2.

Harmonici napona i struja

2.1 Pojam i definicija
Harmonijska izoblienja moemo podijeliti na : harmonike, meuharmonike (interharmonike) i
podharmonike (subharmonike). Harmonici su pojava komponenti u signalu ija je frekvencija
cjelobrojni umnoak osnovne frekvencije signala. Dakle za 50 Hz-ni sistem harmonici su
komponente frekvencije 100 Hz, 150 Hz, 200 Hz, 250 Hz itd. Ove harmonike redom nazivamo
drugi, trei, etvrti, peti itd. Meuharmonicima pak nazivamo komponente ija frekvencija nije
cjelobrojni umnoak osnovne frekvencije. Tako bi npr. Za 50 Hz-nu mreu komponenta od 70 Hz
bila meuharmonik. U posebnu klasu meuharmonika spadaju podharmonici ili subharmonici, ija
je frekvencija dio osnovne frekvencije signala na primjer 30 Hz, 25 Hz, 16 2/3 Hz itd. Pojava
meuharmonika i subharmonika u mrei je sve ea i njima e biti posveen poseban dio.
U svojoj sutini harmonici su matematiki model koji opisuje periodini signal u odnosu na
referentni sinusni signal. Sva odstupanja signala u odnosu na referentni sinusni talas se opisuju
odreenim spektrom harmonika. Svaki harmonik je opisan svojom frekvencijom, poetnim uglom i
amplitudom. Najee se amplitude harmonika izraavaju u odnosu na amplitudu osnovnog
harmonika, pa se tako na primjer kae da je trei harmonik 60%, a peti 40%. Dakle misli se na
procentualnu vrijednost u odnosu na osnovni harmonik. Visok sadraj harmonika potpuno
deformie signal tako da se sasvim gubi sinusni oblik. Pod signalom se ovdje podrazumijeva ili
napon ili struja. Harmonici mogu biti prisutni u oba sluaja. Na slici 1 je prikazan primjer signala
kod koga je trei harmonik 80% a peti 60% vrijednosti osnovnog.

Kao to se vidi ovaj talasni oblik jako odstupa od sinusnog, tako da instrumenti koji rade na
principu mjerenja srednje apsolutne vrijednosti daju netane vrijednosti. Takoe se moe primjetiti
da signal posjeduje vie od dva prolaza kroz nulu po periodi tako da oprema koja radi na principu
detekcije prolaska signala kroz nulu nee ispravno raditi. Kada se govori o harmonicima najee se
misli na harmonike struje zato to harmonici i nastaju kao harmonici struje, koji u mrei uzrokuju
harmonike napona. Ako postoji problem sa harmonicima moramo poznavati harmonijski spektar, to
jest sadraj svakog pojedinanog harmonika posebno. Ipak i dalje se esto koristi THD ( totalno
harmonijsko izoblienje ) za opisivanje nivoa harmonika.
46

2.2 Harmonijski indeksi i druge veliine bitne za njihovu analizu

Na ovom mjestu slijedi opis nekoliko indeksa (veliina) koje opisuju harmonijska izoblienja.
Svaka od slijedeih veliina se moe definisati i za struje i za napone.
Efektivna vrijednost ( RMS Value )
Vrlo vana veliina; zagrijavanje provodnika kroz koje protie struja je odreeno upravo
efektivnom vrijednou struje. Definie se kao:

Ako imamo signal sa vie frekvencija ( tj. ako imamo vie harmonike) efektivna vrijednost se
rauna kao:

Vrni faktor ( Crest factor ) - CF

Bitan je za odreivanje dielektrinog stresa koji trpi materijal.
Definie se kao odnos vrne i efektivne vrijednosti signala

Harmonijski faktor ( Harmonic Factor ) - HF

Definie se za svaki harmonik posebno kao odnos efektivne vrijednosti tog harmonika i efektivne
vrijednosti osnovnog harmonika
Totalno harmonijsko izoblienje ( Total Harmonic Distortion ) - THD
Predstavlja mjeru bliskosti stvarnog talasnog oblika signala i njegovog osnovnog harmonika. Ima
optu namjenu i dosta se pominje u standardima.

Prednost ovog indeksa je ta to je est u upotrebi, iroko rasprostranjen i poznat, lako se izraunava
i vrijednosti su mu standardizovane u nacionalnim standardima. Nedostaci su mu to ne "ubrzava"
sa frekvencijom, tj. iz njega se ne moe zakljuiti u kom frekventnom opsegu lee prisutni
harmonici, to e se vidjeti iz primjera koji slijedi, te to se iz njega ne vidi mogui uticaj signala na
TT vodove (interferencija)
Moemo razlikovati tzv. simetrini THD ( Balanced THD ) koji se rauna na osnovu direktnih i
inverznih komponenti struja/napona i nulti THD ( Residual THD ) koji se rauna na osnovu nultih
komponenti. Nulti THD je inae mnogo tetniji od simetrinog jer kod njega ne postoji
ponitavanje po fazama.
Treba obratiti panju da se THD moe izraunati na slijedei nain:

gdje je I efektivna vrijednost signala a I1 efektivna vrijednost prvog harmonika signala.

Za interharmonike i subharmonike moemo definisati totalno interharmonijsko ( subharmonijsko )
izoblienje TIHD ( TSHD ):
47

Najnii znaajni harmonik ( Lowest Order Harmonic ) - LOH

To je onaj harmonik ija je frekvencija najblia osnovnom harmoniku (tj. mrenoj uestanosti), a
ija je amplituda vea ili jednaka 3% od amplitude osnovnog harmonika
Faktor snage ( Power Factor ) - PF

iroko rasprostranjena upotreba. Primjenjuje se u odreivanju koliine reaktivne energije koja treba
da se plati uslijed induktivnog optereenja. Vrlo priblino odslikava gubitke u mrei uslijed toka
reaktivne snage
Faktor pomjeraja ( Displacement Power Factor ) - DPF

to je cos() osnovnog harmonika i esto se pogreno upotrebljava umjesto faktora snage ( PF ). Za

ist sinusni napon ova dva faktora su jednaka. Ako postoje vii harmonici onda naravno postoji
razlika izmeu DPF i PF ili kako ga jo nazivaju TruePF ( TPF ) i tada izmeu njih postoji veza

gdje su I1RMS efektivna vrijednost prvog harmonika a IRMS "puna" efektivna vrijednost signala
Indeks izoblienja ( Distortion Index ) - DIN

Faktor distorzije (Distortion Factor) - DF

Treba napomenuti da se za isti THD moe imati beskonano razliitih kombinacija vrijednosti
pojedinanih harmonika. Pogledajmo slijedea dva sluaja. Neka je u oba sluaja vrijednost
osnovnog harmonika jedan. U prvom sluaju postoje jo trei i peti harmonik ije su vrijednosti
48

redom 0.6 i 0.4 od vrijednosti prvog harmonika. U drugom sluaju pored prvog imamo jo deveti i
jedanaesti harmonik ije su vrijednosti takoe 0.6 i 0.4, redom. Efektivna vrijednost signala je ista u
oba sluaja i iznosi 0.872 kao i THD koji je 0.7211. Meutim izgled ova dva signala je drastino
razliit i prikazan je na slici 2

Slika 2 : Dva signala jedan sa treim i petim a drugi sa devetim i jedanaestim harmonikom
Prvi signal ima samo dva prolaza kroz nulu po periodi tako da e oprema koja radi na principu
detekcije prolaza kroz nulu raditi ispravno. Drugi signal ima ak deset prolaza kroz nulu po periodi
pa je sasvim jasno da e ista oprema raditi pogreno. Dalje, instrumenti koji na sebi nemaju oznaku
TRMS ili TrueRMS, tj. instrumenti koji mjere srednju apsolutnu vrijednost a to su svi jeftiniji i
gotovo svi stariji instrumenti e u prvom sluaju pokazivati da je efektivna vrijednost jednaka 0.815
a u drugom sluaju da je efektivna vrijednost jednaka 0.702. Dakle u prvom se sluaju ima donekle
podnosiva greka od oko 6.5 %, dok je u drugom sluaju greka dosta vea i iznosi 19.5%. Iz ovoga
se jasno vidi da se na osnovu THD i efektivne vrijednosti signala ne mogu donijeti ispravni
zakljuci o moguim posljedicama harmonijskog izoblienja. Harmonici postoje u mrei praktino
od njenog nastanka. ak i sami izvori, tj. generatori ne daju ist sinusan napon. U poetku razvoja
mree znaajan izvor harmonika su bili ivini AC/DC ispravljai za elektrifikaciju eljeznice i u
industriji za potrebe pogona sa promjenjivom brzinom. U novije vrijeme se broj ureaja koji
uzrokuju harmonike naglo poveao i svi su izgledi da e se jo vie poveavati, tako da projektanti
sada moraju mnogo paljivije obratiti panju na harmonike i njihove posljedice.
2.3 Tipovi opreme koja generie harmonike
Harmonike struje generiu sva nelinearna optereenja. Ova moemo podijeliti na monofazna i
trofazna.
Ako se izuzmu termiki potroai i svjetlosni izvori sa uarenom niti, u modernom domainstvu
gotovo svi ureaji proizvode vie harmonike. Pomenimo samo televizore, ureaje za reprodukciju
muzike, video-rekordere, kompjutere i monitore, tampae, klima ureaje (koji ak u odreenoj
mjeri proizvode i parne harmonike uslijed naina rada jednofaznog motora za pogon kompresora),
ureaje za zabavu (npr. SonyPlaystation ili GameCube i dr.), besprekidna napajanja, tedljive lampe
i drugu raznoliku elektronsku opremu. Tako ako imamo sluaj gasifikovanog modernog
domainstva koje u svrhu tednje elektrine energije koristi tedljive lampe kao izvore svjetla,
dolazimo do zakljuka da je struja koju takvo jedno domainstvo vue iz mree jako izobliena.
Distributivna mrea koja napaja takvo jedno naselje sigurno ima znaajno vee gubitke nego to bi
49

ih inae imala. To treba imati u vidu pri projektovanju kako transformatorske stanice za napajanje
takvog naselja, tako i vodova i instalacija kod potroaa. Treba imati u vidu da e vodovi u takvoj
mrei nositi znaajnu harmonijsku struju, uslijed ega moe doi do njihovog pregrijavanja, kao i
do pregrijavanja nultog provodnika. Svi su izgledi da e uslijed trenda tednje elektrine energije u
svijetu, te uslijed optog trenda porasta nivoa harmonika u modernim mreama gore opisani
scenario biti preovlaujua pojava.
Na slici 3 je prikazano kakav harmonijski spektar ima struja (u apsolutnim jedinicama) koju vue
raunar sa monitorom i to za sluaj 60Hz-120V i 50Hz-220V [3].
U pitanju je relativno moderan raunar (933MHz AMD Duron sa prosjenom potronjom od 101W)
i sa slike se jasno vidi koliko moderni elektronski ureaji u svakom domainstvu vuku izoblienu
struju. Slini harmonijski spektri se mogu opaziti i kod televizora.

