01 09 2008 Nikola Bekic-Zavrsni Rad PDF

Sveuilite u Zagrebu
Fakultet strojarstva i brodogradnje
ZAVRNI RAD
Nikola Beki
Zagreb, 2008
Sveuilite u Zagrebu
Fakultet strojarstva i brodogradnje
ZAVRNI RAD
Voditelj rada:
Dr.sc. Sanjin Mahovi
Nikola Beki
Zagreb, 2008
Nikola Beki
Zavrni rad
Zadatak
Mogunosti Laboratorija za precizna mjerenja duina za ispitivanje ravnoe povrina alatnih
strojeva:
1. Temeljem norme ISO 230-1 1996 godine dati pregled uvjeta ispitivanja geometrijske
tonosti alatnih strojeva.
2. Prema preporuci norme odrediti mogunosti Laboratorija za precizna mjerenja duina
LFSB-a za ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva s obzirom na postojeu
opremu.
3. Provesti ispitivanje ravnoe mjerne ploe sa libelom i autokolimatorom.
Na osnovu provedenih mjerenja sa dvije metode dati ocjenu prednosti i nedostataka
metoda pri ispitivanju ravnoe povrina alatnih strojeva.
Nikola Beki
Zavrni rad
Saetak
U zavrnom radu razmatraju se mogunosti Laboratorija za precizna mjerenja duina za
ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva. U uvodnom dijelu je dan kompletan prijevod
norme ISO 230-1 na Hrvatski jezik, koja se sastoji od slijedeih dijelova:
-
Dio 1: Geometrijska tonost strojeva koji rade pod neoptereenjem ili zavrnim
uvjetima
Dio 2: Utvrivanje tonosti i mogunosti ponavljanja pozicioniranja osi alata
numeriki upravljanih alatnih strojeva.
Dio 3: Procjena toplinskih utjecaja
Dio 4: Kruno ispitivanje za numeriki upravljane alatne strojeve
Dio 5: Utvrivanje buke
U Laboratoriju za precizna mjerenja duina LFSB-u izvren je popis postojee opreme za

ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva, prema preporuci norme. Na temelju norme
ISO230-1, opisani su ureaji i metode ispitivanja ravnoe povrina alatnih strojeva, koje su
koritene u eksperimentalnom dijelu.
U eksperimentalnom dijelu su provedena ispitivanja ravnoe mjerne ploe metodom libele i
metodom autokolimatora. Rezultati mjerenja koji su dobiveni metodama libele i
autokolimatora, obraeni su pomou Rank Taylor Hobson programskog alata, te grafiki
prikazani.
Na osnovu provedenih mjerenja, dane su prednosti i nedostaci metoda pri ispitivanju ravnoe
povrina alatnih strojeva.
II
Nikola Beki
Zavrni rad
Popis slika
Slika 1: Utjecaj na kakvou obrade alatnog stroja.......................................................................8
Slika 2: Krivulja AB za utvrivanje greke................................................................................14
Slika 3: Lokalno odstupanje .......................................................................................................15
Slika 4: Ukupna tolerancija ........................................................................................................15
Slika 5: Tolerancije poloaja ......................................................................................................16
Slika 6: Kut rotacije osovine.......................................................................................................16
Slika 7: Tolerancije oblika..........................................................................................................16
Slika 8: Tolerancije relativnog poloaja .....................................................................................17
Slika 9: Odstupanje gibanja osovine...........................................................................................17
Slika 10: Pravocrtnost linije na plohi..........................................................................................21
Slika 11: Pravocrtnost linije u prostoru ......................................................................................21
Slika 12: Referenca pravocrtnosti...............................................................................................22
Slika 13: Mjerenje mjernom urom u vertikalnoj ravnini ............................................................23
Slika 14: Mjerenje mjernom urom u horizontalnoj ravnini ........................................................23
Slika 15: Linije odstupanja E1 i E2 ............................................................................................24
Slika 16: Mjerenje ravnoe mikroskopom..................................................................................25
Slika 17: Kolimacioni mikroskop...............................................................................................26
Slika 18: Metoda kolimacionog lasera .......................................................................................26
Slika 19: Laserska interferencijska tehnika ................................................................................26
Slika 20: Metoda bazirana na mjerenju kuta ..............................................................................27
Slika 21: Grafiko ucrtavanje parametara ..................................................................................28
Slika 22: Libela na nagnutom osloncu .......................................................................................28
Slika 23: Metoda autokolimacije ................................................................................................28
Slika 24: Metoda laserskog interferometra.................................................................................29
Slika 25: Maksimalno naznaeno odstupanje.............................................................................29
Slika 26: Odreivanje tolerancija ...............................................................................................30
Slika 27: Direktno mjerenje odstupanja .....................................................................................30
Slika 28: Prikaz razmaka mjernih toaka ...................................................................................30
Slika 29: Kompleksne referentne povrine.................................................................................31
Slika 30: Upotreba okrenutog oblika V ......................................................................................31
Slika 31: Upotreba cilindra.........................................................................................................32
Slika 32: Upotreba cilindra i dodatne potporne toke ................................................................32
Slika 33: Tijelo na etiri bloka lei na cilindru..........................................................................32
Slika 34: Prikaz etiri bloka.......................................................................................................32
Slika 35: Tijelo na mjernoj povrini ...........................................................................................33
Slika 36: Prikaz dodatnih potpornih toaka................................................................................33
Slika 37: Odstupanja pravocrtnosti u funkcionalnoj ravnini AB ...............................................33
Slika 38: Prikaz odstupanja pravocrtnog gibanja .......................................................................34
Slika 39: Linearno odstupanje ....................................................................................................36
Slika 40: Povrina mjerenja poloena na mjernu plou..............................................................37
Slika 41: Povrina mjerenja smjetena okomito na mjernu plou..............................................38
Slika 42: Ispitna povrina ...........................................................................................................38
Slika 43: Prikaz referentnog lineala............................................................................................39
Slika 44: Referenca za mjerenje .................................................................................................39
Slika 45: Provjeravana povrina na referentnoj povrini............................................................40
Slika 46: Reprezentativna ravnina ..............................................................................................40
Slika 47: Reprezentativna ravnina OABC..................................................................................41
Slika 48: Periferni krugovi i promjeri.........................................................................................41
Slika 49: Ekstremne toke kvadrata ...........................................................................................41
III
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 50: Centar referentne ravnine ............................................................................................42

Slika 51: Kolimacioni laser ........................................................................................................43
Slika 52: Laserski mjerni sustav .................................................................................................43
Slika 53: Prikaz izometrije..........................................................................................................44
Slika 54: Prikaz centriranja osovine ...........................................................................................46
Slika 55: Prikaz mjerne ure ........................................................................................................46
Slika 56: Prikaz metode libele ....................................................................................................47
Slika 57: Prikaz ureaja okomitog na osi kroz koje prolazi ravnina ..........................................47
Slika 58: Fiksni prilagodljivi pomoni blok ...............................................................................48
Slika 59: Prikaz ureaja pri ispitivanju paralelnosti ...................................................................48
Slika 60: Mjerenje u ekstremnim pozicijama .............................................................................49
Slika 61: Prikaz cilindra koji predstavlja os ...............................................................................49
Slika 62: Ugradbeni blok ............................................................................................................50
Slika 63: Ugradbeni blok i mjerna ura........................................................................................50
Slika 64: Mjerenje se izvodi u okomitim ravninama..................................................................50
Slika 65: Mjerenje paralelnosti libelom......................................................................................51
Slika 66: Mjerenje pomou klizaa ............................................................................................52
Slika 67: Mjerna ura privrena na gibajuu komponentu stroja .............................................52
Slika 68: Koritenje kutne poluge i komada odgovarajueg oblika ...........................................53
Slika 69: Osovina koja predstavlja os pri mjerenju ....................................................................53
Slika 70: Igla mjerne ure lei na toci gibajueg dijela..............................................................53
Slika 71: Koritenje mjerne ure na dva cilindra .........................................................................54
Slika 72: Prikaz pomone ravnine paralelne s ravninom okretanja............................................54
Slika 73: Prikaz prolaska igle ureaja preko cilindra koji predstavlja drugu os ........................56
Slika 74: Prikaz rotirajueg prstena............................................................................................56
Slika 75: Tolerancija paralelnosti ...............................................................................................56
Slika 76: Promjer rotacije ureaja ..............................................................................................57
Slika 77: Prikaz mjernog cilindra ...............................................................................................58
Slika 78: Kutnik sa prikladnom bazom ......................................................................................58
Slika 79: Mjerna ura privrena na osovinu .............................................................................59
Slika 80: Kutnik u kontaktu s cilindrom.....................................................................................59
Slika 81:Kutnik u kontaktu s cilindrom......................................................................................59
Slika 82: Prikaz mjerne ure privrene za ruku koja se dri za osovinu..................................60
Slika 83: Kutnik s prikladnom bazom ........................................................................................60
Slika 84: Mjerna ura s prikladnom bazom..................................................................................60
Slika 85: Mjerna ura s prikladnom bazom..................................................................................60
Slika 86: Kutnik poloen na ravninu ..........................................................................................61
Slika 87: Kutnik poloen na cilindar koji predstavlja os............................................................62
Slika 88: Sklop mjernih ureaja .................................................................................................62
Slika 89: Primjena optike metode za ispitivanje okomitosti.....................................................63
Slika 90: Ekscentrinost .............................................................................................................64
Slika 91: Prikaz radijalnog bacanja ............................................................................................65
Slika 92: Mjerenje osovine pri rotiranju.....................................................................................65
Slika 93: Ispitivanje krunosti u vertikalnoj i horizontalnoj ravnini .........................................66
Slika 94: Prikaz minimalnog aksijalnog gibanja ........................................................................67
Slika 95:Prikaz ispitne osovine okomite na os mjerne ure .........................................................67
Slika 96: Prikaz ispitne osovine s zaobljenim dijelom ...............................................................67
Slika 97: Postavljanje eline kugle za ostvarenje kontakta ......................................................68
Slika 98: Koritenje dvije mjerne ure .........................................................................................68
Slika 99: Prikaz greaka na povrini...........................................................................................69
Slika 100: Prikaz pomicanja osi .................................................................................................69
IV
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 101: Greke na osi rotacije ................................................................................................69

Slika 102: Radijalno bacanje ......................................................................................................69
Slika 103: Poloaji mjerne ure....................................................................................................70
Slika 104: Nazivna i stvarna podjela skale .................................................................................72
Slika 105: Lokalne greke podjele..............................................................................................73
Slika 106: Uzastopne greke podjele..........................................................................................73
Slika 107: Ukupne greke podjele ..............................................................................................73
Slika 108: Prikaz odstupanja sjecita..........................................................................................75
Slika 109: Tolerancija krunosti.................................................................................................76
Slika 110:Ureaj rotira oko komada...........................................................................................76
Slika 111:Stol s komadom rotira ................................................................................................76
Slika 112: Koordinatni mjerni ureaj .........................................................................................77
Slika 113: Prikaz profila .............................................................................................................77
Slika 114: Odstupanje krunosti mjereno brojanim indikatorom .............................................77
Slika 115: Jednodimenzionalni ispitiva ....................................................................................78
Slika 116: Specijalni kruni fiksator ..........................................................................................78
Slika 117: Dvodimenzionalni ispitiva.......................................................................................79
Slika 118: Teleskopska poluga s kuglom ...................................................................................79
Slika 119: Tolerancija cilindrinosti...........................................................................................80
Slika 120: Skeniranje opsega......................................................................................................80
Slika 121: Podudarnost promjera................................................................................................81
Slika 122: Prikaz alatnog stroja ..................................................................................................81
Slika 123: Mjerilo visine ............................................................................................................81
Slika 124: Pozicija najboljih potpora za pravokutne poluge ......................................................84
Slika 125: Trnovi sa Morse-ovim i metrikim konusom............................................................87
Slika 126: Ispitni lineali..............................................................................................................88
Slika 127: Osovina za montiranje izmeu centara .....................................................................90
Slika 128: Osnovni tipovi kutnika ..............................................................................................91
Slika 129: Mjerenje krutosti kutnika sa dvije ruke ...................................................................92
Slika 130: Podesiva libela...........................................................................................................94
Slika 131: Elektronska libela ......................................................................................................94
Slika 132: Mjerna ura .................................................................................................................95
Slika 133: Pupitas .......................................................................................................................95
Slika 134: Ticalo u obliku metka...............................................................................................96
Slika 135: Ticalo u obliku poluge...............................................................................................96
Slika 136: Tipina elina ili lijevana eljezna ploa.................................................................96
Slika 137: Tipina granitna ploa ...............................................................................................96
Slika 138: Pozicija nogu velike ravne povrine..........................................................................97
Slika 139: Mikroskop sa napetom icom ...................................................................................97
Slika 140: Pogled na ukriene ice, metu i mikrometarski brojanik .......................................98
Slika 141: Kolimator montiran na horizontalnu bazu.................................................................99
Slika 142: Mjerenje pravocrtnosti mjernim pomicanjem od linije vidljivosti..........................100
Slika 143: LURD princip.........................................................................................................100
Slika 144: Autokolimator .........................................................................................................100
Slika 145: Postavke optikog kutnika.......................................................................................101
Slika 146: Greka mrtvi hod .....................................................................................................102
Slika 147: Greka kosinusa.......................................................................................................103
Slika 148: Abbe-ova greka odmaka ........................................................................................104
Slika 149: Koincidentna libela..................................................................................................107
Slika 150: Mjerenje pravocrtnosti libelom ...............................................................................107
Slika 151: Libela.......................................................................................................................108
V
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 152: Elektronika libela...................................................................................................110

Slika 153: Princip autokolimacije.............................................................................................111
Slika 155: Dijagonalna ili "Union Jack" metoda......................................................................113
Slika 156: Mjerna ploa............................................................................................................113
Slika 157: Mjerna ploa............................................................................................................114
Slika 158: Koincidentna libela..................................................................................................114
Slika 159: Grafiki prikaz povrine mjerne ploe, mjerenje libelom.......................................115
Slika 161: Grafiki prikaz povrine mjerne ploe, mjerenje autokolimatorom........................117
VI
Nikola Beki
Zavrni rad
Popis tablica
TABLICA 1: Lineali...................................................................................................................85
TABLICA 2: Zahtjevi tonosti koji se odnose na pet lineala u tablici 1....................................86
TABLICA 3: Ispitne osovine Vrijednosti deformacije ...........................................................88
TABLICA 4: Trnovi Cilindrini dijelovi od 7/24 konusnih draa ........................................89
TABLICA 5: Trnovi Zahtjevi..................................................................................................89
TABLICA 6: Tipovi cilindara ....................................................................................................91
TABLICA 7: Popis opreme LFSB-a ........................................................................................105
TABLICA 8: Prikaz rezultata mjerenja libelom.......................................................................116
TABLICA 9: Prikaz rezultata mjerenja autokolimatorom .......................................................118
VII
Nikola Beki
Zavrni rad
Popis oznaka i mjernih jedinica fizikalnih veliina

D
vanjski promjer, mm
unutarnji promjer, mm
modul elastinosti, kN/ mm2
radna duljina, mm
LLms udaljenost mjerena pomou laserskog mjernog sustava, mm

l mjerna duljina, mm
M
masa, kg
Tlokalno lokalna tolerancija, mm

Ttotalno ukupna tolerancija, mm
T
tolerancija koaksijalnosti, mm
T tolerancija paralelnosti, mm
f
progib, mm
sila, N
teina, N
tlak, Pa
mjereni kut,
mjerno podruje, mm/m, m, , , , MHz
podjela skale,
nazivno odstupanje, mm
VIII
Nikola Beki
Zavrni rad
IZJAVA
Izjavljujem da sam ovaj rad radio samostalno, koristei navedenu literaturu i
znanje steeno tijekom dosadanjeg dijela studija. Posebno se zahvaljujem
voditelju rada Dr.sc. Sanjinu Mahoviu koji mi je pomagao strunim savjetima i
prijedlozima u izradi ovog zadatka.
Nikola Beki
IX
Nikola Beki
Zavrni rad
Sadraj
1
Uvod .......................................................................................................................................8
Podruje primjene norme ISO 230-1................................................................................11
3 NORMA ISO 230-1.............................................................................................................11

3.1 Generalna razmatranja .......................................................................................................11
3.1.1 Definicije vezane za ne geometrijsko ispitivanje ...........................................................11
3.1.2 Ispitne metode i uporaba mjernih ureaja ......................................................................12
3.1.3 Tolerancije ......................................................................................................................12
3.1.3.1 Tolerancije mjerenja kada se vri ispitivanje stroja.....................................................12
3.1.3.1.1 Jedinice mjerenja i mjerno podruje.........................................................................12
3.1.3.1.2 Pravila koja se tiu tolerancija..................................................................................13
3.1.3.2 Podrazred tolerancija ...................................................................................................13
3.1.3.2.1 Tolerancije koje su primjenjive na ispitne dijelove i na individualne komponente
stroja ........................................................................................................................13
3.1.3.2.1.1 Tolerancije dimenzija ............................................................................................13
3.1.3.2.1.2 Tolerancije oblika ..................................................................................................13
3.1.3.2.1.3 Tolerancije poloaja...............................................................................................14
3.1.3.2.1.4 Utjecaj greaka oblika na utvrivanje greaka poloaja........................................14
3.1.3.2.1.5 Lokalne tolerancije ................................................................................................14
3.1.3.2.2 Primjenjivost tolerancija na pomak komponenata alatnog stroja .............................15
3.1.3.2.2.1 Tolerancije poloaja...............................................................................................16
3.1.3.2.2.1.1 Tolerancije ponovljivosti ...................................................................................16
3.1.3.2.2.2 Tolerancije oblika ..................................................................................................16
3.1.3.2.2.3 Tolerancije relativnog poloaja (Slika 8) ..............................................................17
3.1.3.2.2.4 Lokalne tolerancije u kretanju komponenata.........................................................17
3.1.3.2.3 Sveobuhvatne ili zakljune tolerancije .....................................................................17
3.1.3.2.4 Simboli i pozicije tolerancije za relativne kutne pozicije osi kliznih vodilica, itd. ..17
3.1.3.2.5 Uobiajene definicije osi i kretanja ..........................................................................18
3.2 Pripreme radnje..................................................................................................................18
3.2.1 Montaa stroja prije ispitivanja ......................................................................................18
3.2.1.1 Niveliranje ...................................................................................................................18
3.2.2 Stanje stroja prije ispitivanja ..........................................................................................18
3.2.2.1 Demontaa odreenih komponenata............................................................................18
3.2.2.2 Temperaturni uvjeti odreenih komponenata prethodno ispitu..................................18
3.2.2.3 Funkcija i punjenje ......................................................................................................18
3.3 Ispitivanje obradom ...........................................................................................................19
3.3.1 Ispitivanje .......................................................................................................................19
3.4 Geometrijska ispitivanja ....................................................................................................20
3.4.1 Ope................................................................................................................................20
3.4.2 Pravocrtnost ....................................................................................................................20
3.4.2.1 Pravocrtnost linije na plohi ili u prostoru ....................................................................21
3.4.2.1.1 Definicija ..................................................................................................................21
3.4.2.1.1.1 Pravocrtnost linije na plohi (Slika 10) ...................................................................21
3.4.2.1.1.2 Pravocrtnost linije u prostoru (Slika 11)................................................................21
3.4.2.1.2 Metode mjerenja pravocrtnosti .................................................................................21
3.4.2.1.2.1 Metode bazirane na mjerenju duine.....................................................................22
3.4.2.1.2.1.1 Metoda s linealom...............................................................................................22
3.4.2.1.2.1.1.1 Mjerenja u vertikalnoj ravnini .........................................................................22
3.4.2.1.2.1.1.2 Mjerenja u horizontalnoj ravnini .....................................................................23
1
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1.2.1.2 Napeta ica i mikroskopska metoda ...................................................................24

3.4.2.1.2.1.3 Kolimaciona metoda...........................................................................................25
3.4.2.1.2.1.4 Metoda kolimacionog lasera (Slika 19)..............................................................25
3.4.2.1.2.1.5 Laserska interferencijska tehnika (Slika 20).......................................................26
3.4.2.1.2.2 Metode bazirane na mjerenju kuta.........................................................................26
3.4.2.1.2.2.1 Metoda preciznog niveliranja .............................................................................27
3.4.2.1.2.2.2 Metoda autokolimacije....................................................................................28
3.4.2.1.2.2.3 Metoda laserskog interferometra (mjerenje kuta) (Slika 25)..............................29
3.4.2.1.3 Tolerancija ................................................................................................................29
3.4.2.1.3.1 Definicija ...............................................................................................................29
3.4.2.1.3.2 Odreivanje tolerancija..........................................................................................29
3.4.2.2 Pravocrtnost komponenti .............................................................................................30
3.4.2.2.1 Definicija ..................................................................................................................30
3.4.2.2.2 Metode mjerenja pravocrtnosti .................................................................................30
3.4.2.2.2.1 Referentni ljebovi ili referentne povrine stolova................................................30
3.4.2.2.2.2 Vodilice..................................................................................................................31
3.4.2.2.2.2.1 Povrine u obliku slova V...................................................................................31
3.4.2.2.2.2.2 Cilindrina povrina............................................................................................32
3.4.2.2.2.2.3 Jednostavne vertikalne povrine .........................................................................33
3.4.2.2.2.2.4 Konfiguracija nagnute osnove ............................................................................33
3.4.2.2.2.3 Tolerancije .............................................................................................................34
3.4.2.3 Pravocrtno gibanje .......................................................................................................34
3.4.2.3.1 Definicije (Slika 39) .................................................................................................34
3.4.2.3.1.1 Poloajna odstupanja .............................................................................................34
3.4.2.3.1.2 Linearna odstupanja...............................................................................................34
3.4.2.3.1.3 Kutna odstupanja ...................................................................................................35
3.4.2.3.2 Metode mjerenja .......................................................................................................35
3.4.2.3.2.1 Metode mjerenja linearnog odstupanja..................................................................35
3.4.2.3.2.1.1 Metode sa linealom i mjernom urom (vidi 3.4.212.112)....................................35
3.4.2.3.2.1.2 Metode sa mikroskopom i napetom icom (vidi 3.4.212.12) .............................35
3.4.2.3.2.1.3 Metode sa koritenjem kolimacionog mikroskopa (vidi 3.4.212.13) .................35
3.4.2.3.2.1.4 Metode koritenja kolimacionog mikroskopa (vidi 3.4.212.14 i 3.4..212.15) ..35
3.4.2.3.2.1.5 Metode koritenja kutnog mjerenja (vidi 3.4..212.2 i 3.4..232.2) ......................35
3.4.2.3.2.2 Metode mjerenja kutnih odstupanja.......................................................................36
3.4.2.3.2.2.1 Metoda koritenjem libele (vidi 3.4..212.2) .......................................................36
3.4.2.3.2.2.2 Metoda koritenja autokolimatora (vidi 3.4..212.22) .........................................36
3.4.2.3.2.2.3 Metoda koritenja lasera (vidi 3.4..212.23) ........................................................36
3.4.2.3.3 Tolerancije ................................................................................................................36
3.4.2.3.3.1 Tolerancije linearnog odstupanja pravocrtnog gibanja..........................................36
3.4.2.3.3.2 Tolerancije kutnog odstupanja pravocrtnog gibanja..............................................36
3.4.3 Ravnost ...........................................................................................................................37
3.4.3.1 Definicija .....................................................................................................................37
3.4.3.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................37
3.4.3.2.1 Mjerenje ravnosti pomou mjerne ploe ..................................................................37
3.4.3.2.1.1 Mjerenje ravnosti pomou mjerne ploe i mjerne ure ...........................................37
3.4.3.2.2 Mjerenje ravnosti pomou mjernih blokova.............................................................38
3.4.3.2.2.1 Mjerenje ravnosti pomou familije pravocrtnih linija pomicanjem mjernog bloka
...............................................................................................................................38
3.4.3.2.2.2 Mjerenje ravnosti pomou preciznih lineala i mjernih ura....................................39
3.4.3.2.3 Mjerenje ravnosti pomou libela ..............................................................................40
3.4.3.2.3.1 Mjerenje pravokutnih povrina..............................................................................40
2
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.3.2.3.2 Mjerenje ravnih povrina sa krunom konturom...................................................41

3.4.3.2.4 Mjerenje ravnosti optikim metodama .....................................................................42
3.4.3.2.4.1 Mjerenje pomou autokolimatora..........................................................................42
3.4.3.2.4.2 Mjerenje pomou optikog kutnika .......................................................................42
3.4.3.2.4.3 Mjerenje pomou kolimacionog lasera..................................................................42
3.4.3.2.4.4 Mjerenje pomou laserskog mjernog sustava........................................................43
3.4.3.2.4.5 Mjerenje pomou koordinatnog mjernog ureaja..................................................44
3.4.3.3 Tolerancije ...................................................................................................................44
3.4.4 Paralelnost, ekvidistantnost i koincidencija....................................................................45
3.4.4.1 Paralelnost linija i ravnina ...........................................................................................45
3.4.4.1.1 Definicije ..................................................................................................................45
3.4.4.1.2 Metode mjerenja .......................................................................................................45
3.4.4.1.2.1 Openito, za osi .....................................................................................................45
3.4.4.1.2.2 Paralelnost dvije ravnine........................................................................................46
3.4.4.1.2.2.1 Lineal i mjerna ura..............................................................................................46
3.4.4.1.2.2.2 Metoda sa libelom...............................................................................................47
3.4.4.1.2.3 Paralelnost dvije osi...............................................................................................47
3.4.4.1.2.3.1 Ravnina prolazi kroz dvije osi2) ..........................................................................47
3.4.4.1.2.3.2 Druga ravnina okomita na prvu ..........................................................................48
3.4.4.1.2.4 Paralelnost osi prema ravnini ................................................................................48
3.4.4.1.2.5 Paralelnost osi prema sjecitu dviju ravnina..........................................................49
3.4.4.1.2.6 Paralelnost sjecita dviju ravnina prema treoj ravnini .........................................50
3.4.4.1.2.7 Paralelnost izmeu dvije pravocrtne linije, svaka formirana sjecitem dviju
ravnina ...................................................................................................................50
3.4.4.1.3 Tolerancije ................................................................................................................51
3.4.4.2 Paralelnost gibanja.......................................................................................................51
3.4.4.2.1 Definicija ..................................................................................................................51
3.4.4.2.2 Metode mjerenja .......................................................................................................51
3.4.4.2.2.1 Openito.................................................................................................................51
3.4.4.2.2.2 Paralelnost izmeu trajektorije i ravnine ...............................................................52
3.4.4.2.2.2.1 Ravnina je na samoj gibajuoj komponenti........................................................52
3.4.4.2.2.2.2 Ravnina nije na samoj gibajuoj komponenti.....................................................52
3.4.4.2.2.3 Paralelnost trajektorije prema osi ..........................................................................53
3.4.4.2.2.4 Paralelnost trajektorija na sjecitu dviju ravnina ...................................................53
3.4.4.2.2.5 Paralelnost izmeu dviju trajektorija .....................................................................53
3.4.4.2.3 Tolerancija ................................................................................................................54
3.4.4.3 Ekvidistanca.................................................................................................................54
3.4.4.3.1 Definicija ..................................................................................................................54
3.4.4.3.2 Metode mjerenja .......................................................................................................54
3.4.4.3.2.1 Openito.................................................................................................................54
3.4.4.3.2.2 Specijalni sluaj ekvidistance dviju osi iz ravnine okretne jedne od osi...............54
3.4.4.3.3 Tolerancija ................................................................................................................55
3.4.4.4 Koaksijalnost, koincidencija ili poravnanje3) ..............................................................55
3.4.4.4.1 Definicija ..................................................................................................................55
3.4.4.4.2 Metode mjerenja .......................................................................................................55
3.4.4.4.3 Tolerancije ................................................................................................................56
3.4.5 Pravokutnost ili okomitost..............................................................................................56
3.4.5.1 Pravokutnost pravocrtnih linija i ravnina ....................................................................57
3.4.5.1.1 Definicija ..................................................................................................................57
3.4.5.1.2 Metode mjerenja .......................................................................................................57
3.4.5.1.2.1 Openito.................................................................................................................57
3
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.5.1.2.2 Dvije ravnine pod 90 jedna prema drugoj............................................................58

