Professional Documents
Culture Documents
Babai Im Enver Hoxha PDF
Babai Im Enver Hoxha PDF
Tiran 1998
llir Hoxha:
Babai im, Etwer Hoxha
Extra 1998
ISBN 99927-602-8-1
gjyqit te fundit?
N ciklin shqiptar t kreshnikeve, Halili. vllai fodull
kryekreshnikut Muji. n asnj rrethan nuk e pranon eprsin e tij,
prvese pasi harambashi ka shkuar t'i kerkoj ducl dhe i rreh
varrin, duke e f er me fjale t mbrapshta pse nuk ngrihet pr t
matur forcat n mejdanin e trimave. Pikrisht ndshkimi pas
vdekjes, dhunimi i varrit nga kundrshtari, e detyron Halilin
heq dor nga kr elartesia dhe t'i lutet Mujit t'i shkoj n ndihm.
Scpse, sipas mentalitetit tradicional, "vdekja eshte pr trimat", porse
turpi. dhunimi pas vdekjes, "eshte m i rnd se vdekja''. Ky sht
nj provcrb i njohur i shqiptarve t veriut.
Dhunimi pas vdekjes ka qen nj tmerr mbi tmerret pr kodin
etik tradicional shqiptar edhe n periudha t mvonshme. Dhe prap
ai i ka trazuar ata rnd. Hcroi kombtar shqiptar Gjergj Kastrioti
uvarros ne katedralen c Lezhs, por ai nuk ka nj varr t vrtet,
sepse ushtrit otomane (t paktn kjo sht pikpamja e
historiografts zyrtare shqiptare) e zhvarrosn pr ta br "haimali".
Nc Shqipri rrezimi i permendoreve sht nj prej
dhunimeve m t prhapura t asaj qe, sipas mendsis s
trasheguar, duhej t ishte nj "tabu" c rrcpt. N qytetet shqiptare
ka plot piedestale, por ato jan bosh. Nj gazetar shqiptar, q pati
vizituar botn arabe n fund t vitcve '70, pas nj zhvillimi politik
t trazuar, me t'u kthver n Shqipri shkroi gjithe zell dhe botoi
me nj triumf gati absurd reportazhin "Piedestalet presin
monumentet - . Dhjet jet
von ai nxori nga sirtari dhe ribotoi
me t njjtin entuziazm reportazhin "Piedestalet bosh", nprmjet
t cilit i bhej thirrje opinionit t vendit t shprblente "heronjt e
demokracise" - s pari kreun e saj - dukc ngritur bustet e tyre n
vend t t permbysurve. Ishin ndryshuar vetm emrat e njerzve
dhe t vendeve. Vlersimi i bilancit t historis sipas numrit t
"piedestaleve bosh", m shume se konfonnizmin e njcriut, ndoshta
shpreh nj modelim t menduari q rrnimin e monumenteve e
njson me progresin shoqror.
N fakt, ka nj mbrapshti t frikshme shqiptare n qendrimin
7
10
1998
Lexuesit
Kto kujtime i shkrova n periudhen e dnimit mc nje vit
burg nga shtcti "demokratik", psc dhash nj interviste, ku iu
prgjigja Ryetjeve t gazcts "Modeste", pr babain tim, Enver
Hoxhn. Ne gjyq publikisht bra t qart q, me denimin politik e
hakmarrs qe po me jepej, askujt nuk duhcj t i shkontc n mendje
sc do t mc friksonin q t mos flisja me pr babain tim. por do t
gjeja forca q, edhe nga qclia e burgut, t shprehja I irisht mendimet
e mia pr t. pr t kaluaren dhe "kohen moderne" te Shqiperis.
Keto kujtime, prvc knaqsis q me japin q po i shkruaj, duke
provuar nje gjcndje tjetr n veten time. jane nj form mbrojtje
q i bj njeriut tim t dashur.
Nc keto kujtime une c kam pershkruar babain tim ashtu si
c kam njohur gjat gjithe jetes q jetuam bashke. sa qc gjalle. Ai
ishtc nj prind shembullor, q na donte. na qortonte, na keshillonte,
na mesonte etiken dhc moralin e shoqrise. Tc njejten gj ai c bri
cdhc si gjysh. me femijet tane, niperit dhc mbesat c tij.
At e njoha edhe si udheheqes qe punoi gjith jetn per
Shqiprin dhc popullin c saj. Fitorja c madhe qe arriti populli
shqiptar n Luften Nacionaldirimtare. dukc shpartalluar. me forcat
13
Pjesa e par
Jeta qenka
shum e uditshme
Esht me tc vertete kshtu. Asnjehere nuk m kishte shkuar
ndr mend se do t shkruaja kujtimet c mia per babain tim. Enver
Hoxhn.
Kur isha i ri dhe ai qc gjall, nga dashuria q kisha pr t.
fillova tc shkruaj her pas here ne ndonj bllok. duke u shprehur
se sa baba i dashur e i mire q ishte. Pasi shkruajta pese a gjasht
faqe n nj bllok kalendarik te ri me data, qe babai na i jepte do
vit. duke na thene q t mbajm ditar. se kur t rriteshim e kur t'i
lexonim do t kenaqeshim dukc njohur bemat e femijerise dhe t
rinis. c mbylla bllokun dukc i ln n mes ato q kisha filluar t
shkruaj pr babain. sepse si m'u duk q po c lavdroja. N fund t
fundit, tc gjithe haballart. n pergjithesi, jane t mir me femijet e
tvre.
E mbylla bllokun dhe e lashe n harresn e viteve. E hapa
koht c filndit dhe vura re se n ato shenime t shkurtra kisha
shkruar me nj dashuri feminore. q mcrrtc tashme cdhc nj viere
tjetr. pr vet faktin q ksaj figure qendrore t historise komklare
n. gjysme shckullin e fundit gjat viteve te tranzicionit (duke filluar
I5
17
Si dinte
t ndshkonte babai
Mos u uditni! Kte: pyetje, do njeri, kur sht rritur dhe c
ka kaluar fernijrin, ia bn vetes ose ia jep prgjigjen pa c pyetur
kush, duke u trcguar t tjervc episode nga koha kur i ati mund ta
kct ndshkuar.
N asnj rast nuk mbaj mend q babai t m kct kputur
ndonj shpull. Mund t duket e pabesueshme, por sht c vrtet.
Kur bnim gabim, ai rrinte scrioz, dhe ky ishte dnimi m i rnd
pr ne. M pas c puthnim dhe i pretntonim q gabimin nuk do ta
prsrisnim m. Po tregoj dy raste. n t cilat babai donte t na
edukonte respektin pr ushtarin, policin, oficerin, njeriun q ruan,
at q kryen detyrn. dhe, sado i vogl t jesh n mosh, t nguliten
n mendje pr gjith jctn.
Rasti i par lidhet me nj ngjarje q m ka ndodhur kur isha
rreth gjasht Nje dhe ishim n Mosk me pushime. Ishim vendosur
n nj shtpi q rust e quanin "daa". Aty kishte ndenjur Stalini.
Ishte nj shtpi n mes te pyllit. jasht Mosks. Nj dit. duke u
kthyer pr n "daa", ushtari q hapi portn c oborrit na nderoi
sipas stilit t nderimit sovjetik. Natvrisht. ai nderoi babain, por
I8
20
"Syri i keq"
n shtpin
e Enver Hoxhs
A t jet e vrtet? Sigurisht q po. Kjo m ka ndodhur mua.
Vcndosa ta tregoj tani, pas 40 e kusur vjetsh. mbasi gjykova q
kjo gj tashm nuk dmton njeri. Dy protagonist t ngjarjes kan
vdekur c dy jan n burg. T vdekurit jan gjyshja ime nga mamaja,
Naxhija. pra. nna e mamas dhc tjetra dadoja ime, nj grua q
gjithmon vishej me t zeza, Bone e quanin. Ndrsa dy
protagonistt q ndodhen n burg jan mamaja ime dhe un.
Po le t kthehemi prapa n koh, kur un isha n moshn
rreth pes vje. At dit un kisha temperatur dhe, si gj y. shja ime,
q ndoshta nuk ishte shum fetare, edhe dadoja, ishin shum t
bindura q temperatura m ishte shkaktuar ngaq m kishin marr
msysh. At dit un kisha dal jasht pr t luajtur dhe nj shitse
kishtc thn: "sa i bukur ky djal". Kjo qe arsycja q kto t dyja
as denjonin t thrrisnin doktorin, por m than se do t m shronin
thosha mamas. Un, nga gzimi q
vet, por ama nuk duhej
s'do t vinte doktori, se mund t m bnte ndonj gjilpr, q i
21
tjetr.
Duke qen se gjyshi vdiq shpejt, disi e mbaj mend, por jo
q t kem pasur ndonj histori me kt gjysh, ndrsa me gjyshen
kam plot t tilla. Dua t tregoj dhc nj episod q sa hcr c kujtojm
gjithmon qeshim. Ishte koha kur kishin ardhur n jet dy krijesa
t reja, djali im, dhe vajza e vllait. Sipas litcratures s athershme
dhc keshillave t doktorit (c t mamas), qe nenat e reja t kishin sa
m shum qumsht pr t ushqyer femijet e porsalindur, duhej t
hanin hashure, kremra, muhalebira etj. Edhe gjyshes do nat i
shkonte nj pjat hashure, t nesrmen nj pjat me krem, dhe
kshtu do nat, prpara se t flinte. Ne e kishim zakon: para se t
shkonim t flinim ktheheshim te dhoma e gjyshes pr te br ndonj
muhabet dhe pr t'i thene "naten e mir". Ky sht pikrisht
momenti kur i sjellin hashuren dhe ajo, e velur mc kt gje pr do
nat, i lshohet infermieries q ia solli:
"ish bajsh moj couce, mos m'i sillni ma se do m zdrypi
dhe mua qumshti n gjinj!".
Aq kemi qeshur, sa dhe lott nuk na mbaheshin.
23
Nj ndodhi me motrn
E kush jan ata vllezr e motra q kur kan qen fmij
nuk jane zne me njri-tjetrin. Kshtu ndodhte dhe me ne. Pranvera,
motra imc, si vajz, zinte nj vcnd m t privilcgjuar pran babait.
t paktn ne kshtu na dukej, dhe kjo vinte ngaq ishtc m e vogla
dhc vajz.
Pasi kaluan dy-tri vitet e para, u mundua mamaja t na onte
n kopsht, si gjith femijt, por ne rezistuam "heroikisht", kshtu
q e fituam davan pr t mos vajtur nc kopsht. Bile m kujtohet
q, kur shkova n klas t par, m'u mbushn syt mc lot. po nuk
kisha se 't bja. Shihja vllain dhc motrn q kishin ardhur t
me: prcillnin dhe i kisha zili q ata do t ktheheshin tc Iuanin nc
parkun para shtpis. Mamaja m tha:
"Mos, se na turperove, je goxha djal!". Dhc me t vrtet
isha 7 vje e gjysme, sepse ather ishte rrcgull qe duhcj t mbushje
7 vje pa t hyje n shkoll. Nuk kisha 't beja, kopsittit t
fmijve ia hodha, po shkolls nuk kisha 't'i bja.
Pak dit prpara kisha thyer dorn, sepse kisha rn nga
trau i ekulibrit, kshtu q shkolln po e filloja me dor t thver.
Kur po nisesha pr n shkoll ditn c par, tek shkallt c shtpis.