Meutim ne dolaze harmonici samo iz domainstava. Jo vei izvor harmonika su poslovne i druge
kancelarije, trgovine i tercijarni sektor. Kod njih gore opisanih aparata ima dosta vie i vie se
vremena koriste. Sem toga upotreba isto termikih potroaa je ovdje rijetka te su esto opisani
aparati jedini potroai u instalacijama. Kao to emo vidjeti dalje u tekstu energetski transformator
koji napaja zgradu sa kancelarijama IT sektora ima gubitke duplo vee od energetskog
transformatora koji napaja linearno opereenje.
Industrijski potroai su takoe veliki zagaivai harmonicima. Osim pomenutih aparata kod njih
susreemo ureaje energetske elektronike kao to su AC/DC, DC/DC, DC/AC pretvarai, PWM
pretvarai, ciklokonvertore, velike UPS jedinice, lune i indukcione pei, pogone sa promjenjivom
brzinom (Adjustable Speed Drive) i dr. Svi pomenuti ureaji su veliki potroai elektrine energije i
svi vuku jako izoblienu struju velike vrijednosti. Ako se ne filtriraju na neki nain, ove struje
neminovno dovode do znaajnog izoblienja mrenog napona, bez obzira na krutost mree. Ono to
je dobro kod industrijskih potroaa je to to postoji vea mogunost monitoringa jer su to vei
potroai i ima ih brojano manje. Od njih se moe zahtijevati da ugrade filtre koji e smanjiti
izoblienje napona a za ta su i oni sami esto motivisani u svrhu podizanja kvaliteta elektrine
energije koja im se isporuuje. Od novijih sistema koji proizvode harmonike a koji nalaze sve eu
primjenu moemo pomenuti [4]
- Napajanja sa prekidakim nainom rada (SMPS, Switched Mode Power Supply
- Elektronske balaste fluorescentnih lampi
- Male izvore neprekidnog napajanja (UPS)
Napajanje sa prekidakim nainom rada. U novije vrijeme se sve vie umjesto klasinih
pretvaraa sa transformatorom za napajanje elektronske opreme koriste tranzistorski ureaji bez
50

transformatora za sputanje napona. Tako smo npr. do prije koju godinu koristili punjae za mobilni
telefon koji su teili po stotinjak grama, dok danas koristimo male punjae ija teina ide i ispod 30
grama i koji mogu stati u dep koulje.
Naravno osim kod punjaa za mobilne telefone ovi ureaji nalaze primjenu svuda gdje je potreban
AC/DC konvertor za napajanje elektronskih ureaja male snage. Njihova prednost sa aspekta
proizvoaa su manja teina i cijena kao i injenica da se moe napraviti u praktino bilo kom
eljenom obliku. Nevolja sa ovim ureajima je da iz mree vuku struju sa visokim sadrajem
harmonika. Na slici 4 je prikazan harmonijski spektar tipinog pretvaraa [4]. Slino ponaanje
imaju i monofazne UPS jedinice.

Za napajanje jedinica vee snage u skorije vrijeme postoji trend ugradnje ureaja za popravku
faktora snage koji rade na principu povlaenja struje iz mree u vidu visokofrekventnih trougaonih
talasa koji se na odgovarajuem filtru usrednjuju i filtriraju u odgovarajui sinusni signal i koji
imaju takav efekt da optereenje sa strane mree izgleda kao da je rezistivno (u fazi sa naponom)
[4]. Meutim, posljedica ovakvog napajanja su visoke vrijednosti harmonika. Ovakva oprema je jo
uvijek skupa da bi se primjenjivala u jeftinijim jedinicama ali je sigurno da e njena cijena opadati i
da e postati iroko rasprostranjena u industrijskim i komercijalnim instalacijama. Posljednjih
godina su postali popularni elektronski balasti za fluorescentne cijevi zbog navodnog poveanja
efikasnosti. U sutini oni su neto malo efikasniji od boljih magnetnih balasta. Sem toga sa ovim
balastima je nivo svijetlosti lampi ujednaen tokom itavog ivotnog vijeka putem kontrole veliine
struje napajanja na principu povratne sprege, to dalje za posljedicu ima smanjenje ukupne
efikasnosti. Glavna mana ovih balasta je to proizvode harmonike struje. Dodue postoje i modeli
koji redukuju harmonike ali su skuplji i ne ugrauju se u manje jedinice. Trenutno su popularne tzv.
Kompaktne fluorescentne lampe koje se prodaju kao zamjena za sijalice sa uarenom niti. Postaju
jako popularne zbog tedljivosti pa se zato esto i nazivaju tedljive sijalice (energy saving lamps).
One se ubacuju u leita ovih sijalica tako da se ne mora kupovati nova svjetiljka, ve se prosto
iskoriste stare svjetiljke sa novim izvorima. Ove lampe u svom grlu sadre minijaturni elektronski
balast koji kontrolie rad 8mmarske fluorescentne cijevi i imaju oekivani ivotni vijek od 6000
sati. Ove lampe su postale odomaene u hotelima i ugostiteljskim objektima ali su sve ee i u
domainstvima pa se mogu oekivati vei problemi sa harmonicima u budunosti upravo zbog ovih
lampi.
Na slici 5 je prikazan harmonijski spektar tipine CFL (Compact fluorescent lamp).

51

Pogoni sa promjenjivom brzinom, vee UPS jedinice kao i DC konvertori se obino napajaju sa
trofaznog ispravljakog mosta, poznatijeg kao estoimpulsni most jer ima est impulsa po periodi.
Ovaj most stvara harmonike reda 6n +/- 1 tj. 5. i 7., 11. i 13., 17.i 19. .. itd., i svaki od njih u odnosu
na osnovni harmonik ima vrijednost jednaku recipronoj vrijednosti svog reda, slika 6 [4]. Tako
imamo 20% petog, 14.3% sedmog, 9.1% jedanaestog itd.

Harmonici se mogu znaajno redukovati upotrebom dvanaestoimpulsnog mosta. U sutini ovo su

dva estoimpulsna mosta napajana iz namotaja transformatora kod prvog mosta spregnutih u
zvijezdu a kod drugog u trougao. Teorijski ovdje ostaju samo 12n +/- 1 harmonici dok se ostali
ponitavaju. Meutim ovo ponitavanje je potpuno samo ako se mostovi i namotaji idealno slau. U
realnosti se harmonici reda 6n +/- 1 redukuju sa faktorom redukcije od 20 do 50, to opet dovodi do
znaajnog smanjenja nivoa harmonika. Dakle u punoj vrijednosti ostaju 11. i 13., 23. i 25. itd. i to
sa vrijednostima 9.1%, 7.7%, 4.3%, 4% itd. ( slika 7 )
O ciklokonvertorima i lunim peima kao proizvoaima viih harmonika bie rijei u poglavlju o
interharmonicima jer ovi ureaji osim harmonika proizvode i znaajne koliine interharmonika.

52

2.4 Problemi koje stvaraju harmonici

Harmonici struja stvaraju probleme i u napojnoj mrei kao i u instalacijama potroaa koji ih
uzrokuje. Posljedice i rjeenja mogu veoma razliita i moraju se odvojeno posmatrati. Meu
najznaajnijim problemima do kojih moe dovesti postojanje harmonika ulaze slijedei:
1. Pregrijavanje nultog provodnika
2. Pregrijavanje transformatora
3. Pregrijavanje i nepravilan rad elektrinih motora
4. Uticaj harmonika na prekidae i zatitne releje
5. Uticaj na elektronsku opremu
6. Uticaj na rad statikih energetskih pretvaraa
7. Uticaj na telekomunikacione veze
8. Naprezanje kondenzatorskih baterija za kompenzaciju reaktivne energije
9. Efekti toka harmonika struja kroz provodnike i sabirnice
10. Izoblienje mrenog napona uslijed toka harmonijskih struja
2.4.1 Gubici u nultom provodniku uslijed treeg harmonika struje
Kao to je ve napomenuto u trofaznom sistemu je etvrti, nulti, provodnik namijenjen da nosi
struju nesimetrije jer struje u fazama odstupaju od idealne simetrije. Ova struja je u sluaju
pravilnog simetriranja potroaa znaajno manja od fazne struje tako da se u prolosti, a kod nas i
danas, pri projektovanju dozvoljavalo da nulti provodnik, krenuvi od odreenog presjeka, bude
manjeg presjeka od faznog provodnika. Ova praksa je doskora bila dobra zbog utede u materijalu.
Meutim u novije vrijeme zbog opteg rasta nivoa harmonika, ova praksa se pokazala kao loa i
esto predstavlja znaajan problem. Razlog tome je to se harmonici treeg reda ( 3., 9., 15. itd. ) po
fazama ne ponitavaju ve naprotiv sabiraju u nultom provodniku. Tako ako imamo 70% treeg
harmonika u faznim provodnicima simetrinog sistema, u neutralnom emo dobiti struju treeg
harmonika u vrijednosti od 210%. Zamislimo jo ako je u skladu sa propisima nulti provodnik
manjeg presjeka od faznog! Moe doi do preoptereenja nultog provodnika ak i u sluaju
umjerenog ili slabijeg optereenja faznih provodnika. Ako su kablovi jednoilni ovaj se problem
jednostavno rjeava ubacivanjem nultog provodnika veeg presjeka, bilo kao dva zasebna
provodnika ili kao jedan provodnik veeg presjeka. Situacija sa vieilnim kablovima nije tako
jednostavna. Po propisima (npr. IEC 60364-5-523) se podrazumijeva da je kod etvoroilnog kabla
nulta ila neoptereena i da se toplota generie samo u tri fazna provodnika. Ako i kroz nulti
provodnik tee struja onda se kabl mora rasteretiti da ne bi dolo do njegovog termikog
preoptereenja. Idui tom logikom, ako kroz nulti provodnik tee dvostruka fazna struja, mora se
kabl rasteretiti do 60 % nominalnog optereenja. Preporuka IEC 60364-5-523 Dodatak C daje
53