3.4.5.1.2.3 Dvije osi pod 90 jedna prema drugoj ...................................................................58
3.4.5.1.2.3.1 Obje osi su fiksne osi..........................................................................................58
3.4.5.1.2.3.2 Jedna od osi je os rotacije ...................................................................................58
3.4.5.1.2.4 Os i ravnina pod 90 jedna prema drugoj ..............................................................59
3.4.5.1.2.4.1 Fiksne osi ............................................................................................................59
3.4.5.1.2.4.2 Osi rotacije..........................................................................................................59
3.4.5.1.2.5 Osi pod 90 na sjecitu dviju ravnina ....................................................................59
3.4.5.1.2.5.1 Fiksne osi ............................................................................................................59
3.4.5.1.2.5.2 Osi Rotacije ........................................................................................................59
3.4.5.1.2.6 Kada je sjecite dviju ravnina pod 90 prema drugoj ravnini...............................60
3.4.5.1.2.7 Kada dvije pravocrtne linije, svaka formirana presjecitem dviju ravnina, su pod
90 jedna prema drugoj..........................................................................................60
3.4.5.1.3 Tolerancija ................................................................................................................61
3.4.5.2 Okomitost gibanja........................................................................................................61
3.4.5.2.1 Definicija ..................................................................................................................61
3.4.5.2.2 Metode mjerenja .......................................................................................................61
3.4.5.2.2.1 Openito.................................................................................................................61
3.4.5.2.2.2 Okomitost izmeu trajektorija toke i ravnine ......................................................61
3.4.5.2.2.3 Trajektorija toke pod 90 na os............................................................................62
3.4.5.2.2.4 Dvije trajektorije okomite jedna na drugu .............................................................62
3.4.5.2.3 Tolerancija ................................................................................................................63
3.4.6 Rotacija ...........................................................................................................................63
3.4.6.1 Gibanje kolebanja ........................................................................................................63
3.4.6.1.1 Definicija ..................................................................................................................63
3.4.6.1.1.1 Odstupanje od krunosti ........................................................................................63
3.4.6.1.1.2 Ekscentrinost (Slika 90).......................................................................................64
3.4.6.1.1.3 Radijalno skretanje osi na danoj toki ...................................................................64
3.4.6.1.1.4 Odstupanje od krunosti komponenata na zadanom presjeku...............................64
3.4.6.1.2 Metode mjerenja .......................................................................................................65
3.4.6.1.2.1 Mjere opreza prije ispitivanja (vidi 3.2.22.) ..........................................................65
3.4.6.1.2.2 Vanjska povrina ...................................................................................................65
3.4.6.1.2.3 Unutranja povrina ...............................................................................................66
3.4.6.1.3 Tolerancije ................................................................................................................66
3.4.6.2 Periodiko aksijalno klizanje.......................................................................................67
3.4.6.2.1 Definicija ..................................................................................................................67
3.4.6.2.1.1 Minimalna vrijednost aksijalnog gibanja...............................................................67
3.4.6.2.1.2 Periodiko aksijalno klizanje.................................................................................67
3.4.6.2.2 Metode mjerenja .......................................................................................................67
3.4.6.2.2.1 Openito.................................................................................................................67
3.4.6.2.2.2 Primjene.................................................................................................................68
3.4.6.2.3 Tolerancije ................................................................................................................68
3.4.6.3 Pomicanje osi...............................................................................................................69
3.4.6.3.1 Definicija ..................................................................................................................69
3.4.6.3.2 Metode mjerenja .......................................................................................................69
3.4.6.3.3 Tolerancija ................................................................................................................70
3.5 Specijalna ispitivanja .........................................................................................................71
3.5.1 Podjela ............................................................................................................................71
3.5.1.1 Definicije greaka ........................................................................................................71
3.5.1.1.1 Pojedinane greke podjele.......................................................................................71
3.5.1.1.2 Uzastopne greke podjele .........................................................................................71
4
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.1.1.3 Lokalne greke podjele .............................................................................................71

3.5.1.1.4 Kumulativne greke podjele .....................................................................................71
3.5.1.1.5 Ukupne greke podjele .............................................................................................72
3.5.1.1.6 Grafiki prikaz tih greaka........................................................................................72
3.5.1.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................73
3.5.1.3 Tolerancija ...................................................................................................................73
3.5.2 Odreivanje odstupanja linearnog pozicioniranja komponenti sa navojnim vretenom..74
3.5.3 Kutni pomak ...................................................................................................................74
3.5.3.1 Definicija .....................................................................................................................74
3.5.3.2 Metode mjerenja (ispitivanje ureaja/komponente za podjelu)...................................74
3.5.3.3 Tolerancija ...................................................................................................................74
3.5.4 Ponavljanje ureaja sa kutnim podjelama ......................................................................75
3.5.4.1 Definicija .....................................................................................................................75
3.5.4.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................75
3.5.4.3 Tolerancija ...................................................................................................................75
3.5.5 Sjecite osi ......................................................................................................................75
3.5.5.1 Definicija .....................................................................................................................75
3.5.5.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................75
3.5.5.2.1 Direktno mjerenje .....................................................................................................75
3.5.5.2.2 Indirektno mjerenje...................................................................................................76
3.5.5.3 Tolerancija ...................................................................................................................76
3.5.6 Krunost..........................................................................................................................76
3.5.6.1 Definicija .....................................................................................................................76
3.5.6.2 Metode mjerenja na ispitnim komadima .....................................................................76
3.5.6.2.1 Mjerni ureaj za krunost sa rotirajuim primateljem ili rotirajuim stolom...........76
3.5.6.2.2 Koordinatni mjerni ureaj.........................................................................................77
3.5.6.2.3 Prikaz profila ............................................................................................................77
3.5.6.2.4 Metoda prizmi...........................................................................................................77
3.5.6.3 Mjerenja numeriki upravljanih (NC) krunih pokreta ...............................................78
3.5.6.3.1 Rotirajue jednodimenzionalno ticalo ......................................................................78
3.5.6.3.2 Kruni etalon i dvodimenzionalno ticalo..................................................................78
3.5.6.3.3 Teleskopska poluga sa kuglom.................................................................................79
3.5.7 Cilindrinost ...................................................................................................................80
3.5.7.1 Definicija .....................................................................................................................80
3.5.7.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................80
3.5.7.2.1 Koordinatni mjerni ureaj.........................................................................................80
3.5.7.2.2 Stroj za mjerenje krunosti sa rotirajuim ticalpm i rotirajuim stolom ..................80
3.5.7.2.3 Metoda sa blokom u obliku slova V .........................................................................81
3.5.8 Podudarnost obraenih promjera....................................................................................81
3.5.8.1 Definicija .....................................................................................................................81
3.5.8.2 Metode mjerenja ..........................................................................................................81
3.5.8.2.1 Mikrometri ili slian dvo kontaktni mjerni ureaj....................................................81
3.5.8.2.2 Visinomjer ................................................................................................................81
3.6 DODATAK openito.........................................................................................................82
3.7 Lineali ................................................................................................................................82
3.7.1 Opis.................................................................................................................................82
3.7.2 Tonost ...........................................................................................................................82
3.7.2.1 Dozvoljene deformacije...............................................................................................83
3.7.2.2 Ravnost i pravocrtnost radnih povrina .......................................................................83
3.7.2.3 Paralelnost mjernih povrina .......................................................................................83
3.7.2.4 Pravocrtnost bonih povrina, u milimetrima..............................................................83
5
Nikola Beki
Zavrni rad
3.7.2.5 Paralelnost bonih povrina, u milimetrima ................................................................83

3.7.2.6 Pravokutnost bonih povrina u odnosu na mjerne povrine ......................................84
3.7.2.7 Zavrna obrada povrine radnih lica............................................................................84
3.7.2.8 irina lineala ................................................................................................................84
3.7.2.9 Mjere opreza pri koritenju..........................................................................................84
3.8 Trnovi sa konusnom drkom .............................................................................................85
3.8.1 Opis.................................................................................................................................86
3.8.2 Tonost ...........................................................................................................................87
3.8.3 Mjere opreza pri koritenju.............................................................................................89
3.9 Trnovi izmeu centara .......................................................................................................90
3.9.1 Opis.................................................................................................................................90
3.9.2 Tonost ...........................................................................................................................90
3.10 Kutnici ...............................................................................................................................91
3.10.1 Opis.................................................................................................................................92
3.10.2 Tonost ...........................................................................................................................92
3.10.2.1 Tolerancije ravnosti i pravocrtnosti .............................................................................92
3.10.2.2 Tolerancije pravokutnosti ............................................................................................92
3.10.2.3 Zavrna obrada radne povrine....................................................................................92
3.10.2.4 Tolerancija krutosti kutnika sa dva kraka....................................................................92
3.11 Libele .................................................................................................................................93
3.11.1 Libela sa tekuinom i mjehuriem..................................................................................93
3.11.1.1 Opis..............................................................................................................................93
3.11.1.2 Tonost ........................................................................................................................93
3.11.2 Elektronike libele ..........................................................................................................94
3.11.2.1 Opis i tonost ...............................................................................................................94
3.12 Ticala linearnog gibanja ....................................................................................................95
3.12.1 Mjerne ure.......................................................................................................................95
3.12.2 Elektronski komparator ..................................................................................................95
3.12.3 Mjere opreza pri upotrebi ...............................................................................................96
3.13 Mjerne ploe ......................................................................................................................96
3.13.1 Opis.................................................................................................................................96
3.14 Mikroskopi sa zategnutom icom......................................................................................97
3.14.1 Opis.................................................................................................................................97
3.14.2 Preciznost........................................................................................................................98
3.15 Kolimatori..........................................................................................................................98
3.15.1 Opis.................................................................................................................................98
3.15.2 Preciznost........................................................................................................................98
3.16 Autokolimator....................................................................................................................99
3.16.1 Opis.................................................................................................................................99
3.16.2 Tonost ...........................................................................................................................99
3.16.3 Mjere opreza pri upotrebi ...............................................................................................99
3.17 Optiki kutnik (vidi 3.4..324) ..........................................................................................100
3.17.1 Opis...............................................................................................................................100
3.17.2 Tonost .........................................................................................................................100
6
Nikola Beki
Zavrni rad
3.17.3 Mjere opreza pri koritenju...........................................................................................100

3.18 Laserski interfometri........................................................................................................101
3.18.1 Opis...............................................................................................................................101
3.18.2 Tonost .........................................................................................................................101
3.18.3 Mjere opreza pri koritenju...........................................................................................103
4 Oprema za ispitivanje ravnoe povrina ........................................................................105
4.1 Popis opreme za ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva LFSB-a..........................105
4.2 Opis mjernih ureaja libele i autokolimatora ..................................................................106
4.2.1 Libela ............................................................................................................................106
4.2.1.1 Koincidentne libele....................................................................................................106
4.2.1.2 Tehnike libele...........................................................................................................108
4.2.1.3 Kutne libele................................................................................................................109
4.2.1.4 Elektronike libele .....................................................................................................110
4.2.2 Autokolimatori..............................................................................................................111
5 Eksperimentalni dio .........................................................................................................113
5.1 Opis eksperimentalnog dijela ..........................................................................................113
5.2 Metoda libele ...................................................................................................................114
5.3 Metoda autokolimatora....................................................................................................117
6
ZAKLJUAK ...................................................................................................................119
LITERATURA..................................................................................................................120
Nikola Beki
Zavrni rad
1 Uvod
Ispitivanje alatnih strojeva se obavlja u statikim i dinamikim uvjetima rada, koji dokazuju
dostizivu tonost obrade. Ispitivanje tonosti i pouzdanosti rada alatnih strojeva ima za cilj
dokazivanje mogunosti funkcionalnog rada alatnog stroja u skladu sa projektiranim
parametrima. Tonost obrade i pouzdanost rada alatnog stroja ima veliki utjecaj na kvalitetu
obraenih obradaka.
Za ispitivanje tonosti gibanja numeriki upravljanih osi koriste se ispitivanja tonosti
pozicioniranja, a za ispitivanje tonosti obrade i numerikog upravljanja koriste se dinamika
ispitivanja na odreenom standardnom uzorku.
Tonost obrade se oituje u geometrijskim odstupanjima izmjera izratka, koja ovise o
sljedeim utjecajnim veliinama:
odstupanje geometrije alata
odstupanje zbog istroenja ili loma rezne otrice alata
odstupanje zbog elastinih deformacija stroja, pribora, naprava i steznih elemenata
odstupanje od zadanog relativnog gibanja izmeu rezne otrice alata i obraivane
povrine, ukljuujui elastine deformacije strukture alatnog stroja uvjetovane
optereenjem
Slika 1 prikazuje utjecaj na kakvou obrade alatnog stroja.
Slika 1: Utjecaj na kakvou obrade alatnog stroja
Nikola Beki
Zavrni rad
Pored geometrijskih i kinematikih karakteristika neoptereenog alatnog stroja, koje su

odreene odstupanjem, kakvoom izrade sastavnih elemenata, bitni su utjecaji parametara
optereenja uzrokovani procesom obrade.
Ovdje znaajnu ulogu imaju svojstva statikih i dinamikih elastinih deformacija stroja, a koji
ovise o statikoj i dinamikoj krutosti strukture alatnog stroja te njegovih sklopova i elemenata.
Posebnu, a ponekad i presudnu ulogu u postizanju potrebne tonosti alatnog stroja ima
toplinsko-elastina deformacija strukture alatnog stroja koja ovisi o toplinskoj ravnotei i
uvjetima radnog stroja.
Ocjenjivanje kakvoe alatnog stroja trebalo bi se obavljati prema slijedeim smjernicama:

definiranje, odnosno openiti opis potrebnih sredstava alatnog stroja, zadano projektom
ili ugovorom o kupnji
ispitivanje kakvoe, mjerenjem prema standardima, normama i preporukama
ispitivanje ponovljivosti
analiza rezultata ispitivanja
ocjenjivanje kakvoe stroja u odnosu na zadana svojstva
Openito se moe rei, da se kakvoa alatnog stroja treba ocjenjivati na temelju stupnja
ispunjavanja zahtjeva procesa obrade odvajanjem estica. Pogreke koje se uoavaju nakon
izvrenog mjerenja mogu se podijeliti na sistematske i sluajne.
Sistematske pogreke su kod slinih rubnih uvjeta ponovljive, tj. sline su za svaku mjernu
toku po veliini i predznaku i mijenjaju se po odreenim zakonitostima. U sistematske
pogreke se ubrajaju:
pogreke mjernog sustava
geometrijska netonost vodilica
geometrijska netonost uleitenja glavnog vretena
Sluajne pogreke se ne mijenjaju po nekim zakonitostima, a mogu biti uzrokovane
trenjem,veliinom optereenja, veliinom predoptereenja i zranou u leajevima uleitenja
vretena i vodilica.
Ispitivanje tonosti i pouzdanosti rada alatnih strojeva i obradnih sustava se radi s ciljem
dokazivanja tonosti i pouzdanosti u statikim i kinematikim uvjetima rada.
Nikola Beki
Zavrni rad
imbenici tonosti alatnih strojeva i sustava su: geometrijske i kinematike pogreke, toplinski
utjecaji na stroj, alat i obradak, istroenje alata i pogreke zbog statikog optereenja.
Ispitivanje statike tonosti alatnih strojeva i obradnih sustava obavlja se prigodom:
sklapanja novog stroja
predpreuzimanja
zavrnog preuzimanja
u tijeku garantnog roka
u tijeku eksploatacije
poslije remonta
Ispitivanje dinamike tonosti obavlja se prigodom predpreuzimanja i zavrnog preuzimanja.
Ispitivanja tonosti i pouzdanosti rada alatnih strojeva i obradnih sustava su:
ispitivanja geometrijske tonosti
ispitivanja tonosti i ponovljivosti pozicioniranja
ispitivanja tehnoloke tonosti
Pored navedenih ispitivanja, jo se ispituju razne funkcije alatnog stroja kao i snaga glavnog
vretena.
Neka od osnovnih ispitivanja geometrijske tonosti su:
ispitivanje cilindrinosti dijelova
ispitivanje okruglosti tokarenih dijelova
ispitivanje paralelnosti radne osi i vodilica
ispitivanje paralelnosti konusa pinole i vodilica
ispitivanje okomitosti poprenog suporta na os glavnog vretena
ispitivanje ravnoe planski obraenih povrina
10
Nikola Beki
Zavrni rad
2 Podruje primjene norme ISO 230-1

Cilj ovog dijela ISO-a 230 je da standardizira metode ispitivanja tonosti alatnih strojeva koji
rade ili pod neoptereenjem ili bez zavrne obrade, geometrijskim ispitivanjima i ispitivanjima
obrade. Metode se takoer mogu primijeniti na ostale tipove industrijskih strojeva gdje su
ukljuena geometrijska ispitivanja i ispitivanja obrade.
Ovaj dio ISO-a 230 pokriva strojeve pokretane mehanikom snagom koji nisu pokretljivi
rukom za vrijeme rada, koji se mogu koristiti za obradu metala, drveta, itd. skidanjem
komadia ili strugotine ili plastinom deformacijom.
Ovaj dio ISO-a 230 se odnosi samo na ispitivanje geometrijske tonosti. Konkretno, on se ne
bavi operacijskim ispitivanjem alata na stroju (vibracijama, gibanje zbog dodira komponenata,
itd.) niti sa provjeravanjem karakteristika (brzinama, napajanjem) jer su se te provjere u
normalnome trebale napraviti u prethodnom ispitivanju tonosti alatnih strojeva.
Kada mjerna metoda nije opisana u ovoj normi, a moe ponuditi ekvivalent ili bolje pogodnosti
za mjerenje atributa koji e se analizirati, takva metoda se moe koristiti.
3 NORMA ISO 230-1

3.1 Generalna razmatranja
3.1.1 Definicije vezane za ne geometrijsko ispitivanje
Razlika bi se trebala napraviti izmeu geometrijskih definicija i onih naznaenih u ovom dijelu
ISO-a 230 kao metrologijske definicije.
Geometrijske definicije su apstraktne i vezane su samo na zamiljene linije i povrine. Iz toga
izlazi da geometrijske definicije ponekad ne mogu biti primijenjene u praksi.
One ne uzimaju u obzir stvarnost konstrukcije ili praktinost geometrijske provjere.
Mjeriteljske definicije su stvarne, jer one uzimaju u obzir stvarne linije i povrine koje su
dostupne mjerenju. One u jednom rezultatu pokrivaju sva mikro- i makro- geometrijska
odstupanja.One omoguavaju da se postigne rezultat pokrivajui sve uzronike greaka, bez da
pravi razliku meu njima. Takvo razlikovanje bi trebalo biti ostavljeno proizvoau.
Svejedno, u nekim sluajevima, geometrijske definicije (npr. definicija odmaka od pravog
gibanja, periodikog aksijalnog iskliznua) su zadrane u ovom dijelu ISO-a 230, kako bi se
eliminirale bilo kakve konfuzije i da se razjasni jezik koji se koristi. Ipak, kada se opisuju
ispitne metode, mjerni ureaji i tolerancije, mjeriteljske definicije su uzete kao osnova.
11
Nikola Beki
Zavrni rad
3.1.2 Ispitne metode i uporaba mjernih ureaja

Tijekom ispitivanja alatnih strojeva, ukoliko metoda mjerenja dozvoljava samo potvrdu da
tolerancije nisu prijeene (npr. granine mjere), ili ukoliko se stvarno odstupanje moe utvrditi
samo visoko preciznim ureajima za koje je potrebno mnogo vremena, dovoljno je, umjesto
mjerenja, osigurati da nisu prijeena ogranienja tolerancije.
Trebalo bi naglasiti da netonost mjerenja zbog ureaja, kao i zbog koritene metode, treba
uzeti u obzir tijekom ispitivanja. Mjerni ureaj ne bi trebao uzrokovati neku pogreku ili
mjerenje koje prelazi zadani dio tolerancije koja se provjerava. Poto tonost ureaja koji se
koristi varira od jednog laboratorija do drugog, kalibracijski obrazac bi trebao biti dostupan za
svaki ureaj.
Strojevi koji se ispituju i mjerni pribor, bi trebali biti zatieni od propuha i jakog svjetla, ili
izloenosti vruini (suneva svjetlost, prevelika blizina elektrine svjetiljke, itd.) i temperatura
mjernih ureaja bi trebala biti stabilizirana prije mjerenja. Stroj sam po sebi e biti prikladno
zatien od utjecaja varijacije vanjskih temperatura.
Preferira se da bi dano mjerenje trebalo biti ponovljeno, rezultat ispitivanja se dobiva
uzimanjem prosjeka mjerenja. Iako, razliito mjerenje ne bi trebalo pokazivati prevelika
odstupanja jedan od drugoga, ukoliko pokazuju, uzrok bi trebalo potraiti u metodi mjerenja,
mjernom ureaju, ili u samom stroju.
Za preciznije indikacije vidi dodatak.
3.1.3 Tolerancije
3.1.3.1 Tolerancije mjerenja kada se vri ispitivanje stroja
Tolerancije, koje ograniavaju devijacije vrijednosti koje ne smiju biti prijeene, su povezane
sa veliinama, oblicima, pozicijama i kretanjima koji su kljuni za tonost rada i postavljanja
alata, vanih komponenata i dodatnih dijelova. Postoje takoer i tolerancije koje se primjenjuju
samo na ispitne dijelove.
3.1.3.1.1 Jedinice mjerenja i mjerno podruje
Kada se utvruju tolerancije, vano je napomenuti:
jedinicu mjere koja se koristi
referentna baza, veliina tolerancije i njezina lokacija prema referentnoj bazi;
vrijednost preko koje se radi mjerenje
Tolerancija i mjerna vrijednost e biti iskazana u istom sustavu jedinica. Tolerancije, posebno
tolerancije veliina, e biti iskazane samo kada ih je nemogue definirati jednostavnom
referencom na Internacionalne norme za komponente stroja. One povezane sa kutovima, e biti
izraene ili u jedinicama kuta (stupnjevi, minuta, sekunda), ili kao tangenta (milimetri po
milimetri).
Tada je tolerancija poznata za zadanu vrijednost, tolerancija za drugu vrijednost usporednu
prvoj vrijednosti, e biti odreena zakonom proporcije. Za vrijednosti uvelike razliite od
referentnih vrijednosti, zakon proporcije se ne moe primijeniti: tolerancije e biti ire za male
vrijednosti i ue za vee vrijednosti, od onih koje bi dobili primjenjivanjem tog zakona.
12
Nikola Beki
Zavrni rad
3.1.3.1.2 Pravila koja se tiu tolerancija

Tolerancije ukljuuju netonosti prisutne u mjernim ureajima i koritenim mjernim
metodama. Netonosti mjerenja bi se stoga trebale uzeti u obzir u dozvoljenim tolerancijama
(vidi poglavlje 3.1.2)
PRIMJER
Tolerancija gibanja kolebanja: x mm
Netonost ureaja, greke pri mjerenju: y mm
Maksimalna doputena razlika u oitanjima tijekom testa: (x-y) mm
Greke zbog netonosti koje izlaze iz usporednih laboratorijskih mjerenja, netonosti oblika
dijelova stroja koji se koriste kao referentne povrine, ukljuujui i povrine skrivene od ispitne
igle ili potpornih toaka mjernih ureaja, trebaju se uzeti u obzir.
Stvarno odstupanje bi trebalo biti srednja vrijednost nekoliko ponovljenih oitanja, zbog
gornjih uzronika greaka.
Linije i povrine koje su odabrane kao referentna baza bi trebale biti direktno povezane sa
alatnim strojem. Smjer tolerancije e biti definiran prema pravilima navedenim u 3.1.3.2.4.
3.1.3.2 Podrazred tolerancija
3.1.3.2.1 Tolerancije koje su primjenjive na ispitne dijelove i na individualne
komponente stroja
Treba biti zabiljeeno da se pravila za indikaciju geometrijskih tolerancija na crtee dane u ISO
1101, odnose na geometrijsku tonost individualnih dijelova. Ta pravila bi se trebala odnositi
na proizvodne nacrte.
3.1.3.2.1.1 Tolerancije dimenzija
Tolerancije dimenzija naznaene u ovom dijelu ISO-a 230 se iskljuivo odnose na dimenzije
ispitnih dijelova za strojarske ispite i za dimenzije alata za rezanje i na mjerne ureaje koji se
mogu montirati na alatni stroj (osovina, konus, obrtni boreri). Oni konstituiraju limite
dozvoljenih odstupanja od minimalnih dimenzija. Oni e biti izraeni u jedinicama duljine
(npr. odstupanja leaja i promjera svrdla, za namjetanje i centriranje alata).
Odstupanja bi trebala biti naznaena numeriki ili zadanim simbolima iz ISO-a 286-1.
PRIMJER
80-0,007+0,012 ili 80j6
3.1.3.2.1.2 Tolerancije oblika

Tolerancije oblika ograniavaju dozvoljena odstupanja teorijskih geometrijskih oblika (npr.
odstupanja koja se odnose na plohu, ravnu liniju, cilindar, profila navoja ili zuba zupanika).
One e biti izraene u jedinicama duljine ili kuta. Zbog dimenzija oblika ispitne igle, ili
referentne povrine, samo dio greke oblika se moe detektirati. Stoga, gdje je potrebna
izuzetna tonost , podruje povrine koja je pokrivena ispitnom iglom e biti navedena.
13
Nikola Beki
Zavrni rad
Povrina i oblik ispitne igle bi trebale biti pogodne za mikrogeometriju povrina koje e biti
mjerene (povrinska ploa i stol tekog stroja za planiranje nisu mjerene sa istim oblikom
ispitne igle).
3.1.3.2.1.3 Tolerancije poloaja
Tolerancije poloaja ograniavaju dozvoljena odstupanja koja se odnose na poloaj
komponente vezane na liniju, plohu, ili neku drugu komponentu stroja (npr. odstupanje
paralelizma, okomitosti, poravnanja, itd.) One su izraene u jedinicama duine ili kuta.
Kada je definirana tolerancija poloaja, dva mjerenja napravljena na dvije razliite ploe,
tolerancija treba biti odreena za svaku plou , kada odstupanja tih dviju ploa ne utjeu na
radnu tonost alatnog stroja na isti nain.
NAPOMENA 1 Kada je utvren poloaj koji je u vezi sa povrinama koje pokazuju greku
oblika, te greke bi trebale biti uzete u obzir kada se odreuje tolerancija poloaja.
3.1.3.2.1.4 Utjecaj greaka oblika na utvrivanje greaka poloaja
Kada se utvruju relativne greke poloaja dviju povrina ili dviju linija (Slika 2, linije XY i
ZT), oitanja mjernog ureaja automatski ukljuuju neke greke oblika. To e biti postavljeno
kao princip koji e provjera primijeniti samo na ukupnu greku, ukljuujui greke oblika dviju
povrina ili dviju linija. Stoga, tolerancija e uzeti u obzir toleranciju oblika povrina koje su
ukljuene. (Ako se smatra korisnim, preliminarne provjere mogu ustanoviti greke oblika,
linija i povrina, od kojih se povezani poloaji trebaju utvrditi).
Kada se prikae u grafu (Slika 2), razliita oitanja mn mjernog ureaja rezultiraju krivuljom,
kao to je ab. Treba prihvatiti, kao pravilo, da se greka utvruje koristei liniju AB, umjesto te
krivulje, kao to je navedeno u 3.4.2.1.1.1
Slika 2: Krivulja AB za utvrivanje greke
3.1.3.2.1.5 Lokalne tolerancije

Tolerancije oblika i poloaja su najee povezane sa oblicima ili poloajem kao cjelinom (npr.
0,03 na 1 000 pravocrtnost ili ravnoa). Iako, bilo bi poeljno ograniiti doputena odstupanja
preko dijela duljine na drugaiju vrijednost. To se postie utvrivanjem lokalne tolerancije
povezane sa dijelom ukupne duljine.
14
Nikola Beki
Zavrni rad
Lokalno odstupanje je udaljenost izmeu dviju linija paralelnih sa glavnim smjerom dijela
linije ili trajektorije dijela koje sadre maksimalna odstupanja paralelnih duina (Slika 3).
Slika 3: Lokalno odstupanje

Vrijednost lokalne tolerancije (Tlokalno) bi trebala biti ustanovljena:
od norme vezane za alatni stroj i za svaki pojedinani ispit,
ili
kao proporcija ukupne tolerancije (Ttotalno) kojoj je omogueno da ne padne ispod
minimalne vrijednosti (u normalnome 0,001 mm) (Slika 4).
U praksi, lokalni nedostaci su uglavnom neprimjetni, jer su prekriveni ispitivanom povrinom
mjernog ureaja. Iako, kada su povrine relativno male (ispitna igla na brojaniku mjeraa ili
mikro-indikatori), mjerni ureaj bi trebao biti takav da ispitna igla slijedi povrinu visoke
tonosti (ravni rub, ispitna osovina/vreteno, itd.).
Slika 4: Ukupna tolerancija

Tloka ln o =
Ttota ln o
xL1
L2
PRIMJER
Ttotalno = 0,03 mm
L2
= 1000 mm
= 100 mm
L1
Tada je:
Tloka ln o =
0,03
x100
1000
Tlokalno= 0,003 mm
3.1.3.2.2 Primjenjivost tolerancija na pomak komponenata alatnog stroja

NAPOMENA 2 Pozicioniranje tonosti i ponovljivosti za numeriki kontrolirane alatne
strojeve e biti dani u ISO 230-2.
15
Nikola Beki
Zavrni rad
3.1.3.2.2.1 Tolerancije poloaja

Tolerancije poloaja ograniavaju dozvoljena odstupanja poloaja koja se postiu tokom na
pominom dijelu od njegove ciljane pozicije nakon pomicanja.
PRIMJER 1 (Slika 5)
Na kraju putanje devijacija, d je udaljenost izmeu stvarne postignute pozicije i ciljane
pozicije. Tolerancija pozicije je p.
Slika 5: Tolerancije poloaja

PRIMJER 2
Kut rotacije osovine koja je povezana sa kutnim pomicanjem razdijeljene ploe koja je
spregnuta na nju (Slika 6). Tolerancija pozicioniranja je p.
Slika 6: Kut rotacije osovine

3.1.3.2.2.1.1 Tolerancije ponovljivosti
Tolerancije mogunosti ponavljanja ograniavaju irenje odstupanja, kada se ponovljeni
pomaci pribliavaju cilju istim ili suprotnim smjerom.
3.1.3.2.2.2 Tolerancije oblika