24
26
29
Babai tifoz
Mos pandehni se ka qen "tifoz i mendur". Tani, un mund
t them q ai s'ka gen fare tifoz, por, si do ta shpjegoj m posht,
ai kishte zgjedhur si "skuadr t zemrs", "Besn" e Kavajs. Kjo
dhe pr arsyen se Besa e kishte n tradit futbollin dhe bnte ndeshje
t bukura, pavarsisht se nuk fitonte kampionate.
Njher, kur babai shkoi pr t vizituar nj objckt t ri t
ndrtuar n Kavaj, nse nuk gabohem uzinn e gozhd-bulonave,
duke biseduar me puntort, njri i tha:
"Shoku Envcr, ne e dim q ju kcni simpati pr "Besn" e
Kavajs.
Filluan t qeshnin t gjith. Si duket, kuzhineri q kishte
babai, Qemali, q ishtc kavajas, nprmjet njerzve t tij n Kavaj
e kishte hapur fjaln pr kt gj.
Babai ishte nj sportdashs i zakonshm, q e plqcnte lojn
e bukur, por jo "tifoz i smur", si ishim nc fcmijt. Un isha mc
"Partizanin". Nuk lija ndeshje pa vajtur. Her gzoheshim e her
hidhroheshim, sipas rczultateve q arrinte "skuadra e zemrs".
Ditn e diele, duke ngrn drek, kur ishim n t mbaruar, duhej
t'i merrnim leje babait pr t shkuar n stadium. Kt ai c dintc
30
shum mir, po rrinte i qet d.he priste dcrisa t'ia bnim krkesn:
"Babi, t ikim sot n stadium, se luan "Partizani" me "17
Nentorin?".
Po me k do t ikni?".
"Me Isufin", - prgjigjeshim menjeher. Ai e dinte pr gj igjen
ton. sepse kjo ishte dhe krkesa e Isuf obs, q ishte shoferi i
babait nj jet t tere, i cili kishte rastin pr t'u shkputur nga
gatishmria e tij pr dy ort e sportit. Babai m ngacmontc:
"Po Isufi pse do vij, ai sikur sht me "Dinamon", apo
jo?!".
Duke qen frnij, nuk dija se si t'i prgjigjesha, por i
mburresha Isufit q, megjithese babai m kishte br pyetjen e
vshtire, domethene qe. "ti je me "Dinamon" dhe s'ke pse krkon
leje", un. prapeseprape, ia kisha mbushur mendjen dhe e kisha
marr lejen. T medhenjt c kuptonin njri-tjetrin, ndrsa ne, femije
t moshes gjashtvjeare, knaqeshim me marrjen e lejes.
Kur kthehcshim n shtpi nga stadiumi, po t ishim ndar
mire, menjeher i thosha q fituam.
"E di, - m thoshte.- sepse, kur u b goli, brtitt aq shum,
sa me zgjuat nga gjumi. Dgjova dhe zrin tnd".
Q mund ta zgjonin thirrjct c stadiumit kur behej gol, nuk
ishte udi, sepse stadiumet i kishim afer shtepis, por udi ishte se
si ai t degjonte zrin tim! Duke qen fmij i vogl, n fillim
uditesha, por m pas e kuptova q ajo ishte nj shaka.
M vshtir ishtc kur ndonjehere duhej t shkonim ta
ndignim "Partizanin" deri n Kavaje. Deri atje ishte me t vertete
e vshtir pr t marre leje, sepse do t duhej t harxhohej benzin.
Prandaj duhej t sajoheshin justifikime, si, bie fjala: "duhet t dal
ne prov makina" apo megjithse ndonj gje tjeter zor se besohej.
Edhe kur u rrita dhe shkoja ne aksionet e rinis. ai m
shkruante gjithmon mc humor, dukc m kujtuar shakat q na
bnte kur ishim t vegjel. Ja 'me shkruante n nj leter q m
dergonte n aksion.
"...Sot. kur u zgjova nga giumi nga te bertiturat e stadiumit,
31
32
Si e msova bilardon
n Kor
E pritnim mc qejft madh kur shkonim pr pushime nc qytetin
e bukur t Kors. qoft gjat vers, qoft gjat dimrit, kur bora
kishte mbuluar do gj. N t dy rastct ky qytet kishtc bukurin c
vct. Babait i plqcntc cdhe pr nj gj tjetr, scpse ktu kishtc kaluar
rinin c tij. Ishtenj qytet me mjaft kultur. Ndrsa nc, fmijt... kishim
qejfet tona. Nj nga kto ishtc sc nc oborrin c vils ishtc nj kal mc
i cili quhej Todi, pr
nj kaloshin qc c p.rdorte prgjegjsi i
te: kryer punt e veta. Ne do dit i luteshim q t na bnte ndonj
thiro mc t. Knaqcshim shum.
N Kor shkonim s bashku me babain npr piknike n
vendet c shtnta piktorcske q kishtc Kora, n kodrat e pyjct, n
liqcnin e Presps. Nj dit shkuam n Voskopoj. Ishtc vend shum
i bukur. Kudo q shkonim, babai na tregontc historit pr vendin ku
venim dhc pr ngjarjct q kishin lidhje mc to.
t shkontc vet. na tha ncvc q t
Nj dit. n pantundsi
shkonim n Helms, aty ku ishtc zhv illuar kongresi i rinis
antifashiste. U nism s bashku me
Rrugs nga shoqroi S.
Gradeci. I dolnt nga ana c Kors, Shtylls. Panaritit. dcrisa
33
"11 Janari"
Esht emri i shkolles sime t dashur, ku msova deri n
klasn e shtat. Kam shum kujtime nga kjo shkoll.
Sado q qevcrit ia ndrruan emrin, scpse 11 janari i
"republikes s dyte" shqiptarc u vristc qenien c tyre, tek mua ajo
do te mbetet gjithmone mc kt emer. Me kt emer do ta njohin
gjithe ato brcza qc kaluan nga kjo shkoll. Edhc femijt e rni. q
msuan n kt shkoll mc tradita. po kshtu c quajne. Emri i ri,
mcgjithse i respektuar, nuk mund t'ia zr vendin n mendjen
ton.
Msucsja ime e par quhej Andromaqi. Ajo me msoi t
shkruaj e te lexoj. E donim shume, sc ajo ishte e dashur, c palodhur
mc ne.
Kur mbrojta gradn "doktor i shkeneave", nuk harrova t'i
bja ftese dhc asaj q t vintc ne mbrojtjcn time, pr t par nxnsin
c saj t dikurshm q e kishtc msuar t shkruante, t lexonte. t
numeronte. t mbiidhte e t zbriste.
M kujtohet dhe udhheqsja c pioncrvc. Halime e quanin_
Mc t kishim br nje kompromis t heshtur. Inati im ishte kur
benim aktivitetc dhe une dultej te recitoja, kurse, nga ana tjeter,
35
mc
punonin vetem rust. dhe, kur vajti ora fiks dhe msuesja nuk po
vinte. ne u fshehm prapa ca shkurreve s bashku me shokun tim
Ladin. Pritem per t pare nsc do t vintc apo jo mesuesja. Skishin
kaluar as dv minuta dhe ajo erdhi. por nuk na gjeti. Ne e kishim
vendosur q at dite do t luanim me top. U kthvem n shtpi, lame
librat dhe fletoret. iu pergjigjem mamase se -mCsuesja nuk erdhi dhe ikm t fillonim lojn.
Mc gjith kursin qe zhvilluam, shto tre vjct n gjirrmaz, dy
vjct n universitet, nuk arrita qe gjuha rusc t ishtc e prdorshme
prej meje. Por prap se prap. kur shoh ndonj film. m kujtohcn
shume gjra dhe ve.rej se me pak pune mund ta aktivizoj prap.
Kujdesi i prin&rve ishte q njohurit e para t shkolles te
zinin vend tek nc. Ata duhej t ishin prezent kurdohcr, edhe
ather kur ishin larg nesh. me pun. dhe kjo dukct dhc n kt
letr, q babai m ka drguar nga ekosllovakia, m 22 janar 1959:
"... S'ot do t nisem me tren per n Bashkimin Sovjetik dhe
m 24 janar. t shtunn, do t mbrrijm n Mosk. Lilka ime. kam
merak si vete me msime. Ke marr gj 4? Do t gezohem shm
kr te vij dhe t shoh se ke marr vetrn 5-a. A loni me Sokolin dhe
me Pranvern? Un besoj se ti nuk i ngacmon, por i gzon. Mir u
pafshim. Lilka im. Linver".
38
Kshtu e mora
patentn
Ishim n malin c Dajtit me pushime. Pushimet nc mal ishin
t kendshme, se ishte shume me freskt se ne Tiranen c zhuritur nga
vapa. Dilnim gjithmone shetitje m kembe. benim qitje mc pushke
sportive. me revole dhe me belxhik. Ishte nje ngjarje e shumepritur
pr ne, femijet. Viheshim ne gar, duke qlluar gure, shishe apo
tabela. Qitjc bente dhe babai dhe pastaj t gjithe i qcpcshim mamase.
I drejtoheshim t gjith:
-Hajdc. se ti e ke trcguar vcten q je qitese e mbaruar, qc n
konferencn e Pezs, m 16 shtator 1942 - . - Duke i prcaktuar
dhe datn e konferencs. pr t'i kujtuar q duhej t dilte e para n
qitjc. c vinim ne seder.
Luanim me top t gjith s bashku me babain dhe me disa
nga oficeret. Kshtu kalonin ditt dhe prisnin fillimin e shkolles.
Pak nga pak po mbushja dhe moshen qe m lejohej pr t
marr patenten e makins. E kush eshte ai q nuk e ka ndrr te
ngase makinen! Une kisha br guid si me Isufin. po ashtu dhc
me Eminin dhe Sokratin, t tre shofer t perkrver dhe instruktor
te mirefillte. Une i degjoja verejtjet e tyre me vemendje. i korrigjoja
39
41
Dadoja ime
Dadoja jone quhej Bone. Ishtc mesogrua. burri i kishte
vdekur hert, kshtu ajo ishtc shume e lidhur me nc. Ishte
gjirokastrite. Ajo na rriti q t tre neve. Na ushgente, na lante. na
rrinte mbi kok kur sentreshim, na sillte copn e buks ne mes te
lojs, gj t ciln c kishim shume inat, por duhej ta hanim.
Mamaja ishtc gjithmone e zene me pune, me orar c pa orar,
keshtu qe barra i binte me teper Bones. E donim e na donte. Vone.
kur une isha nga fundi i gjimnazit dhe ajo kishte dal ne pcnsion,
shkoja dhe e shihja nc shtepine c saj. Ajo gjithmone m bente ndonje
veze te skuqur apo ndonje terhana, si atehere kur ishim tc vegjel.
Kur fillova pune, nga rroga c par i dhashe dika dhe asaj iu b
shume qejfi. Kur vdiq. nc u pikelluam.
Kemi shume kujtime me te, qe nuk mund t numerohen. si
per shembull, kur filluam
rriteshim pak dhc ndonje bac. si c
quanin gjirokastritet shpullen, nuk na bente me pershtypje, bilc ia
tregonim si me mburrje njeri-tjetrit ne vellezerit pes gishterinjte
e pellembLS n kurrizin lakuriq dhc t skuqur. bilc duke e shogeruar
dhe me te qeshura. Megjithese pa shkolle. Bonia mundohej me
mish c mc shpirt te na edukonte sipas menyres qe ajo c quante m
42
43
Dashuria
pr lulet dhe kafsht
Njeriut i plqen natyra e bukur. N t dy rastet, edhc kur ka
vn dor njeriu, dhe kur sht natvrore e vrtet. ajo ka bukurit e
veta. Te kjo natyr gjente lodhje babai im. N malin c Dajtit ai
shtiste n:pr
e freskt. t bukur, t gjclbrt, ecte s bashku
me shkopin e tij. duke medituar. N fund mbrrinte te nj tend e
mbuluar mc nj lloj bime q quhcj ficr, q rritcj kudo dhc c mbantc
nxchtsin c diellit shum mir, njsoj si dhc pylli i freskt. Q
andej dukej Tirana e qct, ndrsa natn ajo transformohej, duke na
paraqitur nj qytet gjith drita, i rrcthuar nga crr sira.