faktore rastereenja u zavisnosti od nivoa sadraja harmonika treeg reda u struji optereenja [4].
Na slici 8. se vidi razlika izmeu pomenute termike metode odreivanja rastereenja i preporuke
IEC-a. U skorijoj budunosti se oekuje usvajanje nacionalnih standarda i preporuka u skladu sa
pomenutim preporukama IEC-a. Meutim ak i ako kabl nema nultog (povratnog) provodnika, kao
to je to sluaj sa srednjenaponskim i visokonaponskim kablovima, harmonici dovode do poveanja
gubitaka. Ovi gubici nastaju iz dva razloga koji su poznati kao skin efekat i efakat blizine. Obe vrste
gubitaka su zavisne od frekvencije kao i od dimenzija i udaljenosti provodnika. Uslijed toga dolazi
do poveanja efektivne otpornosti (RAC) u odnosu na jednosmjernu otpornost (RDC), pogotovo u
sluaju provodnika veeg presjeka.

2.4.2. Efekti harmonika struje i napona na transformator

Izuzevi mogue poveanje buke tokom rada, svi negativni efekti rada transformatora u
harmonijskom okuenju se svode na dodatno zagrijavanje. Harmonici struje dovode do poveanja
gubitaka uslijed rasipnog fluksa. Gubici uslijed rasipnog fluksa se mogu podijeliti na gubitke u
samim namotajima, gubitke koji se uslijed ovog rasipanja imaju u jezgru kao i gubitke u drugim
metalnim dijelovima transformatora. Treba obratiti panju da su dodatni gubici uslijed harmonika
frekvencijiski zavisni. Kao to se zna gubici uslijed skin efekta su kvadratno zavisni od frekvencije,
te se zakljuak o moguem poveanju gubitaka ne moe donositi na temelju THD jer je ovaj, kao
to smo vidjeli, frekvencijski nezavisan. Dobar primjer rada transformatora u okuenju bogatom
harmonicima su transformatori koji napajaju IT opremu. Kod ovih transformatora, ako su
nominalno optereeni, imaju se duplo vei gubici nego kod istog transformatora nominalno
optereenog linearnim optereenjem. Ovako visoki gubici u pomenutom sluaju dovode do
poveanja radne temperature i drastinog smanjenja ivotnog vijeka transformatora.
Harmonici napona takoe dovode do dodatnih gubitaka u transformatoru. To su prije svega gubici
u gvou, koji su frekventno zavisni. Kao to se zna gubici u gvou se mogu podijeliti na gubitke
uslijed magnetnog histerezisa i na gubitke uslijed vrtlonih struja. Oba tipa gubitaka su frekventno
zavisna tako da e dovoenje napona koji sadri harmonijske komponente dovesti do poveanja
gubitaka i do vee radne temperature.
Sem toga ak i ako je optereenje transformatora linearno dovoenje harmonijski izoblienog
napona e dovesti do harmonika struje koji e kao to smo vidjeli opet imati svoje negativne efekte.
Potrebno je napomenuti da harmonijska izoblienja napona, ak i ako ne dolazi do poveanja
54

efektivne vrijednosti mogu dovesti do poveanja maskimuma napona (poveanje crest-factora). To

loe utie na izolaciju i dovodi do njenog zamaranja i ubrzanog starenja.
2.4.3. Dejstvo harmonika na obrtne elektrine maine
Glavni efekat harmonijskih izoblienja napona i struja na obrtne maine (sinhrone i asinhrone) je
poveano zagrijavanje uslijed poveanih gubitaka u bakru i gvou. Harmonici tako smanjuju
stepen iskorienja maine a mogu imati uticaj i na proizvedeni momenat. Sem toga harmonici
struje u motoru mogu dovesti do poveanja buke prilikom normalnog rada u odnosu na buku koja bi
se imala sa isto sinusnim napajanjem. Parovi harmonika, kao to su peti i sedmi harmonik, mogu
inicirati mehanike oscilacije u agregatu turbina-generator ili u sistemu motor-mehaniko
optereenje. Mehanike oscilacije nastaju kada oscilatorni moment, proizveden uslijed interakcije
magnetnog polja harmonijskih struja i magnetnog polja osnovnog harmonika struje, pobudi,
odnosno poklopi se, sa mehanikom rezonantnom frekvencijom sistema [5].
Harmonici struja stvaraju svoje harmonijske komponente obrtnog magnetnog polja. Treba imati u
vidu da sve ove komponente nemaju isti smijer obrtanja. Tako npr. peti harmonik struje stvara
komponentu obrtnog polja koja se obre nasuprot smijeru polja uslijed osnovnog harmonika struje.
Komponenta uslijed sedmog harmonika struje se pak okree u istom smijeru kao i ova uslijed
osnovnog harmonika struje. Uslijed obrtanja, ija je brzina u normalnom radu i kod asinhronog
motora priblino jednaka sinhronoj, sa aspekta rotora ova komponentna obrtna polja izgledaju
drugaije. Dakle ako se zanemari klizanje, komponente obrtnog polja uslijed 5. i 7. harmonika
izgledaju kao dvije komponente uslijed estog harmonika sa razliitim smijerom obrtanja. Naime
poto se obrtno polje uslijed petog harmonika obre u kontra smijeru pet puta bre od rotora onda se
sa aspekta rotora ono obre brzinom est puta veom od sinhrone u kontra smijeru. Kako se obrtno
polje uslijed sedmog harmonika obre u istom smijeru kao i rotor ali sedam puta bre, sa aspekta
rotora se ini da se ono obre est puta bre u pozitivnom smijeru. Ista stvar je i sa 11. i 13., 17. i
19. ... harmonikom. Ovdje se primjeuje da se harmonici javljaju u parovima (peti i sedmi,
jedanaesti i trinaesti itd.). Tako emo uslijed ovih harmonika na rotoru imati harmonike struja: esti,
dvanaesti, osamnaesti itd. Ove struje uzrokuju dodatno zagrijavanje rotora, a time i kompletnog
motora. Moe se vidjeti da su dva osnovna problema sa rotorskim harmonicima:
- poveano zagrijavanje rotora
- pulsirajui ili redukovani moment
Koliko e se dodatno zagrijavanje motora tolerisati zavisi od tipa rotora. Namotani rotori su u
principu osjetljiviji od rotora sa kavezom, dok su kavezni rotori sa dubokim ljebovima osjetljiviji
od klasinih kaveznih rotora [5]. Gubici u bakru su od veeg znaaja od gubitaka u gvou. Ukupni
efekat dejstva harmonika je smanjenje stepena iskorienja i smanjenje ivotnog vijeka maine.
Treba jo pomenuti da pulsirajui momenat, koji moe nastati uslijed dejstva harmonika, moe
dovesti do loeg kvaliteta proizvoda koje ovakav pogon daje. Do toga dolazi kada je optereenje
(mehaniko) osjetljivo na varijacije momenta i za to postoje primjeri u tekstilnoj i metalskoj
industriji. Problemi su jo vei ako nastane pomenuta mehanika rezonancija jer ona dovodi do
zamaranja materijala vratila i drugih mehanikih komponenti, a time i do njihovog ubrzanog
starenja.
2.4.4. Uticaj harmonika na prekidae i zatitne releje
Kao i kod drugih tipova opreme, harmonici struje mogu poveati zagrijavanje i gubitke u
prekidaima i time naravno dovesti do smanjenja njihove podnosive struje u stacionarnom reimu
kao i do skraenja ivotnog vijeka nekih izolacionih dijelova. Istraivanja uticaja viih harmonijskih
komponenti na rad zatitnih releja su pokazala da je gotovo nemogue definisati kakav e odziv
releji imati u ovakvim uslovima i to iz razloga njihove velike raznolikosti u praksi [5]. Pokazano je
da na rad releja ne utiu samo amplitude harmonijskih komponenti, ve i njihove poetne faze. Dva
razliita talasna oblika sa istim amplitudnim spektrom imaju razliito dejstvo na zatitne releje ba
uslijed toga to su im fazni uglovi razliiti. Pored ostalog utvreno je da u prisustvu harmonika [5]:
55