Tolerancije oblika ograniavaju devijaciju stvarne toke na pokretnoj komponenti povezane sa
geometrijskim oblikom (vidi sliku 6). One e biti iskazane u jedinicama duine.
Slika 7: Tolerancije oblika
16
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 8: Tolerancije relativnog poloaja
3.1.3.2.2.3 Tolerancije relativnog poloaja (Slika 8)

Kretanja ravne linije ograniavaju doputena odstupanja izmeu putanje toke na pokretnoj
komponenti i propisani smjer (npr. devijacija paralelizma ili, okomitosti izmeu putanje i
linije, ili povrine).One su izraene u jedinicama duine za ukupnu duinu L ili bilo koju
mjernu duinu l-a.
3.1.3.2.2.4 Lokalne tolerancije u kretanju komponenata

Tolerancije pozicioniranja, oblika putanje i smjera kretanja ravne linije su takoer povezane sa
ukupnom duinom pomicanja komponente. Kada je lokalna tolerancija potrebna, definicija i
usvajanje vrijednosti lokalne tolerancije su sline 3.1.3.2.1.5
3.1.3.2.3 Sveobuhvatne ili zakljune tolerancije

Sveobuhvatne tolerancije su namijenjene da ograniavaju rezultiranje nekoliko odstupanja koje
se mogu utvrditi jednim mjerenjem, bez da je potrebno znati svako odstupanje.
PRIMJER (Slika 9)
Odstupanje gibanja kolebanja osovine je zbroj odstupanja oblika (odstupanje od idealne
zaobljenosti opsega ab sa kojim je ispitna igla u kontaktu) odstupanje poloaja (geometrijske
osi i osi rotacije osovine se ne podudaraju) i odstupanje od idealne zaobljenosti provrta na
leaju.
Slika 9: Odstupanje gibanja osovine

3.1.3.2.4 Simboli i pozicije tolerancije za relativne kutne pozicije osi kliznih vodilica, itd.
Kada je pozicija tolerancije u odnosu na nominalan poloaj simetrina, znak se moe
koristiti. Ukoliko je pozicija asimetrina, biti e precizno navedeno, rijeima, ili vezano na
stroj, ili na jednu od komponenata stroja.
17
Nikola Beki
Zavrni rad
3.1.3.2.5 Uobiajene definicije osi i kretanja

Kako bi se izbjeglo koritenje izraza poprean, uzduan, itd., koji su podloni stvaranju
konfuzije, osi pomicanja i rotacije dijelova stroja su odreeni slovima (npr. X, Y, Z, itd.) i
znakovima, u skladu sa ISO 841.
3.2 Pripreme radnje

3.2.1 Montaa stroja prije ispitivanja
Prije pristupanja ispitivanju alatnog stroja, bitno je instalirati stroj na pogodnu podlogu i
uravnoteiti ga u skladu sa uputstvom proizvoaa.
3.2.1.1 Niveliranje
Pripremna montaa stroja e ukljuivati (vidi 3.2.1) njegovo niveliranje i pozicioniranje prema
prvobitno odreenim strojem. Cilj niveliranja je da se zadri poloaj statine stabilnosti stroja
to e omoguiti daljnja mjerenja, pogotovo ona vezana na ravninu odreenih komponenata.
3.2.2 Stanje stroja prije ispitivanja

3.2.2.1 Demontaa odreenih komponenata
Nakon obavljenog ispitivanja, u principu, na kompletno sastavljenom stroju, demontiranje
odreenih komponenata bi se trebalo obaviti samo u iznimnim okolnostima, u skladu sa
instrukcijama proizvoaa .(npr. demontaa stola stroja da bi se provjerile vodilice)
3.2.2.2 Temperaturni uvjeti odreenih komponenata prethodno ispitu

Cilj je ocijeniti tonost stroja pod uvjetima, to je mogue bliim onima kod normalnog rada,
kao to su podmazivanje i zagrijavanje. Tijekom geometrijskog i praktinog ispitivanja,
komponente kao to su osovine, koje se lako zagrijavaju i kao posljedica mijenjaja poloaja ili
oblika, bi trebale biti dovedene na ispravnu temperaturu tako da stroj radi u praznom hodu u
skladu sa uvjetima koritenja i instrukcijama proizvoaa.
Posebni uvjeti se mogu primijeniti na visoko precizne strojeve i neke numeriki kontrolirane
strojeve kod kojih promjena temperature ima utjecaj na tonost.
Potrebno je uzeti u obzir koliko stroj mijenja u dimenziji tijekom normalnog ciklusa rada od
ambijenta do radne temperature. Preliminarne sekvence zagrijavanja i temperatura prostora na
kojoj e se stroj ispitivati bi trebale biti tema dogovora izmeu proizvoaa i korisnika.
Glavna podruja gdje termalno iskrivljenje moe izazvati brigu su:
strukturno (ukljuujui osovinu) pomaknue, pogotovo kod primarnih i osnih ploha.
osni pogon i pozicioniranje potpornih sistema koji su vani kada tonost pozicioniranja
ovisi o vijku koji pretvara rotacijsko u translatorno gibanje.
3.2.2.3 Funkcija i punjenje

Geometrijski ispit e biti napravljen, ili kada je stroj u mirovanju ili kada radi u praznom hodu.
Kada proizvoa to specificira, na primjer kao u sluaju strojeva za teke zadatke, stroj e biti
napunjen sa jednim ili vie ispitnih komada.
18
Nikola Beki
Zavrni rad
3.3 Ispitivanje obradom

3.3.1 Ispitivanje
Strojarski ispit e se napraviti na standardnom ispitnom komadu ili ispitnim komadima koje je
dobavio korisnik. Izvrenje tih strojarskih ispita nee zahtijevati operacije osim onih za koje je
stroj napravljen. Ispitivanje obradom e obuhvatiti zavrne operacije za koje je stroj dizajniran.
Broj radnih komada ili, kao to moe biti sluaj, broj rezanja koje treba napraviti na danom
radnom komadu, e biti takvi da omogue utvrivanje nominalne tonosti. Ako je potrebno,
istroenost alata za rezanje koji se koriste bi se takoer trebalo uzeti u obzir.
Osobina radnih komada koji e se napraviti, njihov materijal, njihove dimenzije, stupanj
tonosti koji trebamo zadrati i uvjeti pri rezanju e biti dogovoreni izmeu proizvoaa i
korisnika, ukoliko ISO specifikacije ve ne postoje.
Provjera radnih komada u ispitu

Provjera radnih komada u ispitu e biti napravljena mjerenim ureajima odabranima za tu vrstu
mjerenja koje e se izvoditi i stupanj tonosti koji se trai.
Tolerancije navedene u 3.1.3.2.1, posebno u 3.1.3.2.1.1 i 3.1.3.2.1.2 se trebaju koristiti za te
provjere.
U odreenim sluajevima, ispiti mogu biti zamijenjeni ili dopunjeni specijalnim ispitima koji
su definirani u Internacionalnim normama (npr. ispiti generiranja pod optereenjem,
kinematski test, itd.)
19
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4 Geometrijska ispitivanja

3.4.1 Ope
Za svako geometrijsko ispitivanje su dane karakteristike oblika, pozicija ili pravocrtnost ili
povrina stroja kao to su:
pravocrtnost (vidi 3.4.2)
ravnost(vidi 3.4.3)
paralelnost, ekvidistanca i koincidencija (vidi 3.4.4)
okomitost(vidi 3.4.5)
rotacija (vidi 3.4.6)
Definicija, metode mjerenja i nain utvrivanja tolerancije su dati.
Za svaki ispit navedena je najmanje jedna metoda mjerenja i prikazane su samo naelne i
pomone koje se koriste.
Kada se koriste druge metode mjerenja, njihova tonost e biti najmanje jednaka tonosti
onima u ovom djelu ISO-a 230.
Iako, zbog jednostavnosti, metode mjerenja su odabirane sistematski od onih koje ukljuuju
samo osnovne mjerne ureaje, kao to su pravokutne poluge, kutnici, trnovi, mjerni cilindri,
libele i etaloni s podjelom. Treba primijetiti da ostale metode, ponajprije one koje koriste
optike naprave, su u biti generalno koritene u izradi alatnih strojeva i u odjelima za provjeru.
Ispitivanje komponenata alatnih strojeva velikih dimenzija esto zahtjeva upotrebu posebnih
naprava zbog pogodnosti i brzine.
3.4.2 Pravocrtnost
Geometrijske provjere koje se odnose na pravocrtnost su slijedee:
pravocrtnost linije na plohi ili u prostoru, vidi 3.4.2.1
pravocrtnost komponenata, vidi 3.4.2.2;
pravocrtnost kretanja, vidi 3.4.2.3
20
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1 Pravocrtnost linije na plohi ili u prostoru

3.4.2.1.1 Definicija
3.4.2.1.1.1 Pravocrtnost linije na plohi (Slika 10)
Linija koja se nalazi na plohi se smatra da je pravocrtna preko dane duljine kada su sve njene
toke sadrane izmeu dvije ravne linije, paralelne na glavni smjer linije, ija relativna
udaljenost je jednaka toleranciji.
Generalni smjer linije, ili reprezentativne linije, e biti definiran tako da se minimalizira
odstupanje u ravnini. Moe biti dogovorom definirano ili:
prikladno odabranim dvjema tokama blizu zavretka linije koje e se provjeravati (u
veini sluajeva dijelovi blie krajevima se mogu zanemariti, jer oni najee
predstavljaju nevane lokalne defekte), ili
ravnom linijom izraunatom od iscrtanih toaka (npr. metoda najmanjih kvadrata)
Slika 10: Pravocrtnost linije na plohi

3.4.2.1.1.2 Pravocrtnost linije u prostoru (Slika 11)
Smatra se da je linija u prostoru ravna preko danih duljina, kada je svaka od njenih projekcija
na dvije dane okomite plohe paralelna na generalan smjer linije, ravna. ( vidi 3.4.2.1.1.1)
Slika 11: Pravocrtnost linije u prostoru

NAPOMENA3. Tolerancija moe biti drugaija kod svake plohe
3.4.2.1.2 Metode mjerenja pravocrtnosti

Postoje dvije metode za mjerenje pravocrtnosti koje su bazirane na:
mjerenje duljine
ili
mjerenje kutova
Praktina referenca za ravninu moe biti fizikalna (lineal, zategnuta ica) ili usporedbom
referenci linije odreena pomou libele svjetlosne zrake, itd.
Preporueni ureaji:
a) za duine ispod 1600 mm: libela ili fizika referenca (npr. lineal)
b) za duine iznad 1600 mm: referentna linija, libela, optiki ureaj ili eventualno zategnuta
ica
21
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1.2.1 Metode bazirane na mjerenju duine

Praktian referentni element (ravna referenca) e biti postavljen na podesnu poziciju relativno
u odnosu na liniju koja se provjerava (Slika 12), kako bi dopustila upotrebu odgovarajueg
mjernog ureaja.
Ureaj daje oitanje odstupanja provjeravane linije u odnosu na ravnu referencu; oitanja se
mogu dobiti na razliitim tokama ( ravnomjerno ili nasumice rasporeenih) preko cijele
duine provjeravane linije (razmak odabranih toaka neovisan je o odabranom ureaju).
Preporueno je da se ravna referenca postavi na takav nain da su oitanja na oba kraja
otprilike jednaka. Oitanja se tada izravno iscrtavaju koristei odgovarajue mjerilo.
Rezultati su procesuirani definiranjem reprezentativne linije (vidi 3.4.2.1.1.1). Ispravljena
odstupanja odgovaraju vrijednostima predstavljenim pomou segmenta Mm'.
Odstupanje od ravne linije je definirano kao udaljenost izmeu dvije ravne linije, paralelne sa
reprezentativnom linijom, koje diraju gornje i donje ekstreme odstupanja.
NAPOMENA 4. Kada je nagib reprezentativne linije visok potrebno je uzeti u obzir vertikalno
poveanje.
Slika 12: Referenca pravocrtnosti
3.4.2.1.2.1.1 Metoda s linealom

3.4.2.1.2.1.1.1 Mjerenja u vertikalnoj ravnini
Lineal bi trebao biti smjeten na dva bloka, ako je mogue, na toke koje odgovaraju
minimalnoj deformaciji zbog gravitacije (za optimalno oslanjanje, vidi 3.7).
Mjerenje e biti napravljeno micanjem uzdu lineala, mjerne ure montirane na oslonac sa tri
kontaktne toke. Jedna od tih kontaktnih toaka lei na liniji mjerene povrine, a mjerna igla
mjerne ure je na liniji okomitoj na tu kontaktnu toku i u kontaktu sa linealom.(Slika 13)
Napravit e se odredba da komponenta koja se giba slijedi ravnu liniju (voenje lineala).
Poznate greke lineala mogu se uzeti u raun, ukoliko se zahtijeva, u obradi rezultata.
22
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1.2.1.1.2 Mjerenja u horizontalnoj ravnini

U ovom sluaju pogodno je koristiti paralelno-suoeni lineal koji lei ravno.
Referentna povrina je dodirnuta sa mjernom urom koja se giba u kontaktu sa provjeravanom
povrinom (Izvor reference je pronaen). Ravna poluga je postavljena da bi dala identina
oitanja na oba kraja linije; odstupanja u liniji relativno prema ravnoj liniji koja spaja dva
ekstrema moe se oitati direktno.
Slika 13: Mjerenje mjernom urom u vertikalnoj ravnini
Slika 14: Mjerenje mjernom urom u horizontalnoj ravnini

23
Nikola Beki
Zavrni rad
Potrebno je zabiljeiti da bez obzira na deformaciju lineala na svojim osloncima, ravnost

referentne povrine u praksi nije izmijenjena deformacijom zbog gravitacije.
Jo jedna znaajka metode sa linealom za mjerenje pravocrtnosti u horizontalnoj ravnini je da
omoguuje mjerenje odstupanja pravocrtnosti i referentne povrine lineala.
U tu svrhu koristi se takozvana reverzibilna metoda. Sastoji se, nakon prvog mjerenja kao to
je opisano iznad, rotiranja lineala za 180 oko svoje uzdune osi i postavljanje iste referentne
povrine u odnos sa istim komparatorom, takoer postavljenog i uvijek poloenog na
provjeravanoj povrini
Slika 15: Linije odstupanja E1 i E2

Obje linije odstupanja E1 i E2 na taj nain dobivene i usporeene na slici 15 su sume odstupanja
lineala i povrine u jednu ruku i razlika izmeu odstupanja u drugu ruku. Prosjena linija M je
odstupanje referentne prednje strane lineala.
Odstupanje ME1 (ili ME2 koja je jednaka) je odstupanje od linije provjeravane povrine.
3.4.2.1.2.1.2 Napeta ica i mikroskopska metoda

elina ica, promjera otprilike 0.1mm, rastegnuta otprilike tako da bude paralelna sa
provjeravanom linijom (Slika 16). Na primjer, u sluaju linije MN, smjetene u horizontalnoj
ravnini, sa mikroskopom smjetenim vertikalno i opremljenim sa horizontalnim ureajem za
mjerenje pomaka, mogue je oitati odstupanje linije prema nategnutoj ici koja predstavlja
referencu mjerenja u horizontalnoj mjernoj ravnini XY (vidi takoer3.14).
Napeta ica F i provjeravana linija bit e u istoj ravnini okomito na razmatranu povrinu koja
sadri MN.
Oslonac mikroskopa lei na dvije toke na povrini koja sadri liniju koja se provjerava, od
kojih je jedna toka P smjetena u ravnini okomitoj na provjeravanu povrinu, i sadri optiku
os mikroskopa (Slika 16).
Metodu napete ice treba izbjegavati kada progib f ice treba uzeti u razmatranje. Odatle, u
sluaju prikazanom na slici 16 sa mikroskopom poloenim horizontalno, mogue je mjeriti
ravnost linije RS u vertikalnoj liniji kada je poznat progib linije u svakoj toki, ali taj je progib
izuzetno teko odrediti sa odgovarajuom tonosti.
24
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 16: Mjerenje ravnoe mikroskopom

3.4.2.1.2.1.3 Kolimaciona metoda
Kad se koristi kolimacioni mikroskop (Slika 17), razlika u nivou, odgovara razlici izmeu
optike osi teleskopa i toke pokazane na meti, i oitava se direktno na skali ili pomou
optikog mikrometra (vidi 3.15).
Optika os mikroskopa predstavlja mjernu referencu. Rotiranjem cijelog mikroskopa i mete,
mogue je provjeriti ravnost linije u bilo kojoj ravnini. Baza mete treba leati na povrini koja
sadri provjeravanu liniju, na koliko se god toaka zahtijevalo da se osigura stabilnost i
voenje.
Jedna od potpornih toaka P mete postavit e se na provjeravanu liniju i ispitivati e se sa svim
mjerama opreza kao to je opisano u 3.4.2.1.2.1.2. Meta e biti okomita na povrinu
provjeravane linije u toki P.
Sve mjere opreza e se poduzeti pri pomicanju gibajueg elementa kako bi bio razumno
pravolinijski i paralelan sa optikom osi mikroskopa.
U sluaju veih duina, na tonost utjee varijacija refraktivnog indeksa zraka, koji doprinosi
odstupanju zrake svjetlosti.
3.4.2.1.2.1.4 Metoda kolimacionog lasera (Slika 18)

Laserska zraka se koristi kao mjerna referenca. Zraka je usmjerena prema prizmatinom fotodiodnom detektoru koji se mie uzdu osi laserske zrake. Horizontalno i vertikalno odstupanje
centra detektora u odnosu na zraku se detektiraju i prosljeuju u opremu za biljeenje. Za
mjerni ureaj potrebno je zatraiti uputstva proizvoaa (vidi takoer 3.18).
Jednaka briga e se posvetiti za jednu od potpornih toaka P kao to je opisano u 3.4.2.1.2.1.3.
25
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1.2.1.5 Laserska interferencijska tehnika (Slika 19)

Reflektor bi-staklo definira mjernu referencu.
Interferometrijski laser i specijalne optike komponente se koriste za detektiranje promjena
pozicija mete relativno prema osi simetrije bi-staklo reflektora. Optike komponente i metode
preciznog mjerenja variraju i potrebno je zatraiti uputstvo proizvoaa (vidi takoer 3.18).
Jednaka briga e se posvetiti za jednu od potpornih toaka P kao to je opisano u 3.4.2.1.2.13.
Slika 17: Kolimacioni mikroskop
Slika 18: Metoda kolimacionog lasera
Slika 19: Laserska interferencijska tehnika
3.4.2.1.2.2 Metode bazirane na mjerenju kuta

U tim metodama gibajui element je u kontaktu sa provjeravanom linijom u dvije toke P i Q
udaljene za udaljenost d (Slika 20). Gibajui element se razmjeta na taj nain da na dvije
uzastopne pozicije P0 Q0 i P1 Q1, P1 je koincidentan sa Q0. Sa ureajem smjetenim u ravnini
okomitoj na povrinu koja sadri provjeravanu liniju, mjereni su kutovi 0 i 1 gibajueg
elementa relativno prema mjernoj referenci.
NAPOMENA 5 Dio izmeu nogu gibajueg elementa nije provjeren pomou te metode. Ta
provjera moe biti obavljena pomou lineala odgovarajue duine.
26
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 20: Metoda bazirana na mjerenju kuta

Rezultati se obrauju kao to slijedi (Slika 20). Slijedei parametri se grafiki iscrtavaju u
odgovarajuem mjerilu;
- na apscisi, razmak d koji odgovara liniji provjere
- na ordinati, relativna razlika nivoa u odnosu na mjernu referencu. Razlika relativnog nivoa se
izraunava kao to slijedi:
Ehi+1=dtan 1
Razliite toke P0, P1, P2 .. Pi Pn provjeravane linije mogu se smjestiti sa eljenim
poveanjem skale.
Referentna linija je definirana iz same linije, npr. pomou ekstrema P0 Pn (vidi 3.4.2.1.1.1)
Odstupanje ravnoe linije je definirana kao i iznad (3.4.2.1.2.1)sa udaljenou uzdu XY osi
izmeu dvije ravne linije paralelne sa reprezentativnom linijom koja dotie krivulju na
najgornjoj i najdonjoj toki.
NAPOMENA
6 Oslonci P i Q gibajueg elementa moraju biti dovoljno velike povrine kako bi minimizirali
efekte zanemarivih povrinskih nesavrenosti. Vano je da se oslonci pripreme veoma paljivo
i da se povrina oisti kako bi se minimizirala odstupanja koja mogu utjecati na sveukupnu
krivulju.
7 Te metode se takoer mogu primijeniti na velike udaljenosti ali u tom sluaju d vrijednost je
potrebno izabrati tako da se izbjegne veliki broj greaka oitanja i kumulativnih greaka.
3.4.2.1.2.2.1 Metoda preciznog niveliranja

Mjerni ureaj je precizna libela (vidi 3.11) koja je smjetena sukcesivno uzdu provjeravane
linije kao to je objanjeno u 3.4.2.1.2.2. Mjerna referenca je horizontalni nivo ureaja koji
mjeri male kuteve u vertikalnoj ravnini (Slika 20).
Ako mjerena linija nije horizontalna, libela je montirana na prikladno nagnuti oslonac (Slika
21).
27
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 21: Grafiko ucrtavanje parametara
Slika 22: Libela na nagnutom osloncu

Pri provjeravanju linije AB, libela zajedno sa svojim osloncima trebala bi zadrati konstantnu
orijentaciju (npr. pomou vodeeg lineala(vidi sliku22).
NAPOMENA 8 Libela dozvoljava mjerenje pravocrtnosti linije samo u vertikalnoj ravnini: za
provjeravanje linije u drugoj ravnini trebalo bi primijeniti drugu metodu (npr. napeta ica i
mikroskop).
3.4.2.1.2.2.2 Metoda autokolimacije

U toj metodi, koristei autokolimator (optiki ureaj) montiran koaksijalno (Slika 23), bilo koja
rotacija gibajueg ogledala M oko horizontalne osi povlai za sobom vertikalno pomicanje
slike nitnog kria. Mjerenje tog pomaka, koji je napravljen pomou okularnog mikroskopa,
omoguava odreivanje kutnog pomaka draa ogledala (vidi takoer 3.16).
Mjerna referenca je sastavljena od optike osi teleskopa koja je definirana kao centar kria.
Slika 23: Metoda autokolimacije

NAPOMENA 9
Rotiranjem okularnog mikrometra kroz 90, kut rotacije gibajueg ogledala M oko
vertikalne osi moe se takoer izmjeriti. Na raspolaganju su i ureaji koji mogu mjeriti oba
kuta istovremeno.
10 Ova metoda je osobito prikladna za vee duine zbog, za razliku od kolimacionog
mikroskopa, manjeg utjecaja odstupanja zraka.
11 U ovoj metodi, autoklolimator bi trebao biti montiran na komponentu na kojoj se nalazi
linija koja se provjerava.
28
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.1.2.2.3 Metoda laserskog interferometra (mjerenje kuta) (Slika 24)

U ovoj metodi interferometar mora biti kruto fiksiran na istu komponentu na kojoj se nalazi
linija koja se provjerava. Ova metoda je posebno prikladna za kritina mjerenja jer je manji
utjecaj varijacija refraktivnog indeksa zraka. Mjerna referenca je sastavljena od dvije paralelne
zrake F1 i F2 koje izlaze iz interferometra.
Slika 24: Metoda laserskog interferometra
3.4.2.1.3 Tolerancija
3.4.2.1.3.1 Definicija
Tolerancija t je limitirana u mjernoj ravnini sa dvije ravne linije razmaknute za udaljenost t i
paralelne sa reprezentativnom linijom AB (Slika 25).Maksimalna naznaeno odstupanje je
MN.
Opseg mjerenja, tj. duljina koja e se provjeriti, i eventualno pozicija tolerancije u odnosu na
reprezentativnu ravnu liniju (ili ravninu) definiranu gore, potrebno je istaknuti (samo konkavnu
i konveksnu).
U veini sluajeva, dijelovi blii kraju, koji obino imaju lokalna odstupanja koja nisu od
velike vanosti, mogu se zanemariti.
Slika 25: Maksimalno naznaeno odstupanje

3.4.2.1.3.2 Odreivanje tolerancija
Minimalna tolerancija T1 je specificirana za svaku mjernu duinu L manju ili jednaku L1 (Slika
26). Maksimalna tolerancija T2 je specificirana za svaku mjernu duinu L veu ili jednaku L2.
Za svaku srednju mjernu duljinu (izmeu L1 i L2) tolerancija T(L) je izraunata po
proporcionalno metodi.
L L1 T( L ) = T1
T2 T1
( L L1 )
L2 L1
= T2
L1 < L < L2 T( L ) = T1 +
L L2
T( L )
29
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 26: Odreivanje tolerancija

3.4.2.2 Pravocrtnost komponenti
Uvjeti za pravocrtnost komponenti su isti kao i oni za liniju (vidi 3.4.2.1.1).
3.4.2.2.2 Metode mjerenja pravocrtnosti

Mjerne tehnike su kao i za pravocrtnost linije (vidi 3.4.2.1.1).
3.4.2.2.2.1 Referentni ljebovi ili referentne povrine stolova

U sluaju direktnog mjerenja odstupanja, ureaj e itati odstupanja u okomitoj ravnini linije
kroz toke P ili Q sa odravanjem h na minimumu (Slika 27).
Slika 27: Direktno mjerenje odstupanja

U sluaju mjerenja kutnog odstupanja toka d definira razmak mjernih toaka (Slika 28).
Gibajui element e leei sa plosnatim dijelom na stolu (leei na tri lokalne povrine S1, S2,
S3) ukljuivati dvije funkcionalne povrine leaja P i Q na liniji koja se provjerava (Slika 28)
Slika 28: Prikaz razmaka mjernih toaka

30
Nikola Beki
Zavrni rad
Odstupanja pravocrtnosti vie kompleksnih referentnih povrina (Slika 29) su mjerena u

funkcionalnim ravninama vodilica (linija HH i VV) i nisu okomica referentnoj ravnini.
Slika 29: Kompleksne referentne povrine

3.4.2.2.2.2 Vodilice
Voenje je osigurano pomou vodilica ili pomou jo kompleksnijih naprava koje ne mogu biti
rastavljene bez unitavanja geometrije stroja. Provjeravanje vodilica ukljuuje mjerenje
ravnosti i potrebno ga je provesti samo ako su komponente dostupne. (vidi 3.4.2.3).
Odstupanja pravocrtnosti bi se uvijek trebala provjeravati u funkcionalnoj ravnini. Najee,
ona se moe smatrati ili horizontalnom (Slika 30 linija AA) ili vertikalna (Slika 30 linija BB)
iako se iznimke mogu pojaviti sa pojedinim strojnim konfiguracijama(vidi sliku 37).
Potrebno je zabiljeiti da longitudinalni oblik vodilica nije nuno ravan, kao to bi se to dalo
zakljuiti iz funkcionalne ravnine, specijalni oblik specificiran od proizvoaa.
Vodee povrine mogu biti sastavljene od sljedeeg:
a) jedna ploha ili vie manjih dijelova spojenih skupa
b) vie dijelova uskih ploha, cilindrinih vodilica ili sklop od dva
Slika 30: Upotreba okrenutog oblika V
3.4.2.2.2.2.1 Povrine u obliku slova V

Gibajue tijelo bi se trebalo drati na povrini u 4 kontaktne toke. Takoer e biti oslonjeno u
dodatnoj toki na drugoj povrini, osim povrine vodilica, za stabilnost.
Slika 31 i Slika 32 prikazuju upotrebu cilindra, a Slika 30 okrenutog slova V.
NAPOMENA 12 Dodatna toka oslonca ne smije djelovati silom pozicioniranja na gibajuu
komponentu.
31
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 31: Upotreba cilindra
Slika 32: Upotreba cilindra i dodatne potporne toke

3.4.2.2.2.2.2 Cilindrina povrina
Gibajue tijelo na 4 bloka bi trebalo leati na cilindru. To je u obliku okrenutog slova V (Slika
31 i Slika 32)
Iste mjere opreza kao i gore navedene e se poduzeti s obzirom na dodatne oslonce bloka.
Slika 33: Tijelo na etiri bloka lei na cilindru
Slika 34: Prikaz etiri bloka

32
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.2.2.2.3 Jednostavne vertikalne povrine

Gibajue tijelo ini kontakt pomou dvije toke, P i Q, na mjerenoj povrini. Tri dodatne
potporne toke su potrebne za voenje gibajueg tijela. Te bi trebalo odabrati da se osigura
voenje bez utjecaja na pozicioniranje dvije operativne kontaktne toke (Slika 35 i Slika 36).
NAPOMENA 13 Kada se odstupanje mjeri direktno, ureaj mora mjeriti u ravnini okomitoj na
povrinu i kroz jednu od kontaktnih toaka, a kada se mjere kutna odstupanja, udaljenost d
definira mjerni nagib.
Slika 35: Tijelo na mjernoj povrini
Slika 36: Prikaz dodatnih potpornih toaka

3.4.2.2.2.2.4 Konfiguracija nagnute osnove
U ovom sluaju, funkcionalna ravnina gibajueg elementa je pod kutom prema horizontalnoj
ravnini. Odstupanja pravocrtnosti su mjerena u toj funkcionalnoj ravnini (linija AB) i ravnini
koja je okomita na nju.
Slika 37: Odstupanja pravocrtnosti u funkcionalnoj ravnini AB

33
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.2.2.3 Tolerancije
Vidi 3.4.2.1.3
3.4.2.3 Pravocrtno gibanje