N Vlor ai biinte nj shtitje npr rrugicat q dredhonin
mes pr mes plantacionit me portokalle, limon e mandarina, q i
kishte mbjell dora c njeriut dhe aroma e tyre t shtonte jetn, si
thot populli. Ai prsri ecte me shkopin e tij, mcditonte, ulej nn
tendn q k:saj radhe shihte Detin Jon. Gjirin e Vlors.
Karabunmin, Sazanin.
N Tiran shtiste n oborrin c shtpis dhc n parkun
prball. q ishte rrcgulluar aq bukur, mc lule gjithfarshe, ndrsa
44
e re,
46
par televizor dhe kolltuku i babait ishte bosh, scpse ai kishte rreth
6 muaj q kishte N,, dekur. Ndrkoh q macja e plakur bnte xhiron
e saj mc bishtin prpjet duke na prekur ne, televizioni po fliste pr
babain dhe filloi t jap dhc zrin e tij. N kt moment macja ngriu,
qendroi duke vshtruar kolltukun bosh, pa nga tavolina c buks,
por m kot. Zri i tij pushoi. Macja filloi prsri ecjen c saj t
menduar. E plakur, pas ca kohsh, ajo ngordhi.
U zgjata pak, por doja t tregoja se si ai, si baba e si gjysh,
na msontc ta donim natyrn, kafsht, lulet, t bukurn.
Dhe ato q ai i donte aq shum, lulet, nuk iu ndan dhe
tani. do dit n varrin e tij gjen lule t freskta, t vcndosura me
dashuri nga njerzit c thjesht q e kan dashur c q i donte. Esht
nj mcsazh dashurie dhc kujtimi lulja q vendoset mbi varr, sidomos
kur e v nj dor q nuk c njeh.
48
49
50
Prpara
ekranit t televizorit
Tclevizori, kv mjet qe sjell botn n shtpit tona, tashm
eshte bere i pranishm pothuajsc pr t gjitha familjct. Ai mban t
mberthyer prpara tij t vegjel c t medhej, t rinj e pleq. t gjith
t intercsuar per t par at q u intereson, sipas moshavc. E vetmja
kontradikte midis familjarvc t ulur perpara televiz.orit sht pr
programin qe duhct ndjekur.
E re, c uditshme, c pakuptueshme ishte ai lloj transmetimi
sidomos pr gjyshen time 80-vjeare. Ajo e shihte televiziorin dukc
br vazhdirnisht komente, t cilat na bnin pr t qeshur. Ne darke
ajo vinte dhe hante buk bashke me babain dhe me ne t tjeret.
Duke qene se babai e kishte zakon q hante dark n nj or t
caktuar (per shkak t diabetit), kjo prkonte pothuajse rregullisht
me emisionin e lajmeve. Pr babain lajmet ishin si buka q hante.
Gjyshja ime i thoshte:
"U, mo Enver, kv televizori jot vetem Ilafe ka. T vish c t
shohesh sc 'behet tek televizori im. Atv hane buk, aty krcejn.
aty dhe puthen jezitet-.
Babai dhe nc qeshnim. por ajo insistonte' Buka mbaronte
5i
54
Trmet q na tundi
edhe ne nga shtpia
Kisha filluar studimet n universitet, n degn e inxhinieris
mekanike. i prgatitur q pas prfimdimit t saj do t rTIC priste
puna an e mban Shqipris.
Sapo kisha filluar t futesha n jetn e re studentore, kur, n
dhjetor t vitit 1967, nj trmet i madh preku gjith zonn e Dibrs,
duke shkaktuar shkatrrimin e shum shtpive t fshatarvc, duke
i ln ata pa streh n mes t dimrit, t ftohtit dhe bors q kishte
mbuluar vendin gjithandcj.
Si nc tc gjitha rastet e fatkeqsive. shtcti shqiptar iu gjend
pran popullit si nga ana morale, ashtu cdhc dukc u rindrtuar
shtpit. N kto rastc shihej solidariteti i njerzve ndaj t
dmtuarve. t cilvc u shkonin pr ndihm si N -ulltietar nga gjitk
vendi.
Ksaj radhe vullnetar do t ishim edhe ne, t tre fmijt e
Enver Hoxhs. Dv-tre dit pasi kishte rn trmeti. babai na tkrriti
t treve dhc na tha:
"Bisedova me maman, dhc ne mendojm sc do t ishte
mir q ju, fmijt tan. t shkoni n rrethin c Dibrs pr t
;5
58
60
62
Nj dhurat e veant
pr ditlindje
S bashku me Teutn menduam q pr ditlindjen e tij, n
vend t dhurats, t'i jepnim nj lajm shum t gzuar dhc po kaq t
veant, q do t'i binte n dor nnt muaj m pas.
Po le t mos e zgjasim e t tregojm pr kt dhurat kaq
misterioze dhe t gzucshme.
Mora nj zarf dhe, pasi shkruajta emrin e tij, shnova dhe
nj "tepr urgjent" dhc posht saj vura tri vija t kuqe, si i vinte
ndonjher ndonj material i rndsishm nga zvra. I futa brenda
letrn e mposhtme dhc ia dhash oficerit, me qllim q. t
nesrmen n mngjes, kur t zgjohej, t'i dorzohej s bashku me
gazetat, t cilat ai i lexonte do dit prpara se t shkonte n zvr.
la uan letrn q n mngjes, e hapi dhe u befasua nga ky lajm i
gzueshni q i vinte n ditn e ditlindjes. Ja sc 'shkrhej:
1 dashur baba.
Un dhe Teuta t urojm ditlindjen. u bfsh dhe 100 vje.
Kurishim t vegjl, n ditlindjen tnde bnim ndonje vizatim
ose merrnim angazhime q t delnim mir me msime. Tani Ictyre
63
"Hajde Tcuta e me te lumte, - dhe c puthi e e prqafoi. Mir se erdhe, o uni i gjyshit, mir se erdhe. Nma ketu, nema
ketu tash n duar. U sa i bukur. sa i bukur djali! Ikni andej, mos ma
trazoni cunin, - thoshte kur te gjithe ne i ishim grumbulluar tc koka.
- Hajde, ti Valbona, shikoje vllakon e vogel".
Pasi beme fotografi, regjistruam filma, inizuam ne
magnetofon_ mc djalin n duar, shkuam tck dhoma, ku do ta vinim
ne krevat.
"Dale-dale, se do ta vj gjyshi n krevatin e tij. H, te na
rritesh. Kv sht i bukur, mo! Ju ndaloj ta puthni, vese Teuts i
lejohet. Shiko, un them se i n&jan Teuts nga fyrtyra, ndersa kokn
e ka t bukur si tc Lilos. Qcsh pak, o trimi i gjvshit ti! Prit t'i flas
njehere dibrane (''Jo, jo", thot mamaja, qe eshte nga Dibra). E
po mire do t - i flas gjirokastrite: Si i kc site, jeshile apo si thngjill.
Ja, shiko si i merr er gjyshi n faqe prandaj ia vuri Ermal. T mori
gjyshi n fotografi, film. kur t rritesh do t'i shohesh".
Nga muhabetct djali fillon te zgjohct dhe ai i thot:
"Qaj njeike t te degjoje gjyshi, shih si i dridhet buza" dhe pastaj t gjith largohcn pr ta lene tc qet n gjumin e tij. ne
ambientet c tij.
Me gzimin tim u bashkuan dhe shokt e mi, q me uronin.
Ndermjet shum ngjarjeve me kujtohet nj prej tyre, mc
Muharremin qe punontc nc fonderin e uzines mekanike bujqesore
nc Durres, ku n ate kohe une kisha filluar punen si inxhinicr. Ditn
e shtun, kur do t ikja pr n Tirane, me tha:
Diten e hene. kur te kthehesh, shkruaj dhe m sill raportin
e organizats pr te mc ndihmuar".
Nuk ja prishja asnjehere, jo vetem atij, por dhe t tjcrve,
por atc dit i thash:
"Patjeter. vetm me njd kusht. po bera djal nuk ta bj dot".
"E pranoj kushtin - - me tha.
Ditn e hene, kur shkova dhe u takuam n uzin, ai me pyeti:
"H c bre unin?! --, i sigurt qe do t'i pergjigjesha:
t kam sjelle raportin!".
68
dashur:
"I dashur gjysh. megjithat dhe ti gjyshe,
Them megjithat, mhasi vekm gjyshi e kishte vn emrin
tim n krah t emrit t bahit dhe mamit tim, ndrsa gjyshja
shkruante vetm dashur Ilir e Teuta''. Dhe mua kishte harruar
t m vinte, megjithse letra e gjitha fliste pr mua.
Un jam rritur shum dhe kam .filluar te qesh edhe pa m
jblurfare. Kur u pash n pasqyr vura m se m ishin nxiMvetullat.
Faget m jan br tope se ajo mami m ngop me nj lng t
hardh q e quan "u-u". Ajo m jep "u-u" pa orar, po dhe
un nuk ia prtoj shum dhe e bj "iin" edhe "aane:" me orar e
pa orar. Le q kam msuar dhe nj zakon t keq, se nuk jle dot pa
u tundur. Ulunj. jo se e kam zakon, se jam i yek, po dua t imitoj
babain tim t mir, q rr h cop pr mua. se kshtu kam dgjuar
q kur ka qen i vogl ka qen qaraman dhe e ka munduar gjyshen
time kur ka qen sa nnta. Babait i ngjaj dhe n gjatsi se jam hr
61 centimetr, ndrsa mamait i ngjas nga syk, megjithse baball
nuk i mbushet mendjajo pr nga bular ia. po pr nga ngjyra. Gjyshi,
mezi pres t takohemi, se m ka marr malli shum. Le q pastaj
dua t vish sa m par e t vsh rregull. se m shqyen facjet duke
70
75
Nj fotografi
q transmeton mesazh
Mvslim Peza, osc me mir bab Myslimi, si e quanin t
gjithe, kishte pervjetorin c ditelindjes. Ishte 1 maj, sc n kt dit
c kishte ditlindjen. Sapo kishte mbaruar manifestimi i I Majit
dhc babai shkoi pr ta uruar. Isha dhc un s bashku me djalin tim
Ermalin, q n at koh ishte n nj moshe q sapo merr vrapin
npr dhom dhe shkon gjithmon tck njcrzit q njeh. Keshtu
vepronte dhe djali im. Bente, 'bente dhe shkonte tek gjyshi i tij:
"Ermal. shko c ulu n prchr t ktij burri. Ti nuk c njeh
bab Myslimin. po kur t rritesh ke pr ta mesuar se kush sht kv
burr i madh i Shqiperise.
Ndrkoh djali im kishte zn vend n prehrin e bab
Myslimit. duke e par mc verejtje dhe nga ana tjeter dgjonte zrin
e gjyshit t tij. Bab Mvslimi nuk shihte, se n at koh ishtc
verbuar, por e ndiente q i vogli po c shihte me vemendje dhc baba
po e perkedhelte.
