khc chi nhng hin tng ng minh tng c trong lch s nh lin
minh chng Napolon, hip c Anti-Komintern v.v nhm mc ch lm cn bng lc lng
(diplomatie dquilibre). Nhng c im khc l lin minh vi ng minh xa kia thng ch l
nhng cam kt gip v qun s khi xung t xy ra v ch lc no chin tranh thc s bng n
th nhng li cam kt mi thi hnh. Cn khi lin minh lin kt by gi l nhy lun vo cuc
tranh chp bt k ha bnh hay chin tranh. Mt khi hip c k kt l tc khc tt c mi hot
ng qun s, kinh t, chnh tr, x hi phi p dng theo ng li chung ca khi ng thi tiu
dit ht thy nhng nh hng ca khi kia.
Nhng k t 1962 tr i, quan h chnh tr lng cc b nh ph d di, mt l do tranh chp Nga
M phi lun lun mun ln vng nh hng ca th lc bn ny qua pha bn kia, hai l ni b tng
khi c nhiu quc gia ln mnh ln v mun trnh khi s l thuc.
V pha M, cc ng minh u Chu tm mi cch chng li nhng quyt nh ca M v tin t
cng nh v chnh tr, gay gt n tng thng De Gaulle buc tr s minh c Bc i Ty
Dng do M lm minh ch phi ri khi nc Php.
ng Henry A. Kissinger vit nh sau:
Vo nm 1949, cc quc gia u Chu c hai mi lo s: a) Nga tn cng - b) Qun M rt i.
Nhng n nhng nm 60 th m nh v mt cuc tn cng ca Nga gim thiu r rt, ngay c i
vi v Nga mang qun vo Tip cng khng khi li ni lo s na. Mt khc vi 20 nm ng
qun bn u Chu v tham d vo mi k hoch ca minh c Bc i Ty Dng, u Chu khng
cn lo M b ri u Chu na v quyn li M mc mu kh nhiu. Khi mi bt u thnh lp
V Ti Lc
minh c Bc i Ty Dng, mi e da ch yu cho ha bnh th gii khi t cuc xm lng ca

Nga qua u Chu. Nhng by gi chnh Hoa K chng minh cho thy mi e da y c th xy
n ti bt c u chng ring g u Chu. Cho nn, quan nim u Chu i vi vn cng thay
i, h khng thy lin quan g n h nu mi e da khng trc tip nh hng n an ninh v c
lp ca x s h. Trc kia, trong nhng nm 50, dn u Chu ku gi s ng h ca M gii quyt
nhng vn Chu v Trung ng bo v nhng quyn li ti thng ca T Do. M gip
h, ng thi cng cho h bit l nhng quyn li ti thng y i hi h hy rt ra khi cc vng
. By gi th tnh trng ngc hn li, u Chu hon ton lm ng trc li ku gi ca Hoa K
cho mt hnh ng chung. Ngi u Chu thy chng dnh dng g n h i vi cc vic m Hoa
K b kh khn bn ngoi u Chu.
u Chu ngy nay ly li kh nhiu sc mnh kinh t, u Chu ngy nay t tin vo sc mnh
khc hn nhng nm 50. D nhin vn thay i c cu trong quan h quc t phi c t ra. Khi
u Chu cn phi nh Hoa K bo v kinh t cng nh trn qun s th u Chu khng th khng
Hoa K gi a v b ch. Quan h ca u Chu vi Hoa K lc l quan h ca k cu cnh
hn l quan h ngoi giao. Nh ngoi giao u Chu phi gy c cm tnh c nhn cho mnh hn l
trng cy vo th lc quc gia. Nay th khc hn, u Chu phc hi li sc mnh kinh t th chnh
tr phi bin i
V pha Nga, tt c mi hy vng khi cng sn l ng nht (monolithique) nay v bt. Chuyn
Tito ly khai t nm 1948 ch l du bo hiu hy cn xa. Nay th Albanie cng ln ting chi Nga l
l phn bi ch ngha y mi tht l ri lon. Vic ti quan trng l quan h anh em Nga Hoa b ct
t. N khi s k t ngy Krouthchev k v Staline v ra ng li mi u tranh bo v ha
bnh. ng li ny l kt qu ca bc th m thng ch Boulganine gi cho tng thng Eisenhower
cng lc vi cc nguyn th Ty phng ngh hp hi ngh thng nh. Trung Quc phn khng
ra mt ng li mi ca Krouthchev.
Thng 9-1959, Krouthchev t M v gh ving thm Bc Kinh. Trung Quc nhn ng bng con mt
lnh nht v nghi ng. Trung Quc tht vng vi ngi anh em Nga s. Hi m gia MaoKrouthchev rt gay gt. Hai bn dng nhng li l khng my p ni chuyn vi nhau n ni
chng bao gi bt tay nhau ln no khc na.
n i hi cng sn Bucarest th tranh chp bc vo giai on quyt lit. Ba tun sau i hi,
chnh ph Nga bo cho Trung Quc bit quyt nh rt cc chuyn vin Nga Tu v nc, thi hn
rt rt nhanh. ng thi 343 giao ko, 257 k hoch hp tc khoa hc, k thut Trung- Nga b hy
b. Nga chm dt cung cp cc vt dng quan trng trang b k ngh cho Trung Quc. V ny c
Nga ln Tu u gi kn bng. Trung Cng cn rng chu Nga mun p dng chnh sch m Staline
trc y trng pht Nam T buc Trung Cng phi khut phc i theo ng li Nga. Tht l
V Ti Lc
mt n nng cho Trung Cng v mt kinh t cng nh v mt tm ti khoa hc. Th trng Bc