Ispit za pravocrtno gibanje komponente alatnog stroja se zahtjeva ne samo da se osigura da
stroj proizvodi pravocrtne ili ravne radne komade ve i zato to je tonost pozicioniranja toke
na radnom komadu povezana sa pravocrtnim gibanjem.
3.4.2.3.1 Definicije (Slika 38)

Pravocrtno gibanje gibajue komponente uvijek ukljuuje est elemenata odstupanja:
a) jedno poloajna odstupanja u smjeru gibanja;
b) dvostruka linearna odstupanja trajektorije toke na gibajuoj komponenti,
c) trostruka kutna odstupanja gibajue komponente;
Slika 38: Prikaz odstupanja pravocrtnog gibanja

Kutna Devijacija:
EXZ: Linearna odstupanja EAZ: nagib
EYZ: Linearna odstupanja EBZ: skretanje
EZZ: Poloajna odstupanja ECZ: okretanje
3.4.2.3.1.1 Poloajna odstupanja

Poloajna devijacija se obrauje u 3.1.3.2.1.3 i ISO 230-2.
3.4.2.3.1.2 Linearna odstupanja

Linearna odstupanja pravocrtnog gibanja su definirana pomou ravnosti trajektorije
funkcionalne toke ili referentne toke gibajue komponente. Funkcionalna toka je pozicija
alata kad gibajua komponenta nosi alat. Kada gibajua komponenta nosi radni komad, centar
stola moe se smatrati referentnom tokom.
34
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.2.3.1.3 Kutna odstupanja

Kad se god komponenta pomie, ukljuena je u kutna odstupanja. Ta kutna odstupanja se
nazivaju okretanje, nagib i skretanje, kao to je prikazano na Slici 38.
Sva ta odstupanja e utjecati na pravocrtno gibanje. Kad se mjeri pravocrtno gibanje
trajektorije referentne toke, mjereni rezultati ukljuuju sve efekte kutnog odstupanja, ali
efekti tog kutnog odstupanja su drugaiji kada je pozicija toke gibajue komponente drugaija
od referentne toke i potrebno je napraviti posebno mjerenje. Vrijednost svakog kutnog
odstupanja je maksimalni kut okretanja tijekom kompletne poprene gibajue komponente.
3.4.2.3.2 Metode mjerenja

3.4.2.3.2.1 Metode mjerenja linearnog odstupanja
Za iscrtavanje trajektorije funkcionalne toke gibajue komponente, koriste se sljedee metode:
3.4.2.3.2.1.1 Metode sa linealom i mjernom urom (vidi 3.4.2.1.2.1.1.2)

Kada se koristi lineal i mjerna ura, to je obino za fiksiranje lineala za komponentu koja slui
kao referenca ( radni stol glodalice, strojni centri, strojevi za bruenje, postolje tokarilice, itd.).
Mjerna ura je povezana za mjesto lokacije alata sa svojom ispitnom iglom smjetenom to je
blie mogue aktivnoj zoni alata (vidi 3.7).
3.4.2.3.2.1.2 Metode sa mikroskopom i napetom icom (vidi 3.4.2.1.2.1.2)

To je ista situacija kao lineal i mjerna ura, tada napeta ica predstavlja lineal a mikroskop
predstavlja mjernu uru.
3.4.2.3.2.1.3 Metode sa koritenjem kolimacionog mikroskopa (vidi 3.4.2.1.2.1.3)

Kada se koristi kolimacioni mikroskop, skala je povezana sa referentnom linijom, meta je
povezana sa postoljem alata, a njegov centar je smjeten to je blie mogue aktivnoj zoni
alata (vidi 3.15).
3.4.2.3.2.1.4 Metode koritenja kolimacionog mikroskopa (vidi 3.4.2.1.2.1.4 i 3.4.2.1.2.15)

Kada se koristi laser, (direktno mjerenje koritenjem interferometrijskog ureaja za ravnost),
ureaj koji definira mjernu referencu mora biti vrsto fiksiran za komponentu koja je odabrana
za referencu. Gibajui element je fiksiran za dra alata, a njegov centar smjeten to je blie
mogue aktivnoj zoni alata (vidi 3.18).
3.4.2.3.2.1.5 Metode koritenja kutnog mjerenja (vidi 3.4.2.1.2.2 i 3.4.2.3.2.2)

Ova metoda nije prikladna za provjeru linearnih odstupanja. Za provjeru pravocrtnosti vodilica,
gibajui element ima dva oslonca, P i Q, koji su razmaknuti za d (Slika 20) i vodilice su
provjeravane korakom sa poveanjem d.
U ovom sluaju, gibajua komponenta, openito, nema takve oslonce i u dodiru je sa
povrinom preko cijele duine.
Dobiveni rezultat moe biti donekle drugaiji od prave trajektorije. Pretpostavljajui da je
povrina glatka, a gibajua komponenta se giba kao ovojnica povrine, linearna odstupanja se
mogu pretpostaviti procesom pokazanim na Slici 39.
35
Nikola Beki
Zavrni rad
Kao i-ta mjerena toka, kutna devijacija je i.

Pretpostavljamo da je i efektiva srednje toke od i-1 od i do i i i+1. Kada se pojave vidljive
promjene , udaljenost mjerenja e se tamo promijeniti.
3.4.2.3.2.2 Metode mjerenja kutnih odstupanja

Kada je gibanje u horizontalnoj ravnini, libela moe mjeriti nagib i okretanje, dok
autokolimator i laser mogu mjeriti nagib i skretanje.
Slika 39: Linearno odstupanje
3.4.2.3.2.2.1 Metoda koritenjem libele (vidi 3.4.2.1.2.2)

Kada se koristi libela, ureaj je fiksiran za gibajuu komponentu. Komponenta se giba
poveavanjem koraka i oitanja na svakom nivou se zapisuju poslije svakog pomaka.
3.4.2.3.2.2.2 Metoda koritenja autokolimatora (vidi 3.4.2.1.2.2.2)

Kada se koristi autokolimator, ogledalo je montirano na gibajuu komponentu, a autokolimator
na referentnu liniju.
3.4.2.3.2.2.3 Metoda koritenja lasera (vidi 3.4.2.1.2.2.3)

Kada se koristi laser, pomini interferometar i usmjeriva zrake moe se fiksirati na referentnu
liniju, a laserski reflektori se montiraju na gibajuu komponentu ili obrnuto.
3.4.2.3.3 Tolerancije
3.4.2.3.3.1 Tolerancije linearnog odstupanja pravocrtnog gibanja
Tolerancija definira dozvoljeno odstupanje pravocrtnog gibanja trajektorije funkcionalne ili
reprezentativne toke u odnosu na reprezentativnu liniju (openiti smjer trajektorije);
tolerancija dva linearna odstupanja moe biti razliita.
3.4.2.3.3.2 Tolerancije kutnog odstupanja pravocrtnog gibanja

Tolerancija definira dozvoljeno kutno odstupanje pravocrtnog gibanja komponente.
Tolerancije kutnog odstupanja mogu biti razliite za tri komponente nagiba, okretanja i
skretanja.
36
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.3 Ravnost
3.4.3.1 Definicija
Povrina se smatra ravnom unutar danog raspona mjerenja kada su sve toke sadrane unutar
dvije ravnine paralelne sa opim smjerom ravnine i razdvojene sa danom vrijednosti.
Opi smjer ravnine reprezentativne ravnine je definiran tako da se minimizira odstupanja
ravnosti, tj., dogovoreno, ili:
- sa tri toke povoljno odabrane u ispitivanoj ravnini (obino dio veoma blizu rubu, sa manjim
lokalnim grekama, moe se izostaviti)
ili
- na ravnini izraunatoj iz iscrtanih toaka pomou metode najmanjih kvadrata.
3.4.3.2 Metode mjerenja

3.4.3.2.1 Mjerenje ravnosti pomou mjerne ploe
Mjerenje pomou planimetra, ploa je pokrivena sa eljeznim oksidom ili oksidom kroma
razrijeenom u lakom ulju. Planimetar pokriven na taj nain je prislonjen uz mjernu povrinu.
Primijenjeno je slabo naprijed-nazad gibanje. Ploa je maknuta i zabiljeena je raspodjela
kontaktnih toaka po povrini komada. Distribucija bi trebala biti homogena preko cijelog
podruja povrine i trebala bi biti jednaka danoj vrijednosti. Metoda se primjenjuje samo na
manje povrine sa izvedenom relativno finom zavrnom obradom grecanjem ili bruenjem.
3.4.3.2.1.1 Mjerenje ravnosti pomou mjerne ploe i mjerne ure

Mjerna oprema sastoji se od mjerne ploe i mjerne ure koja se dri pomou osnovne podloge
koja se giba po mjernoj ploi.
Postoje dvije mjerne konfiguracije:
a) Komponenta koja se mjeri je poloena na mjernu plou ( dimenzije mjerne ploe i oblik
potpore komparatora mora biti dovoljno velik da omogui mjerenje svih povrina) (Slika 40).
Slika 40: Povrina mjerenja poloena na mjernu plou

b) Mjerna ploa je smjetena nasuprot povrine koju mjeri. U ovom sluaju, ispitivanje je
mogue sa mjernom ploom ije su dimenzije sline mjerenoj povrini (Slika 41).
37
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 41: Povrina mjerenja smjetena okomito na mjernu plou

Mjernim blokom se koristi kako bi se odredila lokacija mjerne toke.
Pogreke oitanja zbog greaka na povrini mogu se izbjei:
a) koritenjem mjerne ure sa blago zaobljenom ispitnom iglom na koju ne utjee hrapavost;
b) polaganjem malog baznog bloka sa paralelnim povrinama izmeu mjerene povrine i
ispitne igle mjerne ure za apsorbiranje greaka povrine (scraped povrina, planed povrina,
itd.).
NAPOMENA 14 U prvom postupku (Slika 40) na poziciju mjerne ure utjee varijacija u
nagibu na povrini mjerne ploe. Ova metoda je rezervirana za jako precizne mjerne ploe.
Nije mogue uzeti u raun greke mjerne ploe; ova metoda je rezervirana za male dijelove.
U drugom postupku (Slika 41), gdje je mjerenje izvedeno sa mjernom urom postavljenom
okomito na mjernu plou, mogue je uzeti u obzir greke mjerne ploe pri obradi rezultata.
3.4.3.2.2 Mjerenje ravnosti pomou mjernih blokova

3.4.3.2.2.1 Mjerenje ravnosti pomou familije pravocrtnih linija pomicanjem mjernog
bloka
Prvo e se odrediti teoretska ravnina na kojoj e se nalaziti referentne toke. U tu svrhu tri
toke, a, b i c na ispitnoj povrini su odabrane kao nulte toke (vidi sliku 42). Tri badarena
bloka jednake debljine su tada postavljena na te tri toke, tako da gornja povrina bloka
definira referentnu ravninu prema kojoj se usporeuje povrina.
Slika 42: Ispitna povrina

38
Nikola Beki
Zavrni rad
etvrta toka d koja lei na referentnoj ravnini je tada odabrana na sljedei nain: koritenjem
badarenih blokova koji su podesivi po visini, mjerni blok je stavljen na a i c, a podesivi blok
je namjeten na toku e na povrini i doveden u kontakt sa donjom povrinom lineala. Gornje
povrine blokova a,b,c,e su sve u istoj ravnini. Tada se nalazi odstupanje toke d stavljanjem
mjernog bloka na toke b i e; podesivi blok se stavlja na toku d, a njegova gornja povrina je
dovedena u ravninu definiranu gornjim povrinama ve postavljenih blokova.
Postavljanjem mjernog bloka na a i d, a onda na b i c, odstupanja svih srednjih toaka povrine
koje lee izmeu a i d i izmeu b i c mogu se pronai. Odstupanja toaka koje lee izmeu a i
b, c i d mogu se pronai na jednaki nain.
Za zadravanje oitanja unutar pravokutnika ili kvadrata tako definiranih, bit e potrebno samo
staviti na toke f i g, npr., odstupanje kojih e tada biti poznato, badarenih blokova
prilagoenih na ispravnu visinu. Mjerni blok je postavljen na te, i pomou badarenih blokova,
odstupanje izmeu povrine i mjernog bloka se moe izmjeriti. Mogue je koristiti ureaj za
mjerenje ravnosti, kao to je prikazano za primjer na slici 12.
3.4.3.2.2.2 Mjerenje ravnosti pomou preciznih lineala i mjernih ura

U ovoj metodi mjerna referenca je osigurana pomou dva lineala koja su postavljena paralelno
pomou libele (3.11.).
Dva lineala R1 i R2, montirana na podupirae a, b, c, d od kojih su tri iste visine kao, a jedan je
podesivi, su namjeteni pomou libele tako da su njihove gornje pravolinijske povrine
paralelne. Dvije pravocrtne linije R1 i R2, su stoga koplanarne.
Jedan referentni lineal R poloen na R1 i R2, na vrh bilo koje linije fg uzorka omoguava
oitanje odstupanja pomou ureaja za itanje G (ili pomou standardnog badarenog bloka).
Lineal R1 i R2, biti e dovoljno kruti tako da je deformacija zbog teine referentnog lineala
zanemariva.
Slika 43: Prikaz referentnog lineala

Mjerna referenca je postavljena i odstupanja od mjerne reference su mjerena i iscrtana.
Iscrtavanje moe biti izvedeno na razliitim tokama slijedei pravilni uzorak, vidi sliku 44
koji prekriva sve povrine ravnine koje e se mjeriti. Izbor za udaljenost toaka je neovisan o
upotrebljenom ureaju.
Slika 44: Referenca za mjerenje

39
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.3.2.3 Mjerenje ravnosti pomou libela

To je jedina danas poznata metoda koja omoguuje konstantno zadravanje smjera mjerne
reference (horizontalni) dok se ureaj mie od pozicije do pozicije. Mjerenje pravocrtnosti
linije koritenjem metode kutnog odstupanja (3.4.2.1.2.2) je baza ovog mjerenja.
3.4.3.2.3.1 Mjerenje pravokutnih povrina

Referentna povrina je odreena pomou dvije pravocrtne linije OmX i OO'Y, gdje su O, m i
O' tri toke na provjeravanoj povrini.
Slika 45: Provjeravana povrina na referentnoj povrini

Linije OX i OY su odabrane pod pravim kutom i ako je mogue paralelno sa stranama koje
omeuju mjerenu povrinu. Mjerenja poinje u jednom kutu O povrine i u smjeru OX. Profil
za svaku liniju OA i OC je odreen pomou metode naznaene u 3.4.2.1.2.21. Profil
longitudinalnih linija O' A', O''A'' i CB je odreen tako da prekrije cijelu povrinu.
Moe se napraviti dopunsko mjerenje slijedei mM, m'M', itd, kako bi se potvrdila prijanja
mjerenja.Kada irina mjerene povrine nije proporcionalna njezinoj duini, poeljno je, kao
provjeru, napraviti mjerenje uzdu dijagonale.
Interpretacija mjerenih rezultata (Slika 46 i Slika 47)
Sa rezultatima mjerenja linija Omm'A i OO'O''C, koritenjem procesa prikazanim na slici 20,
iscrtaj topografski dijagram Omm'A i OO'O''C. Za iscrtavanje linija O' A', O''A'' i CB poetna
toka e biti O', O'' i C. U sluaju slike 45, svi dijagrami su vrlo blizu mjernoj referenci i za tu
ravninu se moe rei da je reprezentativna ravnina, ali u sluaju slike 46 reprezentativne linije
Omm'A i O', O'' i C su u smjeru OX' i OY'. U tom sluaju, reprezentativne ravnine e
vjerojatno biti ravnine koje sadre OX' i OY', tj. ravnina OABC.
Slika 46: Reprezentativna ravnina

40
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 47: Reprezentativna ravnina OABC

3.4.3.2.3.2 Mjerenje ravnih povrina sa krunom konturom
Velike ravne povrine koje imaju krunu konturu ne daju se smjestiti u ortogonalni uzorak,
to ostavlja neke dijelove neispitane. Prema tome, preferira se napraviti pregled koritenjem
perifernih krugova i promjera (Slika 48).
Slika 48: Periferni krugovi i promjeri

NAPOMENA 15 Za male povrine, mjerenja plosnatosti se izvode na pojednostavljeni nain
mjerenjem ravnosti:
- dva okomita promjera;
- strane kvadrata koje spajaju ekstremne toke (Slika 49).
Slika 49: Ekstremne toke kvadrata

41
Nikola Beki
Zavrni rad
a) Kruna provjera
Libela je smjetena na izostatinu potporu A i pomicana u redovitim intervalima uokolo po
periferiji ploe.
b) Dijametralna provjera
To se izvodi koritenjem bilo koje metode mjerenja ravnosti linije (vidi 3.4.2.1).
3.4.3.2.4 Mjerenje ravnosti optikim metodama

3.4.3.2.4.1 Mjerenje pomou autokolimatora
Ravne linije OX i OY koje definiraju referentnu ravninu su odreene pomou optikih osi
autokolimatora u dvije pozicije i ako je mogue sa kutom od 90izmeu. Tada se slijedi
metoda objanjena u 3.4.2.1.2.2.2.
Referentna ravnina mjerenja se odreuje pomou smjera optikih osi autokolimatora OX i OY.
Stoga, za mjerenje O'A', O''A'' i CB, optika os autokolimatora e biti paralelna sa OX (Slika
45).
3.4.3.2.4.2 Mjerenje pomou optikog kutnika

Alternativno, koristi se optiki kutnik (peterokutna prizma). Referentna ravnina se osniva
pomou centra tri mete (A, B i C) koje su smjetene na periferiji povrine (Slika 50). Kvadrat
je poravnan tako da je optika os teleskopa okomita na referentnu ravninu, a etvrta meta se
koristi za mjerenje pozicije bilo koje toke na povrini (vidi 3.17).
Slika 50: Centar referentne ravnine

3.4.3.2.4.3 Mjerenje pomou kolimacionog lasera
U ovoj metodi, koristi se ispitni modul udruen sa kolimacionim laserom za definiranje
referentne ravnine za mjerenje pomou raznih koplanarnih pravolinijskih referenci (Slika 51 i
3.18)
42
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.3.2.4.4 Mjerenje pomou laserskog mjernog sustava

Topografija povrine je rekonstruirana iz ispitivanja pravocrtnosti razliitih linija mjerenjem
kutnih odstupanja (vidi 3.18). Tipina sekvenca mjerenja je prikazana na Slici 52, gdje su linije
1 do 8 prikazane u dijagramu.
Sukcesivno, provjerene su linije 1 do 8. Rezultanta oitanja analizirana procesuiranjem
podataka daju dijagram ravnosti povrine-ravnine u izometriji (Slika 53).
Napomena 16 Laserska zraka se horizontalno prilagoava u eljenom smjeru prilagoavanjem
okretnog ogledala. Ali to moe utjecati na vertikalni smjer
laserske zrake.
Slika 51: Kolimacioni laser
Slika 52: Laserski mjerni sustav
43
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 53: Prikaz izometrije

3.4.3.2.4.5 Mjerenje pomou koordinatnog mjernog ureaja
Povrinska ravnost moe se mjeriti pomou koordinatnog mjernog ureaja (CMM). Referentna
ravnina moe se uspostaviti iz programa CMM ureaja prema 3.4.3.1 i odreuje se otklon od
pravocrtnosti te ravnine (Slika 44).
3.4.3.3 Tolerancije
Zona tolerancije ravnosti je limitirana sa dvije ravnine, udaljene za t, paralelno sa opim
smjerom ravnine (reprezentativna ravnina). Potrebno je specificirati opseg mjerenja i poziciju
tolerancije u odnosu na reprezentativnu ravninu.
Tolerancije ravnosti su naznaene kako slijedi:
- Tolerancija ravnosti: . mm kad, izmeu krajeva, kada su dozvoljene konkavnost i
konveksnost povrina.
- Konkavno (ili konveksno): . mm kad, izmeu krajeva, kada su dozvoljene samo
konkavnosti (ili konveksnosti) povrina.
- Lokalna tolerancija: mm za .mm x kad je specificirana i kada su dozvoljene konkavnosti
i konveksnosti.
Daljnje tolerancije u ovom sluaju trebale bi biti poznate kao lokalne tolerancije.
NAPOMENA 17 Na rezultate provjere moe utjecati stanje kontaktne povrine ispitne igle.
Kada je procijenjeno da je potrebno, stanje te kontaktne povrine moe se specificirati.
44
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.4 Paralelnost, ekvidistantnost i koincidencija

Ta mjerenja upuuju na sljedee znaajke:
paralelnost linija i ravnina, vidi 3.4.4.1;
paralelnost kretanja, vidi 3.4.4.2;
ekvidistantnost, vidi 3.4.4.3;
koaksijalnost, koincidencija ili poravnanje, vidi 3.4.4.4.
3.4.4.1 Paralelnost linija i ravnina

3.4.4.1.1 Definicije
Linija se smatra paralelnom sa ravninom ako, kad se mjeri udaljenost te linije od
reprezentativne ravnine (vidi 3.4.2.1.1.1) od sjecita ravnine i okomite ravnine ukljuujui
liniju na puno toaka, maksimalna razlika uoena unutar danog opsega ne prelazi prije
utvrenu vrijednost.
Dvije se linije smatraju paralelnim kada je jedna od tih linija paralelna sa dvije ravnine koje
prolaze reprezentativnom linijom druge linije. Tolerancija paralelnosti nije nuno identina u
dvije ravnine.
Dvije ravnine se smatraju paralelnim kada je maksimalni raspon udaljenosti od reprezentativne
ravnine jedne od tih ravnina prema drugoj ravnini, mjereno preko cijele povrine u najmanje
dva smjera, dogovorena vrijednost ne prelazi preko specificirane duine.
Maksimalni raspon znai razliku izmeu maksimalne i minimalne dimenzije dobivene
mjerenjem.
Te razlike se mjere u danim ravninama (horizontalnim, vertikalnim, okomitim na provjeravanu
povrinu, koje prelaze provjeravane osi, itd.) unutar dane povrine (npr. na 300 mm ili preko
cijele povrine).
NAPOMENA 18 Paralelnost je definirana kao razlika udaljenosti od reprezentativne linije, (ili
ravnine) linije (ili ravnine) prema drugoj liniji ili ravnini. Ako je linija (ili ravnina) koja je
odabrana kao referenca preokrenuta, rezultat moe biti drugaiji.

3.4.4.1.2.1 Openito, za osi
Gdje mjerenje paralelnosti ukljuuje osi, same osi e biti predstavljene pomou krunih
povrina visoke preciznosti oblika, odgovarajue zavrne obrade povrine i dovoljne duine.
Ukoliko povrina osovine ne udovoljava tim uvjetima, ili ako je to unutranja povrina koja ne
moe koristiti ticalo, upotrebljava se pomona cilindrina povrina (ispitni trn).
Fiksiranje i centriranje ispitnog trna napravit e se na kraju osovine ili u cilindrinoj ili
koninoj rupi napravljenoj za prihvat alata ili drugi dodatak.
Kada se stavlja ispitni trn na os osovine tako da predstavlja os rotacije, dozvola e se dati za
injenicu da je nemogue centrirati osovinu tono na os rotacije. Kada se osovina okree, os
osovine opisuje hiperboloid (ili koninu povrinu, ako os osovine sijee os rotacije) i daje dvije
pozicije B-B' koji lee u ispitnoj ravnini.
45
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 54: Prikaz centriranja osovine

Mjerenje paralelnosti moe, pod tim uvjetima, biti napravljeno na bilo kojoj kutnoj orijentaciji
osovine, ali bi se trebalo ponoviti nakon rotacije osovine za 180. Algebarski prosjek dva
oitanja daje odstupanje paralelnosti u danoj ravnini.
Osovina moe takoer biti dovedena u srednju poziciju A (nazvan 'srednja pozicija gibanja'),
mjerenje bi tada trebalo biti izvedeno samo u toj poziciji.
ini se da je prva metoda jednako brza kao i druga, i tonija je.
NAPOMENA19
Izraz 'srednja pozicija gibanja' potrebno je shvatiti na slijedei nain:
mjerna igla se dovodi u kontakt sa cilindrinom povrinom koja predstavlja os rotacije.
Promatraju se oitanja mjernog ureaja i osovina se polako okree. Osovina je u srednjoj
poziciji gibanja kada pokaziva daje srednje oitanje izmeu dva kraja njegovog ruba.
3.4.4.1.2.2 Paralelnost dvije ravnine

Sljedee metode mogu se upotrijebiti kako bi potvrdila paralelnost dvije ravnine. Mjerenje bi
trebalo izvesti u dva smjera, najbolje okomito jedan na drugog.
3.4.4.1.2.2.1 Lineal i mjerna ura

Mjerna ura, montirana na potporanj sa plosnatom bazom i voena pomou dodira sa linealom.
Igla klie uzdu druge ravnine (Slika 55).
Slika 55: Prikaz mjerne ure
46
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.4.1.2.2.2 Metoda sa libelom

Libela je smjetena na nosau koji premouje dvije usporeivane povrine. Uzastopna oitanja
se vre uzdu ravnine i maksimalne razlike oitanja (kuta) daju odstupanja kutne paralelnosti, a
oitanja (kuta) pomnoena sa l daju odstupanja od linearne paralelnosti. (Slika 56 i 3.11).
Teko je premostiti dvije ravnine, nosa se ne koristi i oitanja se vre uzdu pojedine povrine
sa horizontalom koja se koristi kao mjerna referenca (3.4.2.1.2.2). Usporedba oitanja na
odgovarajuoj poziciji pokazuje paralelnost.
Slika 56: Prikaz metode libele

3.4.4.1.2.3 Paralelnost dvije osi
Mjerenje se radi u dvije ravnine:
- u ravnini koja prolazi kroz dvije osi2);
- onda u drugoj ravnini okomitoj, ako je mogue, na prvu.
3.4.4.1.2.3.1 Ravnina prolazi kroz dvije osi2)

Mjerni ureaj se dri na potpori sa bazom odgovarajueg oblika, tako da klizi du cilindra koji
predstavlja jednu od dvije osi; igla klie uz cilindar koji predstavlja drugu os.
Kako bi se odredila minimalna oitanja izmeu osi u bilo kojoj toki,ureaj e bit njeno
gurnut u smjeru okomitom na osi (Slika 57). Ako je potrebno, progib cilindra pod
optereenjem kojeg mora podupirati tijekom mjerenja moe se uzeti u razmatranje.
Slika 57: Prikaz ureaja okomitog na osi kroz koje prolazi ravnina
47
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.4.1.2.3.2 Druga ravnina okomita na prvu

Ova mjerna metoda zahtijeva dodatnu ravninu, ako je mogue paralelnu sa onom koja prolazi
kroz dvije osi. Ako ta dodatna ravnina postoji, uslijed injenice da su dvije osi paralelne sa
povrinom stroja, paralelnost svake osi, promatrana odvojeno, odredit e se u ovisnosti na tu
povrinu na nain opisan u 3.4.4.1.2.4. ako ne, mjerenje e se napraviti sa referencom na
teoretsku ravninu pomou libele sa prilagodljivom staklenom cijevi. U tu svrhu, bazu bi trebalo
poloiti na dva cilindra koji predstavljaju osi, a njihov je zrani-mjehur postavljen na nulu. Ako
dvije osi nisu u istoj horizontalnoj ravnini, pomoni blok, fiksni ili prilagodljivi, moe se
koristiti (Slika 58).
Slika 58: Fiksni prilagodljivi pomoni blok

Libela se pomie uzdu osi za specificiranu vrijednost, i uzimaju se oitanja. Mjerenja se
prikazuju u obliku udaljenosti izmeu osi. Ako je, npr., ta udaljenost 300 mm a oitanja libele
je 0,06 mm/1000mm, odstupanje paralelnosti e biti 0,06x0,3=0,018 mm.
3.4.4.1.2.4 Paralelnost osi prema ravnini

Mjerni ureaj se dri na potpori sa plosnatom bazom i pomie uzdu ravnine za specificiranu
vrijednost. Igla e klizati uzdu cilindra koji predstavlja os (Slika 59).
Slika 59: Prikaz ureaja pri ispitivanju paralelnosti

Na svakoj toki mjerenja, minimalno oitanje je pronaeno laganim pomicanjem mjernog
ureaja u smjeru okomitom na osi. U sluaju pivotirajuih osi, mjerenje u srednjoj poziciji i
dvije ekstremne pozicije e biti dovoljno (Slika 60).
NAPOMENA20 Za odstupanje paralelnosti reprezentativnog cilindra od osi, vidi 3.4.4.1.2.1.
48
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 60: Mjerenje u ekstremnim pozicijama

3.4.4.1.2.5 Paralelnost osi prema sjecitu dviju ravnina
Mjerni ureaj se dri na potpori sa bazom odgovarajueg oblika koja lei na dvije ravnine.
Ureaj se tada pomie za specificiranu udaljenost du pravocrtne linije sjecita, a igla klie uz
cilindar koji predstavlja os (Slika 61). Mjerenje e biti, im je dalje mogue, izvedeno u dvije
okomite ravnine koje su odabrane kao najvanije u radu alatnog stroja.
NAPOMENA 21 Za odstupanje paralelnosti reprezentativnog cilindra od osi, vidi 3.4.4.1.2.1.
Slika 61: Prikaz cilindra koji predstavlja os

49
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.4.1.2.6 Paralelnost sjecita dviju ravnina prema treoj ravnini

Gdje je su sjecite i trea ravnina prikladno smjetene jedna prema drugoj, koristi se ugradbeni
blok i libela (Slika 62). Sklop se giba uzdu sjecita, i razlike u kutnim oitanjima, pomnoene
sa l predstavljaju odstupanja od paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.3.2).
Slika 62: Ugradbeni blok

Ako trea ravnina nije prikladno smjetena, koristi se ugradbeni blok i mjerna ura (Slika 63).
Igla je smjetena pod pravim kutom u odnosu na treu ravninu i niz oitanja se uzima niz liniju
sjecita.Za druge procedure mjerenja, vidi 3.4.4.1.2.2.
Ukljueni kut izmeu lokacije lica ugradnog bloka bit e tono usklaen sa kutom sjecita
dvije ravnine. To moe biti provjereno sa sredstvom za oznaavanje kao to je eljezni oksid.
Slika 63: Ugradbeni blok i mjerna ura

3.4.4.1.2.7 Paralelnost izmeu dvije pravocrtne linije, svaka formirana sjecitem dviju
ravnina
To mjerenje moe se izvesti kao i u 3.4.4.1.2.5 Igla ispitnog ureaja dri se na bloku u obliku
slova V koji klie uzdu ravnina stvarajui drugo sjecite. Mjerenje e biti izvedeno u dvije
ravnine okomite jedna na drugu (Slika 64).
Slika 64: Mjerenje se izvodi u okomitim ravninama

50
Nikola Beki
Zavrni rad
Ova metoda zahtijeva veoma kruto montiranje mjernog ureaja, stanje koje je vidljivo samo u
sluaju dvije pravocrtne linije koje su blizu jedna drugoj. Kao pravilo, potrebno je koristiti
libelu, barem za mjerenje paralelnosti u vertikalnoj ravnini (Slika 65).
NAPOMENA 22 Ako je direktno mjerenje ukljuenih ravnina ili pravocrtnih linija
problematino zbog interferencije komponenti alatnog stroja unutar polja mjerenja, mjerenje
moe biti povezano sa referentnom ravninom konstituiranom od, npr., horizontalne ravnine
odreene pomou libele.
Slika 65: Mjerenje paralelnosti libelom

Tolerancija paralelnosti pravocrtne linije ili povrine ravnine je dano kako slijedi:
tolerancija paralelnosti: . mm
Ukoliko se paralelnost mjeri samo na danoj duini, ta duina e biti naznaena, npr.:
0,02 mm za bilo koju mjernu duinu od 300mm
Kao pravilo, smjer odstupanja nije bitan; ali, ukoliko je odstupanje paralelnosti dozvoljeno
samo u jednom smjeru, smjer e biti naznaen, npr.; slobodni kraj osovine samo u gornjem
smjeru (relativno prema povrini stola)
Potrebno je zapamtiti da tolerancija paralelnosti ukljuuje toleranciju oblika odgovarajuih
linija i povrina, a rezultat mjerenja ovisi o povrini ispitne igle, koja bi trebala, kada se
zahtijeva, biti napomenuta.
3.4.4.2 Paralelnost gibanja

Izraz 'paralelnost gibanja' odnosi se na poziciju trajektorije funkcionalne toke (vidi 3.4.2.3.12)
gibajueg dijela stroja u odnosu na:
ravninu (oslonac ili vodilice)
pravocrtnu liniju (os, sjecite ravnina)
trajektoriju toke druge gibajue komponente stroja.