- releji esto imaju tendenciju sporijeg reagovanja i tendenciju poveanja vrijednosti struje
reagovanja
- podfrekventni statiki releji su podloni znaajnim promjenama radnih karakteristika
- prekostrujni i nadnaponski releji razliitih proizvoaa ispoljavaju razliite promjene u radnim
karakteristikama i dr.
Umjeren nivo harmonika (THD < 5%) ne stvara nikakve probleme u radu relea, ali distorzija od
preko 10% ve moe dovesti do problema u radu ovih ureaja. Prekidai i sklopke koje rade na
principu Fidove sklopke, to jest da ih pobuuje zbir faznih i nulte struje, mogu pogreno reagovati u
sluaju da mrea sadri visok nivo harmonika. Razlog za to je dvojak. Prvi je to takva jednostavna
elektromehanika oprema u sluaju visokog sadraja harmonika moe pogreno izvriti sabiranje
faznih i nulte struje pa dovesti do nepotrebnog ( pogrenog ) reagovanja prekidaa. Drugi razlog je
to ureaji koji proizvode harmonike esto imaju filtre za filtriranje ovih harmonika iz bilo kog
razloga ( RSO npr. ) koji opet u svom sastavu imaju kondenzator vezan izmeu faznog ili nultog
provodnika i zemlje. Zbog toga postoji neka, dodue dosta mala, struja ka zemlji. Ova struja je
propisima ograniena na 3.5 mA, a esto je i manja, ali se u sluaju postojanja nekoliko ovakvih
ureaja na jednom strujnom kolu moe desiti da njihov zbir premai vrijednost potrebnu za
reagovanje spomenutih sklopki [4]. Tako iz naizgled neobjanjivog razloga ove sklopke reaguju i
bez kvara. U ovom, drugom, sluaju je naravno rjeenje razdvajanje ureaja sa filtrima u vie
zasebnih strujnih kola.
2.4.5. Uticaj na elektronsku opremu
Elektronska oprema je podlona grekama u radu ako se u napajanju nalaze harmonici. Ova oprema
je esto zavisna od tanog odreivanja presjeka npona sa nulom ili od oblika naponskog talasa na
neki drugi nain. Harmonijsko izoblienje esto dovodi do pomjeranja trenutka presjeka napona sa
nulom ili trenutka kada jedan meufazni napon postane vei od drugog meufaznog napona. Za
mnoge tipove elektronskih kontrolnih kola oba ova poremeaja dovode do pogrenog rada
Kompjuteri i slina oprema kao to su programabilni logiki kontroleri (PLC) esto zahtjevaju
izvore naizmjeninog napajanja koji imaju manje od 5% harmonijskog izoblienja napona (THDU
< 5%) sa dodatnim uslovom da niti jedan harmonik napona ne smije imati vrijednost veu od 3%.
Vii nivo harmonika od pomenutog dovodi do pogrenog rada opreme, to je nekada teko
primjetiti, i koji moe u nekim sluajevima imati ozbiljne posljedice. Na slian nain mogu biti
pogoeni mjerni instrumenti tako da daju pogrene podatke ili se ponaaju nepredvidivo. Moda
najozbiljnije posljedice bi se mogle imati u radu medicinskih instrumenata, pa je to jedan od razloga
to se oni napajaju iz regulisanog izvora. Manje ozbiljne i opasne greke u radu mogu se primjetiti
kod radio i TV opreme, video rekordera i sistema za reprodukciju zvuka.
2.4.6. Uticaj na rad statikih energetskih pretvaraa
Ureaji za pretvaranje energije su najee glavni krivci za generisanje harmonika i to zbog same
prirode svog rada. Paradoksalno, u nekim sluajevima se moe desiti da su i oni sami pogoeni
dejstvom harmonika bilo da su ih sami proizveli, bilo da su proizvedeni u nekom drugom izvoru.
Pretvarai postoje u raznim funkcionalnim i topolokim oblicima i neki od njih su vie a neki manje
osjetljivi na harmonijsko napajanje. Tako je npr. diodni ispravlja u normalnim radnim okolnostima
neosjetljiv na harmonike. Meutim, ako se, kao u sluaju visokonaponskih ispravljaa, pored dioda
koriste i kondenzatori za ravnomjernu raspodjelu napona izmeu serijski vezanih dioda, ovi
kondenzatori mogu trpiti pregrijavanje uslijed visokih vrijednosti harmonijskih struja koje teku kroz
njih. Sem toga na ovaj nain se harmonici prenose sa AC na DC stranu i na taj nain mogu otetiti
opremu na jednosmjernoj strani, ili bar dovesti do njenog pogrenog rada. Navedeni primjer
visokonaponskih diodnih ispravljaa nije jedinstven. Sline stvari se mogu deavati i sa drugim
tipovima pretvaraa kao to su tiristori ili invertori. Invertori su pak posebno osjetljivi i to na
nekoliko naina. Oni esto imaju posebna dodatna kondenzatorska kola ( "snubberi", EMI Electromagnetic Interference filteri, filteri oblika izlaznog napona i dr. ) [5] koji se uslijed
56

harmonika mogu pregrijavati. Veina pretvaraa posjeduje kontrolna kola iji rad je odreen nekom
od karakteristika napojnog naizmjeninog napona kao to je npr. prolaz napona kroz nulu. Ako je
dolazni naizmjenini napon jako harmonijski izoblien, elementi kola se mogu ukljuivati ili
iskljuivati u pogrenim trenucima, to moe dovesti do nemogunosti komutacije ili generisati
nekarakteristine harmonike. Kontrolna kola ovih pretvaraa esto sadre elemente kao to su flipflopovi koji su osjetljivi na visokofrekventne harmonike. Oni mogu dovesti do pogrenog rada ovih
komponenti ili ak do njihovog unitenja.
2.4.7 Uticaj na telekomunikacione veze
Prisustvo harmonika struje ili napona u nekom energetskom kolu moe dovesti do elektromagnetne
interferencije izmeu tog kola i nekog telekomunikacionog sistema u njegovoj blizini. To opet
moe dovesti do pogrenog rada ovog sistema. Poseban uticaj na telekomunikacione veze imaju
harmonijske struje koje se vraaju zemljom te treba obratiti panju da se one svedu na minimum
[5].
Za dati fiziki raspored oigledno je da e poremeaj biti funkcija i amplituda i frekvencija
harmonika u datom energetskom kolu. U svrhu kvantitativnog izraavanja uticaja energetskog kola
na telefonsku interferenciju uveden je tzv. TIF teinski faktor (TIF - Telephone Interference). TIF
faktor je bezdimenziona veliina koja se opisuje talasnim oblikom signala

U gornjoj jednaini su Xt - ukupna efektivna vrijednost napona ili struje, Xf - efektivna vrijednost
harmonijske komponente napona ili struje na frekvenciji f, Wf - teinski TIF faktor za frekvenciju f.
Odavde vidimo da moemo imati strujni i naponski TIF. U praksi se esto koristi proizvod
efektivne vrijednosti struje i ovog faktora i to se zove I T proizvod, kao i proizvod efektivne
vrijednosti napona u [kV] i TIF faktora zove se kV T proizvod.
2.4.8. Naprezanje kondenzatora za kompenzaciju reaktivne snage
Svrha ovih kondenzatora je da vuku struju koja prednjai u odnosu na napon i da na taj nain to je
mogue vie anuliraju, kompenzuju, struju koju vuku razna induktivna optereenja a koja kasni za
naponom. Vezuju se otono i impendansa im je obrnuto srazmjerna frekvenciji, tako da to je
harmonik vii on vidi niu impendansu. Zbog toga postoji mogunost da kroz kondenzator teku
visoke vrijednosti harmonika struja i da uslijed toga doe do njihovog preoptereenja i oteenja.
Osim toga postoji i mogunost da se poklope sopstvena uestanost sistema kondenzator-rasipna
induktivnost napojne mree sa uestanou nekog od viih harmonika. Tada dolazi do opasne
rezonancije koja dovodi do visokih vrijednosti napona i struja i do razaranja skupih
kondenzatorskih baterija. Rezonancija se moe izbjei dodavanjem induktivnosti na red sa
baterijom, takve da je njihova veza induktivna na frekvencijama viim od frekvencije najnieg
bitnog harmonika ( Lowest Order Significant Harmonic ). Ovo rjeenje takoe smanjuje i
harmonike struja. Problem moe predstavljati veliina ovakve prigunice [6], posebno kad su
prisutni harmonici nieg reda.
Iako se prethodno reeno odnosilo prije svega na kondenzatore za kompenzaciju reaktivne energije
isti efekat postoji i na druge vrste kondenzatora kao to su kondenzatori koji se upotrebljavaju kod
jednofaznih motora za pokretanje ili kod ispravljaa i dr.
2.4.9. Efekti toka harmonika struja kroz provodnike i sabirnice
Kao to je ve nekoliko puta reeno naizmjenina struja tei da tee po spoljnoj ivici presjeka
provodnika. Ovo je poznato kao skin efekt i izraenije je pri viim frekvencijama i pri veim
57

presjecima provodnika. Pri visokom sadraju harmonika ak i pri umjerenom optereenju moe
doi do preoptereenja kablova i provodnika. Zbog toga treba pristupiti njihovom rastereenju i ako
je mogue pri projektovanju koristiti provodnike koji su pogodniji za tu svrhu ( lincnasti provodnici
i kablovi, lamelirane sabirnice i slino ). Sem toga kod sabirnica se mora posvetiti panja da ne
doe do mehanike rezonancije na nekoj od harmonijskih frekvencija.
2.4.10 Izoblienje mrenog napona uslijed toka harmonijskih struja
S'obzirom da mrea ima odreenu impedansu harmonici struja uzrokuju harmonike napona u mrei,
tj. harmonijske komponente padova napona (slika 9).

to se vie pribliavamo izvoru ova distorzija napona je sve slabija, ali ima odreenu vrijednost.
Uslijed toga svi potroai koji se nalaze na istoj mrei na kojoj je i potroa koji generie
harmonike, imaju deformisan napon i uslijed toga naravno i harmonike struja. Harmonici struja u
njihovim instalacijama proizvode dodatne gubitke pa se moe rei da je potroa koji proizvodi
harmonike struja tetan ne samo za mreu na koju je prikljuen ve i za sve potroae na istoj mrei.
Naravno oni potroai koji su u elektrinom smislu blii izvoru harmonika struja trpe veu tetu. Sa
aspekta potroaa koji u takvoj, zagaenoj, mrei posjeduje samo linearna optereenja, ali ipak ima
dodatne gubitke uslijed harmonika struja, glavni krivac za to je niko drugi do njegov distributer,
odnosno snabdjeva, u zavisnosti od primjenjenog tarifnog profila. Zbog toga u veini zemalja
postoji regulativa koja ograniava veliinu harmonika struja koji mogu biti povueni iz mree (npr.
IEEE 519-1992). Mnogi od ovih propisa su bazirani na propisu G4/3 iz 1975 koji je izdala
Electricity Association iz Velike Britanije [4].
Uslijed induktivne prirode mree harmonici napona su dosta manji od harmonika struje gdje se
naravno misli na njihove vrijednosti u odnosu na vrijednosti osnovnog harmonika, to jest na
procentualne vrijednosti. Naime impendansa koju struja nekog harmonika vidi je srazmjeran redu
harmonika ( Z = n1L ). Ako neki od potroaa proizvodi harmonike struja u mrei postoje gubici
iz dva razloga. Kao prvo, deformisana struja tee od izvora ka potroau i u svim linijama kroz koje
prolazi proizvodi dodatne gubitke. Drugo, u svim bonim granama ( sa aspekta nelinearnog
optereenja ) teku struje harmonika uslijed deformisanog napona na vorovima ak i ako je
optereenje tih grana potpuno linearno. Jedno od rjeenja je to je mogue vie odvojiti linearna od
nelinearnih optereenja u zasebna strujna kola, to jeste ne mijeati linearna optereenja sa
nelinearnim. ( slika 10 )
58