Nht Ba tr li k gi Anne Louis Strong v cu hi lin quan n v trn vi ging bun b:
Chng ti ang tin hnh hn 300 k hoch my nm tri. By gi trong mt thng tt c u
ngng, cc chuyn vin Nga v nc mang theo ha , dng c khng c gi n na. Tnh
trng khng khc g ngi ta ly ht a bt trn bn n.
K gi Robert Guillain qua thm Trung Cng (1964) t li cnh th lng :
Nhiu c xng cht, trng r rt vt hoang ph t lu, phng n cng nhn trng huch trng hoc.
Nhiu nh my hot ng cm chng nn vng v, tm phn mi ng khi l khng thy khi bay
ln, nhng xy ct b d na chng khng c ca s, khng mi che, khng s sng.
Cc nh lnh o ca Trung Quc quyt nh th k ngh ha chm cn hn van ni. Khng
nhng th, h cn gi sang Nga nhiu vn th i xt li tt c mi tha c k kt gia hai nc
v vic hp tc kinh t, khoa hc, k thut v hy b lun quan h mu dch Nga- Hoa.
Quyt nh ny l mt n tr ming kh au cho Nga v n nh hng ln n kinh t Tip Khc v
ng c.
Tin xa hn na, Trung Cng tm mi cch lm gim uy th ca Nga ngay trong cc nc cng sn,
th nht l cc nc Phi mong thay th Nga lnh o hay ni khc i l Trung Quc cng mun
t mnh tr thnh mt quc na. Nu c bi th m Mao Trch ng lm trc khi nh trn
Trng Sa th thy r tham vng quc hin ln r rng:
Hi dy ni trng trng ip ip
Cao vi vi v trn nh y tuyt ph
Ta vung kim ln, ng gia tri bao la
Cht ngi ra lm ba khc
Mt khc ta cho u Chu
Mt khc dnh cho M
Ta gi li mt cho Trung Quc
Th gii s sng yn bnh
V tri t iu ha ni ma nng
*
Cho n 1914, phn ln cc nc Chu v Phi Chu u trc tip hoc gin tip di s kim
sot ca u Chu. Sau nh th chin th tt c ph v xing xch thuc a (domination
coloniale). Lc lng no l ch cht cho phong tro gii phng ?
Nm 1950, mt trong nhng v lnh t, ng Jawahrlal Nerhu ni: Nhng nt chnh ca b mt
Chu ngy nay l s phn khng ch thuc a, s phc sinh ch ngha i quc, nim hy vng mt
cuc ci cch rung t, lng nhit thnh mun kinh t tin b v say m t do. u tranh gii phng
V Ti Lc
ca cc nc Phi tt nhin l qua nhiu gian kh v gii phng khi ch thuc a u Chu l
mt chuyn v ng u vi nhng quc mi l mt chuyn khc. T d: lc cuc chin Thi
Bnh Dng va bc vo giai on khc lit, tng Mc Arthur tuyn b:
u Chu by gi l mt h thng cht. N s tn li ri ri vo quyn thng tr kinh t v k ngh
S vit. Nhng t ai vng Thi Bnh Dng v hng t ngi s l yu t quyt nh lch s trong
tng lai c ngn nm. (Europe is a dying system. It is worm out and run down and will become an
economic and industrial hegemony of Soviet Russia. The lands touching the Pacific with their
billions of inhabitants will determine the course of history in the next ten thousand years).
Nga cng quan tm ti Chu chng km, v Lnine, ngay t khi mi ngi vo chnh quyn bo
cc ng ch ca ng rng: Con ng i ti Paris vng qua ng Bc Kinh.
Khng phi ch c Nga v M c tham vng ti khu vc Phi, ngy nay cn c thm c Trung
Cng v tn d ca th lc quc u Chu trc y.
i s Joseph Grew (M) tht rt sai lm vi nhn nh: Sau khi ph hy c lc lng xm
lng Nht, chng ta khng cn ch th no Thi Bnh Dng na. Nht Bn l k th duy nht
ca cc dn tc hin ha vng Thi Bnh Dng.
V 24 nm sau, b trng Mc Namara nhn nh tri ngc hn: Mc tiu di hn ca cng sn
Trung Quc l tm cch nh hng vo cc nc Phi v Chu M La Tinh ph hoi ht thy
mi th thc tin ha ha bnh ca cc quc gia trn con ng m mang.
By gi th gii cn phi phn bit gia s bnh trng ca cng sn vi bnh trng ca Trung
Quc (expansion chinoise). Trung Quc cng nh Nga s 20 nm trc, y tham vng v e da
vi chnh sch i tiu hy nguyn trng thit lp mt trt t quc t mi.
Hin ti, Mao Trch ng ang sa son thc hin tt c nhng g vit trong cun Minh Di i
Phng ca Hong L Chn (cun sch c ni v chnh sch quc Trung Hoa).
Nm 1958, bnh lun quc gia chnh tr ting tm, ng Tibor Mende vit:
- Nhng iu kin cho mt nc tr thnh cng quc hin i gm c:
Th nht: phi c ch quyn trn mt lnh th ht sc rng ln.
Th hai: phi c nhng ti nguyn tht ln lao v nguyn liu v nhng tay th lnh ngh.
Th ba: phi c kh nng ch to c nhng v kh t tin gh gm v c kh nng cung cp
nhng sn phm tiu th, my mc tranh th cc quc gia nh yu hn ng v phe mnh.
Tm li, mt siu cng quc ngy nay l mt nc c kh nng tng hp sc mnh sn xut
gip v gy nh hng n thi ca nhiu nc khc. Hin ti ch c Nga v M l hi
nhng iu kin y thi.
Nhng trong tng lai khng xa, s cn c nhiu nc khc c th tr nn cng quc vi nhng
iu kin trn (Trch Entre la peur et lespoir).
V Ti Lc