3.4.4.2.2.1 Openito
Metode mjerenja su obino jednake onima koje se koriste za mjerenje paralelnosti linija i
ravnina. Gibajua komponenta e biti, to je dalje mogue, upravljana na obiajan nain, kako
bi ukljuila zranost i deformacije u vodilicama.
51
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.4.2.2.2 Paralelnost izmeu trajektorije i ravnine

3.4.4.2.2.2.1 Ravnina je na samoj gibajuoj komponenti
Mjerna ura je privrena za fiksnu komponentu stroja, a igla je oslonjena sa pravim kutom
prema mjerenoj povrini. Gibajua komponenta bi se trebala pomaknuti za napomenutu
vrijednost (Slika 66).
Ovaj tip mjerenja se tipino primjenjuje na glodalice i brusilice kod kojih je radni komad
fiksiran na radnom stolu. Mjerna ura je montirana na vretenasti nastavak, kao to je prikazano
na Slici 66, a popreno na stol. Rezultirajua oitanja e prikazivati tonost (u odnosu na
paralelnost) koja se moe oekivati u gotovom komadu.
Slika 66: Mjerenje pomou klizaa

3.4.4.2.2.2.2 Ravnina nije na samoj gibajuoj komponenti
Mjerna ura je privrena za gibajuu komponentu stroja i giba se zajedno sa njom za
napomenutu vrijednost; igla je oslonjena sa pravim kutom prema povrini i klizi sa njom (Slika
67).
Ukoliko se igla ne moe drati direktno za povrinu (npr. rub uske brazde), mogu se
upotrijebiti dvije alternativne metode:
- koritenje kutne poluge (Slika 68 lijevo);
- koritenjem komada odgovarajueg oblika (Slika 68 desno).
Slika 67: Mjerna ura privrena na gibajuu komponentu stroja

52
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 68: Koritenje kutne poluge i komada odgovarajueg oblika

3.4.4.2.2.3 Paralelnost trajektorije prema osi
Mjerni ureaj je fiksiran za gibajuu komponentu i giba se zajedno sa njom za navedenu
vrijednost. Igla klizi po cilindru ili osovini koja predstavlja os (Slika 69).
Gdje postoji rotirajua os, potrebno je koristiti srednju poziciju (vidi 3.4.4.1.2.1)
Ukoliko su sve ravnine od jednake vanosti, mjerenje e se izvesti, ako je mogue, u dvije
okomite ravnine odabrane kao najvanije za praktinu upotrebu stroja.
Slika 69: Osovina koja predstavlja os pri mjerenju

3.4.4.2.2.4 Paralelnost trajektorija na sjecitu dviju ravnina
Paralelnost izmeu svake od dvije ravnine i trajektorije mjerit e se odvojeno, prema
3.4.4.2.2.2. Pozicija linije koja se sijee je utvrena iz pozicije ravnina.
3.4.4.2.2.5 Paralelnost izmeu dviju trajektorija

Mjerna ura je privrena na jednu od gibajuih komponenti stroja, tako da njena igla lei na
danoj toki drugog gibajueg dijela. Oba dijela se gibaju zajedno u istom smjeru za istu danu
vrijednost, i biljee se promjene u oitanjima mjernog ureaja (Slika 70).
Ukoliko su sve ravnine od jednake vanosti, mjerenje e se izvesti u dvije okomite ravnine
odabrane kao najvanije za praktinu upotrebu stroja.
Slika 70: Igla mjerne ure lei na toci gibajueg dijela

53
Nikola Beki
Zavrni rad
Tolerancija paralelnosti gibanja je doputena promjena najkrae udaljenosti izmeu trajektorije
date toke na gibajuem komadu i ravnine, pravocrtne linije ili druge trajektorije unutar zadane
duine.
Za metodu odreivanja tolerancije vidi 3.4.4.1.3.
3.4.4.3 Ekvidistanca
Ekvidistanca se odnosi na udaljenost izmeu osi i referentne ravnine. Ekvidistantnost postoji
tamo gdje ravnina koja prolazi kroz osi je paralelna sa referentnom ravninom. Osi mogu biti
razliite osi ili iste osi koje zauzimaju drugaije pozicije nakon rotacije.

3.4.4.3.2.1 Openito
Problem je identian onom od paralelnosti izmeu ravnina koje prolaze kroz osi i referentnu
ravninu. Ispit za ekvidistancu dvije osi, ili rotirajue osi, iz ravnine su, u praksi, mjerenje
paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.4). Prvo bi trebalo napraviti ispit da se provjeri da su dvije osi
paralelne sa ravninom, a tada da su na jednakoj udaljenosti od te ravnine, koritenjem iste
mjerne ure na dva cilindra koji predstavljaju osi (Slika 71).
Ako ti cilindri nisu jednaki, razlika radijusa ispitnog dijela mora se uzeti u obzir.
Slika 71: Koritenje mjerne ure na dva cilindra

3.4.4.3.2.2 Specijalni sluaj ekvidistance dviju osi iz ravnine okretne jedne od osi
Ravnina okretnog dijela koji nosi jednu od osi moda nee biti dostupna i moda ne dozvoli
gibanje mjernog ureaja. Tada e biti potrebno konstruirati dodatnu ravninu paralelnu sa
ravninom okretanja(Slika 72).
Slika 72: Prikaz pomone ravnine paralelne s ravninom okretanja

54
Nikola Beki
Zavrni rad
Postavljanje i fiksiranje te pomone ravnine treba tako izvesti da, kada se na njega postavi
libela, ako je mogue u dva okomita smjera, ne postoji odstupanje tijekom gibanja okretne
komponente. Ekvidistanca osi (u sredini kao i u ekstremnoj poziciji) se tada ispita, kao i ona u
fiksnoj osi, u ovisnosti sa pomonom ravninom.
NAPOMENA 23 Kada se koristi horizontalna ili kosa pomona ravnina, preporuljivo je da se
mjerna ura smjesti na svoju originalnu poziciju kako bi se osiguralo da se nikakvo abnormalno
pomicanje ne dogodi pri okretanju.
Dozvoljena razlika udaljenosti i bit e openito ispravna u svim smjerovima paralelnim sa
referentnom ravninom.
Ako je razlika dozvoljena samo u jednom smjeru, smjer e se specificirati, npr.: os 1 vie od
osi 2
3.4.4.4 Koaksijalnost, koincidencija ili poravnanje3)

Za dvije linije ili dvije osi se kae da su koaksijalne, koincidentne ili poravnane kada njihova
relativna udaljenost na danoj duini ne prelazi danu vrijednost. Mjerena udaljenost moe biti
smjetena na stvarnim linijama ili na njihovom dodatku.

Mjerni ureaj je privren na ruku i rotira za 360 oko osi. Igla mjernog ureaja prolazi u
danoj sekciji A preko cilindra koji predstavlja drugu os (Slika 73). Svaka varijacija u oitanju
predstavlja dvostruko odstupanje od koaksijalnosti. Kako sekcija
odabrana za mjerenje moe sjei obje osi, provjera e biti napravljena u drugoj sekciji B.
Ako je potrebno odrediti odstupanje u dvije specificirane ravnine (npr. ravnine H i V, Slika 73;
varijacije naene u te dvije ravnine bit e zabiljeene odvojeno.
Potrebno je, pogotovo u sluaju horizontalnih osi, da imaju veoma kruto privrivanje. Kada
je potrebna visoka tonost, dva mjerna ureaja razmaknuta za 180 koristit e se istodobno
kako bi se eliminirao efekt deformacije. Alternativno, koristit e se potpora, ija deformacija je
zanemariva uslijed teine duplo vee od mjeraa sa okruglom skalom koji se koristi. Mjerna
ura sa veoma malom masom e se koristiti u ovom ispitivanju.
Kako e smjer mjerenja varirati tijekom rotacije u odnosu prema smjeru gravitacije, osjetljivost
mjernog ureaja prema sili gravitacije e se uzeti u obzir.
Kada je jedna od dviju osi os rotacije, ruka koja nosi mjerni ureaj moe biti fiksirana za
osovinu koja predstavlja os oko koje e se dogaati rotacija. Ako se trai od mjernog ureaja
da rotira oko fiksne osovine, potrebno ga je privrstiti na prsten koji rotira sa minimalnom
koliinom oscilacija. Taj prsten mora biti dovoljno dug kako bi osigurao da na oitanja ne
djeluju zazori u prstenu (Slika 74).
Ako su obje osi osi rotacije, mjerena osovina moe se dovesti u srednju poziciju njenog gibanja
u mjernoj ravnini (vidi 3.4.4.1.2.1).
55
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 73: Prikaz prolaska igle ureaja preko

cilindra koji predstavlja drugu os
Slika 74: Prikaz rotirajueg prstena
3)
Rije poravnanje se ponekad koristi u praksi sa mnogo openitijim znaenjem od

paralelnosti. Ovdje se odnosi samo na dvije osi koje su se stopile jedna u drugu ili gdje se jedna
os produuje preko druge.
Kada smjer odstupanja od koaksijalnosti dvije osi (ili dvije linije) nije vaan, tolerancija je
dana kako slijedi:
Tolerancija koaksijalnosti osi 1 do osi 2 je: mm du dane duine.
U specijalnom sluaju, dodatne indikacije mogu biti dane ovisno o radnim uvjetima, npr.:
Os 1 samo via od osi 2
ili
slobodni kraj osi 1 usmjeren samo prema van u odnosu na os 2.
U drugim sluajevima, moe biti korisno umetnuti, dodatak toleranciji koaksijalnosti, dodatnu
toleranciju paralelnosti izmeu dvije osi (Slika 75).
a) Tolerancija koaksijalnosti osi 1 do osi 2 je: T mm du dane duine.
a) Tolerancija paralelnosti izmeu osi 1 i osi 2 je: T' mm du dane duine (T' < T).
Slika 75: Tolerancija paralelnosti
3.4.5 Pravokutnost ili okomitost

Pravokutnost i okomitost se openito koriste sa istim znaenjem.
Mjerenja pravokutnosti i okomitosti odnose se na sljedee toke:
- pravokutnost pravocrtnih linija i ravnina, vidi 3.4.5.1;
- okomitost gibanja, vidi 3.4.5.2
56
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.5.1 Pravokutnost pravocrtnih linija i ravnina

Za dvije ravnine, dvije pravocrtne linije, ili pravocrtne linije i ravnine kae se da su okomite
kad odstupanje od paralelnosti u odnosu na standardni pravokutnik ne prelazi danu vrijednost.
Referentni kvadrat moe biti mjerni kvadrat ili pravokutna libela, ili se moe sastojati od
kinematskih ravnina ili linija.

3.4.5.1.2.1 Openito
Mjerenje pravokutnosti je u praksi mjerenje paralelizma. Slijedea opa izjava vai.
Za oso rotacije, slijedea metoda se moe upotrijebiti. Ruka koja nosi mjernu uru je
privrena za osovinu, a igla ure je namjetena paralelno sa osi rotacije. Kako se osovina
okree, mjerna ura opisuje krunicu u ravnini koja je okomita na os rotacije. Odstupanje od
paralelnosti izmeu ravnine krunice i ravnine moe se mjeriti otklonom provjeravane ravnine
pomou igle mjerne ure.
To odstupanje je izraeno u odnosu na promjer kruga rotacije instrumenta (Slika 76).
a) Ako ispitna ravnina nije specificirana, mjerna ura se okree kroz 360 i uzima se najvea
varijacija u oitanju instrumenta.
b) Ako je ispitna ravnina specificirana (npr. ravnina I i II), razlike oitanja u dvije pozicije
mjeraa sa okruglom skalom, razdvojene 180, treba zabiljeiti za svaku od tih ravnina.
Slika 76: Promjer rotacije ureaja

Kako bi eliminirali efekt periodikog aksijalnog iskliznua (vidi 3.4.6.2.12) osovine, koje moe
mjerenje napraviti neispravnim, uvrenje sa dvije jednake ruke moe se koristiti za noenje
mjernih ureaja, razmak za 180, i prosjek uzetih oitanja, pruen od mjerne ure su podeene
na nulu u istoj kontaktnoj toki. Ispit se moe ocijeniti samo sa jednom mjernom urom. Nakon
prvog ispita, ureaj se pomakne za 180relativno na osovinu i ispit se ponavlja. Konano,
minimalni aksijalni pomak e, ako je potrebno, biti eliminiran pomou odgovarajueg
aksijalnog tlaka (vidi 3.4.6.2.1.1).
57
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.5.1.2.2 Dvije ravnine pod 90 jedna prema drugoj

Mjerni cilindar je postavljen na jednu od dvije ravnine (Slika 77). Mjerna ura se giba du druge
ravnine, a oitanja se uzimaju u kontinuiranim intervalima. Mjerni cilindar se zatim rotira za
180 i uzimaju se druga oitanja. Prosjena vrijednost se tada dobije iz dva skupa oitanja.
Slika 77: Prikaz mjernog cilindra

3.4.5.1.2.3 Dvije osi pod 90 jedna prema drugoj
3.4.5.1.2.3.1 Obje osi su fiksne osi
Kutnik sa prikladnom bazom je poloen na cilindar koji predstavlja jednu od dvije osi (Slika
78). Paralelnost izmeu slobodne ruke i druge osi je mjerena pomou metode opisane u vezi sa
mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.4).
Slika 78: Kutnik sa prikladnom bazom
3.4.5.1.2.3.2 Jedna od osi je os rotacije

Mjerna ura je privrena na osovinu koja predstavlja os rotacije i dovedena je u kontakt sa
dvije toke A i B na cilindru koji predstavlja drugu os (vidi sliku79). Promjene u oitanju je
izraena u odnosu na udaljenost AB. Ako je druga os takoer os rotacije, cilindar koji ju
predstavlja je doveden u srednju poziciju gibanja kolebanja u ravnini mjerenja, prema metodi
opisanoj u vezi sa mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.1)
58
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 79: Mjerna ura privrena na osovinu

3.4.5.1.2.4 Os i ravnina pod 90 jedna prema drugoj
3.4.5.1.2.4.1 Fiksne osi
Kutnik sa prikladnom bazom je doveden u kontakt sa cilindrom koji predstavlja os (Slika 80).
Paralelnost izmeu slobodne ruke prema ravnini je mjerena u dva okomita smjera pomou
metode opisane u vezi sa mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.2).
3.4.5.1.2.4.2 Osi rotacije

Mjerna ura je privrena na ruku fiksiranu za osovinu, a postupak je dan u 3.4.5.1.2.1.
3.4.5.1.2.5 Osi pod 90 na sjecitu dviju ravnina

3.4.5.1.2.5.1 Fiksne osi
Kutnik sa prikladnom bazom je doveden u kontakt sa cilindrom koji predstavlja osi (Slika 81).
Paralelnost izmeu slobodne ruke i presjecita je mjerena pomou metode predloene u vezi sa
mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.2.2).
Slika 80: Kutnik u kontaktu s cilindrom
Slika 81:Kutnik u kontaktu s cilindrom
3.4.5.1.2.5.2 Osi Rotacije

Mjerna ura je privrena za ruku koja se dri za osovinu, dok je igla nasuprot bloka koji lei
na sjecitu dviju ravnina povrine. Osovina radi na pola okretaja i blok u obliku slova V je
pomaknut tako da stavi iglu u kontakt sa istom tokom na bloku (Slika 82).
59
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 82: Prikaz mjerne ure privrene za ruku koja se dri za osovinu
3.4.5.1.2.6 Kada je sjecite dviju ravnina pod 90 prema drugoj ravnini
Kutnik (Slika 83) ili mjerna ura (Slika 84 i Slika 85), prikladno, opremljena je sa prikladnom
bazom, dozvoljavajui mu da lei na sjecitu ravnina
Slika 83: Kutnik s prikladnom bazom
Slika 84: Mjerna ura s prikladnom bazom
Paralelnost izmeu njegove slobodne ruke i tree ravnine ili presjecita moe se mjeriti
pomou metode opisane u vezi sa mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.2 ili 3.4.4.1.2.6).
Mjerenje e biti napravljeno to je dalje mogue u dvije okomite ravnine (vidi slike 86 i 87).
Slika 85: Mjerna ura s prikladnom bazom

3.4.5.1.2.7 Kada dvije pravocrtne linije, svaka formirana presjecitem dviju ravnina, su
pod 90 jedna prema drugoj
Kutnik sa prikladnom bazom je poloen na jedno od presjecita. Paralelnost slobodne ruke
prema drugoj pravocrtnoj liniji presjecita provjerava se metodom opisanom u vezi sa
mjerenjem paralelnosti (vidi 3.4.4.1.2.6).
NAPOMENA 24 Ako je direktno mjerenje predmetnih ravnina i pravocrtnih linija teko zbog
udaljenosti izmeu njih, ili zbog interferencije izmeu dijelova stroja, mjerenje se moe
napraviti u odnosu na referentnu ravninu, npr. pomou libele.
60
Nikola Beki
Zavrni rad
Tolerancija pravokutnosti moe se dati na dva naina.
1) Kad se pravokutnost mjeri upotrebom referentnog kutnika, tolerancija pravokutnosti je dana
slino kao i tolerancija paralelnosti.
tj. Tolerancija pravokutnosti: mm za bilo koju mjernu duinu mm
2) Kad se pravokutnost koja se odnosi na os mjeri kao razlika oitanjana mjernih promjera.
tj. Tolerancija pravokutnosti: mm/ mm
Kada je odstupanje od pravokutnosti dozvoljeno samo u jednom smjeru, smjer e biti
naznaen, npr. slobodni kraj osovine samo na strani stupa (odnosi se na povrinu stola u
sluaju vertikalne osovine).
3.4.5.2 Okomitost gibanja

Izraz 'okomitost gibanja' odnosi se, za alatne strojeve, za uzastopne pozicije na trajektoriji
toke gibajueg komada stroja u odnosu na:
- ravninu (oslonac ili vodilice)
- pravocrtnu liniju (os ili sjecite dviju ravnina)
- trajektorija toke drugog gibajueg dijela

3.4.5.2.2.1 Openito
Mjerenje okomitog gibanja postaje mjerenje paralelnosti upotrebom kutnika prikladnog za
dane uvjete (vidi 3.4.4.2).
Gibajui komad mora biti upravljan na uobiajeni nain kako bi se prikazao efekt gibanja i
greke u vodilicama.
3.4.5.2.2.2 Okomitost izmeu trajektorija toke i ravnine

Kutnik je poloen na ravninu (Slika 86). Paralelnost izmeu gibanja i slobodnog kraka e se
mjeriti u dva okomita smjera, u skladu sa 3.4.4.2.2.2.2.
Slika 86: Kutnik poloen na ravninu
61
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.5.2.2.3 Trajektorija toke pod 90 na os

Kutnik, sa prikladnom bazom, je poloen na cilindar koji predstavlja os (Slika 87). Mjerenje
paralelnost izmeu gibanja i slobodnog kraka kutnika e se napraviti u skladu sa 3.4.4.2.2.2.2.
Slika 87: Kutnik poloen na cilindar koji predstavlja os

Ako je os jedna od rotacija, osovina koja predstavlja os bit e postavljen u srednju poziciju
gibanja kolebanja u mjernoj ravnini. U odreenom sluaju vreteno stezne glave tokarilice
sposobno je za primanje prednje ploe. Prvo, oitaj mjernu uru na toki prednje ploe koja je
na promjeru paralelnom sa gibanjem. Drugo oitanja e se napraviti na istoj toki nakon
rotacije osovine za 180. Algebarska sredina dva oitanja daje odstupanje od pravokutnosti na
mjerenoj duini. Os se takoer moe koristiti kao to naznaeno u 3.4.5.1.2.4.2, trajektorija je
predstavljena pomou lineala paralelnog sa bazom.
3.4.5.2.2.4 Dvije trajektorije okomite jedna na drugu

Dvije trajektorije se usporeuju pomou kutnika pogodno montiranih na blokove mjeraa i
lineala. Primjer sklopa mjernih ureaja je prikazano na slici 88.
Jedna ruka kutnika moe se poravnati tono sa trajektorijom I pomou mjerne ure, a mjerenje
trajektorije II je u skladu sa 3.4.4.2.
Slika 88: Sklop mjernih ureaja

Dio kutnika moe se takoer postaviti paralelno sa trajektorijom I sa veom inklinacijom od
tolerancije, kako bi dozvolili mjernoj uri da mjeri samo u jednom smjeru, eliminirajui njegov
otpor.
U drugom sluaju, odstupanje od okomitosti e biti jednako razlici u opsegu oitanja dvije
mjerne ure za isti opseg mjerenja.
Izvijanje komponente izazvano od tereta potpore moda treba uzeti u razmatranje.
Ovo mjerenje moe se takoer izvesti pomou optike metode .
62
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 89: Primjena optike metode za ispitivanje okomitosti

Tolerancija okomitosti danog kretanja je dozvoljena varijacija unutar date duine (npr. 300
mm) najkrae udaljenosti izmeu trajektorije toke na gibajuoj komponenti stroja i slobodnog
dijela kutnika. Za metodu odreivanja tolerancije, vidi 3.4.5.1.3.
3.4.6 Rotacija
Mjerenja povezana sa rotacijom odnose se na slijedee toke:
- odstupanje od krunosti, vidi 3.4.6.1;
- aksijalno klizanje, vidi 3.4.6.2;
- ekscentrinost, vidi 3.4.6.3.
3.4.6.1 Gibanje kolebanja

3.4.6.1.1.1 Odstupanje od krunosti
Odstupanje od idealne zaobljenosti je greka krunog oblika komponente u ravnini okomitoj na
svoje osi na danoj toki baze.
Za osovinu, vrijednost odstupanja od idealne krunosti je dana kao razlika promjera opisanog
kruga i najmanjeg mjerljivog promjera osovine.
Za rupu, dana je kao razlika promjera opisanog kruga i najmanjeg mjerljivog promjera rupe,
svaki od njih mjeren u ravnini okomitoj na osi.
Sa obinim metodama mjerenja, ta definicija se ne moe striktno primijeniti u praksi. Ali, kada
se mjeri odstupanje od idealne zaobljenosti komponente, ovu definiciju bi trebalo imati na umu
i koritenu metodu bi trebalo izabrati tako da su rezultati najblie definiciji, koliko je to
mogue
63
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.6.1.1.2 Ekscentrinost (Slika 90)

Udaljenost izmeu dvije paralelne osi kada jedna rotira oko druge. (Ekscentrinost nije greka,
nego dimenzija podvrgnuta tolerancijama, ne treba je mijeati sa grekom nazvanom u
Francuskom excentrement.)
Slika 90: Ekscentrinost

3.4.6.1.1.3 Radijalno skretanje osi na danoj toki
Kada se geometrijska os dijela ne podudara sa rotirajuom osi, udaljenost izmeu te dvije osi
se zove radijalno skretanje (Slika 91).
3.4.6.1.1.4 Odstupanje od krunosti komponenata na zadanom presjeku

Ukoliko nije uzeto u obzir odstupanje od idealne krunosti, kruno gibanje je dvostruko
radijalno skretanje osi na zadanom dijelu (Slika 91).
Openito, izmjereno odstupanje od krunosti je rezultat:
- radijalnog skretanja osi,
- odstupanja od krunosti, i
- greaka radijalnog gibanja osi rotacije (greke leaja).
Vano je zabiljeiti da u geometrijskom ispitivanju alatnih strojeva radijalno skretanje osi se
mjeri promatranjem odstupanja od krunosti djela montiranog na osi. Da bi se izbjegla
konfuzija u umovima zaposlenika koji su zadueni za ispitivanje strojeva i da bi se eliminirao
bilo kakav rizik od greaka, samo termin odstupanje od krunosti se koristi u ovom dijelu ISO
230 i navedene tolerancije koje e se dati su se primijenile sistematski na to odstupanje od
krunosti tako da se oitanje mjernih ureaja nee dijeliti na dva. Predloene mjerne metode
uzimaju ovu biljeku u obzir.
NAPOMENA 25 Sa valjkastim leajevima, valjci i kavez rotiraju jednom za vie od dvije
rotacije osovine i uobiajeno je da se kolebanje gibanja osovine ponavlja cikliki svakih
nekoliko rotacija. Kolebanje gibanja bi stoga trebalo mjeriti svakih nekoliko rotacija, ali
najmanje dvije rotacije.
S mjerne toke gledanja, kae se da leaj cilindrine ili konine povrine ima os potpuno
podudarnu sa osi rotacija ukoliko, ukoliko na mjerenju du date duine (nakon fiksiranja
ispitne osovine na taj leaj, ako je potrebno), kolebanje gibanja kod svake toke mjerenja ne
prelazi dozvoljenu vrijednost.
64
Nikola Beki
Zavrni rad

3.4.6.1.2.1 Mjere opreza prije ispitivanja (vidi 3.2.22.)
Prije izvrenja ispitivanja, osovina e se rotirati dovoljno da osigura da tanki sloj maziva nee
varirati tijekom ispitivanja i da se postignuta temperatura moe smatrati normalnom
temperaturom rada stroja.
Slika 91: Prikaz radijalnog bacanja

3.4.6.1.2.2 Vanjska povrina
Ticalo mjerne ure je dovedeno u kontakt sa zaobljenom povrinom koja e se mjeriti i
oitanjem ureaja koje promatramo dok se osovina lagano rotira (Slika 92).
Slika 92: Mjerenje osovine pri rotiranju

Na koninoj povrini ticalo je postavljeno pod pravim kutom prema generirajuoj liniji, a
utjecaj konusa na rezultat e se izraunati. Nadalje, promjer provjeravanog kruga e varirati
ukoliko postoji aksijalni pomak u osovini tijekom rotacije. To uzrokuje da se odstupanje od
krunosti ini veim nego stvarno jest. Dakle konina povrina e se koristiti samo za mjerenje
odstupanja od krunosti ako konus nije strm. Aksijalno iskliznue (vidi 3.4.6.2.1.2) osovine je
u bilo kojem sluaju mjereno prije, I njegov mogu efekt na mjerenje se izraunava prema kutu
konusa.
Na mjerene rezultate moe utjecati boni pritisak na ticalu mjerne ure. Kako bi se izbjegle
greke, igla e se striktno poravnati sa osi rotirajue povrine.
65
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.6.1.2.3 Unutranja povrina