Ky moment sht fiksuar n fotografi dhe do t jet nj
kujtim qc sa me shum kalon koha. aq me mcsazh transmeton. Me
t mbaruar blicet e fotografis. djali zbriti nga prehri i bab Mvslimit
76
dhe u fut tck gjyshi i tij, duke c par n sv sikur donte t'i thoshtc:
"ta plotsova dshirn".
Tani, kur djali im sht 21 vje, kur bab Myslimin e kan
zhvarrosur, ashtu si dhe &jyshin e tij, ata q ikn t mundur me
okupatorin 50 vjet prpara (por pinjollt e tyre krven akte
vandaliste, duke zhvarrosur komandantt e etave partizane), djali
im c ka msuar kush ka qcn ky hcro, q dikur gjyshi i tha t dilte n
fotografi, kush jan partizant c kush bashkpuntort e pushtuesve.
Ajo fotografi dhe mesazhi i gjyshit q n at koh ishte disi i
pakuptueshem pr t, tani q sht i rritur, sht tepr i qart, si
drita e diellit.
77
Shklzeni,
nj mal, nj emr
Lindja e nj fmije n familje gjithmon sht gzim.
Sidomos pr gjyshrit e gjyshet sht nj ngjarje q i gjallron.
N mnyr t veant kt gzim, kt gjallrim, c ndiente
babai im. Niprit dhe mbesat. q ai i dontc shum. ishin pr t si
nj magji lodhse, dhc ai nuk lodhcj duke u treguar me gjuhn e
tyre t bukur feminore.
Po bj nj parantez. Gjithmon babai na flistc pr Kosovn,
pr kt pjes t Shqipris, shkputur padrejtsisht nga trualli
mm, pr patriott q kishte nxjerr Kosova, pr kosovart e
detyruar t largohen t persckutuar nga trojet e tyre, dukc u
shprndar n t gj ithe Europn e n bot, pr rinin e saj q punon
n kushtc t vshtira dhe represioni t vazhdueshm. sht viti
1979. kur situata n Kosov ishte rnduar dhe, si e dim, m 1981
shprthven demonstratat c rinis n Kosov.
Nj mal madhshtor, Shklzeni.
"Q andej, - mC thoshte babai, - shihet nga njra an
Shqipria dhc nga ana tjetr pjesa e shkputur nga Shqipria.
Kosova e martirizuar. Esht nj mal q lidh kto dy pjes t
7
Durrsi - prvoj q la
gjurm t pashlyera n jetn time
Durrsi z nj vend t veant n mendjen time, jo aq si
qytet, por m tepr nga njerzit q jetojn atje. disa prej t cilve
un i njoh nprmjet puns q bra si inxhinier n uzinn e
mckaniks bujqsore.
Zhvillimi i industris mekanike po zinte vend me rndsi
n ndrtimin e Shqipris dhc kjo ishtc dhc arsyeja q babai m
rekomandoi Fakultctin c Inxhinicris Mckanike. N kt koh filloi
dhe zhvillimi i industris s ndrtimit t makinerive bujqsorc n
Durrs. Me kt lidhet dhe fillimi i puns nga un pr her t par
n kt dcg t rndsishme pr bujqsin. Nj arsye tjetr ishte
q un t punoja jo n Tiran, po n nj qytet tjeter, pr t m
krijuar pavarsi nga familja dhe njohjc m t mir me punn dhc
njerzit.
M 3 janar I 973 u paraqita n uzinn e mekaniks bujqsore
n Durrs, tek drejtori Pavllo Roko, i cili m priti si nj inxhinier
t ri dhe m caktoi n nj nga repartet e uzins, n at t
cksperimentimit. nj nga m t rendsishmit. sepse projektonte
tipc makinerish pr bujqsin, t cilat, pasi ndrtoheshin si
80
85
iftja e babait
Dua te thcm q ai ishtc nj gjahtar i mir. Kishte mjaft nishan.
Kemi qen pr gjueti me t n malet me dbor t ekosllovakis,
ku gjuante drer me pushk me dylbi. Ishte gj shum e bukur.
Gjithmon eeke:t ia jepnin me vete brirt, t cilt ne i ruanim si
kujtim.
Po v nj letr t hershme, kur un isha 10 Niee, dhc babai
ma drgonte nga Tatra c ekosllovakis, m 22 mars 1959:
"Shum i dashur Lilk.
T puth e t prcinfoj me shum mall. se m ka merr malli
shum pr ty. Kemi katr dit y jemi n kto vende t bukura me
maman. Ktu ku jemi tashti ka vetm male t mbuluara me bor.
Vam dhe pr gjah. Un vrava dy sorkadhe (drer) me hrir t
mdhenj. si ato ci kemi n mur jasht, vrava dhe nj dhi t egr
dhe nj dhelpr..
Lamtutnir dhe mir u pafshim Lilka im.
Enver".
Por mund t them sc ai gjuante dhe rosn dhe patn e egr.
Gjithmone un e shoqroja n Kune dhe ishte nje: gzim i madh
per mua. Ai m shpjegonte se si mbushej ciftja, se si matej pr t
86
89
Pogradeci,
akoma m lodhs
Pogradeci gjithmon ka qen qytet i kendshem pr t pushuar
gjat muajve t ers. sidomos pr freskine e tij. Shtitorja buze
liqcnit te bukur, ku babai delte mbrmjevc, ishte plot me lule. Plepat
e Iart bnin hije gjat gjith shetitores. Qetsia e Volorekut apo
Drilonit ishte tepr lodhese. Shclgjet vareshin mbi ujn e
rrjedhshem. por t qet t burimeve.
Kto ambiente t bukura q pr nj njeri t puns mendore
ishin lodhese, pr ne fmijt. q nuk ishim tc lodhur. ishin vetem
knaqsi bukurie. Ne vazhdonim avazet q do fmije do t'i bnte:
do te laheshim sa m shume n
do benim ndonje xhiro me
vark. do luanim "kuka-mfshefti". "e ka kush e ka", do shihnim
ndonj film n klub. do blenim llokume me arra dhc do pinim
araniata. Mungesn e televizorit. q mezi kaptc stacionet, q dilnin
gjithe "miza". pr shkak t vendndodhjes s qytetit, nuk e ndienim.
Ditt na kalonin te gezueshme. Edhc kur u rrita. shkoja s bashku
me Teutn n Pogradec. por rrinim 4-5 dit. sepse pushimet e puns
iknin shpejt dhe ne shkonim si pr t takuar prindrit. ashtu dhe
pr shijuar kete ambient t bukur. Si t rinj qc ishim. Durrsi na
91
trhiqtc m shum.
94
Librat e tij
Librat n jeten e babait zinin nj vend t rendi.Sishem. Ndrsa
lodhjc n natyre pr t ishte ecja n ajrin e pastr, n shtpi apo
kur rrintc ndenjur n ajer t pastr, lodhje pr t ishte lezimi i
brave.
Ato ishin te shumta, rreth 25 mije libra. Kryesisht ishin n
gjuhen frenge, gjuhe te ciln e njihtc shume mire, por kishtc dhc
nc gjuhen ruse, tc cilat ishin t kohes kur miqesia mc Bashkimin
Sovjetik ishte ne nivelc t mira. Kishtc dhc libra n gjuhen italiane
apo angleze, por keto ishin t rralla dhe perbenin ndonje libr apo
album, diksioner t veant etj.
kishim bere dhe skedimin e tvre, po, kur u shtua
shtpia, u shtuan dhe bibliotekat me libra. babai beri risistemimin
e tyre. Ai, dcri sa vdiq. i dinte se ne eihn biblioteke c n :raft
ndodheshin keto ose ato libra, dhc keshtu i gjente shume lehte,
bile na orientonte dhe ne kur i kerkonim ndonj libr. Ai donte q
do liber q mermim ta vinim n vendin e vet pasi ta lexonim.
Kurdohere e gjele me liber ne dor dhc kur shkonin ne e nderpriste
leximin pr t biscduar nj kohe mc nc.
Shpesh na tregonte pr lihrin q po lexonte. Librat e tij ishin
95
biblioteken e tij dhe libra shum t bukur. plot n&jyra. pr remijet. Ato
ishin me prralla c fabula, gjilh figura mc ngjyra. Ai i merrte remijet
c vegjl n prchr dhc ua tregonte perrallat, kafskt. si bnin ato. Ai i
msonte se si t i inbanin librat c t mos i zhgarravisnin mc kalcm
nepr faqct c tyrc. Kur ata ia kerkomn librin q ta merrnin me
sc
98
Regj imi
dhe shijet pr ushqimet
Dukc qene se babai ka qene i semur nga diabeti, qysh n
vitct e para tc hrimit ai mbante nje regjim t rregullt te ushqyeri.
Ne gjithe jeten c mbajm mcnd qc ai hante n orarc te caktuara,
krejtsisht nomml dhe asnjehere nuk abuzonte ne ushqim, pale n
pijc, qe as behej fial.
Ai ngribej shume hert, rreth ors 5 te mngjesit, ndizte vet
oxhakun kur ishte dimer, dhe fillonte t lexonte gazetat. Nderkoh,
pintc nj qumesht me kafe dhe hantc nje Iloj kruasanti t prodhuar
ktu. Pas ksaj fillontc cigaren.
Rreth ores 7 fillontc tualetin c mengjesit. Dua t them q
nuk ishtc "konservator", si disa t moshuar. pr te pranuar tc rejat
e shkencs ne kete fush, si ishin brisqet mc dy lama n vend te
briskut te zakonshem. apo bombulat me shkume nc vend t fures
tradicionalc c te tjera. Si kolonje prdorte Menen", nje "aftershave" i Ichte, se nuk i pdgente errat e rnda. N ora 8 hante
mengjesin. n t cilin nuk mungonte asnjeher nje cop cvogcl
djathe i tigamsur (pa gjalpe). si thon gnrokastritet.
Djathi pr te ishte gjja
c mir nga t gjitha. Me djathin
99
kufizuara.
Gjat ditve t festave apo ditlindjcvc dhe ndonjher t
diclavc benint ndonj mblsir. Ato q i plqcntc babai ishin:
akullorja. zupa, strudcli me pete t holla dhc moll apo ndonj
milefej. t gjitha gjera t lehta dhe t bra mc levusol, njelloj sheqeri
per diabetiket.
Pr t pir pinte rralle dhe preferonte uzon greke Metaxa,
ndonj birre, apo veren italiane "Pino grigio". Rakin nuk e pinte,
mbasi ishte shum e fort dhe alkooli i bntc dm pr smundjcn e
sheqerit.
Mbasdite hante ndonj frute dhc pinte nj kafe, gjithmon
pa sheqer. Zaharinen nuk c perdorte, nuk i pelgente. Nganjeher,
kur n vere hantc ndonj cop shalqi te ftolue. gjithmone i prisnin
copen e zemres s shalqiut dhe ne si me shaka i thoshim:
"Hajde, babai, si po te mbajn, vetm mc zemren".
"Kushedi sa keni ngrene juve andej e m keni ln, mua kt
cop t vogel" - thoshtc dhc qeshte.
Darka ishte e thjeshte: perve djathit kishte dhe ndonje gj
t vogel.
Gjate dimrit. nj hcr n jav pas darke, hanim gshtcnja.
nga t cilat perfitonte dhe babai, te cilit i sillnin vetem 10 kokrra,
por perfitonte nga "Iemoshat - tona. Ky ishte regjimi i ushqimit t
babait, q n gjuhn mjekesore mund t perkthehet: 1200 kalori
nc dit.