Mi nm sau, li tin on ca Tibor Mende thnh s tht.
Trc tnh th mi, v c vn ca ta Bch Cung, ng Kissinger (hin l ngoi trng M) a ra

ch trng phi chp nhn mt quan h a cc cho chnh tr quc t (multipolarit politique). ng
vit:
La multipolarit politique nous interdit de songer implanter partout le modle amricain. Nous
devons avoir pour tche essentielle dveiller la crativit dun univers pluraliste et de fonder lordre
international sur la multipolarit existante mme si les deux super-puis-sances gardent leur
supriorit crasante en matire de force militaire (a cc chnh tr khng cho php chng ta c gi
mi ci chnh sch i trng cy ch chnh tr theo kiu M khp ni. Chng ta hy khi dy tnh
cht phong ph ca sinh hot chnh tr a din v xy dng trt t quc t trn nn tng a cc chnh
tr d rng hai siu cng vn cn nm u th tuyt i v mt qun s).
Nh vy, theo Kissinger th quan h quc t hin thi t trn ci th lng cc qun s (bipolarit
militaire) v a cc chnh tr (multipolarit politique) ngha l v qun s, th gii vn ch c hai
nc khe nht Nga-M, v chnh tr c thm nhiu nc hoc khi mnh.
Ronald Steel, trong cun Pax Americana cng cng kch chnh sch li thi ca nhng nm 195060 qua trng hp t chc Lin Phng ng Nam vit tt theo ting Anh l O.T.A.S.E.
N chng phi l mt t chc ng minh c cng chung mt k th, n cng khng cng mt l
tng. C th gi l mt loi ng minh li thi, trong cc hi vin li k kt vi nhau tha
thun cu nhau trong trng hp b tn cng. Ai tn cng? Vn ht sc m h v mi nc
gii thch theo tnh th ring ca nc . Theo M th k tn cng ch th l cng sn iu khin
bi Mc T Khoa hoc Bc Kinh. Nhng vi Phi Lut Tn th k th l Indonesia. Vi Thi Lan th
k th l Cao Min. Vi Hi Quc k th ch l n . Th hi ngy no n vi Hi vc qun
nh nhau, M s vn ng t chc O.T.A.S.E cu ai?
y l ln u tin trong lch s th gii, tt c cc quc gia u c chnh sch i ngoi trong mt
x hi quc t. Trc kia, mi lc a bit lp vi cc lc a khc v hot ng ngoi giao thu vo
tng khu vc. Sang th k 18, 19 v u th k 20, nhng quyt nh quan trng li tp trung vo
my th ln ca my cng quc.
Kisssinger k i lc ra 3 vn v c cu ca quan h quc t ngy nay nh di y:
a) S nc tham d vo trt t quc t nhiu ln v tnh cht hon ton thay i
b) Bi pht trin ca k thut nn nh hng rng buc cng nh chng i gia cc nc tng gia
ng s.
c) Phm vi hot ng cho nhng mc tiu quc gia m rng (c v mu thun ln hp tc).
Tnh trng ngc nhau v c cu ni tr m ra mt h su ngn cch khng cho cc quc gia c
th tha thun ngay t u v nhng mc tiu v phng php hp l (Lincompatibilit des
V Ti Lc
structures internes suffit ouvrir labime du fait quil est difficile au dpart de saccorder sur les buts