2.5. Standardi za vie harmonike napona i struja

Postoji nekoliko razliitih tipova standarda koji se bave emisijom harmonika.
Standardi kompatibilnosti sa distributivne mree
Standardi za emisiju harmonika koje moraju ispotovati potroaki ureaji koji proizvode
harmonike
Preporuke koje izdaju distributivna preduzea i koje se primjenjuju u instalacijama
Ovakav trostruki pristup sistemu standarda je baziran na slijedeim dokumentima[7]
Standardi koji koordiniu (odreuju) kompatibilnost izmeu distributivnih preduzea i opreme
koja se prikljuuje na njih.
o Harmonici prouzrokovani nekim ureajem ne smiju remetiti distributivnu mreu preko odreenih
granica
o Svaki ureaj mora biti sposoban da radi normalno u prisustvu harmonijskih poremeaja
odreenog nivoa
o Standard IEC 61000-2-2 (i na osnovu njega usvojeni EN 61000-2-2) za javnu niskonaponsku
napojnu mreu. Ovo je standard elektromagnetske kompatibilnosti (EMC) i u njemu se kae da su
dozvoljene vrijednosti harmonika napona peti - 6%, sedmi - 5%, jedanaesti - 3.5%, trinaesti - 3% i
THD < 8%.
o Standard IEC 61000-2-4 za niskonaponske i srednjenaponske industrijske instalacije
Standardi za upravljanje kvalitetom elektrine energije u distributivnim mreama.
o Standard EN 50160 (European Norm) odreuje karakteristike elektrine energije koje moraju
ispotovati isporuioci (distributeri).
Maksimalno dozvoljene vrijednosti harmonijskih komponenti napona ograniene ovim standardom
prikazane su u tabeli 1.

59

2.1.STANDARDI ZA VIE HARMONIKE

2.1.1.Standard IEEE 519 - 1992.
Osnovni principi ovog standarda su:
-Elektroenergetski sistem mora isporuivati korisnicima napon propisanog talasnog oblika
-Svaki korisnik elektrine energije, duan je da strujne harmonike, koje njegovi potroai injektiraju
u elektroenergetski sistem, svede u propisane granice.
Tabela 3 pokazuje dozvoljene granine vrednosti naponskih harmonika u prenosnoj mrei.

69kV i manje

Maksimalna
vrednost Maksimalno
totalno
pojedinanih harmonika
izoblienje
(%)
(%)
3.00
5.00

115kV do 161kV

1.50

2.50

preko 161kV

1.00

1.50

Napon sabirnica

dozvoljeno
harmonijsko

Tabela 3. Dozvoljene granine vrednosti naponskih harmonika u prenosnoj mrei

U tabeli 4 prikazane su granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe od 120V do 69kV,
koji se mogu injektirati u mreu. Sve vrednosti prikazane su u procentima prosene maksimalne
struje potroaa I av max . .
120V69kV
I KS I av max .

h < 11
(%)

11 h < 17
(%)

17 h < 23
(%)

23 h < 35
(%)

35 h
(%)

<20

4.0

2.0

1.5

0.6

0.3

Maksimalno
dozvoljeno
THD
(%)
5.0

2050

7.0

3.5

2.5

1.0

0.5

8.0

60

50100

10.0

4.5

4.0

1.5

0.7

12.0

1001000

12.0

5.5

5.0

2.0

1.0

15.0

>1000

15.0

7.0

6.0

2.5

1.4

20.0

Tabela 4. Granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe od 120V do 69kV, koji se
mogu injektirati u mreu
hred pojedinanih neparnih harmonika
I KS struja kratkog spoja na mestu prikljuenja potroaa
I av max . prosena maksimalna struja potroaa (komponenta osnovnog harmonika), na mestu
prikljuenja potroaa
Parni harmonici su ogranieni na 25% granine vrednosti neparnih harmonika datih u tabeli.
U tabeli 5 prikazane su granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe od 69kV do
161kV. Sve vrednosti prikazane su u procentima prosene maksimalne struje potroaa I av max . .
69kV161kV

I KS I av max .

h < 11
(%)

11 h < 17
(%)

17 h < 23
(%)

23 h < 35
(%)

35 h
(%)

Maksimalno
dozvoljeno
THD
(%)

<20

2.00

1.00

0.75

0.30

0.15

2.50

2050

3.50

1.75

1.25

0.50

0.25

4.00

50100

5.00

2.25

2.00

0.75

0.35

6.00

1001000

6.00

2.75

2.50

1.00

0.50

7.50

>1000

7.50

3.50

3.00

1.25

0.70

10.00

Tabela 5. Granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe od 69kV do 161kV

Parni harmonici su ogranieni na 25% granine vrednosti neparnih harmonika, datih u tabeli.
U tabeli 6 prikazane su granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe vee od 161kV.
Sve vrednosti prikazane su u procentima prosene maksimalne struje potroaa I av max . .
>161kV

I KS I av max .

h < 11
(%)

11 h < 17
(%)

17 h < 23
(%)

23 h < 35
(%)

35 h
(%)

Maksimalno
dozvoljeno
THD
(%)

< 50

2.00

1.00

0.75

0.30

0.15

2.50

50

3.00

1.50

1.15

0.45

0.22

3.75

61

Tabela 6. Granine vrednosti strujnih harmonika, za naponske nivoe vee od 161kV

Parni harmonici su ogranieni na 25% granine vrednosti neparnih harmonika, datih u tabeli.
2.1.2.Standard AS2279.1
Ovaj standard se odnosi na harmonike prouzrokovane primenom kunih i njima slinih elektrinih
aparata. U tabeli 7 navedena su ogranienja strujnih harmonika. U tabeli 8 navedena su ogranienja
naponskih harmonika.
Red harmonikan

Harmonici struje (A)

neparni harmonici
3
5
7
9
11
13
15
15<n<39

2.40
1.19
0.80
0.42
0.35
0.22
0.16
0.15x(15/n)

parni harmonici
2
4
6
8<n<40

1.13
0.44
0.31
0.23x(8/n)

Tabela 7. Ogranienja strujnih harmonika

Red harmonikan

Harmonici napona (%)

neparni harmonici
3
5
7
9
11
13
15<n<39

0.85
0.65
0.60
0.40
0.40
0.30
0.25

parni harmonici
2
4<n<40

0.30
0.20

Tabela 8. Ogranienja naponskih harmonika

62

2.1.3.Standard AS2279.2
Ovaj standard se odnosi na harmonike generisane u industrijskoj opremi.
U tabeli 9 se nalaze maksimalne dozvoljene vrednosti harmonika napona u svakoj taki
elektroenergetskog sistema.

Izvor napajanja

Ukupno
Napon u taki
naponsko
vezivanja (kV)
izoblienje (%)

neparni

parni

22, 33 i 66

vei ili jednak 110

1.5

0.5

distributivna mrea manji ili jednak 33

prenosna mrea

Pojedinani harmonici napona

(%)

Tabela 9. Maksimalne dozvoljene vrednosti harmonika napona u svakoj taki elektroenergetskog

sistema
2.1.4.Standard IEC 61000-3-2
U ovom standardu su specificirane granine vrednosti harmonika struje, za jednofazne i trofazne
elektrine potroae, nominalne struje do 16A i napona 220/380V. Stupio je na snagu 1. januara
2001. godine u zemljama Evropske Unije. IEC 61000-3-2 standard klasifikuje elektrina
optereenja na nain prikazan u tabeli 10.

63

Klasifikacija IEC 1000 3 2

Klasifikacija prema amandmanu A14

KLASA A
Uravnoteeni trofazni prijemnici i jednofazni
prijemnici koji se ne nalaze u ostalim
klasama.

KLASA A
Uravnoteeni trofazni prijemnici; Kuni
aparati (iskljuujui one koji spadaju u klasu
D); Elektrini alati (osim prenosivih); Dimeri
za inkadescentne lampe (ali ne i druga
oprema za elektrino osvetljenje); Audio
ureaji; Prijemnici koji nisu navedeni u
ostalim klasama.

KLASA B
Prenosivi elektrini alati

KLASA B
Nema izmena.

KLASA C
Oprema za elektrino osvetljenje, snage
preko 25W.
KLASA D
Jednofazni prijemnici, snage ispod 600W,
koji ne spadaju u klase B i C, nemaju
ugraene elektrine motore i imaju ''poseban
talasni oblik'' (slika 15).

KLASA C
Sva oprema za elektrino osvetljenje osim
dimera za inkadescentne lampe.
KLASA D
Jednofazni prijemnici snage ispod 600W,
personalni raunari, monitori, TV prijemnici.