101
Ndarja nga nj
"shok" armik
Mendova qe ne keto kujtime tc shkruaj dhe dika pdr nje
"shok tc keq - e t pandare te babait, qc iu nda
mird c braktisi
babai me vullnet, por dhc nga halli: eshte fjala per cigarcn.
Md tregonte qe c kishte filluar kur skkoi nc Franee. si student,
dhc nuk iu nda dcri nga fundi i vitit 1973. kur ai s'e ndjeu veten
mire dhc c nderpret, menjehere, pas infarktit qe i ra.
Gjatd luftes mc tregonte qc kishte pire duhan. bile ndonjehere
cdhe e kishte dredhur me gjcthc.
Megjithese ai c pinte shume. dv gjera mund tc them
punds,
3 prill 1969
Parmbrm dhe dje nuk isha n gjendje t lexoja, por
mhrm plotsova normn, e psova si .Enveri me cigaren, q kur
ka ndonj mbledhje ku s 'pi dot duhan. i pi pastaj nj pas nj sikur
duhet t marr dozn e caktuar t nikotins.
12 shkurt 1972
Po dgjojm lajmet e komentet pr vizitn e Niksonit n
l'ekin. Enveri po pi cigare me ritmin intensiv t t mencluarit.
Bisedojm pasclarke.
13 gusht 1973
Pasdreke dolm me nverin shtitje nga rruga e pyllit. por
nuk shlatam as 300 metra dhe u ulm. se Enverit i merrej fryma,
ndiente rndsir n gjoks. Pulsin e kish n rregull. la vum lodhjen
biseds 4-orshe me Hillin. nuk pushuam pas huks dhe piu mjajt
cigare.
105
28 shk-urt 1975
(nga ditari i mamase, pasi babai e la cigaren)
Kam prshtypjen se oxhaku nuk e trheq m. Tani n vend
t cigares merr strlografin e shkruan menjher.: ato q
Idene pr tentativn e braktisjes s cigares nga babai e gjejme
q n kohn e luftes nacionalhrimtare, ku n nj leter qe i drgon
mamaja, ndrmjct te tjcrave i shkruan:
22 sluator 1943
Si vete me "Pacigaren .. ? Un t kam popullarizuar pr
kt herotzm. pmndaj mos m tutpro! .1am gati t t dtgoj do
gj q t: ggnjehesh. pardon, q t gnjesh gusion e duhanit
Ja disa pjese nga ditari i tij familjar, ku shenohen perpjekjet
e tij t metejshme pr rrallimin e cigareve. ashtu si bjn t gjith
ata qe duan te lene eigaren dhe kujtojne se dukc e zvogluar do t
arrijn ta nderpresin, por q gjithmone perfundojne atje ku ishin.
Viti 1964
14 nntor 1964
U vizitova te doktort, m pan n rintgen dhe n rregull
m gletn. Vettn kolla m shgetson. Do tjet nga duhani. Duhet
ta rralloj kt hehn duhan se po m hn dm.
6 cihjetor 1964
Fillova l paksoj cigaren. Nga 50 cop q pija n dit arruct
n 37 dhe sot n 22. Po t mund ta rralloj akoma. do ta ketn br
ki!shut nj. putt t mir pr shndetin. Kolla kafilluar t. m zhcluket.
7 dhjetor 1964
Sot art-ita n 20 cigare. Po t vazhdoj kshtu clo t jetii mir.
Ta oj s paku deri n 15, por edhe 20 sht nj sukses. Nexhmija
iisht skeptike.
11 clhjetor 1964
Sot dhe pr 3 dit nuk do cla1 n pun, pr arsye se m
dhemh grrka e po m hn nj ku doktori. Vazhdoj t mos pi shum
cigare. pi vetni 20 dile.'11. PO ta mbaj dhe t shkoj duke e paksztar
do t jet huni mir.
I ()6
Viti 1965
6 nntor 1965
Fakt sht se cigarja pihet edhe kurje i mrzitur, edhe kur
gzohesh.
Viti 1967
7 janar 1967
M vizituan doktort. do gj e gjejn n rregull. i
zakonisht. knga e vjeter: "t l cigaren".
9 jana 1967
tentativs pr t paksuar pirjen e cigarit nga 45
n 25 cop. T shohim sa do t mbaj kjo pun?
Viti 1969
29 gusht /969. Vlor
Pas hanjs merrja zakonisht nj frut dhe nj kafe. knaqesi
kto t shoqruara edhe me cigaren e prhershme. "armikun - e
Nexhmijes.
Viti 1970
8 yershor 1970
l'o bj prpjekje t paksoj duhanin. Sot piva vetm 30 cigare.
9 yershor 1970
Sot piva 20 cigare.
10 yershor 1970
.S'ot piva 20 cigare.
11 qershor 1970
Sot piva me lehtsi 19 cigare.
12 gershor 1970
Sot piva 15 cigare.
18 yershor 1970
Gbzhdoj mhaj normn e cigareve 15 n dit.
27 qershor 1970
Vazhdoj n rregull t mos pi vese 14 ose 15 cigare n
107
Viti 1971
27 janar 1971
Sot jillova diewn e re t cigareve. Ca e vshtir sa t
msohem. por do t mesohem. pse e do shndeti dhe nuk e duron
mosha.
Pra, si shihct nga ditari familjar, do vit prseritet i njejti
avaz: tentative per ulje tc numrit t cigareve dhc pastaj kthim tek e
para, pr t filluar tentativn prsri njeher tjctr.
Megjithat, edhe kur pinte duhanin, si thot populli me llull
(megjithse ai nuk e perdori kurr Ilullen) edhe kur e la eigaren,
propaganda e tij q nc mos ta pinim duhanin ka qcn e madhe dhe
e vazhdueshmc, c cila tck mua ka zn vend.
S fundi po c mbyll me nj kuriozitet. Ditn q babai vendosi
t lr cigarcn, un shkova me nje cop letr. E pyeta gjate c gjcr
se kur c kishte nisur, sa pinte gjat periudhavc t ndryshme etj.,
ctj.
"E 'i do mor djal kto, ti s'je dhc i historis q t shkruash
sc ke mbaruar inxhinierine".
"Epo se jam i inxhinieris po bj kalkulime", - i thashc dhc
mata sa e gjat ishte nj cigare dhe bera disa shumezime.
"E far nxore, na i thuaj!".
"A e di sa kilometra cigare ke pir gjat gjith jets tende,
domethn pr 43 vjet q ke pir duhan? 52 kilometra!"
108
ek anglez
pr Enver Hoxhn
Gjat kohs s lirc t babait, kur ai bnte shtitjen e
prditshme ndonj her, sipas rastit, nc bashkoheshim pr nj far
kohe me t, duke e shoqruar gjat ecjes. Nat risht. jo pr gjith
kohn, se ai ecte dhe 2 or n dit. Gjat ksaj shtitje bnim dhe
muhabete t ndryshme, na pyeste dhe e pesnim.
M kujtohet njher, kur ishim n Pogradec pr pushime,
gjat nj shtitjeje n gjelbrimin shprthyes t luleve dhe freskis
sc Iiqcnit c pyeta babain p:r t m treguar pr historin e arit shqiptar
ishtc bllokuar n Angli.
M tregoi historin q ne t gjith e dim, q sht br
publike n matcrialc t ndryshme, si historike, ashtu dhe politike.
M tregoi q nuk ishte shtje vlere, .q dhe kjo qcndrontc dhe
kishte rndsi, por ishtc problem parimor. Duke i ngarkuar shtctit
ton prgjegjsin pr incidentin e kanalit t Korfuzit. ku u mbvtn
dy anije luftarake anglczc nga minat q ishin vendosur jo nga ne.
fajsohej shteti shqiptar. Duke qen se ne nuk pranonim t ishim
fajtore pr kt incident. pavarsisht vendimit t manipuluar
gjyqit t Hags q na bnte fajtor, qeveria angleze mbantc pcng
109
110
"Borxhi" i Papandreut
Shurk njcrz jan kuriozC t din sc sa dhe si i diskutonte
Enver Hoxha problcmct politike e shteterore n familjen e tij. t
paktn me ne femijet. Ai asnjeher dhe ne asnj rast nuk c pyeste
familjen c tij prpara sc t merrej vendimi politik apo shtetror.
Shume nga problcmct politike t brendshme e t marrdhnieve
me jashte nc i merrnim vesh, si gjithe t tjeret, nepermjet
materialeve te ndryshme q dilnin. Por, natyrisht, dukc bashkjetuar
afr me t. nc shpcsh diskutonim me t probleme tc ndryshme
shogerore, ekonomike, kulturorc. por ndonjher merrnim
vcsh dhe sfondin c nje ngjarje sc si ishtc zhvilluar dhe rolin c tij.
Po tre2oj dy raste. q kan te bejne me marredheniet me
shtetin fqinj. Greqin, si dhe nje "favor" midis burrash shtcti per
t miren c shtctcvc qc udhhignin.
Nuk esht ncvoja qe un n kujtimet e mia t shkruaj sc si e
sa e ka vleresuar Enver Hoxha miqsin midis popullit shqiptar
dhe atij grek. Ai si politikan c si burr, shtcti. pasi ua vuri "kuhrin
tek thana" shovinisteve q kishin pretendime tcrritorialc per te
ashtuquajturin Vorio-Epir, ndoqi politikn e miqesise me popullin
grck. u kujdes nc maksimum pr minoritetin qc jetonte n jug
Shqipris. Megjitkse propaganda pr Vorio-Epirin vazhdontc dhc
shoku i tij ishte denuar politikisht nga ushtaraket dhc krvente cknimin
114
Gzimi i fundit
i babait tim
Gjithmone i kemi fcstuar -vitet c rinj -. por ato u bn shtuni:
m te bukura kur gjyshi i fcstontc me niprit dhc mbcsat qe shtohcshin
c rriteshin nga viti ne vit. E kishim zakon qe pr do vit t ri t
benim fotografira rreth pemes se vitit te ri, c cila tashti zbukurohej
nga vct te vegjelit. Tani plaku i Vitit te Ri ishte gjyshi i tyre. I
&jetem nj mantcl t kuq. kapcic. mustaqe dhe mjeker t bardh.
tamam si plaku i vitit t ri q shohim kudo ne bote. Natyrisht gjeja
kryesore q u interesonte tc vegjelve ishte thcsi mc lodra q mbante
n krah.
Hern c pare kur e pane u befasuan. por. kur u foli. e njohn
menjehere gjyshin c tyre. Rreth petnes s vitit t ri behej shperndarja
e lodrave te bukura. dukc filluar nga m i vogli tek m i madhi. T
shikoje si rrinin c prisnin radhen. Natyrisht edhe gjyshi osc m
mir plaku ivitit t ri, e zgjastc shpemdarjen c lodrave. dukc i bere
kurioze. Te gjithe gezoheshin dhe pas shperndarjes merreshin duke
i vene ne funksionim lodrat c tvre: kush makinen mc telekomande.
kush pushken. kush topin. vajzat kukllat e t tjera. Por kishtc dhe
si biikleta. q plaku i vitit t ri nuk i fustc dot
peshqeshe
nc thes dhe i thoshte atij qe do t - ia jepte:
115
I17
121
422.
Pjesa e dyt
Zhvarrimi
Prpara se t prshkmaj mbresat pr kt ngjarje, q ka qen
m e hidhura n jetn timc. po shkruaj shkurtimisht m prpara
pr momentin c vdckjes. pr varrimin e pastaj pr zhvarrimin.