et les methodes raisonnables).
Ci h su y cng tr nn nguy him nu mt vi quc gia ln mun m rng th thc ni tr ca
mnh, ngha l tm cch bt cc nc khc p dng khun mu th ch (chnh tr, kinh t) ging
mnh. S kin ny chng nhng khng lm n nh tnh th m chnh n li l u mi tranh chp
gay gt.
Vo thi i cch mng 1789 Php, ngi bnh vc cho th ch vng quyn l Edmond Burke
ni v tnh th lc by gi nh sau:
Ti khng th no ngh rng chng ti kh d ha bnh vi h, vi h thng chnh tr cu h, bi l
chng ti khng chin tranh, khng th nghch nhau trn mt mc tiu no m c chng ti ln h
mun tranh ot, chng ti ch chng nhau v tnh cht hai h thng, hai th ch chnh i bn hon
ton khc bit.
Li ca Burke nu em i chiu vi tnh th by gi th chuyn lch s ti din chng phi l cu
ni vin vng.
Ni tr l nn tng ca ngoi giao. Chin tranh gia cc vua cha phong kin d khc lit n u
chng na cng c th gii quyt trong mt sm mt chiu. Nhng chin tranh gia hai h thng, th
ch vng quyn v dn ch t sn th phi mt mt mt cn. Ngoi giao nh hng di li ni tr.
Khng x hi no khng t nhiu chu nh hng ca nhng sinh hot chung quanh. Nu cch
mng Php lan rng, ng nhin vng quyn cc quc gia bn cnh Php phi sp .
Tuy nhin, li ni ca Burke ch ng i vi hon cnh lch s cng thi i m Burke ang sng,
thi y quan h quc t ch thu hp vo trong phm vi Chu u v ngy y cha c th v kh git c
trm ngn ngi trong vi ba pht.
Cn by gi, khun kh quan h gia cc nc m ra khp tri t k c vng Nam v Bc cc, li
thm cc loi v kh ht nhn, th thi cng nh nhn nh t thnh chnh sch i hi phi t
nh, mm do hn vi nghin cu k cng nhng yu t truyn thng lch s, gi tr x hi, sinh hot
v h thng kinh t, hon cnh chnh tr c th tin hnh u tranh cho tht khn kho.
*
Gp thi th th thi phi th.
Vn ng lch s Vit trong gn mt th k qua tin hnh trong din bin ca nhng ci th va k
trn, i hi chng ta ln vo thc tin trc mt, ng thi cng khng b qun bin ha trong
tng li.
Tt c mi ci th quc t u phi c coi l nhng cn thit hon thnh cuc u tranh dn
tc.
Tn u hoi dm rp ting th xa
V Ti Lc

Di ngn trng mun sng gi h a
Chuyn giang sn hnh th la cho va
Chuyn giang sn hnh th la cho va tt phi tr li ting th xa tc l tm v sc mnh dn tc,

c vy mi c sc nm vng vn ng ca tt c mi ci th quc t bin n thnh nhng cn
thit cho cuc u tranh dn tc, nu khng th tt c mi ci th quc t ch l nhng tai ha trt ln
u.
Bin ha trong tng lai l tip tc theo con ng m cch y mt th k b ngi Php ct
ngang, y l vic m rng hu phng quc phng, ph b s tri buc trn v tr a d, ng thi
i tm mt s qun bnh lc lng i ph phng Bc, y l bt tay mt cng quc i dng
m chng vi e da t i lc.
HT
V Ti Lc
SCH THAM KHO
Regards sur Lhisroire de demain