Tabela 10. Klasifikacija prijemnika shodno IEC 61000-3-2 standardu

Slika 15. Specijalni talasni oblik (za klasu D)

64

Prvobitno objavljen standard IEC 61000-3-2 je koristio klasifikaciju datu u levoj koloni tabele 10,
sa specijalnim talasnim oblikom (slika 15). Ovaj talasni oblik predstavlja graninu obvojnicu
strujnog talasa, tj. 95% strujnog talasa, u svakoj poluperiodi, mora biti unutar ovog talasnog oblika.
Posle pregovora sa nekim proizvoaima koji se nisu slagali sa ovakvim granicama, objavljena je
izmena ove klasifikacije, amandman A14, koja je navedena u desnoj koloni tabele 10. Trenutno se
koriste obe klasifikacije, ali od januara 2004. godine vaie samo izmenjeni standard (amandman
A14).
U tabelama 11 do 14 su date granine vrednosti strujnih harmonika za svaku od 4 klase prijemnika.
Primeujemo da su granice date samo za pojedinane harmonike, a ne navode se vrednosti totalnog
harmonijskog izoblienja (THD).
Na slici 16 su predstavljene granine vrednosti za totalno strujno harmonijsko izoblienje, u funkciji
snage potroaa za napon 220V.

KLASA A
Red harmonikan

Maksimalna dozvoljena vrednost

strujnih harmonika (A)

neparni harmonici
3
5
7
9
11
13
15n39

2.30
1.14
0.77
0.40
0.33
0.21
2.25/n

parni harmonici
2
4
6
8n40

1.08
0.43
0.30
1.84/n

Tabela 11. Granine vrednosti strujnih harmonika za klasu A prijemnika

65

KLASA B
Red harmonikan

Maksimalna dozvoljena vrednost

strujnih harmonika (A)

neparni harmonici
3
5
7
9
11
13
15n39

3.450
1.710
1.155
0.600
0.495
0.315
3.375/n

parni harmonici
2
4
6
8n40

1.620
0.645
0.450
2.76/n

Tabela 12. Granine vrednosti strujnih harmonika za klasu B prijemnika

KLASA C
Red harmonikan
2
3
5
7
9
11n39

Maksimalna dozvoljena vrednost

strujnih harmonika
(% osnovnog harmonika)
2
30% x cos
10
7
5
3

Tabela 13. Granine vrednosti strujnih harmonika za klasu C prijemnika

KLASA D
66

75W<P<600W
Maksimalna
dozvoljena
vrednost
strujnih
harmonika (mA/W)
3.40
1.90
1.00
0.50
0.35
0.296
3.85/n

Red harmonikan
3
5
7
9
11
13
15n39

P>600W
Maksimalna
dozvoljena
vrednost
strujnih
harmonika (A)
2.30
1.14
0.77
0.40
0.33
0.21
2.25/n

Tabela 14. Granine vrednosti strujnih harmonika za klasu D prijemnika

100

Snaga
(W)

Granina
vrednost
THDi (%)

<600
10001500
>3500

90
60
26

80

THDi(%)

60

40

20

0
0

1000

2000

3000

4000

Snaga (W)

Slika 16. Granice THDi u funkciji snage potroaa za napon 220V

(IEC 61000-3-2 & 61000-3-4)
2.1.5.Standard IEC 1000-3-6
Ovaj standard definie uslove prikljuenja potroaa na srednjenaponsku i visokonaponsku mreu.
Kako se u poslednje vreme na elektroenergetsku mreu prikljuuje sve vie nelinearnih potroaa,
koji emituju vie harmonike u samu mreu, ne sme doi do prekoraenja dozvoljenog nivoa
harmonika u mrei. Ovaj princip je prikazan na slici 17.

67

Dozvoqena dodatna emisija

harm onika potencijalnih novih
korisnika

Minim alna zahtevana rezerva

ukupna dozvoqena
emisija harmonika koja isc rpquje
rezervu

ukupna emisija
harm onika postoje} ih
potro{ a~ a

na em si j a har moni k a
Lok al
i

a
dozvoq en ni vo har moni k u el ek t

oj mr e` i
r oener get sk

Em isija harm onika 1. korisnika

Em isija harm onika 2. korisnika
Em isija harm onika 3. korisnika
*
*
*
Em isija harm onika M korisnika

Em isija harm onika iz drugih

sistem a

Slika 17. Uslovi prikljuenja potroaa na mreu elektroenergetskog sistema shodno standardu IEC
1000-3-6
2.1.6.Standard IEC 1000-2-2
Nivo naponskih harmonika u elektroenergetskom sistemu, kao to je ve reeno, ne sme prei
odreenu, definisanu vrednost. Ovaj standard propisuje te vrednosti za niskonaponsku (NN),
srednjenaponsku (SN) i visokonaponsku mreu (VN), (tabela 15).

Neparni harmonici

Parni harmonici
68

multipl broja 3

harmonik napona (%)

NNSN

VN

5
7
11
13

6
5
3.5
3

2
2
1.5
1.5

17

19

1.5

23

1.5

0.7

25
1.5
h >
0.2 + 1.3
25

harmonik napona (%)

NNSN

3
5
9
1.5
15
0.3
21
0.2
h >
0.2
25

VN
2
1
0.3
0.2
0.2

harmonik napona (%)

red harmonika
h

red harmonika
h

red harmonika
h

nije multipl broja 3

NNSN

VN

2
4
6
8

2
1
0.5
0.5

2
1
0.5
0.5

10

0.2

0.5

12
0.2
h >
0.2
12

0.2
0.2

0.7

25

0.2 + 0.5

25
h

Tabela 15. Nivoi naponskih harmonika u elektroenergetskom sistemu shodno standardu IEC 10002-2
2.1.7.Standard IEC 1000-4-7
Ovaj standard definie naine merenja harmonika. Meri se:
U nvk -efektivna vrednost ntog harmonika merena u veoma kratkom prozoru (3s) ili
U nk -efektivna vrednost ntog harmonika merena na kratkom prozoru (10 minuta)
Takoe, vane statistike vrednosti su: maksimalna vrednost, 95%-na verovatnoa dostizanja
odreene vrednosti i srednja vrednost neke elektrine veliine (npr. granina vrednost naponskog
harmonika).
Harmonijsko izoblienje
U tabeli 18 su date vrednosti za harmonike napona do 25-og reda koje ne smeju biti prekoraene
tokom 95% vremena 10-to minutnih posmatranja izvrenih u toku jedne nedelje. Totalno
harmonijsko izoblienje ne sme prei 8% u 95% izvrenih merenja u toku nedelju dana.
Relativna vrednost
Red harmonika naponskih harmonika Red harmonika
(%)
3
5.0
15
5
6.0
17
69

Relativna vrednost
naponskih harmonika
(%)
0.5
2.0

7
9
11
13

5.0
1.5
3.5
3.0

19
21
23
25

1.5
0.5
1.5
1.5

Tabela 18. Ogranienja za naponske harmonike prema standardu EN 50160

Navedena su dva nivoa harmonijskog izoblienja napona:
-nizak nivo izoblienjaobino u blizini velikih nelinearnih optereenja sa malom
verovatnoom izazivanja poremeajnih posledica.
-visok nivo izoblienjaree se sree u mreama, ali postoji vea verovatnoa izazivanja
poremeajnih posledica.
Vrednosti nivoa naponskih harmonika, dobijeni ispitivanjem koje je obavila organizacija CIGRE
(Conseil International des Grands Rseaux Electriques) su predstavljeni u tabeli 19. Oigledno je
da se vrednosti navedene u standardu EN 50160 u Evropi retko prekorauju.

Red
harmonika
3
5
7
9
11
13

Relativna
vrednost
naponskih harmonika
(%)
Nizak nivo Visok nivo
1.5
2.5
4.0
6.0
4.0
5.0
0.8
1.5
2.5
3.5
2.0
3.0

Red
harmonika
15
17
19
21
23
25

Tabela 19. Nivoi naponskih harmonika u Evropi

70

Relativna
vrednost
naponskih harmonika
(%)
Nizak nivo Visok nivo
0.3
0.3
1.0
2.0
0.8
1.5
0.3
0.3
0.8
1.5
0.8
1.5

3. Interharmonici i Subharmonici
3.1 Pojam i definicija
U uobiajeno usvojenoj terminologiji, suprotno egzaktnoj matematikoj definiciji, harmonicima se
nazivaju komponente napona ili struje ija je frekvencija cjelobrojni umnoak osnovne mrene
frekvencije. Sve komponente napona ili struje ija frekvencija nije cjelobrojni umnoak osnovne,
bilo da su u pitanju kontinualni dijelovi spektra ili diskretne vrijednosti frekvencija, nazivamo
meuharmonicima (interharmonicima) .
Meuharmonici su oduvijek postojali u mrei ali se interesovanje za njih posljednjih godina
povealo uslijed njihovog opteg poveanja uzrokovanog irokom rasprostranjenosti moderne
opreme energetske elektronike.
IEC standard 61000-2-1 ovako definie meuharmonike [9]: Izmeu harmonika napona i struja
industrijske uestanosti mogu se jo opaziti frekvencije koje nisu cjelobrojni umnoak osnovne.
Ove se mogu javiti kao diskretne vrijednosti ili kao spektar vrijednosti.
Subharmonici nisu zvanino definisani ali se pod njima smatraju meuharmonici ija je frekvencija
nia od osnovne mrene frekvencije. Striktno matematiki gledano pojava interharmonika ukazuje
da se period od 20ms za 50Hz-nu mreu vie ne ponavlja identino, tj. svi intervali od 20ms nisu
isti. To moe dovesti do zakljuka da signal vie nije periodian, to ne mora biti tano. Tako ako
imamo pored osnovnog harmonika i interharmonik od 70Hz perioda ovog sloenog signala vie nije
20ms ve 100ms (0.1 sec) to se jasno vidi na slici 11.

Naprijed reeno je jedan od osnovnih problema u detektovanju interharmonika.