Ako mjerna ura ne moe biti direktno koritena na cilindrinom ili koninom provrtu, ispitni
trn se montira u provrt. Projektirani cilindrini dio te osovine e se koristiti za ispitivanje, u
skladu sa prijanjom tokom. Ali, ako se ispitivanje radi samo na jednom dijelu osovine,
odrediti e se pozicija samo jednog kruga mjerenja u odnosu na os. Kako os osovine moe
prelaziti os rotacije u mjernoj ravnini, mjerenje bi se trebalo napraviti u dva dijela A i B koji su
udaljeni za specificiranu udaljenost (Slika 93).
Za sluaj, jedno mjerenje bi se trebalo napraviti blizu uz kuite osovine, a drugo na
specificiranoj udaljenosti od njega. Zbog potencijalnog problema gnijeenja pri stavljanju
osovine u provrt, posebno sa konusnim provrtima, ta operacija e se ponavljati najmanje etiri
puta, s tim da se testna osovina okree za 90 u odnosu na vreteno. Uzet e se prosjek oitanja.
U svakom sluaju, odstupanje od krunosti e se mjeriti u okomitoj aksijalnoj ravnini i tada u
horizontalnoj aksijalnoj ravnini (pozicije C1 i C2 na slici 94).
Slika 93: Ispitivanje krunosti u vertikalnoj i horizontalnoj ravnini

Gornje metode zahtijevaju sljedee komentare:
Trebalo bi poduzeti korake kako bi se minimizirali uinci tangencijalnog otpora na igli
mjernog ureaja. Kada se koristi ispitni trn, toan oblik rupe nije otkriven.
Provjera odstupanja od krunosti osovine prilikom obrade i ispitivanje cilindrinog radnog
komada uzet e u razmatranje samo greke u leajevima osovine. Taj praktini obrtni ispit ne
daje informaciju o tonom obliku cilindrinog ili konusnog provrta, ili o tonom poloaju
provrta u odnosu na os rotacije.
Gornja metoda primjenjuje se samo na osovine sa kuglinim i valjkastim leajevima. Osovine
koje se automatski centriraju tijekom rotacije (npr. pomou hidraulikog tlaka) mogu se
testirati samo pri pogonu na normalnim brzinama. U tom sluaju, koristit e se bezkontaktni
ureaji, npr. kapacitativni prima, elektromagnetski prima ili bilo koji drugi prikladni ureaj.
Tolerancija pri odstupanju od krunosti je doputeno odstupanje u trajektoriji toke na dijelu
rotacijske povrine. Ukljuuje greke u obliku rotacijske povrine, gibanje i manjak
paralelnosti osi te povrine u odnosu na os rotacije (greka pozicije) i gibanje osi rotacije ako
povrine ili provrti leajeva nisu tono okrugli (greke u leajevima). Za povrine sa malom
dimenzijom u smjeru njihovih osi (npr. nos osovine brusilice), dovoljno je imati jednu mjernu
ravninu, ali za due povrine mjerne ravnine e se specificirati.
Kada se eli specificirati mjerenje gibanja kolebanja samo u danoj ravnini ili na danoj duini,
ta ravnina ili ta duina e biti napomenuta.
66
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.6.2 Periodiko aksijalno klizanje

3.4.6.2.1.1 Minimalna vrijednost aksijalnog gibanja
Minimalna vrijednost aksijalnog gibanja je najmanja vrijednost mogueg aksijalnog gibanja
rotirajueg komada, mjerena na miru na svakoj od nekoliko pozicija oko osi (Slika 94).
3.4.6.2.1.2 Periodiko aksijalno klizanje

Veliina recipronog gibanja uzdu osi rotirajueg dijela kada trn rotira, eliminirajui utjecaj
minimalnog aksijalnog gibanja zbog aksijalne sile P u danom smjeru (Slika 94).
Kada aksijalno iskliznue rotirajueg dijela ostaje unutar zone tolerancije, taj se dio moe
smatrati fiksnim u aksijalnom smjeru.
Slika 94: Prikaz minimalnog aksijalnog gibanja

3.4.6.2.2.1 Openito
Radi eliminacije efekta gibanja u aksijalnom leaju, lagana sila e se primijeniti na osovinu u
smjeru mjerenja. Ticalo mjerne ure trebalo bi se koristiti u centru rotacije na prednjem licu.
Oitanja se uzimaju dok se osovina kontinuirano okree na niskoj brzini, dok je sila u
meuvremenu podravana u napomenutom smjeru.
Ako je osovina uplja, potrebno je postaviti kratku ispitnu osovinu sa licem ravnine okomitim
na os prema kojoj se igla sa zaobljenim vrhom podupire (Slika 95). Alternativno ispitna
osovina sa zaobljenim licem sa ticalom koje ima ravni vrh (Slika 96). Ako osovina ima centar,
potrebno je postaviti elinu kuglu nasuprot za nastanak ravnog kontakta (Slika 97).
Slika 95:Prikaz ispitne osovine okomite na Slika 96: Prikaz ispitne osovine s zaobljenim
os mjerne ure
dijelom
67
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 97: Postavljanje eline kugle za ostvarenje kontakta

3.4.6.2.2.2 Primjene
Periodiko aksijalno klizanje moe se mjeriti sa napravom koja dozvoljava primjenu sile du
osi i primjenu mjerne ure na istoj osi.
Za vijak za transformiranje rotacionog u linearno gibanje, aksijalna sila se moe primijeniti
pomou gibanja klizaa kada je matica povezana. Horizontalno rotirajua prednja strana ploe
su dovoljno poduprijete na aksijalnim leajevima svojom teinom. Ali, kada se koriste
predoptereeni leajevi, nije potrebno koristiti silu na osovinu.
Nije mogue staviti mjernu uru na os, vrijednost aksijalnog klizanja moe se dobiti koritenjem
dvije mjerne ure (Slika 98). Oitanja se uzimaju na razliitim kutnim pozicijama. Aksijalno
klizanje je jednako razlici izmeu najvee i najmanje srednje vrijednosti.
NAPOMENA26 Ako je aksijalni leaj kuglini ili valjkasti, mjerenje je potrebno napraviti
kroz najmanje dva okretaja. Potrebno je napraviti korake kako bi se minimizirali efekti
tangencijalnog otpora na ticalu mjernog ureaja.
Slika 98: Koritenje dvije mjerne ure

Tolerancija aksijalnog klizanja definira granice aksijalnog klizanja osovine tijekom spore
rotacije sa laganom aksijalnom silom. Trebalo bi naznaiti smjer te sile (npr. primjenom lagane
sile prema kuitu). Moe biti potrebno napraviti dva mjerenja, primjenom sile prvo u jednom
smjeru, a zatim u suprotnom smjeru; u tom sluaju, razliite tolerancije mogu biti navedene za
dva smjera.
68
Nikola Beki
Zavrni rad
3.4.6.3 Pomicanje osi

Pomicanje osi ravnine povrine koja rotira oko osi:
a) Pomicanje osi povrina
Pomicanje osi je greka ravnine povrina kada rotira oko osi, ne ostaje u ravnini okomitoj na
os. Pomicanje osi je dana od udaljenosti h razdvajajui dvije ravnine okomite na os, izmeu
kojih se toke povrine pomiu tijekom rotacije.
b) Pomicanje osi povrine na udaljenosti d od osi
To je prezentirano od udaljenosti h koja razdvaja dvije ravnine okomite na tu os, izmeu kojih
se dio povrine ocrtava pokretima okretnog cilindra, iji promjer je 2d i koji ima, kao i njegova
os simetrije teoretsku os rotacije povrine.
Pomicanje osi je rezultat raznih greaka povrine i osi rotacije (h1, h2, h3) (Slika 99, Slika 100,
Slika 101):
a) Povrina koja nije ravna;
b) Povrina i osi rotacije koje nisu okomite;
c) Periodino osno pomicanje osi
NAPOMENA27 Kada promatrana ravnina ima geometrijsku os (Dodatak, Slika 102) koja ne
koincidira sa osi rotacije, rezultirajue radijalno bacanje daje pomicanje osi. Ta greka je
posljedica nedostatka okomitosti lica na os rotacije.
Slika 99: Prikaz greaka na povrini
Slika 100: Prikaz pomicanja osi
Slika 101: Greke na osi rotacije
Slika 102: Radijalno bacanje

Ispitivanje pomicanja osi povezana sa rotacijom prednje ploe. Objekt je tu da potvrdi da su
sve toke u istom krugu na prednjem dijelu u istoj ravnini okomitoj na osi rotacije i da osna
pozicija te ravnine ne varira tijekom rotacije osovine. Poto pomicanje osi ima sklonost
daljnjem poveanju svoje udaljenosti od osi rotacije mjerenje e se napraviti na opsegu koji
odgovara tokama najudaljenijim od osi.
69
Nikola Beki
Zavrni rad
Mjerna ura e se primijeniti na zadanoj udaljenosti A od centra i okomito na lice (Slika 103), i
postavljen sukcesivno na seriju toaka koje se nalaze oko periferije. Razlika izmeu
maksimalnih i minimalnih oitanja e biti zabiljeena na svakoj od tih toaka. Najvea razlika
e biti pomicanje osi. Osovina bi trebala raditi kontinuirane okretaje na sporoj brzini i trebala
bi primiti laganu krajnju-silu kako bi eliminirali efekt gibanja u aksijalnim leajevima.
Horizontalna lica ploa su, kao to je ve navedeno (vidi 3.4.6.2.2.2), dovoljno poduprijete na
svojim aksijalnim leajevima svojom vlastitom teinom.
Smjer u kojem se primjenjuje lagana sila na osovinu tijekom ispitivanja bi trebala biti
specificirana(npr. primjena lagane sile na kuite) .
Slika 103: Poloaji mjerne ure

NAPOMENA 28 Ukoliko se eli analizirati uzrok pomicanja osi, greke povrine i one od osi
bi se trebale mjeriti odvojeno. Aksijalno pomicanje osi bi u svakom sluaju trebalo biti
mjereno. Ukoliko je prednja povrina ploa obraivana nakon montiranja (npr. obraeno na
samom alatnom stroju kojem ta prednja povrina ploe pripada), mjerna ura moe ostati na nuli
kada zauzima mjesto alata. Namjetanje igle na 180 od tono te pozicije e dati pomicanje osi
h, ija vrijednost je dvostruka aksijalnom pomicanju.
Tolerancija koja je mjerena u vezi sa ravninom okomitom na rotirajuu os, predstavlja
maksimalno dozvoljeno odstupanje na svaku toku svih trajektorija svih toaka na zadanom
opsegu povrine koja e se mjeriti. Ukljuuje greke oblika lica, kuta trna u odnosu na os
rotacije, radijalno bacanje i periodiko aksijalno klizanje osovine. Meutim, ova tolerancija me
ukljuuje minimalno osno gibanje, rotirajue komponente (vidi sliku 94 i 99 do 103).
70
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5 Specijalna ispitivanja

3.5.1 Podjela
3.5.1.1 Definicije greaka
Ova klauzula se bavi definicijama greaka skala, diobenih ploa, navojnih vijaka itd.
Openito, slijedee greke se mogu prepoznati:
a) pojedinane greke podjele;
b) uzastopne greke podjele;
c) lokalne greke podjele;
d) kumulativne greke (ili koraci u zadanom intervalu);
e) ukupne greke podjele.
3.5.1.1.1 Pojedinane greke podjele

Algebarska razlika izmeu stvarne vrijednosti i nominalne vrijednosti podjele.
PRIMJER
(ab - a' b') za drugu podjelu (Slika 104) (podjela se razmatra kao udaljenost izmeu dvije
dosljedne linije; nekoliko podjela tvori interval.
3.5.1.1.2 Uzastopne greke podjele

Stvarno odstupanje izmeu dvije uzastopne podjele je jednako algebarskoj razlici individualnih
greaka dvije podjele.
PRIMJER
(ab - a' b') - (bc - b' c')= ab bc za drugu podjelu (Slika 104), relativno prema treoj podjeli.
3.5.1.1.3 Lokalne greke podjele

Zbroj vrijednosti (apsolutne vrijednosti) najveih individualnih pozitivnih i negativnih greaka
u intervalu.
PRIMJER
Amplituda MN u intervalu 0 do 6. (Slika 105)
3.5.1.1.4 Kumulativne greke podjele

Razlika izmeu zbroja k podijele i teoretske nominalne vrijednosti tog zbroja. Koraci u
serijama mogu biti odreeni izborom algebarskog zbroja individualnih greaka svake podijele
ili usporedbom stvarne pozicije kazaljke mjernog ureaja s pozicijom koju bi ona imala, kada
bi podjela bila bez greaka (Slika 104).
71
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.1.1.5 Ukupne greke podjele

Zbroj vrijednosti (apsolutnih vrijednosti) najveih pozitivnih i negativnih koraka koji su
ukljueni u zadani interval. Taj interval moe odgovarati cjelini skale, npr. 360, amplituda RS.
(Slika 107)
3.5.1.1.6 Grafiki prikaz tih greaka

Uzmimo progresivnu skalu, koja daje, sa teoretskom skalom, naznaene korake (Slika 104):
1) Ukoliko je dijagram nacrtan (Slika 105) prikazujui kao apscisu seriju podjela i kao ordinatu
individualne greke, maksimalna amplituda MN predstavlja lokalne greke podjele u intervalu
0 do 6. za cjelinu serija skale ova lokalna greka je prikazana kao PH.
2) Ukoliko je dijagram nacrtan prikazujui apscisu kao seriju podjele i ordinatu kao sukcesivne
greke podjele (Slika 106), ovaj dijagram e dopustiti da se nau pozicije najveih greaka u
zadanom intervalu.
3) Ukoliko je dijagram nacrtan prikazujui apscisu kao seriju podjela i ordinatu kao poziciju
svake podijele povezane sa svojom teoretskom pozicijom (Slika 107), maksimalna amplituda
RS, prikazana na dijagramu, prikazuje ukupne greke podijele.
Treba biti zabiljeeno da Slika 105 se moe utvrditi iz Slika 107 kako slijedi:
Ordinata koraka k, Slika 105 je jednaka udaljenosti izmeu ordinata koraka k i k 1 od Slika
107.
4) Individualna greka ab - a' b' moe se staviti u oblik (aa' - a'b) - (a'b + bb') ili kao (b'b - a'a);
izraz predstavlja stvarnu razliku izmeu pojedinog para linija na danom dijelu (Slika 104).
Slika 104: Nazivna i stvarna podjela skale
72
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 105: Lokalne greke podjele
Slika 106: Uzastopne greke podjele
Slika 107: Ukupne greke podjele

Kako mjerenje greaka podijele obino zahtijeva specijalne ureaje, potrebno je napraviti vezu
na tehnike biljeke koje se bave tim predmetom.
3.5.1.3 Tolerancija
Obino, nije potrebno odrediti tolerancije za svaku od pet greaka koje su definirane. Dakle za
linearnu podjelu, tolerancija je uvijek naznaena za kumulativnu greku (ili korak) u danom
intervalu, npr. 300 mm; za cirkularnu podjelu, obino se daju individualna i totalna greka.
NAPOMENA29
Kada se ispituje alatni stroj, greke podijele inae ukljuuju greke uzrokovane kontrolnim
ureajima koritenim u podijeli. Individualne vrijednosti djelomine greke (tj. greke podijele,
necentrirana pozicija skale u odnosu na os rotacije, gibanje u komponentama, itd.) tvore, kada
se uzmu zajedno, totalnu greku. Te djelomine greke su od malog znaaja korisniku alatnog
stroja.
NAPOMENA30
Panja se skree na injenicu da tonost dana od strane krunog mehanizma dijeljenja, osim
od svojstvene tonosti razdjelne ploe, je predmet odstupanja koncentrinosti montiranja na os
osovine stroja.
73
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.2 Odreivanje odstupanja linearnog pozicioniranja komponenti sa navojnim

vretenom
Kako bi se odredila ta odstupanja, moe biti potrebno provjeriti geometrijske aspekte svih
elemenata koji mogu igrati ulogu u tim odstupanjima, a posebno na vijku koji slui za
transformiranje rotacionog u linearno gibanje.
Tipino, bilo koja promatrana grupa greaka se sastoji od dvije komponente, periodike greke
i progresivne greke, ignorirajui efekte greke zbog ponavljanja i vremena. Periodika greka
se moe smatrati kao bilo koja neispravna komponenta koja se ponavlja najmanje jednom
uzdu osi alatnog stroja, a progresivna greka kao neperiodika greka. Posebno sa ureajima
koji su locirani neposredno izvan vijka koji slui za transformiranje rotacionog u linearno
gibanje, periodika greka moe puno doprinijeti veliini totalne greke.
Tonost pomaka vijka koji slui za transformiranje rotacionog u linearno gibanje je samo jedan
od mnogih faktora koji kontroliraju tonost pomaka. Gibanja u pojedinim komponentama i
deformacije mogu biti vane. Mogue je povezati za svaki od faktora predmetne individualne
tolerancije na takav nain da sveukupna tolerancija odgovara oekivanoj tonosti ureaja. I
stoga u ispitivanju alatnog stroja, potrebno je odrediti samo odstupanje komponente sa
vijanim pogonom upotrebom geometrijskih ili praktinih ispitivanja. Za geometrijska
ispitivanja, postoji velik broj metoda koje se mogu koristiti. Ove ukljuuju koritenje glavnog
vijka i mjerne ure, badarenih blokova ili laserskih interfometara.
Za ispitivanje obrade, radni komad se obrauje i mjere se date duine na njemu; npr. u
specifinom sluaju vijka koji slui za transformiranje rotacionog u linearno gibanje tokarilice,
ispitivanje obrade se moe izvesti postavljanjem radnog komada na stroj na bilo kojoj toki
uzdu vodilica i rotiranjem vijka koji slui za transformiranje rotacionog u linearno gibanje
preko maksimalne duine od 300 mm. Pomak dobiven na radnom komadu e se provjeriti, npr.
pomou mjernog stroja.
3.5.3 Kutni pomak

3.5.3.1 Definicija
Kutni pomak gibajue komponente je definiran pomou kuta pomaknua i dozvoljen od
gibanja koje moe postojati u zakoenom sustavu kada su komponente zakljuane.
3.5.3.2 Metode mjerenja (ispitivanje ureaja/komponente za podjelu)

Ovaj ispit se moe napraviti fiksiranjem poluge dovoljne duine okomito na os rotacije kako bi
se utjecalo na mjerenje na poznatoj udaljenosti na ureaj/komponentu za podjelu. Na toj
udaljenosti, mjerna ura je tako montirana da je igla nasuprot poluge. Moment je nametnut na
ureaj za podjelu u jednom smjeru, pa u drugom smjeru, i razlika se oitava na mjerau sa
okruglom glavom. Vrijednost momenta je potrebno tako izabrati da ne dodamo nikakvu
znaajnu greku zbog deformacije ureaja/komponente za podjelu.
3.5.3.3 Tolerancija
Tolerancija kutnog pomaka je maksimalno dozvoljeni kutni pomak, izraen kao kut ili kao
tangenta kuta.
74
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.4 Ponavljanje ureaja sa kutnim podjelama

3.5.4.1 Definicija
Ponavljanje kutnih podjela je definirano kao maksimalna razlika (opseg) kutnog pomaka koji
rezultira od serije ispitivanja kada se pribliavamo bilo kojoj kutnoj ciljanoj poziciji pod istim
uvjetima smjera i brzine prilaska (gdje je primjenljivo, stezanje e se izvriti na kraju svakog
prilaska i kutni pomak e biti ukljuen).
Za ponovljivost, konstantno numeriko kontrolirano kutno pozicioniranje, vidi ISO 230-2.

Ispitivanje se moe napraviti na isti nain kao i ispitivanje za kutni pomak, sa polugom i
mjernom urom. Za danu indeksiranu poziciju, gibajua komponenta e biti rotirana kroz jedan
puni okretaj. Maksimalna razlika izmeu oitanja napravljenih izmeu uzastopnih
zakljuavanja predstavlja ponavljanje koje odgovara toj poziciji. Mjerenja e biti ponovljena
kod svake podjele pozicije.
3.5.4.3 Tolerancija
Tolerancija ponavljanja je dozvoljen opseg odstupanja mjerenih kutnih odstupanja, prikazanih
kao kut ili kao tangenta tog kuta. On ukljuuje toleranciju kutnog gibanja (ustvari, tolerancija
ponavljanja ne moe biti fiksirana nezavisno od tolerancije kutnog gibanja).
3.5.5 Sjecite osi

3.5.5.1 Definicija
Dvije ne paralelne osi su postavljene da se sijeku kada najvea udaljenost izmeu njih lei
unutar specificirane tolerancije.

3.5.5.2.1 Direktno mjerenje
Toka sjecita dvije neparalelne osi moe biti odreena pomou mjerenja napravljenim izmeu
osovina koje predstavljaju te osi. Metoda je ista kao ona za provjeru ekvidistance dviju osi sa
dodatnom ravninom (3.4.4.3.2.1). Ova provjera je jednostavnija ukoliko se osovine zamijene
dvjema odgovarajue obraenim ipkama, sa ravnim licem u ravnini paralelnoj njihovoj osi.
Mjerenja se rade izmeu dva ravna lica da bi se odredilo odstupanje sjecita (vidi sliku 108).
Slika 108: Prikaz odstupanja sjecita

75
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.5.2.2 Indirektno mjerenje

Indirektno mjerenje se moe napraviti koristei zasebnu referentnu ravninu, npr. povrinu
ploe koja je postavljena paralelno na dvije osi. Nezavisna mjerenja se rade od referentne
ravnine do svake osi i usporeuju.
3.5.5.3 Tolerancija
Udaljenost izmeu dvije osi koje se sijeku, kada nije vano da os 1 prelazi prije, ispred ili iza
osi dva je dana kako slijedi:
Udaljenost osi 1 do osi 2: . . mm
U ostalim sluajevima kada tolerancija ovisi o uvjetima izvoenja, navedeno je kao:
. . . mm milimetri kada os 1 treba biti via od osi 2.
3.5.6 Krunost
3.5.6.1 Definicija
Za liniju smjetenu u ravnini kae se da je kruna kada su sve njezine toke sadrane unutar
dva koncentrina kruga ija radijalna udaljenost ne prelazi danu vrijednost.
Slika 109: Tolerancija krunosti

Krunost se moe odnositi ili na oblik ispitnog komada ili na oblik putanje opisane od strane
gibajue komponente.
3.5.6.2 Metode mjerenja na ispitnim komadima

3.5.6.2.1 Mjerni ureaj za krunost sa rotirajuim primateljem ili rotirajuim stolom
U oba sluaja ispitni komad je centriran na stol (male ekscentrinosti mogu biti kompenzirane).
U prvom sluaju ureaj rotira oko ispitnog komada (Slika 110), dok u drugom stol rotira (Slika
111). Polarni dijagram je iscrtan iz kojeg se odreuje krunost.
Slika 110:Ureaj rotira oko komada
Slika 111:Stol s komadom rotira

76
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.6.2.2 Koordinatni mjerni ureaj

Ureaj koji se kree du referentne krunice utvruje poziciju svake toke u obliku X i Y
koordinata (Slika 112). Iz tih podataka utvruje se kruni profil i kruna odstupanja.
Slika 112: Koordinatni mjerni ureaj

3.5.6.2.3 Prikaz profila
Profil koji e se mjeriti je prikazan na zaslon da proizvede sliku opsega (Slika 113). Dva
koncentrina kruga predstavljaju zonu tolerancije i odstupanja krunosti.
NAPOMENA 31 Ta metoda je limitirana na manji ispitni komad od veliine prikaza.
Slika 113: Prikaz profila

3.5.6.2.4 Metoda prizmi
Ispitni komad je potpornut na dve prizme u obliku slova V (preporuljivo sa ukljuenim kutom
od 108). Ispitni komad se rotira i odstupanje krunosti se mjeri sa brojanim indikatorom
(Slika 114).
Slika 114: Odstupanje krunosti mjereno brojanim indikatorom

77
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.6.3 Mjerenja numeriki upravljanih (NC) krunih pokreta

Na krune pokrete moe utjecati primijenjena brzina uzimanja podataka. Rezultati se mogu
usporediti sa rezultatima dobivenim na obraenim dijelovima, ukoliko su promjer i brzina
uzimanja podataka iste za obradu i za direktno mjerenje krunog pokreta.
3.5.6.3.1 Rotirajue jednodimenzionalno ticalo

Jednodimenzionalna proba, npr. elektronika proba je pokretana od strane NC stroja du
krune putanje. Ticalo je rotirano od strane posebnog krunog fiksatora i mjeri pomicanje
povezano sa ispitnom osovinom (Slika 115) ili okruglog lana (Slika 117) ili meti fiksiranih na
posebnom krunom fiksatoru 2 i rotiranih u spoju sa ispitivaem (Slika 116). Signal ispitivaa
je iscrtan na krunom dijagramu (cirkularni dijagram je prikazan na slici 109). Kruni dijagram
moe biti produciran, npr. sinkroniziranim polarnim ploterom, raunalnom obradom ili
koritenjem dodatnog obrtnog rjeavaa na krunom fiksatoru i polarnom ploteru.
1. jednodimenzionalni ispitiva
2. specijalni kruni fiksator
3. trn
Slika 115: Jednodimenzionalni ispitiva

3.5.6.3.2 Kruni etalon i dvodimenzionalno ticalo
Dvodimenzionalno ticalo je pomicano pomou NC stroja po krunoj putanji relativno prema
okruglom glavnom ispitnom komadu, bez rotiranja ticala (Slika 117). Programirani primjer
krune putanje je odabran tako da dvodimenzionalno ticalo ostaje u kontaktu sa glavnim
krunim ispitnim komadom. Oba signala ispitivaa se iscrtavaju direktno na XY ploter koji
producira kruni dijagram (kruni dijagram je prikazan na slici 109).
1. specijalni kruni fiksator 1
2. specijalni kruni fiksator 2
3. jednodimenzionalni ispitiva
4. meta
Slika 116: Specijalni kruni fiksator

78
Nikola Beki
Zavrni rad
1. Dvodimenzionalni ispitiva
2. Okrugli glavni testni komad
3. Vodilica stroja
Slika 117: Dvodimenzionalni ispitiva
Slika 118: Teleskopska poluga s kuglom
3.5.6.3.3 Teleskopska poluga sa kuglom

Teleskopska poluga sa kuglom (Slika 118) je povezana sa odgovarajuim utorom na NC stroju,
jedan utor na stolu stroja i jedan utor na glavi osovine koja se giba na krunoj putanji relativno
prema stolu. Mjeri se promjena udaljenosti R izmeu dvije kugle. Mjerni signal se iscrtava na
kruni dijagram (kruni dijagram je prikazan na slici 109). Kruni dijagram moe biti
produciran npr. pomou sinkroniziranog polarnog plotera, ili pomou kompjuterske procjene.
79
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.7 Cilindrinost
NAPOMENA 32 Iako se kontrola cilindrinosti, pravocrtnosti i paralelnosti, pomou
tolerancije cilindrinosti moe initi prikladnom tehnikom, mjerenje cilindrinosti u skladu sa
njezinom definicijom moe predstavljati znaajne tekoe. Preporua se da za individualne
karakteristike koje sadre cilindrinost bude odreena tolerancija odvojeno, kao to je
prikladno za taj komad.
3.5.7.1 Definicija
Za povrinu se kae da je kruna kada su sve njezine toke sadrane izmeu dva koaksijalna
cilindra rotacije, ija radijalna odstupanja ne prelaze danu vrijednost (Slika 119).

Sve procedure ukljuuju mjerenje odstupanja dimenzije u odnosu na referencu cilindrinosti.
Slika 119: Tolerancija cilindrinosti
3.5.7.2.1 Koordinatni mjerni ureaj

Kruni profil svakog dijela je odreen skeniranjem opsega sa ticalom (Slika 120).
Slika 120: Skeniranje opsega

3.5.7.2.2 Stroj za mjerenje krunosti sa rotirajuim ticalpm i rotirajuim stolom
U oba sluaja ispitni komad je centriran na stolu, a ticalo se moe pomicati paralelno sa osi
rotirajueg stroja, U prvom sluaju ticalo rotira oko ispitnog komada (Slika 110), dok u
drugom stol rotira (Slika 111). Cilindrinost je odreena preklapanjem polarnih dijagrama
uzetih na razliitim presjecima.
NAPOMENA33 Ova metoda daje visoku tonost i lako poravnavanje, ali zahtjeva skupu
opremu.
80
Nikola Beki
Zavrni rad
3.5.7.2.3 Metoda sa blokom u obliku slova V

Ispitni komad je potpornut sa dva bloka u obliku slova V (preporuljivo sa ukljuenim kutom
od 108). Ispitni komad se rotira i odstupanje okruglosti se mjeri sa brojanim indikatorom
(Slika 114). Procedura se ponavlja na vie dijelova da bi se dobila indikacija cilindrinosti.
3.5.8 Podudarnost obraenih promjera

3.5.8.1 Definicija
Za promjere se kae da su podudarni kada varijacija izmeu obraenih promjera na intervalima
uzdu ispitnog komada, mjerenih na jednoj osnoj ravnini padnu unutar zadanog maksimalnog i
minimalnog promjera (Slika 121).