M 9 prill. rreth ors 9 t mngjesit. babai psoi nj atak n
zemr dhe ra n koma. Mamaja. q i rrinte pran si prher,
menjher lajmroi mjekt. Ata erdhn n moment, mbasi ishin n
gatishmri, pr vet gjendjen shndetsore t rnduar t babait.
Ata c vun prsri zemrn n funksionim. por ai nuk doli m nga
koma.
Un isha n pun. M lajmruan dhe menjher shkova n
shtpi. E gjeta n krevatin c tij. mc plot aparatura rrotull. Nj lmsh
m'u mblodh nc gryk. E prkdhela n kok dhe i thask:
"Babi, jam Lilo!"
Ort kalonin. por gjcndja s'ndryshont, shpresat n vetvete
po m humbisnin. Her pas here ulcsha pran krevatit. ia kapja
dorn dhc thosha me vete:
"Patjtr qc ai e ndien prckjn time, e ndien q in ka pran".
I flisja, me shpres sc m dgjonte, pavarsisht q ai nuk
in prgjigjcj. Kjo gjendje zgjati deri m I l prill. rrcth ors 2 t
mngjesit, kur prfundimisht zentra c tij pushoi s rrahuri. Un sapo
kisha ren(*:, te pushoja pak mbi krevat me gjithe rroba. sc kisha dy
I )3
127
Ku ndodhet
blloku i mermerit?
MenjChert pasi regjimi i BerishCs c kishtc zhvarrosur babain
nga Varrezat e 13CshmorCve t Kombit, vajta dhc u interesova pCr
blerC si bllokun e mennerit t kuq. ashtu dhe gcnnat e emrit, si dhe
numrat e viteve. Kt krkes e kishin br dhe familjart e tjer pr
t zhvarrosurit e tyre dhe ua kishin plotCsuar. Por me mua ndodhi
ndrshe.
Pas nj diskutimi politik bajat, nga drejtuesi i ndnnarrjes
riC fund m'u tha ajo qC mund te mC thuhej q nC fillim: se ato nuk
jepeshin.
Un c kuptoja q drejtuesi s'kishte kompetenc pr t i dhCnC,
por donte t'i jeptc rnclsi vetes. MegjithatC, nuk i vura faj.
Jo shumC koh m pas. dukc kaluar njC dit n parkun e
madh tek liqeni artificial, aty ku, n nj vcnd t bukur t ktij parku.
janC vendosur varret e ushtarCve anglez rn n Shqipri gjatC
LufiCs s DytC BotCrore, m trhoqi vCmendjen obclisku.
M C bCri pCrshtpje blloku i mermerit tc memorialit. lu afrova
dhe njoha bllokun c mermerit t kuq t varrit t babait. Kishin
128
129
Burgu i nns
Pas ksaj ngjarjeje vizitat n familjen tok u shtuan s
teprn-n. Na vinin njerz q nuk i njihnim, t rinj c t reja, burra e
gra, veteran e t tjer. 1)hc nuk ishin nga ata q, kur vdiq Enver
Hoxha, vinin nga dy-tre her pr t na ngushlluar me lot n sy,
dhe ne mbetm duke u dkn kurajo. sikur u kishte vdekur atyre
babai dhc jo neve.
Vizitort e rinj ishin njerz t thjesht, me karakter. Na erdhn
dhe shum kosovar, jo nga ata q mund tc hynin lirisht me
pasaportat c dkna me kush e di c'dekret apo urdkr. por nga ata
q e kalonin kufirin npr male pr t vizituar Shqiprin e tyre,
shtetin arn, q n kohn e Enver Hoxks i mbrojti aq shum. Me
kt rast na bnin edhe neve ndonj vizit.
N kt periudk tcrrori dhe shkatrrimi t Shqipris iu b
dhe gjyqi kns sime. Propaganda kundr familjes son ishte e
madhe dhc nuk dua t zgjatem n ktc pik, sepse qcllinu ishtc
deskreditimi i figurs s Enver Hoxhs.
Televizioni shtetror. duke shpresuar t na demaskonte. i
dha t gjitha seancat gjyqsore dhe njcrzit pan absurditetin e
akuzave. N fund t gjyqit ai u quajt -gjyqi i kafeve -. mbasi ajo
I 30
132
Arrestimi im
Gjyqi ndaj nns sime dshtoi. Edhc dnimit pak nga pak
po i afrohcj fundi. Protestat nga shum organizata nga jasht vendit po shtoheshin dhe presioni po rritej pr lirimin e saj. Ishte turp
t mbaje nc burg, nj antifashiste: ajo ishte c vetmja grua antifashiste
n Europ q ndodhcj n burg pr arsye politike.
At re q thurnin prapaskenat, n kto rrethana, u duhej nj
pjestar tjetr i familjes s Enver Hoxhs q ta fusnin n burg. Dhe
pretekstin e gjetn n nj intervist q un i dhash nj gazete t
vogl, "Modeste", ku un flisja pr babain tim. Kjo intervist do t
duhej t kalonte krcjt normalisht, sepse ishin prshtypjet e djalit
pr babain e tij. Por arrestimi im u dha nj drejtim tjetr ngjarjeve.
N prag t 11 prillit t vitit 1995, dats piirkujtimore t
vdekjes s babait, gazetari i "Modestes" mc krkoi nj intervist. I
thash t m jepte pyetjet dhe lam vend-takimin, mbasi ai nuk i
kishte prgatitur ato. Punova deri von natn dhe ia dorzova
prgjigjet. Ajo u botua m datn 13 prill. Se far prrnbantc
intervista, lexuesi mund ta gjej n vijim t librit.
Gazetari, prpara se t botonte pjesn q mori, insistoi q ta
vazhdonim m tcj intervistn mc nj pjes t dyt. Nuk kisha ndonj
dshir, sepsc ato q kisha i thash. Megjithat, u botua dhc pjesa e
133
dyt, por kjo u shkruajt dhe u botua kur isha i arrestuar (sidogoft,
prpara gjyqit). Un ndrrova mendje dhe kmbngula pr pjesn
e dyt,pr t treguar se un kam mendimet e mia dhe mund t'i
shfaq n fardo rrethane, qoft dhc i burgosur. Vendimi i gjyqit
nuk rn preokupontc.
Po lc tc kthehemi tek momenti pas botimit t intervists.
Shum njerz m takuan dhe m prgzuan pr intervistn, sepse
dcri n at koh ne si familjar nuk ishim prononcuar n shtyp pr
ngjarjet, jo se nuk donim, por mbasi gazetat shqiptarc kishin
objektivat e tyre dhc nuk u interesonte t jepnim opinionin ton
(ndrsa fakt sht sc gazetart e jashtm nuk na linin "rehat").
Ishte data 17 prill. U kthyem n ora 20 n shtpin ton, n
perifcri t Tirans, n nj ndrtes t braktisur dhc t rrnuar ku na
kishin uar pushtetart "pr t na treguar vendin".
Pas pes minutash dikush trokiti n der. Djali i vogl pa
nga syri magjik" dhe i trembur i tha Teuts:
"Mami, jand polict!".
Teuta hapi dern dhc pa qc ishin dy civil dhe nj tuf me
polic. Pyetn pr mua. Dy persona t SHIK-ut kishin pyetur
prpara tek Njeh rri im, duke u paraqitur si shokt e mi dhe, pasi
ishin siguruar q un
aty si dukct m kishin zn prit: tek
shtdpia.
Tcuta mc thirri dhe ata, pasi m treguan nj letr, m than
qc duhej t veja me ta nc prokurori pr nj sqarim, fraz shum
bajatc dhe e kuptueshme pr pnribajtjen.
"Nj minut, - u thash, - sa t vishem".
U futa n shtpi.
"far donin", - in tha Teuta e shqetsuar.
"M krkonin pr nj sqarim n prokurori".
"Duan t t arrestojn t poshtrit":
"Ti mos u shqetso! Sc mos sht hera c par q hakmerren
ndaj nesh. U miisuam. por do t'i prballojm".
Ndrkaq. fc.mijt ndignin veprimet c mia pa folur. Un u
vesha mir, pr t prballuar t ftohtit n qeli. sepse megjithq
134
Gjyqi
Periudha para glyqit ishte nj periudh intcnsive pune pr
ru pergatitur. U interesova pr nj avokat dhc me rekomanduan
nj djal te ri, qc nuk e njihja. por i njihja t atin, nj fotograf i
talentuar dhe njcri mjatl i mir. Avokati quhej Arbcn Ristani.
U takuam dhc biseduam gjat e gjere. Ai do tc prgatitej pr
mbrojtjen timc nga ana juridike, gje tc eilen ai c bri me shum
kompetence. t argumentuar juridikisht, dukc ia rrzuar njrn pas
tjetrs t gjitha akuzat prokurorit t eeshtjes.
Nderkohe Teuta iu drejtua t gjitha ambasadave e
organizmavc nderkombetare pr mbrojtjen c t drejtavc t njeriut,
Kshillit t Evrops, miqve dhe shokve tan brenda dhc jashte
vcndit.
Nuk ishte pune e lehte, se duheshin formuluar, perkthyer,
shtvpur dhe s fundi t shprndaheshin tckste n formn c
komunikats s shtypit.
Un punova intensivisht pr t formuluar mbrojtjen timc
ndaj akuzave politike dhe t pathemelta. Megiithse nc kushtc te
vshtira. s bashku me Teuten, punuam si nj "staf 'pr t prballuar
kete volum punc. .uditm edhe gazeten "RD", e cila, m daten 7
138
140
Prapa hekurave
t burgut
Po kujtoj gjra t trishtueshme, sepse jeta n burg sht tepr
e kufizuar. Fillimisht ndenja n burgun e Tirans. Pa u sistemuar
mir n qeli, sportcli i vogl u hap dhe nj person m disa ushqimc:
ca salsie, mish pule, djath. ullinj:
"I kc nga Ylli", - me, tha (Ylli ishte nj i burgosur q un e
njihja q, jasht burgut).
Palc kur vjen dhc nj kafe! Ishte tamam luks, n kushtct e
qelis. fare nuk sajojn t burgosurit. M solln dhe cigare. por
une nuk e pi duhanin.
Edhe dy muaj pasi mora vendimin e gjyqit t apelit, ndenja
n nj qeli. i vetmuar. Nj koincidence. M kishin futur n nj qeli
ku me prpara kishte qcndruar nna imc, pergjate dy vjeteve t
hetucsis. 1 shkruajta nns pr qelin dhe ajo m prgjigj q tani
e di ku je dhc c perfvt y, roj si jc sistemuar e far bn n t.
Kisha padurim sa t takohesha me Teuten. pr ta pyetur se
si e kishin pritur femijet c sidomos i vogli. Pas dv ditesh erdhi
polici dhe me tha t prgatitesha pr takim. M paralajmroi se do
t m vintc prangat. sc kshtu ishte rregulli. 1 zgjata duart nga
141
djemte jane hdhur s tepenni mc njeri-tjetrin qr. kur te kartl burgosurty dhe
m nciihmojne shume.
Eshte gj c mire kur familja sht c bashkuar. Por Teutes. perve
mc mua, tani iu shtua dhe nj tjeler, jo sc per mua nuk qe hall, por
isha i burgosur dhe i binte Teutes t'i perbalk)nte elithe hallet e familjes:
Djali i madh duhej t iktene ernigracion per t mbajtur fiuntljen. U takuam
dhe i dhashe kshillat e rastit. Pas dy muajsh erdhi dhe m takoi ne burg.