Entre la peur et lespoir
Tibor Mende
Tibor Mende
Lhomme devant le jugement de lhistoire

LEurope et lme de lOrient
Dimensions de la conscience historique
Nationalisme et internationalisme
Problmes des Etats nouveaux
Reinhold Schneider
Walter Schubart
Raymond Aron
Ramsay Muir
K.M. Panikkar
V Ti Lc
Sociologie dune guerre
Paul Mus
Bandoung tournant de lhistoire
Arthur Conte
Pour une nouvelle politique trangre amricaine Henry A. Kissinger

LAmrique imprial
Amanry de Riencourt
Chine U.R.S.S.
Francois Fejto
Nuclear weapon and foreign policy Henry A. Kissinger

Pax Americana
Ronal Steel
International Politics
Holsti
The war business
George Thayer
Asia awakes
Dick Wilson
Polmiques
Raymond Aron
***
Trung Quc Thi Bnh Yu Ngha
Trnh Triu Hng
Trung Quc Vn Ha i Ngha
Trnh Triu Hng
Ty Tro
Tng Mng Ln
ng Ty Vn Ha o Lun
Tin Mc
Trung Quc T Tng Nghin Cu Php

Tn Th Hun
Lun L Vn
Phng Hu Lan
Mao D Hanh
Dn Tc T Cu Vn ng
Vit Nam S Lc
Qun S
Si Thng L
Lng Nn Minh
Trn Trng Kim
L Vn Dng
Huyt Hoa
Thi Dch L ng A
Thit Gio
Thi Dch L ng A
V Ti Lc
ao Trng Ngm ( th)

T Tng Vit Nam
Thi Dch L ng A
Nguyn ng Thc
C Cu Vit Nho
Kim nh
Cn Bn Trit L Trong Vn Ha Vit Nam

Ngi Vit Cao Qu
Kim nh
A. Pazzi
( bn dch : Hng Cc )
Ch Ngha Thc Dn Php Vit Nam
Tc Ng- Phong Dao
Nam Hi D Nhn
i Vit S K
Nguyn Vn Trung
Nguyn Vn Ngc
Phan K Bnh
Ng S Lin
Hang L Nht Thng Ch
Ng Thi S
Lch Triu Hin Chng
Phan Huy Ch
Phng nh a D Ch
Nguyn Siu
Tun, Chng Trai Nc Vit
Nguyn V
Li cui: Cm n bn theo di ht cun truyn.

Ngun: http://vnthuquan.net
Pht hnh: Nguyn Kim V.
nh my: Huy Tran
Ngun: HuyTran / VNthuquan - Th vin Online
c bn: Ct.Ly a ln
vo ngy: 27 thng 3 nm 2009

Những quy luật chính trị trong sử Việt Nam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Những quy luật chính trị trong sử Việt Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

V Ti Lc

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Khi tnh yu thin c dng kim cng

[1] Trch th Thi ch

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Hn lch s sng trong dy nguyn c

Phi bit dn tc bng i sng lch s.

M cha khng khc khc ng mi

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

cng ch cn hai loi:

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Vua nghe li lp n cng t ba ngy m. Bng tri ni cn ging, sm st m m ma nh trt

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Khi gic n ko n ni Chu Sn th s gi em nga kim n nh giao cho thng b. Gp s gi,

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Tch bt c thanh gm bu n vic ra thn i gm bu ln xung h chnh l mt hnh nh

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ci thn y l tinh thn lch s chy nh dng nc cn mi mi nh chp b ma ngun. C tinh

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

My cu trong bi Ng Ng i co nhng cng l tinh thn S Vit ngn i. Lch s cc dn tc

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

c, do ngi n b Vit dch:

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

thy th tn tin nhiu qu, bn n vic ch sng n th ni vic lm kh qu, nn tm mt php l

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

th ly chng nc ngoi v k mu sinh li c thc dn tc hn l nhng lp t gi l c hc.

Ta phi gi gn cho cn thn, ng

To Ebook: Nguyn Kim V

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Bi nhng iu kin c th ca a l, ca lch s, trng tm chnh tr Vit l vn quc phng,

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net

Nhng quy lut chnh tr trong s Vit

Ngun truyn: vnthuquan.net