3.5.8.2.1 Mikrometri ili slian dvo kontaktni mjerni ureaj
Oitanja se uzimaju u svakom polju na samo jednoj ravnini. Mjerenja se mogu napraviti dok je
ispitni komad jo na alatnom stroju, vidi (Slika 122)
Slika 121: Podudarnost promjera
Slika 122: Prikaz alatnog stroja
3.5.8.2.2 Visinomjer
Ispitni komad je fiksiran horizontalno izmeu centara ili potpornut od blokova u obliku slova
V. Najvie i najnie toke obraenih promjera su mjerene koristei mjera visine (Slika 123).
Slika 123: Mjerilo visine

81
Nikola Beki
Zavrni rad
Aneks A
(informativno)
Ureaji i oprema za ispitivanje alatnih strojeva
3.6 DODATAK openito

Mjerna oprema opisana u ovom aneksu se koristi za geometrijsko ispitivanje alatnih strojeva.
Kada je potrebno, napravljena je referenca prema odgovarajuim internacionalnim normama.
Poglavlja 9 do 12 opisuju precizne ureaje koji se koriste za ispitivanje alatnih strojeva.
Njihova tonost je ona od mjernih ureaja u svrhu inspekcije (ne za standardne sobe).
Gdje su upotrebljavaju, mjerne greke za te ureaje bi trebale biti jednake sa ili manje od 10%
od zone tolerancije za element koji se provjerava.
Mjerna oprema bi trebala biti umjerena u regularnim intervalima u usporedbi sa poznatim
referentnim etalonima, uzimajui u obzir mjerne zahtjeve. Ukoliko je potrebno, tabele za
umjeravanje e biti dostavljene da se pokae stanje opreme.
Mjernoj opremi se ne smije dopustiti da se stabilizira na temperaturu okolia, i treba je zadrati
to stabilnijom tijekom procedure ispitivanja.
Trebaju se poduzeti mjere da se sprijei poremeaj zbog vibracija, magnetskog polja,
elektrinih smetnji itd.
3.7 Lineali
3.7.1 Opis
Lineal je materijalni predstavnik, za danu tonost, pravocrtne referentne linije od reference
prema kojoj se odstupanja od pravocrtnosti ili ravnosti zadane povrine mogu odrediti.
Dva su glavna tipa lineala:
- Lineal u obliku luka (Slika 124a) sa jednom mjernom povrinom;
- Lineal sa dvije mjerne povrine.
Letva moe biti:
- jedan blok sa krutom ili olakanom mreom (Slika 124b)
- obian pravokutni blok (Slika 124c)
Lineal bi preporuljivo trebao biti termiki obraen i stabiliziran.
3.7.2 Tonost
Za ispitivanje alatnih strojeva lineal e biti u skladu sa sljedeim uvjetima.
82
Nikola Beki
3.7.2.1
Zavrni rad
Dozvoljene deformacije
Momenti inercije bloka e biti takvi da prirodna deformacija lineala, kada lei na dva potpornja
koji su pozicionirani na ekstremnim rubovima, nee prelaziti 0,01 mm na 1000 mm.
Tona vrijednost ove prirodne deformacije koja predstavlja maksimalnu deformaciju lineala e
biti oznaena na jednoj od njezinih lica.
3.7.2.2 Ravnost i pravocrtnost radnih povrina

Greke u ravnosti i pravocrtnosti radnih povrina lineala kada je potpornut u najpovoljnijem
poloaju (Slika 124) nee prelaziti sljedee iznose:
(2 + 0,01L)
1000
gdje je L radna duina, u milimetrima.
Dodatno, greke preko bilo koje duine od 300 mm ne bi trebale prelaziti 0,05 mm.
3.7.2.3 Paralelnost mjernih povrina

Za lineal sa dvije mjerne povrine greka paralelnosti radnih povrina, u mm, nee prelaziti 1,5
puta tolerancije njihove pravocrtnosti.
1,5(2 + 0,01L)
1000
3.7.2.4 Pravocrtnost bonih povrina, u milimetrima

10(2 + 0,01L)
1000
3.7.2.5 Paralelnost bonih povrina, u milimetrima

15(2 + 0,01L)
1000
83
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 124: Pozicija najboljih potpora za pravokutne poluge
3.7.2.6 Pravokutnost bonih povrina u odnosu na mjerne povrine

+- 0,002 5mm za mjerenu duinu od 10 metara.
3.7.2.7 Zavrna obrada povrine radnih lica

Radne povrine koje se koriste tijekom mjerenja bi trebale biti ili fino obruene ili dobro
grecane.
3.7.2.8 irina lineala

Kada se lineal koristi sa libelom irina mjernih povrina nee biti manja od 35 mm.
3.7.2.9 Mjere opreza pri koritenju

Lineali su generalno koriteni horizontalno ili leei na svojoj bonoj strani sa svojim radnim
licem vertikalno ili poloeni na potpornje sa svojim mjernim povrinama horizontalno.
U sluaju druge pozicije bi preporuljivo trebale biti izabrane tako da se mininimizira prirodna
deformacija. U sluaju lineala istovrsnog presjeka, njihovi oslonci bi trebali biti razmaknuti za
5L/9, i smjeteni na udaljenosti od 2L/9 od krajeva (Slika 124). Te osobite pozicije za oslonce
e biti jasno oznaene na linealu.
Kada lineal ne lei na najpogodnijim osloncima, a posebno kada je poduprt na ekstremnim
krajevima, njegova prirodna deformacija bi se trebala uzeti u obzir.
84
Nikola Beki
Zavrni rad
TABLICA 1 pokazuje, samo kao primjer, pet lineala razliitih duina koje bi odgovarale tim
uvjetima. Prirodna deformacija direktno ovisi o modulu elastinosti E koritenog materijala.
Vrijednosti deformacije date u tablici (TABLICA 2) odgovaraju linealima napravljenim od
obinog kovanog eljeza E=98 kN/mm2. U sluaju elika , E=196 kN/mm2, deformacija bi se
prepolovila. U sluaju visoko kvalitetnog kovanog eljeza, gdje je naprimjer E=147 kN/mm2,
deformacija bi bila proporcionalna modulu elastinosti.
3.8 Trnovi sa konusnom drkom

Trn predstavlja, unutar danih granica, os koju je potrebno provjeriti, ili za gibanje kolebanja ili
za poziciju u odnosu na druge komponente stroja.
TABLICA 1: Lineali
85
Nikola Beki
Zavrni rad
TABLICA 2: Zahtjevi tonosti koji se odnose na pet lineala u tablici 1
3.8.1 Opis
Trnovi imaju konusne drke za umetanje u utor ispitnog stroja, i cilindrino tijelo koje slui
kao referenca mjerenja (Slika 125a i Slika 125b). Napravljeni su od kaljenog i stabiliziranog
elika, ili neobloeni ili obloeni sa tvrdim kromom.
One takoer imaju sljedee karakteristike:
a) sredinji uvrti, skriveni za zatitu na krajevima, za potrebe proizvoaa i provjere;
b) etiri referente linije r razmaknute za 90 (1,2,3 i 4); razmak izmeu oznaka na dva kraja
cilindrinog dijela predstavljaju mjernu duljinu l=75 mm, 150 mm, 200 mm, 300 mm ili 500
mm;
c) u sluaju relativno malog kuta Morse-a i metrikog konusa, osovine su samodree u utoru
(Slika 125c). Osiguran je dio sa navojem koji prima maticu za izvlaenje osovine iz utora;
d) u sluaju relativno kosih konusa (Slika 125b), predviena je konusna rupa za fiksiranje
osovine pomou navojne zadravajue poluge, ili glave za privrivanje kao to se koristi kod
naprave za automatsko mijenjanje alata (Slika 125c).
Konano, kako bi se izbjeglo okretanje kao kod bruenja. Ureaj se moe privrstiti sa
ekstenzijom P duine od 14 mm do 32 mm i promjerom malo manjim od cilindrinog dijela
(Slika 125d).
Slika 126 prikazuje, kao primjere, seriju prikladnih osovina. Vanjske dimenzije (promjer i
duina) i profil provrta tih osovina su odreene tako da ( sa iznimkom onih sa Morse-ovim
konusom br. 0 i br. 1) deformacija na slobodnom kraju, zbog vlastite teine osovine i
deformacija uzrokovanih zbog pritiska mjerne ure, su zanemarive kada se ispituje sa tim
ureajima..
TABLICA 3 daje vrijednost deformacija. Te deformacije su izraunate za E = 206 kN/mm2;
ak i za neto manje vrijednosti (E=176 kN/mm2 do 186 kN/mm2) deformacije su zanemarive.
86
Nikola Beki
Zavrni rad
U sluaju konusa 7/24, TABLICA 4 prikazuje podudarnost izmeu cilindrinih dijelova i

dimenzija konusa.
Ako se osovine sa dimenzijama razliitim od onih u TABLICA 3 koriste za provjeru
centriranja, njihova deformacija bi trebala biti jasno oznaena na njima i uzeta u izraun pri
ispitivanju strojeva.
Na kraju, vano je skrenuti pozornost na injenicu da osovine iznad 5 kg imaju tendenciju da
uzrokuju deformaciju osovine u koju su umetnuti.
3.8.2 Tonost
Trnovi moraju biti u skladu sa zahtjevima danim u tablicama 3, 4 i 5.
Kako bi se zadrao dobar sklop u utorima stroja, tonost konusnog draa mora odgovarati
onom od konusnog mjernog epa.
Slika 125: Trnovi sa Morse-ovim i metrikim konusom
87
Nikola Beki
Zavrni rad
TABLICA 3: Ispitne osovine Vrijednosti deformacije
Slika 126: Ispitni lineali

88
Nikola Beki
Zavrni rad
NAPOMENA
1 Sa svakom osovinom potrebno je isporuiti izvlanu maticu.
2 Za osobitosti konusnog draa, pogledati trenutnu ISO specifikaciju; dimenziju D1 traiti u
specifikaciji. Vreteno e imati bazu i uputen centar na svakome kraju.
3 Dio oznaen sa crtkanom linijom je onaj od osovine prikazanoj na slici 125 d); taj dodatak P
je dodan kako bi se pomoglo pri proizvodnji. Cijela duina e biti poveana za taj iznos.
TABLICA 4: Trnovi Cilindrini dijelovi od 7/24 konusnih draa
TABLICA 5: Trnovi Zahtjevi
U sluaju upljih osovina, krajnji-epovi bi trebali biti kruto i sigurno fiksirani na taj nain da
nee nastati nikakvo naknadno naprezanje (npr. pomou zamrznutog sklopa).
Strojni ispit koji koristi osovinu se sastoji od montiranja osovine izmeu sredita i ispitivanja
gibanja kolebanja na nizu toaka jednako rasporeenih uzdu osi osovine, i takoer mjerenjem
promjera cilindrinog dijela u dvije aksijalne ravnine koje odgovaraju 4 referentnim linijama.
Tolerancije(TABLICA 5) e se primijeniti u odnosu na mjernu duljinu.
Na kraju, cilindrini dio e imati veoma finu zavrnu obradu kako bi se smanjilo trenje na
mjestu kontakta sa trnom mjerne ure.
3.8.3 Mjere opreza pri koritenju

Konusni dra osovine je potrebno dobro uvrstiti u osovinu stroja; to moe zahtijevati panju
prema osovini.
Za mjerenje gibanja kolebanja, ispitnu osovinu je potrebno uzastopno umetnuti u osovinu u
etiri pozicije, svaka zamaknuta za 90 prema prijanjoj, a uzima se srednja vrijednost etiri
rezultat.
Kako bi se provjerila tonost lateralne pozicije komponente ili paralelnosti, ispit e se napraviti
sukcesivno na dvije suprotne referentne linije na cilindrinoj povrini ispitne osovine, okreui
trn i osovinu kroz 180.
Nakon umetanja trna u osovinu, potrebno je priekati odreeno vrijeme kako bi se rasprila
toplina ruku operatora i kako bi se dozvolilo temperaturi da se stabilizira.
89
Nikola Beki
Zavrni rad
U sluaju trnova sa Morse-ovim konusom br.0 i br.1 potrebno je uzeti u obzir njihovu prirodnu
deformaciju. Oni bi trebali biti koriteni samo sa mjernom urom sa oitanjem do 0,001 mm i
silom koja ne prelazi 0,5 N. Preferira se da bi se mjerna ura trebala postaviti na donju stranu
trna tako da bude suprotan njegovom prirodnom progibu.
3.9 Trnovi izmeu centara

3.9.1 Opis
Dok trn sa konusnim draem slui kao materijalni prikaz osi rotacije, trn koji je montiran
izmeu iljaka (Slika 127) jednostavno predstavlja ravnu liniju koja prolazi izmeu dvije toke.
Os trna bi trebala biti ravna i njegova vanjska povrina bi trebala biti stvarno cilindrina.
Ima, na svakom kraju, 4 referentne oznake smjetene u dvije okomite aksijalne ravnine, i
sredita skrivena radi zatite.
Te ispitne trnove uglavnom proizvode od beavnih toplo vuenih elinih cijevi. Cijevi su
opremljene sa finalnim epovima sa baznim i sredinjim utorima koji slue za obradu i
ispitivanje. Zavrni epovi bi trebali biti kruto i sigurno priveni, na taj nain da se ne dogodi
naknadno naprezanje. Vanjski dio cijevi bi trebao zafrati potrebni stupanj cilindrinosti.
Operacija obrade zahtjeva debljinu stijenke koja inae nije dostupna kod uobiajenih cijevi,
potrebno je koristiti pojaane visokotlane cijevi. Metal mora biti stabiliziran prije zavrnog
bruenja. Cilindar bi trebao biti stvrdnut i obloen tvrdim kromom da bi se poveala njegova
otpornost na troenje.
Slika 127: Osovina za montiranje izmeu centara
3.9.2 Tonost
Jedini pravi problem u vezi sa trnovima, izmeu iljaka je postizanje potrebne tonosti u
njihovoj proizvodnji. Kako je centriranje alatnog stroja potrebno mjeriti na tonost od 0,01mm
na 300 mm, cilindrini trn bi trebao biti ravan najmanje 0,003 mm du iste duine.
Preko 300 mm, ispitne osovine bi trebale biti u obliku cijevi, debljina stjenke tako izabrana da
se reducira masa, ali ne na tetu krutosti.
Trnovi iznad 1600 mm duine predstavljaju potekoe u proizvodnji i njihova masa ima
tendenciju napraviti ih nemoguima za manipulaciju. Za dulje duine, potrebno je koristiti
alternativnu testnu metodu kao to su optiki ureaji, razapeta ica i mikroskop, itd.
90
Nikola Beki
Zavrni rad
Primjeri (TABLICA 6) su dani u etiri ranga ispitnih osovina koje su pogodne za izvoenje
veine ispitivanja potrebnih za alatne strojeve.
Trnovi se ispituju tako da ih se montira izmeu centara i provjerava na kontinuiranim
intervalima, npr. svaki 50 mm ili 100 mm, gibanje kolebanja i promjeri u dvije aksijalne
ravnine na 90.
Te ravnine odgovaraju etvorima referentnim linijama koje su oznaene na cilindrinoj
povrini.

Za provjeru paralelnosti uzimaju se oitanja jedne referentne linije na cilindrinoj povrini
ispitne osovine i tada na suprotnoj nakon to okrenemo ispitnu osovinu kroz 180. Ta dva seta
oitanja su tada ponovljena na istom paru referentnih linija nakon to okrenemo ispitnu
osovinu end for end. Srednja vrijednost tih etiri seta oitanja tada daju odstupanje od
paralelnosti. Ta metoda mjerenja slui za eliminaciju veine uzronika odstupanja koji
proizlaze iz netonosti ispitne osovine.
3.10 Kutnici
Osnovni tipovi kutnika
1 Kutnik predstavljen od krakova pod pravim kutem sa ili bez ojaanih izboina (Slika 128a);
2 Mjerni cilindar predstavljen od strane osi okomite na ravninu (Slika 128b) i (Slika 128c);
3 Mjerni blok sa ili bez ojaanih izboina (Slika 128d);
Slika 128: Osnovni tipovi kutnika

TABLICA 6: Tipovi cilindara
91
Nikola Beki
Zavrni rad
3.10.1 Opis
Dimenzije kutnika inae ne prelaze 500 mm. Da bi se provjerila okomitost veih duina
preferira se koristiti optike metode, koje su praktinije.
Kutnici se izrauju od elika, lijevanog eljeza ili ostalih prikladnih materijala;
Oni mogu biti kaljeni i stabilizirani.
3.10.2 Tonost
Kutnici e biti konstruirani tako da budu u skladu sa slijedeim zahtjevima.
3.10.2.1 Tolerancije ravnosti i pravocrtnosti

Tolerancije ravnosti kutnika sa rukama ili tolerancije pravocrtnosti cilindrinih kutnika, je
dana od;
(2 + 0,01L)
1000
gdje je L radna duina, u mm.
3.10.2.2 Tolerancije pravokutnosti

0,005 mm za bilo koju mjernu duljinu od 300 mm.
Kut moe biti vei ili manji od 90.
Za kutnike tipa prikazanog na slici (Slika 128a), obje radne povrine vertikalne ruke trebale bi
biti okomite na bazu.
3.10.2.3 Zavrna obrada radne povrine

Radna povrina e biti fino bruena ili dobro grecana.
3.10.2.4 Tolerancija krutosti kutnika sa dva kraka

Kada se teret od 2,5 N primijeni na dui krak kutnika u smjeru paralelnom na drugu ruku
(Slika 129), deformacija u milimetrima, ne bi trebala prelaziti:
(0,7 L )
1000
gdje je L radna duina slabije ruke kutnika, u mm.
Slika 129: Mjerenje krutosti kutnika sa dvije ruke

92
Nikola Beki
Zavrni rad

Tolerancije pravokutnosti koje uobiajeno susreemo na alatnom stroju variraju od
0,03mm/1000 mm do 0,05mm/1000mm. Kutnici pogodno slue za rad sa tim tolerancijama. Za
finije tolerancije, ipak, treba uzeti u obzir greke koritenog kutnika. Alternativno, neka druga
metoda mjerenja koja ne ukljuuje koritenje kutnika moe se uzeti u obzir.
3.11 Libele
Libela sa tekuinom i mjehuriem (Slika 130) i elektronika libela (Slika 131) su dva tipa
preciznih libela.
Oba tipa libela imaju dvije glavne funkcije:
a) utvrivanje apsolutne horizontale;
b) usporeivanje malih promjena kuta i nagiba
Zahtijevana tonost izvoenog ispita odreuje osjetljivost i tip zahtijevane libele.
3.11.1 Libela sa tekuinom i mjehuriem

3.11.1.1 Opis
Libela moe biti opremljena sa mikrometarskim vijkom ili sa gradacijskim linijama na cijevi,
sa ili bez prilagodljivog vijka.
U prvom sluaju, promjene u nagibu se oitavaju devijacijom mikrometra; u drugom sluaju
one su oitane direktno sa gradacijskih linija cijevi.
Konstanta libele ili oigledna osjetljivost, n, je promjena u nagibu, izraena u milimetima po
milimetru (ili u sekundama luka), koji producira pomak mjehuria za jednu podjelu.
3.11.1.2 Tonost
Preporueno je da, za ispitivanje alatnih strojeva, libele trebaju imati tonost od 0,005
mm/1000mm do 0,01 mm/1000 mm i mjehuri se mora pomaknuti za najmanje jednu podjelu
za promjenu kuta ne veu od 0,05 mm/1000mm.
Ravnost baze se mora pridravati slijedeih tolerancija:
0,004 mm za L 250 mm;
0,006 mm za 250 mm < L 500 mm.
U sluaju da libela ima kontinuiranu neoptereenu ravnu bazu, vano je da baza nije
konveksna.

Ispitivanja sa libelom bi se trebala izvravati u to je mogue kraem vremenu i mjerenje bi se
trebalo ponavljati u obrnutom smjeru kako bi se uzele u obzir varijacije u temperaturi koje
mogu nastati izmeu poetnih i zavrnih oitanja. Poto su njihove staklene cijevi podlone
deformaciji tijekom godina, libele sa tekuinom i mjehuriem bi trebalo rekalibrirati u
odreenim periodima. Datum svake kalibracije bi trebao biti naveden na kalibracijskom
obrascu libele.
93
Nikola Beki
Zavrni rad
3.11.2 Elektronike libele

3.11.2.1 Opis i tonost
Elektronike libele u usporedbi sa libelama sa tekuinom i mjehuriem, su osjetljivije, bre
reagiraju, manje reagiraju na temperaturu i mogu biti povezane na automatski ureaj za
iscrtavanje.

Poto je povealo elektronikih libela podesivo, vano je da povealo periodiki kalibriramo
koristei sinusnu polugu da bi je nagnuli kroz poznat kut. Na neke elektronike libele
magnetska sila ima utjecaj, npr. magnetski stol ili baze magnetskog brojanog indikatora.
Potrebno je osigurati da povrina koja je pod 90 u odnosu na smjer mjerenja je nivelirana
prema specifikaciji proizvoaa ureaja. Kada se provjerava apsolutni nivo, potrebno je
napraviti dva oitanja na nivou, dok se drugo radi nakon to se libela rotira za 180.
Dva oitanja bi trebala biti algebarski zbrojena i podijeljena sa dva da bi se dobilo srednje
oitanje.
Slika 130: Podesiva libela

Pri izradi topografije povrine, vano je znati razdaljinu L (Slika 130 i Slika 131) izmeu
sredine potpornih toaka i da bi se napravila oitanja pomicanjem libele i njezinog potpornja u
sjecite L-a izmeu svakog oitanja, i tako osiguravajui da zadnja noga okupira istu toku
koju je vodea noga zauzimala tijekom prijanjeg oitanja.
Slika 131: Elektronska libela

94
Nikola Beki
Zavrni rad
3.12 Ticala linearnog gibanja

Dva tipa su prikazana kao primjeri: mjerna ura i elektronska sonda.
3.12.1 Mjerne ure

Za detalje o mjernim urama referenca b trebala biti ISO 468. Uobiajena ispitivanja se mogu
napraviti sa 0,01 mm mjernim urama, ali za preciznija ispitivanja (npr. Gibanje kolebanja
osovine ili alatnog stroja), trebaju se koristiti mjerne ure sa 0,001 mm rezolucijom.
Slika 132: Mjerna ura
Slika 133: Pupitas

Istaknuto je da su glavne karakteristike tih ureaja slijedee:
ukupna pogreka
maksimalna vrijednost histereze
ekstremna vrijednost mjerne sile na poetku i na kraju hoda igle
maksimalna lokalna varijacija mjerne sile
ponovljivost gibanja osovine ticala
mogunost koritenja kada se koristi naopake
Preporuljivo je da mjerne ure koje se koriste, imaju kratki hod i pogotovo da imaju nisku
histerezu i laganu kontaktnu silu.
3.12.2 Elektronski komparator

Elektronski komparatori se sastoje od ticala koja su povezana sa pojaivaem. Pojaiva moe
prikazati linearno pomicanje glave mjeraa sa visokom tonou. Ticalo moe biti, ili u obliku
metka, ili poluge (Slika 134 i Slika 135).
95
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 134: Ticalo u obliku metka
Slika 135: Ticalo u obliku poluge
3.12.3 Mjere opreza pri upotrebi

Mjerne klupice sa okruglom glavom i elektronski komparatori moraju biti dostatne tvrdoe da
bi se sprijeile neeljene greke.
Ticalo mjerne ure ili elektronskog komparatora bi trebalo biti okomito na povrinu koja se
ispituje,da bi se izbjegle netonosti.
3.13 Mjerne ploe

3.13.1 Opis
Veliina ravnih povrina se kree od 260 mm x 100 mm do 2500 mm x 1600 mm. Lijevane
eljezne ploe manje od 400 mm x 250 mm su dostupne sa odgovarajuim runim draima da
bi se omoguila manipulacija (Slika 136). Lijevane eljezne ploe vee od 400 mm x 250 mm
imaju odvojive drae. Granitne ploe nemaju draa (Slika 137).
Slika 136: Tipina elina ili lijevana eljezna ploa
Slika 137: Tipina granitna ploa

96
Nikola Beki
Zavrni rad

Potporne noge ravnih povrina, do i ukljuujui 1000 mm x 630 mm su dostupne sa tri
podesive potporne noge; potporne noge za sprjeavanje naginjanja su dostupne na samoj nozi
na kraju ravnih povrina veliine 400 mm x 250 mm i due. Ravne povrine vee od 1000 mm
x 630 mm su potpornute sa pet ili vie prilagodljivih nogu (Slika 138)
Slika 138: Pozicija nogu velike ravne povrine

A.B.C: Potporne noge ravnih povrina koje osiguravaju minimalno izvijanje pod vlastitim
teretom.
M,N: Sigurnosne potporne noge.
3.14 Mikroskopi sa zategnutom icom

3.14.1 Opis
Mjerni ureaj ukljuuje mikroskop sa nitnim kriom i podeivaem mikrometra kako bi se
tono naznaila njegova poziciju u odnosu na zategnutu icu.
Slika 139: Mikroskop sa napetom icom

97
Nikola Beki
Zavrni rad
3.14.2 Preciznost
Mikroskop se moe privrstiti na stroj pomou libele (koja moe biti integrirana sa potporom
mikroskopa). Dva kraja ice su poravnata pomou naprave za precizno poravnanje mjernog
mikroskopa. Oitanja se uzimaju u horizontalnoj ravnini dok je stol u poprenom poloaju.

Treba biti na oprezu tijekom rukovanja sa icom, koja bi trebala biti dovoljno napeta i bez
izvijanja. Promjer ice bi trebao biti to je manji mogui, u svakom sluaju, ne vei od 0.1 mm.
Duge podloge do 20 m i vie mogu se ispitivati bez potrebe za posebnim mjerama opreza.
3.15 Kolimatori
3.15.1 Opis
Kolimator (vidi sliku 141) sa dodacima je konstruiran da ispituje ravnine, paralelnost i
okomitost. Kroz postavu lea koje se nalaze u cijevnom kuitu, pogled horizontalnih i
vertikalnih ukrienih ica se moe projektirati na metu.
3.15.2 Preciznost
Pomicanje horizontalnog i vertikalnog nitnog kria prema meti se direktno mjeri u milimetrima
koristei mikrometarski brojanik (Slika 141). Fokusirajui brojanik razlikuje poziciju
fokusirajui lee, omoguajavui metama da budu fokusirane od nule do beskonanosti. Fokus
nitnog kria se namjeta na okularu. Mikroskop se najee montira na horizontalnu bazu
(Slika 140) koja omoguava bona i vertikalna namjetanja optike vidljivosti. Pravocrtnost se
moe mjeriti pomicanjem mete uzdu linije optike vidljivosti (Slika 142). Dodatni dijelovi za
prilagodbu libela i optikih kocki e poveati sposobnost ureaja za mjerenje paralelnosti i
okomitosti.
Slika 140: Pogled na ukriene ice, metu i mikrometarski brojanik
98
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 141: Kolimator montiran na horizontalnu bazu

Slijedee mjere opreza se trebaju primijeniti pri koritenju:
Izbjegavati koritenje gdje ima promjena u temperaturi koje mogu izazvati pretjeranu
refrakciju.
Potrebno je osigurati da je baza magnetskog postolja mete ista.
Potrebno je osigurati da su itanja sa skale mikrometra interpretirana ispravno, tj. + nije
pobrkan sa . Predloeno pravilo konvencije je LURD princip (Slika 143) (tj. lijevo, gore,
desno dolje).
Potrebno je osigurati da su postavke fokusa jasne.
Kad god je mogue , osigurati da je ureaj montiran kruto.
3.16 Autokolimator
3.16.1 Opis
Provodnik cilja zauzima mjesto izvora svjetlosti i oni su osvijetljeni pomou lampe i
kondenzatora sa strane, svijetlost se reflektira du optike osi pomou transparentnog
reflektora.Reflektirani odraz slike, formiran u istoj ravnini kao sam provodnik, je gledan
kroz mikroskop male snage opremljen sa mikrometarkim okularom, pomou kojeg se mjere
varijacije u poziciji reflektiranog odraza.
3.16.2 Tonost
Bubanj mikrometra je stupnjevan u pola-sekunde i sa dobrom reflektirajuom povrinom
mogue je dobiti ponovljivost oitanja unutar sekunde.
3.16.3 Mjere opreza pri upotrebi

Tijekom mjerenja, teleskop autokolimatora bi trebao biti integriran sa komponentom leaja na
provjeravanoj liniji, i trebao bi biti montiran na mirnom i krutom osloncu. Potrebno je
zabiljeiti svaku deformaciju stroja. Vano je izbjei vibracije ili znaajne promijene
temperature.
99
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 142: Mjerenje pravocrtnosti mjernim pomicanjem od linije vidljivosti
Slika 143: LURD princip
Slika 144: Autokolimator
3.17 Optiki kutnik (vidi 3.4.3.2.4)

3.17.1 Opis
Optiki kutnik se koristi zajedno sa centrirajuim teleskopom i tri mete za uspostavljanje
referentne ravnine koja omoguava provjeru povrine na ravnou (Slika 145). Teleskop je
montiran u okvir koji nosi rotirajuu optiku jedinicu koja je kuite pentagonalnoj prizmi.
Okvir sadrava podesive oslonce da dovede ravninu u doseg ureaju na centar mete.
3.17.2 Tonost
Mete su fokusirane kao to je opisano u prethodnom poglavlju i brojanik mikrometra na
rotirajuoj optikoj jedinici mjeri vertikalno pomicanje meta u odnosu na poprene ice.