Ishte nj gj c papritur. U kenaqa shum. Iku perseri. Tani krah i djathte
Teutes iu djali i dvte. Shklzcni. Dua te them q familja luajti nj rol
leht. Nuk mund t l pa
pazevendesueshn per ta kaluar burgun sa
pennendur dhc ata qe ndihmuan fzuniljen time pr t ardhur e pr
takuar ne burg. mbasi. megjithese burgu ishte veteln 14 km larg Kavajes.
behej nj ore dhc duhej makine e lart. sepse rruga ishtc e pakallune me
nlakina t uleta, si c kam thene.
dit t gjith t
Por ja dhe dita c Itrise erdhi. E enderrojne
burgosurit. Ulesha n nj vcnd t alktuar kampit nga ku shihej deti, q
me dukej se vetm ai ishte i lirc. mbasi dukej i pafund dhe nuk kishte
"burg- q mund ta nxinte. At nat nuk fieta fare. Plakat personale i
kisha bere gati me kohe.
mengjes bra dorezimd. u takova me
shoket dhe rrcth ores 9 dola nga kampi. Tant isha pjesen e sipenne dhe
t denuarit sheshin poshte ne kanap, aty ku mblidhe.shin dhe shikonin
familjaret e tyre q vinin per t vizituar t afennit qii i kishin t denuar. Aty
prisja dhe une' dita c caktuara Teuten mc djemte q vinin t m takonin
mes
flohte e shi c n ver ne mes t vapes zhuritese.
Djali i dyte. pasi i madhi ishtc larguar n emigracion per tc mbajtur
fmniljen. me priste jashte rrethinnt tc kampit. Nuk me durohej sa tc arrinim
shtpi. M propozuan t pinim nje kafc
ndonje lokal gjat miges,
por me dukej kolle e humbur. N shtepi
pnste Teuta, djali i vogl dhe
familjaret e tjer. I thashe djalit:
"Shikon qc erdln prape babai?!-.
Ndersa me t madhin folem ne telefon.
T nesennen shkova tek nena n bug, ku u takuam me rnall dhe
menjehere pas ketij takimi slikov-a tek varri i babait. I vendosa lule,
ferkova vanitt nuk qava. por c ndjeva veten me krenar.
1 49
-,
Pjesa e tret
14,
Intervista q u b shkak
pr t m arrestuar
(Bontar n gazetn "Modeste -. m 14 prill 1995. me
"Un. i hiri i Enver Hoxhs'9
Pyetje: llir Hoxha, nj emr i ntajtur nga antikiteti dhe
mbietnr q koha tenton ta harroj. ' 'person. 'karakter yench-on
pas knj identiteti?
Krgjigje: Eshte c vrtete q cmri Ilir vjen nga antikiteti,
ndersa mbiemrin Hoxha une kam fatin ta kem nga babai im. q pr
popullin shqiptar. t pakten, njihct q nga 8 nentori 1941, kur u
themelua Partia Komuniste Shqiptare. Vete fakti qe ju vini t m
intervistoni mua, vjen ngasc kam kt mbiemer. Prandaj thoni ju.
por nuk sht e vertete se koha tenton ta harroje kete mbiemer.
Dhe nese koha nuk tenton ta harroje kete mbiemer, kjo s'eshte
kurrscsi merita ime. por e punes kolosale qe ka 1).1re Enver Hoxha
per Shqiperin dhc popullin e saj.
Pyetje:
gjithe shtetet evropiane. ku bejme pjese edhe ne. Nuk kam pare
asnje arritje gjat ketyre tre jeteve, perve shkaterrimeve.
Gabimet fatale jane shume. Por dy mund t jene kryesoret:
- Ky pushtct nxiti hakmarrjen. e cila nuk do ta lere kurre
Shqiperine te ngreje kokn.
- E dyta. u lcjua fenomeni i gjakmarrjes. q ishtc nje fenomen
i mby llur. duke bere pajtimin e gjaqeve. Une u bej thirtje te gjithe
atyre qc jane n gjaqc. te trcgohcn tolcrant. t pajtohen. sepse
sht n t miren e tyre dhe te femijeve. Nuk eshte turp t falsh
2iak. Ju bj thirrjc q t pajtohcni vet me njeri-tjetrin dhe t mos
prisni ndermjetesira. sepse tani nuk ka m as pushtet popullor dhe
Envcr 1-loxhe. qc Cju ndihmojn. Bejeni, te pakten. per hater ti atij
qc ju donte ishit t bashkuar e n miqsi mc njeri-tjetrin dhe do t
shihni qc nuk do t keni t kqija. vese t mira.
l'yetje: E ndieni veten t prbuzur ne shoqri?
Pergjigje: Unejam shum ballehapur e krenar dhe nuk kam
pse te ndjehem i prbuzur ne shogeri dhe kt gj ia dedikoj punes
se palodhur qc bri babai im pr t miren e Shqipris dhc popullit.
Nga ana tjetr. mund pyesesh kdo. si n Durrs. dhc n
Tiran, ku une kam punuar dhe si kam punuar. Por kjo ka pak
rendesi. sepse si une,
ndershmeri. kan punuar shume c shume
njerz t tjere.
Gazetari: Ju jalerninderit!
157
Vendimi pr arrestimin
Vendim
Pr marrje si t pandehur
N Tiran, sot, m dat 17.04.1995
Un, Genc Gjokutaj, zevends-prokuror i rrethit t
Tirans, pasi studiova intervistn e dhn nga shtetasi Ilir Hoxha,
n numrin 18 t gazets "Modeste", q bn fjal pr veprn
penale t nxitjes s grindjeve dhe urrejtjes midis kombsive dhe
racave, parashikuar n nenin 56 t Kodit Penal,
Konstatova se:
N numrin 18 t gazets "Modeste" shtetasi llir Hoxha
ka botuar intervistn e titulluar: "Un, i biri i Enver Hoxhs...".
N kt intervist autori ka br thirrje q synojn prishjen e
paqes publike dhe nxitjen e urrejtjes kundr pjesve t
popullsis, dukc i fyer e duke shpifur pr to, nprmjet
shprehjeve t tilla, si: "t mundurit", "banda vandaliste", fyerje
ndaj grupeve t ndryshme shoqrore apo shtetrore, si: "vegla
qorre" etj., apo dhe duke krcnuar hapur se "do t jepet Ilogari
nj dit dhe se kt do ta krkojm ne". Meqense ka prova t
mjaftueshme se vepra penale sht kryer nga Ilir Hoxha,
Vendosa:
T marr si t pandehur pr kt shtje llir Enver
Hoxhn.
Zvends prokurori i rrethit
Genc Gjokutaj
158
menduar se mund
shpuri n kt
Pergjigje: Jam i sigurte, se vetem mbrojtja e tij
situat pasi une them t vrteten rreth figures s babait. Kjo gje i frikeson
disa njerz. Megjithate. une jam Ilir Enver Hoxha dhe jo Envcr Hoha.
Nuk e kuptoj pse pushteti i sotem ka frik nga une. Si djali i tij. kam t
drejten q te mbroj babain dcri n fund dhe shte e drejta imc q t'i procedoj
pmalisht q t gjithe ata q fyejne figuren e tij.
KI far. keni Intinbur nga jeta e penlitshme pas kty. " anysti?
Pergligje: Mc vjen keq
nuk do t kem mundesi t shoqroj
f(*.lnijet e mi n shkoll. Ishtc nj mige q e beja do dite dhe qc m jeptc
sa jam i papune. Meithat, jarn optimist sepse
kenacji.tsi. pn.j aq
c di q do t m zevendesoje djali i madh.
KI: l'o nese arregi juaj vazhdon pr koh
hapash
tier do ndennerrni?
167
prane pushtetit, un nuk mund t theln gje, se nuk kam fakte konkrete.
Pywtje: Madje dhe presidenti Berisha. nga forea t ndryshme
politike, akuzohet p r prirje t: thek uarct totalitariste. Ju si e vlersoni?
Pergiigie: Mendimi im eshte sc ai zbaton kompetencat q i
ka dhn parlamenti n dispozitat kushtetuese si president i
republikes. Pr t'ti sanksionuar keto kompetenca n kushtetut zoti
president shpalli referendumin dhe populli me votn e tij i tha jo.
l'yetje: IV prglithsi i kzishion vmendje politiks?
t Shqipris.
l'yetje: Inslitucionet shtetmre dhe proceset demokratike.
Si i prgjigjen nftri-tjetrit?
Prgjigje: Institucionet shtctrorc duhet t'i mbshtesin
proceset demokratike, duke u bazuar n ligjin themeltar, q sht
kushtctuta. Sa jemi pa kushtctut eclhe prgjigjja imc do t jct shum
c shprndar e pa prccizuar. N kto procese demokratike, kto
institucione duhet t bjnii m shum pr t ia lehtsuar hallet popullit.
Pyetje: Kush sht pr mendimin tuaj shkaku i pengesave
q po has Shyiperia pr 1 .11 integruar ne Evrop?
Krgjigje: Pcngesa se duhet "kodi i ri". duhet "miratimi i
kushtetuts", "shtja Nano" etj., edhe mund t jen, por kjo nuk
sht krvesorja. Pr mendimin tim Shqipria do t pranohet n.
Evrop kur t ua krkojn interesat metropoleve curopiane.
Megjithat, ne jemi n. Evrop. pranimi sht vctm nj akt formal.
qc nuk ka pr t ndrvshuar gj. n qoft se ne vct nuk i vihemi
puns pr t ndrtuar nj shoqri t re. Ndryshe. t pranuar apo t
papranuar n Evrop. ne do t mbetemi shum mbrapa saj.
Pywtje: Drejksia e sottne shqiptare sa dshmon se sht vrtet e
pavantr?
174'
177
drejtojne vendn.
i ketij
Karn dhene njc interviste thjesht si njc qtetar i
vendi. brenda nonnave te jetes sc sotme qytetare. pa ndonje
politik. Dua ta bej te qafte qc ne fillim se une nuk merrem me
veprimtari partiake c politike dhc nuk bej pjese ne asnjc organizate
politike apo shogerore dhe nuk eshte faji im ne qofte sc politika
merret me mua. Ne rastin konkret eshte e drejta ime te mbroj cmrin
dhe dinjitetin tim eti dhe per kete s'ka askush tc drejte ligjore te
pengoje e aq me teper tc me denoncoje.
Ne vijim do te ndalem ne men
te detajuar ne do
pjese te akt-akuzes.
- Akuzohem se kam bere -thirrje qe synojne prishjen e paqes
M lejoni te shtroj pyetjen: Kush e prishi ne fakt pagen
publike? Une i dhashe nje interviste modeste revistes - Modeste dhe iu pergjigja petjeve qe me beri gazetari. Dhe kjo do te mbctcj
mc kaq. Ajo qc e prishi --pagen publike- qc pikensht arrestimi im.
krejt i papritur. i paitistifikushem. i paligishem. qe beri buje dlie
rcvoltoi ate pjese te opinionit publik qc ka shpresa c bcsim ne
demokracine c shtent te se drejtes. Arrestimi rm eslite quajtur absurd
dhe si nje atentat i ri ndaj mendinnt te lire. Pse dultej tearrestohesha
une, aq me teper naten'? Pse duhej te merresha dreitperdrejt si nje
i pandchur. sikur te kisha bere ndonje krim te rende?
fare thashe une me teper se sa thuhet e shkruhet ne shtvpin
c sotem te hre e pluralist? A mund te imagjinohet se 'intind te
ngjistc. sikur te arrestolieshin te 1!"
ata qe. nc inter istat c t rc.
kane perdorur shprchjc me
mcnd fvese. te renda. bile dhc
destabiltzuese. te cilave prokuroria eshte me vcnd t . ti ktishtoje me
te vertete vemendje sa jane akonia ne embrion. per te evituar pasojat
scriozc ru. pas! Por per gazetard. qc jan pergiegis mienMeti:sumn
e fiales individuale me publikun. cili do te ishte realiteti per ta'' Pa
asnje fjale, -te Qiithe ne bus. me mire pa gazcta c masmedia-.