Poto mi unaprijed ne znamo koji interharmonici mogu postojati u signalu potrebno je uzeti to dui
prozor podataka da bismo snimili taniji prikaz to je mogue vie interharmonijskih komponenti.
Ako bismo u gornjem sluaju uzeli prozor podataka od 20ms dobili bismo osnovni harmonik i vie
harmonike ( bez interharmonika ) jer bi model podrazumijevao da se prvi interval od 20 ms
ponavlja, to je netano i to se sa slike jasno vidi. Bilo koja druga duina prozora podataka razliita
od cjelobrojnog umnoka 100ms bi dala pogrenu sliku o interharmonicima. Uzimanjem dugakog
prozora podataka, koji ne ispunjava navedeni uslov, ova greka bi se smanjivala ali bi i dalje
postojala. U svrhu toga dobro je raspolagati teorijskim osnovama koje frekvencije interharmonika
se mogu oekivati u svakom konkretnom sluaju.
71

Kao to smo vidjeli, za to taniji prikaz postojeih interharmonika potrebno je pri snimanju
podataka uzeti to dui prozor podataka. Sa druge strane zbog nestacionarne prirode
elektroenergetskog sistema postoji relativno visoka vjerovatnoa da se u toku snimanja signala
promijeni optereenje u sistemu to dovodi do promijene napona i struja. Ta promjena e uticati na
dobijene rezultate i modelovae se nepostojeim interharmonicima.
Posmatrajmo slijedei primjer. Imamo ist 60Hz-ni signal ali mi to ne znamo i mislimo da imamo
50Hz-ni signal. Vrimo snimanje od prvog prolaska signala kroz nulu u intervalu od 20ms. Onda
vrimo harmonijsku analizu dobivenog rezultata. Tako dobijamo netane rezultate koji sadre ak i
jednosmijernu komponentu.

Na slici 12. se vidi i razvoj ( pogrean ) datog 60 Hz nog signala na osnovni 50 Hz ni signal i
vie harmonike. Ova pojava se u literaturi naziva spektralno curenje.
3.2 Izvori meuharmonika
Najbolji primjer istinskog generatora interharmonika su ciklokonvertori. Njihov rad je detaljno
objanjen i postoje formule koje daju nivo svakog od interharmonika. To su ureaji za direktno
pretvaranje naizmjeninog napona jedne frekvencije u naizmjenini napon druge frekvencije.
Njihov razvoj je poeo jo tridesetih godina prolog vijeka u Njemakoj i to za potrebe napajanja
vue u eljeznici naponom frekvencije 16-2/3 Hz. To su bili mreom voeni (line-commutated)
ciklokonvetori kod kojih je frekvencija napajanja uvijek morala biti via od izlazne frekvencije.
Zbog ekonomskih i tehnikih nedostataka tehnologije ivinih usmjeraa u kojoj su tada bili
pravljeni interesovanje za ove ureaje je bilo zamrlo da bi ponovo oivilo nakon izuma modernih
poluprovodnikih tehnologija pedesetih i ezdesetih godina prolog vijeka. Razvijena su
sofisticirana kontrolna elektronska kola koja dozvoljavaju direktno pretvaranje ulaznog napona u
napon podesive amplitude i frekvencije. Takva rjeenja su pogodna za napajanje motornih pogona, a
zahvaljujui svojoj maloj teini i robusnosti atraktivna su za primjenu u avijaciji gdje su ove
osobine jako bitne i gdje se trai konstantna izlazna frekvencija a napajanje se vri generatorom
promjenjive brzine obrtanja. Razvijene su i eme kod kojih izlazna frekvencija moe biti via od
ulazne to je dugo bilo znaajno ogranienje.
Loa strana ovih ureaja je proizvodnja interharmonika. Oni stvaraju interharmonike na
frekvencijama [10]:
fi=(p11)f p2nf0 , gdje su p1 : talasni broj ispravljakog dijela;
p2 : talasni broj izlaznog dijela; m i n proizvoljni cijeli brojevi; f : frekvencija mree ( ulaza );
f0 : izlazna frekvencija ciklokonvertora. Proizvodnja interharmonika postoji zbog toga to
ciklokonvertori direktno spajaju dvije mree razliitih frekvencija.
Izvori interharmonika su takoe svi ureaji energetske elektronike koji spajaju dva naizmjenina
sistema razliitih frekvencija preko DC veze [10]. Ovi ureaji sadre AC/DC ispravlja i DC/AC
invertor, koji su spregnuti preko reaktora ili kondenzatora.
72

Ako su ovi posljednji beskonane vrijednosti na DC strani nee postojati ripl, pa e idealni
ispravlja samo generisati harmonike frekvencije fu=(pn1)f gdje je p talasni broj ispravljaa a f
mrena frekvencija. Uzevi u obzir da u praksi ne postoje reaktori i kondenzatori beskonane
vrijednosti na DC strani e sigurno postojati naponski/strujni ripl. Uslijed toga naizmjenina strana
pretvaraa e biti modulisana ovim riplom te e dolaziti do stvaranja interharmonika. Tako, ako
imamo estotalasni ispravlja njegove karakteristine harmonijske frekvencije e biti 50Hz, 250Hz,
350Hz, 550Hz, 750Hz .
Ako na DC strani postoji ripl frekvencije npr. fr=177Hz, struja na naizmjeninoj strani ispravljaa
e imati interharmonike (177 50 = 127, 227Hz), ( 250 177 = 73, 427Hz), (350 177= 173,
527Hz) Ako je talasni broj invertora p2 i izlazna frekvencija f0 , DC ripl e sadrati frekvencije
fr=n p2 f0 gdje je n cijeli broj. Ove frekvencije e modulisati ulaznu AC stranu i tako e se dobiti
frekvencije interharmonika fi = (p1 m 1)f n p2 f0, kao i kod ciklokonvertora. U sutini
ciklokonvertor moemo posmatrati kao poseban pretvara frekvencije bez DC linka.
Pomenuti pretvarai frekvencije sa DC linkom su sve rasprostranjeniji u modernim mreama. Treba
samo pomenuti pogone sa promjenjivom brzinom, jednosmjerni prijenos snage na velike udaljenosti
i slino.
Drugi primjer izvora interharmonika su periodino promjenjiva optereenja kao to su lune pei.
Frekvencija kojom se optereenje mijenja odreuje frekvencije interharmonika. Tako kod lune pei
imamo da se optereenje mijenja po jednaini
gdje je r < 1 a m frekvencija kojom se mijenja optereenje. Ako se uzme da je napon nedeformisan
V(t) = sin t (p.u.) , za struju se dobija

Daljnja matematika analiza gornje jednaine pokazuje da struja I(t) sadri komponente

m,
2m, 3m .. Uslijed toga u struji e postojati interharmonici ukoliko m nije cjelobrojni
umnoak mrene frekvencije.
Na slici 13. se vidi primjer kada je m = 8 Hz za sluaj 60 Hz-ne mree sa r = 0.5.
Struja je ovdje modulisana sa frekvencijom od 8 Hz, to se lako vidi iz injenice da u toku jedne
sekunde postoji osam karakteristinih strujnih pikova. Sa spektra se vidi da postoje interharmonici
na frekvencijama 36 Hz, 44 Hz, 52 Hz, 68 Hz, 78 Hz ., to se slae sa pretpostavkom ( 608,
6016, 6024 Hz ...)

73

Prozor podataka koriten za dobijanje rezultata harmonijske analize je 15 ciklusa (250 ms) to daje
rezoluciju do 4 Hz. Ujedno, ovo je i najvei zajedniki djelilac za sve interharmonijske frekvencije.
Ovakav izabir prozora podataka obezbjeuje da se za svaku interharmonijsku frekvenciju u tom
prozoru podataka nalazi cio broj interharmonijskih perioda, ime je izbjegnut efekat curenja i
netanosti koje on unosi. Na slici 14 se vidi spektar ovog signala.

Vano je napomenuti da ovakva vrsta sporopromijenjivih optereenja uvijek uzrokuje svjetlosni

fliker [10]. U ovom primjeru frekvencija flikera je 8 Hz, to je veoma nepovoljno za ljudski vid.
Svjetlosni fliker ne uzrokuju samo ovako spore promijene optereenja. Dovoljno je samo da
frekvencija promijene optereenja bude bliska bilo kom cjelobrojnom umnoku osnovne
frekvencije. Tako se za 60 Hz ni sistem i optereenje koje se mijenja sa frekvencijom od 172 Hz
takoe ima svjetlosni fliker to se jasno vidi sa slike 15.
74

Na slici 16. je prikazan spektar ovog signala

Postavlja se pitanje da li postojanje interharmonika uvijek uzrokuje i postojanje svjetlosnog flikera?

Odgovor na ovo pitanje je potvrdan ukoliko je frekvencija interharmonika bliska osnovnoj
frekvenciji ili bilo kojoj harmonijskoj frekvenciji [10]. Harmonici imaju tu osobinu da se u svakom
ciklusu ( periodi od 20ms ili 16.666ms ) ponavljaju tj. imaju isti oblik. Sa interharmonicima to nije
sluaj. Uslijed toga efektivna i vrna vrijednost signala e biti razliite iz periode u periodu. Ako
signal sadri interharmonijsku komponentu frekvencije
i obvojnica signala e se mijenjati (
fluktuirati ) po frekvenciji odreenoj sa
gdje je k frekvencija harmonika koji je najblii i. Uzevi u obzir da je ljudsko oko najosjetljivije
na svjetlosni fliker frekvencije od priblino 8 Hz, interharmonici koji se nalaze ba na ovoj
udaljenosti od neke od harmonijskih frekvencija mogu uzrokovati znaajne probleme. Na slici 17.
se vidi signal : sin(260t)+asin(2f it), gdje su a=0.3 i fi = 186 i 174 Hz, redom. Moe se vidjeti da
se obvojnica ponavlja sa periodom od 6 Hz ( est pikova u toku jedne sekunde ) to se poklapa sa
onim to je ve reeno ( f = | i - k | ).
75

3.3. Lani izvori interharmonika

Pod lanim izvorima se podrazumijevaju oni procesi za koje se moe initi da proizvode
interharmonike ali to ustvari ne rade. Kao to smo ve vidjeli problem moe biti metodoloke
prirode ( neodgovarajua duina prozora podataka ). Zbog toga je reeno da je sa tog aspekta
povoljno ako se uzme dui prozor podataka. Sa druge strane uslijed nestacionarne prirode signala (
napona / struja ) u elektroenergetici moe se desiti da u toku takvog, dueg, prozora podataka doe
do promjene vrijednosti signala to e zasigurno unijeti greku u rezultate i dovesti do prikaza
nepostojeih interharmonika. Kao ekstreman primjer za naprijed navedeno moe sluiti snimanje
struje u toku ukljuenja transformatora ( polazna struja ), to je prikazano na slici 18. Na slici 19. se
vidi spektar struje dobijen DFT ( digitalna Furijeova transformacija ) analizom sa duinom prozora
podataka od 12 i 60 perioda osnovnog harmonika redom (200ms i 1s, f = 60 Hz, T = 16.666 ms ).
Jednosmjerna i osnovna komponenta su isputene radi bolje itljivosti [10].