Slijedee mjere opreza se trebaju primijeniti pri koritenju:
Izbjegavati koritenje gdje ima promjena u temperaturi koje mogu izazvati pretjeranu
refrakciju.
Potrebno je osigurati da je baza magnetskog postolja mete ista.
Potrebno je osigurati da su itanja sa skale mikrometra interpretirana ispravno, tj. ve
nije pobrkan sa . Predloeno pravilo konvencije je LURD princip (Slika 143) (tj.
lijevo, gore, desno dolje).
Potrebno je osigurati da su postavke fokusa jasne.
Kad kod je mogue , osigurati da je ureaj montiran kruto.
100
Nikola Beki
Zavrni rad
3.18 Laserski interfometri

3.18.1 Opis
Razvoj laserskih interferometara je dao industriji alatnih strojeva standard visoke tonosti koji
se moe koristiti na alatnim strojevima svih tipova i veliina. Stabilizirani helium-neon laser
koji trenutno predstavlja remek djelo u standardu laserske duine i postao je u praktinim
terminima u posebnim sluajevima prihvaeni standard duine.
Slika 145: Postavke optikog kutnika
3.18.2 Tonost
Tonost inferometra je odreena laserskom duljinom vala i bolja je od 0,5 dijelova po milijunu.
Laserski inferometar je sposoban mjeriti pet od est stupnjeva slobode: linearno pozicioniranje,
horizontalnu pravocrtnost, vertikalnu pravocrtnost, nagib i skretanje, kao i okomitost izmeu
dvije osi. Svih est stupnjeva slobode su od jednake vanosti poto greke pozicioniranja, koje
proizlaze iz neeljenih kutnih pomicanja ili pomicanja od idealne pravocrtnosti, mogu biti
potencionalno vei od greaka linearnog pozicioniranja na osi koordinate.
Ostali izvori greaka na koje treba obratiti panju prije mjerenja su:
a) Greke okoline
Za linearna mjerenja potrebno je uzeti u obzir da je apsolutna tonost laserskog interferometra
direktno odreena time koliko su tono poznati ambijentalni uvjeti i, u stvari, koliko su oni
stabilni. Greka od otprilike jedan dio po milijonu e nastati za svaku greku od 1C u
ambijentalnoj temperaturi, 2.5 mmHg u apsolutnom tlaku i 30% u relativnoj vlanosti. Te
greke mogu se djelomino prevladati koritenjem manualne kompenzacije ili jednim od
automatskih kompenzatora koji mogu biti prikljueni na laserski displej.
Ali, najvanije je da uvjeti ostaju stabilni tijekom perioda ispitivanja.
101
Nikola Beki
Zavrni rad
b) Temperatura povrine stroja

Drugi vaan izvor greke u interferometrijskom ocjenjivanju alatnog stroja je utjecaj
temperature samog alatnog stroja. Za alatne strojeve koji koriste elini vijak za
transformiranje rotacionog u linearno gibanje za odreivanje pozicije prijenosa, taj efekt
predstavlja ekspanziju od otprilike 0,000 010 8 mm/mm za 1C poveanje u temperaturi
vretena za transformiranje rotacionog u linearno gibanje. Ako je ukupna putanja prijenosa 1000
mm, taj efekt predstavlja u duini vijka za transformiranje rotacionog u linearno gibanje od
0,010 8 mm po 1C promjene u temperaturi.
c) Mrtvi hod
Mrtvi hod je greka povezana sa promjenama u uvjetima okolia tijekom mjerenja.
Jednostavnim rijeima, to je greka zbog nekompenzirane duine putanje laserskog svijetla i
ona se javlja kada se atmosferski uvjeti koji okruuju lasersku zraku mijenjanju (uzrokujui
promjenu u duini laserskog vala) i tada se temp. materijala na koji su optiki interferometar i
reflektor mete montirani, mijenja (uzrokujui razdaljinu izmeu interferometra i retroreflektora
da se poveava ili smanjuje) (Slika 146)
Podruje mrtvog hoda je razdaljina izmeu optikog interferometra i nulte pozicije (ili 0)
pozicije mjerenja (L1). Ukoliko nema kretanja izmeu optikog interferometra i kutne kocke
(retroreflektora) i promjene uvjeta okolia koji okruuju putanju laserske zrake tada e se
duljina vala mijenjati preko cijele putanje (L1 + L2). Ukoliko se mijenja kompenzacijska
vrijednost brzine svijetlosti da bi se ispravili novi uvjeti okolia, sistem laserskog mjerenja e
ispraviti za promjenu laserske valne duine preko duljine L2, ali nikakva korekcija se ne radi
preko mrtvog hoda duljine L1.
d) Greka kosinusa
Ekscentrinost putanje laserske zrake sa osi gibanja alatnog stroja e rezultirati grekom
izmeu mjerene udaljenosti i stvarne prijeene udaljenosti. Ta greka ekscentrinosti se
uobiajeno naziva greka kosinusa, zbog toga to je vrijednost greke proporcionalna kosinusu
kuta ekscentra izmeu zrake i gibanja .
Slika 146: Greka mrtvi hod
102
Nikola Beki
Zavrni rad
Kada je laserski mjerni sustav ekscentrian u odnosu na os pomicanja alatnog stroja, greka
kosinusa e uzrokovati da mjerna udaljenost bude kraa od stvarne udaljenosti (Slika 147).
Udaljenost mjerena pomou laserskog mjernog sustava je LLMS dok je prava udaljenost
prijeena od alatnog stroja LM. Iscrtavanjem luka sa radijusom LLMS sa centrom na poziciji A,
jednostavno je primijetiti da LLMS je krai od LM.
e) Abbe-ova greka odmaka
Ako je mjerenje napravljeno na mjestu koje je odmaknuto od pomaka koje se mjeri,

svako kutno gibanje elementa e unijeti greku (
Slika 148).
Pravilo palca korisno u aproksimiranju greke pripisane kutnom gibanju: za svaku lunu
sekundu kutnog gibanja nastala greka je otprilike 5 m/m razmaka. Za 200 mm Abbe-ov
odmak i 2 lune sekunde kutnog gibanja, greka u mjerenju pomicanja je 200 mm x 5
m/m/lune sekunde kutnog gibanja = 2 m.

U postavljanju laserskog mjernog sustava za ocjenu alatnog stroja, tri osnovne smjernice je
potrebno slijediti:
a) odabrati ispravne postavke za mjerenje eljenih parametara;
b) minimizirati potencijalne izvore greaka (centriranje, kompenzaciju, deathpath, etc.);
c) simuliranje radnih uvjeta alatnog stroja to je blie mogue
Sve individualne postavke je potrebno paljivo analizirati kako bi se osiguralo da mjerenje
greaka alatnog stroja predstavlja greke radnog komada. Mjerenje bi trebalo odraavati
relativno kretanje reznog alata i radnog komada. Uvijek bi trebalo biti organizirano tako da se
jedna optika komponenta montira na mjesto gdje bi trebao biti rezni alat, a druga optika
komponenta na mjesto radnog komada.
Laser bi trebalo smjestiti da se maksimizira broj mjerenja koje se mogu napraviti bez
repozicioniranja laserske glave. Iako je laserski mjerni sustav izuzetno toan, mora biti
uvrijeeno u razmiljanjima ljudi da njihova tonost ovisi o inicijalnim postavkama i
eliminaciji potencijalnih greaka.
Slika 147: Greka kosinusa
103
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 148: Abbe-ova greka odmaka
104
Nikola Beki
Zavrni rad
4 Oprema za ispitivanje ravnoe povrina

4.1 Popis opreme za ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva LFSB-a
TABLICA 7: Popis opreme LFSB-a
1. Elektronika libela
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
2. Koincidentna libela
Proizvoa:
Carl Zeiss
Oznaka:
LIB3-263
Serijski broj:
3528
Mjerno podruje: +-10 mm/m
3. Optika kutna libela
Proizvoa:
Mjerno podruje:
Carl Zeiss
+-120
4. Laserski mjerni sustav
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Helwett Packard
MU35-299
2532A02509
do 40 m
5. Laser
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Renishaw
MU46-426
G12343
473612829,2 MHz
6. Autokolimator
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Carl Zeiss
MU49-429
70001914
+-20
7. Autokolimator
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Rank Taylor Hobson

MU23-199
038S
10
8. Granitni mjerni lineal
Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Cej
RET140-362
111417
750 mm
105
Rank Taylor Hobson

LIB4-300
6585
+-2,5 mm/m
+-0,5 mm/m
+-0,25mm/m
Nikola Beki
Zavrni rad
4.2 Opis mjernih ureaja libele i autokolimatora

4.2.1 Libela
Libele se upotrebljavaju za odreivanje nagiba ispitivane povrine prema horizontali ili
vertikali i to u principu za manje vrijednosti nagiba.
Glavni dio libele je staklena cijev (cijevna libela) djelomino ispunjena tekuinom vrlo niskog
ledita (eter,alkohol) tako da u ostatku prostora ostaje zrani mjehur.Staklena cijev je savinuta
po strogo definiranom radijusu. Poto zrani mjehur eli zauzeti najviu toku, ukoliko je
cijevna libela postavljena horizontalno, krajevi mjehuria e se postaviti simetrino s obzirom
na okomicu sputenu na horizontalnu ravninu.
Pomou izraza =L/R definira se osjetljivost libele, koja se mjeri centralnim kutom , koji
odgovara luku od 1 parsa (pomak od 2mm, tj. L = 2 mm). Osjetljivost libele to je vea (kut
manji) to je radijus vei, tj. pomak mjehura uz istu promjenu nagiba vei (libela bre i
uoljivije reagira na promjene mjernog poloaja, pa se njom preciznije vri
horizontiranje).Cijevne libele, koje
se upotrebljavaju kod ispitivanja nagiba u
metalopreraivakoj industriji, nemaju veu osjetljivost od 10.
Razmak L izmeu ucrtanih linija tj. vrijednost skale moe biti dana u slijedeim mjernim
veliinama:
- kutnim jedinicama
- vrijednostima nagiba mm/m.
Radijus zakrivljenosti postie se savijanjem cjevice ili kod preciznijih libela bruenjem sa
unutarnje strane. Inae su cijevne libele osjetljive na uvjete okoline, tj. poveanje temperature
uvjetuje da se tekuina rastee smanjujui tako prostor za mjehuri i obratno. To se
kompenzira tako da su glavne crtice ( obino vee duine ) koje pokazuju sredinji poloaj
mjehura postavljene na veem razmaku nego duina mjehura kod -10C.
Za otklanjanje rastezanja stakla cjevice libele promjenom temperature, finije graduirane libele
imaju elastino postolje za otklanjanje napetosti.
Prema konstrukciji libele dijelimo na:
-koincidentne libele
-tehnike libele
-kutne libele
-elektronike libele
4.2.1.1 Koincidentne libele

To su precizne libele za tona mjerenja nagiba ravnih i cilindrinih povrina u odnosu na
horizontalnu ravninu sa mogunou oitanja nagiba od 0,01 mm/m to odgovara kutu od
priblino 2.
One se upotrebljavaju za mjerenje nagiba na ablonama, kutnicima, kutomjerima i sl., kao i za
ispitivanje tonosti libela, horizontiranje radnih stolova, postolja, vodilica itd. Tom je libelom
mogue mjerenje nagiba povrine koji ne prelazi vrijednost +-10 mm/m.
Pomou metode koincidencije i optikog poveanja, promjena kuta nagiba za 2 prikazuje se
kao prividni put mjehura od 0,8 mm, to omoguuje da se i najosjetljivija mjerenja izvode brzo
i lako.
Konstrukciona izvedba koincidentne libele prikazana u presjeku dana je na slici.
106
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 149: Koincidentna libela

Metoda koincidencije ostvaruje se pomou specijalnog optikog sistema sastavljenog od dvije
prizme koje slue za preslikavanje krajeva mjehuria u zajedniku referentnu ravninu. Kada je
libela postavljena horizontalno dolazi do zatvaranja konture slike krajeva mjehuria u
kontinuiranu polukrunu liniju.
Cijevna se libela u horizontalan poloaj dovodi pomou mikrometarskog vijka, na kojem se
nalazi fina skala za oitavanje nagiba, i poluge koja je vezana za cijevnu libelu.
Gruba skala nalazi se na prednjoj strani koincidentne libele, a njezina marka je vezana za
polugu za naginjanje cijevne libele.
Slika 150: Mjerenje pravocrtnosti libelom
107
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 151: Libela

Proizvoa:
Carl Zeiss
Mjerno podruje : +-10 mm/m
Podjela skale:
0,01 mm/m
Dimenzije:
165x47x100
Teina:
1.08 kg
4.2.1.2 Tehnike libele

Ove libele slue za ustanovljavanje horizontalnosti i vertikalnosti povrina kod montae
strojeva i sline opreme gdje je ona zahtijevana.
Prema DIN 877 dijele se u 4 klase prema podruju vrijednosti skala uzdune cijevne libele.
Svakoj od njih dana je pripadajua cijevna libela prema DIN 2276
sa vrijednou podjele skale mm/m koje se kreu od 0,03 do 1,6 mm/m. Osim toga proizvoai
ove opreme imaju svoje standarde koji su priblino jednaki DIN standardu.
Tehnike se libele izrauju uglavnom iz metala (za vie klase obavezno) sa razliitim
duinama mjernih ploha. Za otklanjanje toplinskih udara, kojima je uzrok rukovanje, precizni
tip libela je nainjen iz kompaktnog odlijevka i sadri termiki izoliranu ruku.
Cijevne libele (uzdune i poprene) smjetene su u kuitima vezanim uz tijelo libela uz strogo
ostvarenu horizontalnost i vertikalnost sa mjernim plohama.
Kod libela s izvedenim V- lijebom pod 120 na mjernim plohama, omogueno je ispitivanje
horizontalnosti i vertikalnosti cilindrinih povrina. Radna tonost tih libela u principu kree se
u granicama jedne podjele vrijednosti skale, osim ako se ne vri mjerenje u strogim
laboratorijskim uvjetima mjerenja.
108
Nikola Beki
Zavrni rad
4.2.1.3 Kutne libele

Upotrebljavaju se kod izrade strojeva i ureaja za tono mjerenje i ispitivanje poloaja kuta na
ravnim i cilindrinim dijelovima, te posebno za horizontiranje strojeva, strojnih dijelova,
osovina itd.
Karakteristika tih libela je da specifinom konstrukcijom omoguuju proirenje mjernog
podruja cijevnih libela tako da je kod nekih izvedbi kutnih libela omogueno oitanje u
podruju 0 do 360.
Osnovni element kutne libele je osjetljiva cijevna libela koja se nalazi u zasebnom kuitu
vrsto vezanom za rotirajui disk. Zakretanjem cijevne libele okree se rotirajui disk, za koji
je vezana kruna ploa sa skalom u kutnim vrijednostima.
Sve zajedno postavljeno je na horizontalno smjetenu osovinu oslonjenu na kuitu.
Postavljanjem mjerne povrine kutne libele, koja moe sadravati i V-lijeb za ispitivanje
nagiba cilindrinih povrina , te dovoenjem cijevne libele u horizontalnu poziciju rotiranjem
diska, moe se sa krune skale oitati kutno odstupanje mjerene ravnine od horizontale.
To je jedna od mogunosti ostvarivanja nagiba koja se koristi u mjernoj tehnici.
Druga mogunost mjerenja koju pruaju kutne libele je ostvarivanje kuta izmeu dviju
meusobno nagnutih povrina. To se radi tako da se za svaku od povrina odredi kutno
odstupanje od horizontale i razlika tih dvaju oitanja daje kut izmeu tih ravnina.
Kutne libele proizvode se u nekoliko izvedbi sa razliitom osjetljivou i mjernom tonou.
esti tip kutnih libela koji se susreu u radionicama je tip s metalnom ili staklenom krunom
skalom te mikrometarskim vijkom koji omoguuje oitanje vrijednosti kuta nagiba do 1.
Kod kutnih libela sa mogunou direktnog optikog oitanja horizontiranje se vri pomou
vlastite koincidentne libele sa mogunou namjetanja unutar 1. Optiki sistem pomou
kojeg se vri oitanje sa staklene krune skale opremljen je ureajem za promatranje dviju
nasuprotnih linija (180) i vrenja koincidencije izmeu njih, ime se smanjuje greka
uzrokovana pojavom ekscentrinosti izmeu montirane krune skale i osi rotacije.
Mjerno podruje je 360, a maksimalna greka koja moe nastati izmeu bilo koja dva oitanja
iznosi 5.
109
Nikola Beki
Zavrni rad
4.2.1.4 Elektronike libele

Elektronike libele su precizni ureaji za horizontiranje i ispitivanje horizontalnosti i
vertikalnosti ravnina i cilindara. Opremljene su sa elektronskom mjernom jedinicom koja daje
odstupanja od horizontale i vertikale na galvanometru badarenom u kutnim jedinicama ili
vrijednostima nagiba mm/m.
Elektronska mjerna jedinica moe biti zajedno s osjetnim elementom smjetena u jednom
kuitu na kojem su smjetene mjerne plohe ili odvojena u zasebnom kuitu te spojena
pomou kabela s osjetnom jedinicom.
Proizvode se u razliitim konstrukcijskim izvedbama, ali sa zajednikom karakteristikom, a to
je koritenje indukcione zavojnice kao osjetnog elementa.
Prednosti elektronike libele su mogunost daljinskog oitanja vrijednosti i vrlo dobra
ponovljivost rezultata. Prikaz elektronike libele dan je na slici ispod.
Slika 152: Elektronika libela

Mjerno podruje: +-2,5 mm/m, +-0,5 mm/m i +-0,25mm/m
Podjela skale:
0,1, 0,02 i 0,01 mm/m
Dimenzije :
185x185x215 mm
110
Nikola Beki
Zavrni rad
4.2.2 Autokolimatori
Autokolimator je optiki ureaj za ustanovljavanje malih vrijednosti kuta s velikom tonou.
Osnovni princip autokolimacije prikazan je na slici ispod.
I izvor svjetla
S skala
O objektiv
Z zrcalo
y = f tg 2
tg 2 2
y = 2 f
Slika 153: Princip autokolimacije
U arinoj ravnini kolimacione lee smjetena je mjerna skala koja se prosvjetljava izvorom
svjetla. Slika skale preslikava se u beskonanost. Ako se na put paralelnog svjetlosnog snopa
stavi ogledalo te ukoliko ono ne stoji okomito na os autokolimatora, u okularu, koji sadri
ciljnu marku, dolazi do pomaka reflektirane slike skale prema ciljnoj marci u ovisnosti od
nagiba ogledala po zakonu refleksije.
Na temelju tog osnovnog principa autokolimacije razvijen je itav niz autokolimatora koji se
meusobno razlikuju po konstrukciji i mjernim mogunostima.Najee se susree cijevni tip
autokolimatora.
Da bi se smanjile dimenzije autokolimatora razvijen je specijalni tip, gdje arina duljina ostaje
ista uz smanjenje duine durbina. To se postie pomou dva paralelna ravna zrcala.
Ovisno o tipu autokolimatora postoje razliiti naini oitavanja vrijednosti kutnih odstupanja.
Uobiajena je izvedba s optikim viziranjem i oitavanjem vrijednosti. Osnovna skala koja je
reflektirana od ogledala vidljiva je u okularu, u kojem se nalazi nitni kri.
Postoje autokolimatori koji omoguuju oitanje kutnih odstupanja u jednoj ravnini ili u dvije
okomite ravnine (horizontalnoj i vertikalnoj). Mjerna podruja, kao i vrijednosti podjele skala,
ovise o konstrukcijskoj izvedbi, pri emu mogu biti primjenjeni razliiti optiki sistemi uz
koritenje mehanikog ili optikog mikrometarskog vijka.
Tipovi autokolimatora: -autokolimator s kontinuiranim servo namjetanjem
-autokolimator s automatskim pozicioniranjem
-fotoelektrini autokolimator
Prikaz autokolimatora dan je na slijedeoj slici:
111
Nikola Beki
Zavrni rad

Proizvoa:
Oznaka:
Serijski broj:
Mjerno podruje:
Podjela skale:
Mjerne osi:
Dimenzije:
Masa:
Carl Zeiss
MU49-429
70001914
+-20
4
2
200x290x130 mm
3,3 kg
112
Nikola Beki
Zavrni rad
5 Eksperimentalni dio
5.1 Opis eksperimentalnog dijela
Ispitivanja ravnoe mjerne ploe metodom libele i autokolimatora provedena su na Fakultetu
strojarstva i brodogradnje, u Laboratoriju za precizna mjerenja duina. Cilj mjerenja je
ispitivanje ravnoe mjerne ploe dimenzija 600 mm x 600 mm metodom libele i
autokolimatora, te usporedba dobivenih rezultata. Na mjernoj ploi sam ucrtao mreu pravaca
prema dijagonalnom tipu rasporeda pravaca ("Union- Jack") , te podijelio pravce na baze od
100 mm. Mjerenje se vri po bazama od 100 mm na svim pravcima mjerne ploe i to u oba
smjera radi ponovljivosti rezultata. Dobiveni se rezultati obrauju programskim alatom Rank
Taylor-Hobson. Prikaz mjerne ploe dan je na slijedeim slikama:
Slika 155: Dijagonalna ili "Union Jack" metoda
Slika 156: Mjerna ploa
113
Nikola Beki
Zavrni rad
Slika 157: Mjerna ploa
5.2 Metoda libele

Ispitivanje ravnoe mjerne ploe je izvreno koincidentnom libelom proizvoaa Carl Zeiss-a
s mjernim podrujem od +- 10 mm/m. (Libela detaljno opisana u Opisu mjernih ureaja).
Prikaz koincidentne libele na slici ispod:
Slika 158: Koincidentna libela

114
Nikola Beki
Zavrni rad
Postavio sam koordinatni sustav u toci D i krenuo s ispitivanjem. Oitavao sam dobivene
vrijednosti baza pravaca AB, DC, AD, BC, AC, HF, EG i DB u mm/m i to za oba smjera,
raunao njihovu aritmetiku sredinu i pretvarao ih u keteve (minute i sekunde). Slijedei korak
je upisivanje vrijednosti kuteva u programski alat Rank Taylor-Hobson, dobivanje rezultata i
grafikog prikaza povrine mjerne ploe.
Slika 159: Grafiki prikaz povrine mjerne ploe, mjerenje libelom
115
Nikola Beki
Zavrni rad
TABLICA 8: Prikaz rezultata mjerenja libelom
116
Nikola Beki
Zavrni rad
5.3 Metoda autokolimatora

Ispitivanje ravnoe mjerne ploe je izvreno autokolimatorom proizvoaa Carl Zeiss-a s
mjernim podrujem od +- 20.( Autokolimator detaljno opisan u Opisu mjernih ureaja).

Za ispitivanje ravnoe mjerne ploe autokolimatorom, koristio sam jednaki koordinatni sustav
kao i kod libele. Oitavao sam vrijednosti baza pravaca AB, DC, AD, BC, AC, HF, EG i DB u
oba smjera u minutama i sekundama. Slijedi upisivanje vrijednosti kuteva u programski alat
Rank Taylor-Hobson , dobivanje rezultata i grafikog prikaza povrine mjerne ploe.
Slika 161: Grafiki prikaz povrine mjerne ploe, mjerenje autokolimatorom

117
Nikola Beki
Zavrni rad
TABLICA 9: Prikaz rezultata mjerenja autokolimatorom
118
Nikola Beki
Zavrni rad
6 ZAKLJUAK
Svrha ovog zavrnog rada je odreivanje mogunosti Laboratorija za precizna mjerenja duina
za ispitivanje ravnoe povrina alatnih strojeva, ispitivanje metodama libele i autokolimatora u
eksperimentalnom dijelu rada, te usporedba samih metoda.
U zavrnom radu je prevedena norma ISO230-1 koja se odnosi na metode ispitivanja

geometrijskih tonosti alatnih strojeva. U Laboratoriju za precizna mjerenja duina LFSB-u
odabrana je mjerna ploa i pripremljena za ispitivanje uz pomo strunog kadra Laboratorija.
Na temelju znanja steenih o metodama libele i autokolimatora izvrena su mjerenja ravnoe
na odabranoj mjernoj ploi. Rezultati mjerenja su obraeni programskim alatom Rank Taylor
Hobson.
Na temelju izvrenih mjerenja pomou libele i autokolimatora, zakljuio sam da je metoda
libele zahtijevnija pri ispitivanju odabrane mjerne ploe dimenzija 600mm x 600mm iz razloga
to daje oitanje kuta u mm/m te je potrebno izvriti preraunavanje u minute i sekunde. Libela
ima konstantnu referencu, a to je horizontala, dok se kod autokolimatora referenca mijenja
zbog njegovog uestalog pomicanja pri mjerenju. Metoda autokolimatora je jednostavnija i
pogodnija za ispitivanje mjernih ploa veih dimenzija i veih duljina mjernih baza. Svaka
metoda ima svoje prednosti i mane, te je zato potrebno ovisno o uvjetima i predmetu
ispitivanja ravnoe odabrati najprikladniju metodu.
119
Nikola Beki
Zavrni rad
7 LITERATURA
Marko Ivi, Geometrijska tonost TOC-a, PowerPoint dijaprojekcija, Zagreb 2004.

ISO230-1, Test code for machine tools, 1996.
LFSB, baza podataka, Zagreb 2008.
Dr.sc. Sanjin Mahovi, Predavanja Ravnoa, Zagreb 2008.
120

01 09 2008 Nikola Bekic-Zavrsni Rad PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 09 2008 Nikola Bekic-Zavrsni Rad PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sveuilite u Zagrebu

Fakultet strojarstva i brodogradnje

U Laboratoriju za precizna mjerenja duina LFSB-u izvren je popis postojee opreme za

Slika 50: Centar referentne ravnine ............................................................................................42

Slika 101: Greke na osi rotacije ................................................................................................69

Slika 152: Elektronika libela...................................................................................................110

Popis oznaka i mjernih jedinica fizikalnih veliina

modul elastinosti, kN/ mm2

LLms udaljenost mjerena pomou laserskog mjernog sustava, mm

Tlokalno lokalna tolerancija, mm

Podruje primjene norme ISO 230-1................................................................................11

3 NORMA ISO 230-1.............................................................................................................11

3.4.2.1.2.1.2 Napeta ica i mikroskopska metoda ...................................................................24

3.4.3.2.3.2 Mjerenje ravnih povrina sa krunom konturom...................................................41

3.4.5.1.2.2 Dvije ravnine pod 90 jedna prema drugoj............................................................58

3.5.1.1.3 Lokalne greke podjele .............................................................................................71

3.7.2.5 Paralelnost bonih povrina, u milimetrima ................................................................83

3.17.3 Mjere opreza pri koritenju...........................................................................................100

Slika 1: Utjecaj na kakvou obrade alatnog stroja

Pored geometrijskih i kinematikih karakteristika neoptereenog alatnog stroja, koje su

Ocjenjivanje kakvoe alatnog stroja trebalo bi se obavljati prema slijedeim smjernicama:

2 Podruje primjene norme ISO 230-1

3 NORMA ISO 230-1

3.1.2 Ispitne metode i uporaba mjernih ureaja

3.1.3.1.2 Pravila koja se tiu tolerancija

3.1.3.2.1.2 Tolerancije oblika

Slika 2: Krivulja AB za utvrivanje greke

3.1.3.2.1.5 Lokalne tolerancije

Slika 3: Lokalno odstupanje

Slika 4: Ukupna tolerancija

3.1.3.2.2 Primjenjivost tolerancija na pomak komponenata alatnog stroja

3.1.3.2.2.1 Tolerancije poloaja

Slika 5: Tolerancije poloaja

Slika 6: Kut rotacije osovine

3.1.3.2.2.2 Tolerancije oblika

Slika 7: Tolerancije oblika

Slika 8: Tolerancije relativnog poloaja

3.1.3.2.2.3 Tolerancije relativnog poloaja (Slika 8)

3.1.3.2.2.4 Lokalne tolerancije u kretanju komponenata

3.1.3.2.3 Sveobuhvatne ili zakljune tolerancije

Slika 9: Odstupanje gibanja osovine

3.1.3.2.5 Uobiajene definicije osi i kretanja

3.2 Pripreme radnje

3.2.2 Stanje stroja prije ispitivanja

3.2.2.2 Temperaturni uvjeti odreenih komponenata prethodno ispitu

3.2.2.3 Funkcija i punjenje

3.3 Ispitivanje obradom

Provjera radnih komada u ispitu

3.4 Geometrijska ispitivanja

3.4.2.1 Pravocrtnost linije na plohi ili u prostoru

Slika 10: Pravocrtnost linije na plohi

Slika 11: Pravocrtnost linije u prostoru

3.4.2.1.2 Metode mjerenja pravocrtnosti

3.4.2.1.2.1 Metode bazirane na mjerenju duine

Slika 12: Referenca pravocrtnosti

3.4.2.1.2.1.1 Metoda s linealom

3.4.2.1.2.1.1.2 Mjerenja u horizontalnoj ravnini

Slika 13: Mjerenje mjernom urom u vertikalnoj ravnini

Slika 14: Mjerenje mjernom urom u horizontalnoj ravnini

Potrebno je zabiljeiti da bez obzira na deformaciju lineala na svojim osloncima, ravnost

Slika 15: Linije odstupanja E1 i E2

3.4.2.1.2.1.2 Napeta ica i mikroskopska metoda

Slika 16: Mjerenje ravnoe mikroskopom