Arrestimi int behet. si duket. meqellime te caktuara
para fillimrt te fushates elektorale. qe enin r Enver Hoxhes te mos
179
M)
191
nuk ishtc br akoma. por ende pa filluar hetuesia. Pra, zoti Gjokutaj
qenka dakord me mua, q ktyrc zotrinjve nuk u jep t drejt
kush te na akuzojne pa u marre nj vendim gj cjesor?! (sepse kshtu
shprehet ai vete). Athere, pse po m akuzoni ju, zoti zvendsprokuror, kur ne t dy jemi ne nje. mendje per ket problem? Nuk
ju kuptoj!
- Akuzohcsha q paskam krcnuar hapur se "do t vij nj
dit q do t japin llogari, scpse kt do ta ki.s:rkojme ne".
Dua t bj nj saktesim ne lidhje mc dhenien e lajmit n
televizion. N intervist bhej fial se jan dy persona t caktuar q
do tc japin llogari per akuzn e ferjcs tcpr te rnd q keta zoterinj
i bjn familjes sone. dhe jo pr "ata q rrzttan bustet e Enverit".
si komentoi televizioni shqiptar n t gjitha edicionet e lajmeve.
Edhe n intervist jam shprchur q: monumentet i prkisnin popullit
dhe jo familjes, kshtu qc ne planin personal nuk prbente problem.
Le te shpresojm se dhnia e lajmit n at forme nuk ishte e
qellimshme, por si rezultat i ardhjes me vones t televizionit.
Por le t icthehemi tck akuza. Mbas fjalis q citova. pr t
ciln akuzohesha, vintc
''Kjo jo pr hakmarrjc, por pr t'u
vendosur drejtsia". Kjo nuk ka nevoj per koment. Prandaj dhe
un uditesha se si do ta interpretonte kt fakt si jurist zoti
Gjokutaj, sepsc ai pretendonte se e kishte studivar me vmendje
intervistn, kurse, n fakt. i ka marr idet e mia t shkputura n
interes t tij. Ose, n te kunderten, ai duhct t pranoj se t'i
drejtohesh drejtsis quhet kercenim i hapur apo hakmarrje! E
fundit q i mbetet te pranoj slite tjetra: sc i jep t drejtn vctes t
me heq t drejten time te ligjshme pr t' iu drejtuar drejtsis. Le
t zgjcdh ai cilen zgjedhje dshiron.
Un shpjegova perpara jush sc gjithmon i kam respektuar
dhe nuk i kam shkelur ato, prandaj nuk c shoh t nevojshmc
qe zoti Gjokutaj t m kujtoj. n pretencen e tij. se ka ikur koha
ime, sikur une i kam ndar koht n ''timen" dhe "tenden" (si
mund ta kct ne mendje ai). Un i kain zbatuar ligjet njsoj n t dy
sistemet. Si jam shprehur, asnj organ shteteror a liejor nuk ka
196
ju. kjo gj nuk ju vjen per mbar dhe kshtu duhet br theror nj(::
nga pjesetaret e familjes Hoxha, per Cua mbvilur gojen t tjereve.
Kt naivitct s'e ha njeri. Esht absurditet t mendosh q kv nuk
sht moment politik dhe denimin tim mos e quash hakmarrje
politikc.
Ne pretencn e tij zoti Gjokutaj m quan fajtor se jam
shprchur ''nuk paskemi dinjitet nc svt e botes". Nuk jam une ai qe
ul dinjitetin c shtetit, por jeni ju, me postin zyrtar q keni, q e ulni
ket dinjitet, duke fabrikuar akuza falsc per qellime politike.
N gazetn "Drita" t dats 4 qershor 1995, ne intervisten
e shkurter qe keni dhene ju zoti zevendes-prokuror pas prfundimit
t scancs s pare te gj qit tim. pyetjes sc gazctarit: "a nuk ju dukct
se po "heroizoni" nj person te tille si Ilir Hoxha, npr mjet ndjekjes
sc tij?", i jeni prgjigjur: "Te deklarosh fajtor pr nj dispozit t
kodit penal per mua nuk sht heroizm, nuk sht cilsi pozitive,
por nj shkeles ligji. t cilin opinioni e perbuz". Jam plotesisht dakord
me juve, sepse dhe un i perbuz shkelsit e ligjit, por dua t'ju kujtoj
se po ky opinion q permendni juperbuz dhe t gjith ata qe i mundon
ndergjegjja si "vegla qorre" t shtetit, ashtu si i perbuz dhc un.
Arrestimi im eshte fillimi i fundit te karricrs suaj.
Prokuroria kerkon denimin tim jo sc kam kryer veper penale.
jo sekam shkelur ndonj ligj t kodit penal. por sepse jam llir Hoxha,
i biri i Enverit, se kam guxuar t mbroj figuren e babait tim
publikisht, dukc e quajtur krenaria e kombit. Eshte c njjta figure
krimi per t cilen deri djc jan dnuar nga armiqte e Shqipris me
qindra vllezr kosovare. kurse sot denohen shqiptart ne Tiran
dhc n qytete t tjera te Shqiperise. Dhe tani krkohet dhe denimi i
djalit t Enverit.
Zoti zvendes-prokuror: nuk do t fitoni gj sc po burgosni
Ilir Hoxhn. sepse Enver Hoxha nuk ka bere asgje mc shume per
djalin e tij sa 'ka bere per popullin e tij. Ju nuk mund tc burgosni
te gjith ata q e kan ni zemer.
Zoti Gjokutaj. duhet ta keni te qart. ,ju dhe tc tjeret, q une
dhe nga qelia c burgut do t gjej forca tc mbroj babain tim.
198
E nderuara gjykate,
Une ndihem i pafajshern, prandaj krkoj pafajsin time t
plote. Dukc qen se jeni nga t part qe po gjykoni mc kodin e ri
penal. do tiu lutcsha te me gjykonit vetem n baz t tij, jashte
mendimit politik dhc situates tcjct te renduar qe po perjetojme, scpse
qet n ndergjegjen tuaj profesionale dhe
kshtu do
njekohesisht, duke qen sc hyri ne fuqi kodi i ri penal, do te jeni t
part cle i beni nje nder drejtesise shqiptarc drejt pavarsis s saj
nga diktati politik.
Duke besuar ne vendimin tuaj te pavarur shpresoj t me jepni
pafajesine e plot.
Ju faleminderit.
199
Komunikat e Federats
NIdrkombtare t Helsinkit
(Marr nga gazeta "Koha jon", dat 14 shtator 1995)
Kur segmente t caktuara t shtetit shqiptar po krkojn
nenshtrimin perfundimtar t piramides m te lart t gjyqesorit n
Shqiperi. Federata Nderkombtare e Helsinkit pr t drejtat e
njeriut. n nj komunikate shtypi tc publikuar dje n Vjene, kerkon
gjykimin n gjendje t lir t Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhs.
Disa dite me par Amnesty International i konsidcroi Fatos
Nanon dhe Ilir Hoxhn t burgosur politik. Kv z po pushton prej
kohesh jo vetem organizatat nderkombetare t t drejtavc t njeriut,
por edhe qeveri dhe media nderkombetare, t cilat do dit drgojn
protesta prane presidcntit shqiptar dhe organevc ekzekutive t tij.
Ndrkoh, pavarsia e gjykatave sht vn ne diskutint, dukc
rrezikuar kolonat baz t demokracise n Shqipri.
"Ne jemi t shqetesuar thelle. - fillon komunikata pr shtyp
e Fedcrats Nderkombetare te Helsinkit, - nga vazhdimi i burgimit
t Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhs. djalit te ish-diktatorit komunist.
T dy duket se jan te burgosur si rezultat i abuzimeve dhe
gjykimeve mc piknisje nga motive politike".
Federata Nderkombetare e Helsinkit veren se gjyqi i Ilir
Hoxhs u b pas hyrjes n fuqi t kodit te ri penal ne Shqiperi, q
200
20l
Sluppe:ri
202
N vend t mbylljes
(Sipas Friedrich Nietzsche)
.1u
statuja.
ata q hedhin krip n det, jan ata q
M idiot se
prmhysin statuja n halt
N haltn e prynimit tuaj shtrihet statuja, por hy sht
pilirisht ligji i saj, q nga prmitni t lind nj jet e re, nj
hulittri e
Me tipare hyjnore ajo rigrihet, e vitajtur dhe trheqse:
vrtet ajo do t'jtt .falnderoj y e rrzuat, o prtnhyss!
7()3
Tryeza e ln(Ws
Prtej "perdes s ngritur" t nj jete n familje - Sh.Sinani 3
Lexuesit .11
PJESA E PARE
Jeta qenka shum e uditshme 15
Si dinte t ndshkonte babai 18
"Syri i keq" n shtpin e Enver Hoxhs 21
Nj ndodhi me motrn 24
Dika pr giyshen time 27
Babai tifoz 30
Si e msova bilardon n Kor 33
"11 Janari" 35
Kshtu e mora patentn 39
Dadoja ime 42
Dashuria pr lulet dhe kafsht 44
"Petro Nini Luarasi" 49
Prpara ekranit t televizorit 51
Trmet q na tundi edhe ne nga shtpia 55
Nga letrat n aksion 59
Nj dhurat e veant pr ditlindje 63
Nj fotografi q transmeton mesazh 76
Shklzeni, nj mal, nj emr 78
Durrsi - prvoj q la ujurm t pashlyera n jetn time
204
iftja e babait 86
Pogradeci, akoma m lodhs 91
Librat e tij 95
Regjimi dhe shijet pr ushqimet 99
Ndarja nga nj "shok" armik 102
ek anglez pr Enver Hoxhn 109
"Borxhi" i Papandreut 111
Gzimi i fundit i babait tim 115
Bashkshort dhe prindr t mir 118
PJESA E DYTE
Zhvarrimi 123
Ku ndodhet blloku i mermerit? 128
Burgu i nns 130
Arrestimi im 133
Gjyqi 138
Prapa hekurave t burgut 141
PJESA E TRETE
Intervista q u b shkak pr t m arrestuar 151
Vendimi pr arrestimin 158
Kam krkuar paqen dhe jo hakmarrjen 159
Duan apo s'duan politikant, ai nuk do t mbetet "jasht
si sot 163
Letr miqve jasht atdheut 175
Fjala e mbrojtjes n gjyq 17x
Fjala pas pretencs 192
Komunikat e Federats Ndrkombtare t Helsinkit 200
Raport i Departamentit Amerikan t Shtetit 202
Ne vend t mbylljes 203
205
I loxha, Ilir
13abai itn, Enver Iloxha: Ktntime, leterketnbim.
publieistike
Red. f.11okha. - T.: Extra. 1998.
- 205f.; 20ern
ISBN 99927-602-8-1
Ifoxha. Enver per ate
I. Kujlitne slniipe 2. Iloxba. Enver
891.983-94
4-
929(496.5) 11Ioxba. En er
Tirati. 1998