76

Dijagrami na desnoj strani slike 19 prikazuju spektar u blizini estog i sedmog harmonika da bi se
poblie prikazao efekat nestacionarnog signala na izgled spektra. Tu se moe vidjeti da za duinu
prozora podataka od 12 perioda postoje dva izrazita vrha na 360 i 420 Hz. Odatle bi se moglo
zakljuiti da sistem sadri 6. i 7. harmonik. Ako se pak prozor podataka produi na 60 perioda (
desno, dole ) komponente od 360 i 420 Hz praktino ne postoje ( na njihovom mjestu su udoline ),
ali postoje njima susjedne komponente od 353 - 359 Hz, 361 - 371 Hz kao i 414 - 419Hz, 421 - 425
Hz i to sa znaajnim amplitudama. Odatle zakljuujemo da spektar jako zavisi od duine prozora
podataka to nema praktinog smisla. Razlog za to je to snimamo nestacionarni signal
primjenjujui na njega metoda za snimanje periodinih signala, pa se u spektru prikazuju
nepostojei harmonici i interharmonici.

77

Kao drugi primjer "lanog" izvora interharmonika moe se navesti ICC ( Integral Cycle Control )
kontrola optereenja. Radi se o esto primjenjivanoj metodi koja se koristi u peima i jo nekim
primjenama u zagrijavanju i topljenju. Metoda se sastoji u tome da se napon sijee poslije
odreenog, cijelog, broja perioda, poslije ega slijedi odreena pauza ( jedna ili vie perioda ) te se
dalje cijeli ciklus ponavlja. Na slici 20. je prikazan primjer takve kontrole optereenja sa
harmonijskim spektrom dobijenim DFT analizom. Sistem je 60 Hz - ni i sastoji se od tri periode
normalnog rada, sa punim naponom, i jedne periode pauze, tokom koje je napon jednak nuli. Signal
je sniman sa prozorom podataka duine etiri periode te je rezolucija 15 Hz. Na spektru se vidi da
signal posjeduje interharmonike od 15 Hz, 30 Hz, 45 Hz, 75 Hz, 90 Hz itd. Meutim signal realno
ne posjeduje ove interharmonijske komponente. Do toga se moe doi slijedeom logikom. Ako
neki signal u 60 Hz - nom sistemu sadri komponente od 30 i 90 Hz onda se do ovih komponenti
moe doi ako se uzme prozor podataka duine dvije osnovne periode signala ( 21/f = 2 16.66m s
). Meutim ako uzmemo prve dvije periode u njima emo nai samo komponentu od 60 Hz, tj.
sigurno nee biti komponenti od 30 i 90 Hz. Poto odabir ( sample ) podataka ne smije da zavisi od
izbora trenutka kada poinjemo snimati, ve samo od duine prozora podataka, dolazimo do
zakljuka da te interharmonijske komponente u sutini i ne postoje

78

3.4 Detekcija i mjerenje interharmonika

Moe se zakljuiti da postoje dva problema na koje treba obratiti panju pri analizi moguih
interharmonika: prvo treba odrediti da li interharmonijske komponente dobijene DFT analizom
uopte postoje; drugo ako postoje treba im odrediti amplitudu i frekvenciju sa dovoljnom tanou.
Tekoe sa ovim zadnjim su, kao to smo ve vidjeli, uslijed efekta spektralnog curenja (leakage
effect) i izbjegavaju se izborom prozora podataka koji pokriva cio broj perioda svake
interharmonijske komponente. Ova metoda se naziva sinhronizacijom. Meutim njen nedostatak je
to mi esto unaprijed ne moemo znati na kojim frekvencijama realno postoje interharmonici ili to
bi takav, odgovarajui, prozor podataka bio suvie dugaak. Tako bi za signal od 50 Hz koji sadri
interharmonik od 63.2 Hz takav prozor podataka morao biti duine 5 sec. Dakle interharmonijska
analiza uvijek nailazi na probleme uslijed efekta spektralnog curenja. Razvijeno je dosta tehnika za
procesiranje signala koje smanjuju ove negativne efekte to samo po sebi moe biti tema jednog
opsenog rada. Na ovom mjestu u navesti nekoliko praktinih, iskustvenih, inenjerskih metoda i
pravila koja je dobro koristiti pri detekciji i mjerenju interharmonika [10].
1. Ako je amplituda signala modulisana onda vjerovatno postoje interharmonici na frekvencijama
bliskim nekoj od harmonijskim frekvencija.
2. Ako zaista postoje interharmonici onda moraju postojati i u naponskom i u strujnom spektru, tj.
mora postojati korelacija izmeu ova dva harmonijska spektra.
Razlog za ovo je oigledan: svaka komponenta struje stvara odreen pad napona na impedansi
optereenje - izvor te e se pojaviti i odreena komponenta napona na istoj frekvenciji.
3. Interharmonici obino postoje zajedno sa harmonicima. Kao to je ve pomenuto glavni izvori
interharmonika su ureaji energetske elektronike koji su i "jaki" izvori harmonika. Interharmonici se
mnogo ee javljaju u blizini nekog od harmonika nego recimo negdje na polovini udaljenosti
izmeu dva harmonika.
4. Upotrebljavati to je mogue dui prozor podataka (Data Window). Ako postoji odreena
sigurnost da je signal stacionaran dugim prozorom podataka emo dobiti mnogo veu tanost.
Naravno ako nismo sigurni da je signal stacionaran, ili ako postoji znaajna vjerovatnoa da je
signal promjenjiv, upotreba kraeg prozora podataka ( nekoliko perioda ) je obavezna.
5. Da bi se utvrdilo da li je dobijeni spektar relevantan neophodno je pregledati snimljeni
(semplovani) signal da se vidi da li je stacionaran da se ne bi desilo da se pojavljuju nepostojei
79

interharmonici kao u primjeru snimanja polazne struje transformatora ili snimanje 60 Hz - nog
signala prozorom podataka od 20ms.
3.5 Meunarodni standardi za mjerenje interharmonika
Problematika interharmonika je relativno nova te su i preporuke i standardi rijetki na nacionalnim
nivoima. Sam proces standardizacije je u zaetku, na nivou meunarodnih organizacija za
standardizaciju, a znanja i informacije se tek prikupljaju. Mnoga razliita tijela i organizacije se
bave ovom problematikom ( kao npr. IEEE Interharmonic Task Force ) i svi su usvojili IEC
standarde za definisanje, mjerenje i redukovanje interharmonika.
Po IEC preporukama interharmonijski naponi su ogranieni na 0.2% za frekventni opseg od
jednosmjerne komponente do 2 kHz. Moe se rei da je ovaj standard iroko prihvaen i
primijenjen iz prostog razloga to bolji ne postoji. Uveden je uzimajui u obzir osjetljivost i
mogunost interferencije sa signalno-kontrolnim sistemom koji se prikljuuje na energetske vodove.
U IEC 61000-2-2 iz 2002. se obrauju samo oni interharmonijski naponi ija je frekvencija bliska
osnovnoj, jer uslijed njih mogu nastupiti problemi sa flikerima. Na slici 21 se vidi grafik
dozvoljenog nivoa ovih komponenti napona. Na apscisi je naneena razlika interharmonijske
frekvencije i frekvencije osnovnog harmonika. Sa slike se jasno vidi da je pri izradi grafika uzeta u
obzir osjetljivost ljudskog oka na flikere jer je najnii doputeni nivo interharmonika na frekvenciji
od oko 10 Hz to se slae sa ispitivanjima koja kau da je ljudsko oko najosjetljivije na flikere od
oko 8 Hz.
U IEC 61000-4-7 se standardizuje duina prozora podataka za mjerenje interharmonika na 200ms,
ime se dobija rezolucija od 5 Hz. Tu se takoe definiu harmonijske i interharmonijske grupe i
podgrupe. Harmonijska grupa ukljuuje jednu frekvenciju i dvije njoj susjedne frekvencije. Npr. {
145, 150, 155 Hz } je trea harmonijska grupa. Izmeu susjednih harmonijskih grupa se nalaze
interharmonijske podgrupe, pa tako imamo interharmonijsku podgrupu { 110, 115, , 135, 140 Hz
} izmeu druge i tree harmonijske grupe.

Treba imati u vidu da ovaj standard ima znaajna ogranienja:

1. Interharmonijske frekvencije ne mogu biti tano odreene na ovaj nain
2. Interharmonici bliski osnovnom harmoniku se ne mogu ispravno detektovati, a kao to smo
vidjeli oni su najznaajniji za pojavu flikera
3.6 Posljedice prisustva interharmonika
Interharmonijske struje uzrokuju interharmonijsku deformaciju napona u zavisnosti od njihove
amplitude i od impedanse sistema napajanja na datoj frekvenciji.
80

to je vei opseg frekvencija interharmonika struje, to je vei rizik od moguih rezonancija, koje
mogu dovesti do poveanja izoblienja napona i prouzrokovati preoptereenje ili poremeaje u radu
opreme i instalacija potroaa. Meu najoptijim direktnim dejstvima interharmonika nalaze se:
- mogua pojava rezonance
- problemi sa flikerima
- termiki efekti
- niskofrekventne oscilacije u mehanikim sistemima
- poremeaj u radu fluorescentnih cijevi i elektronske opreme
- interferencija sa kontrolnim i zatitnim signalima u energetskim vodovima, to je danas moda
najtetniji efekat interharmonika
- preoptereenje pasivnih paralelnih filtara i kondenzatorskih baterija
- interferencija sa telekomunikacionim signalima
- zvuno zagaenje
- zasienje strujnih transformatora i dr.

81