Ilir Hoxha

Bahai im, Enver Hoxha

Kujtime,
Letrkmbim,
Pu blicistik

Tiran 1998

llir Hoxha:
Babai im, Etwer Hoxha

Redaktore: Teuta Hoxha

Rcccnsucs: Shaban Sinani
Botucs: Rczart Ekmekiu

Art design & la out: Shkelzen Hoxha

Copyright. (1998): autori

Extra 1998

ISBN 99927-602-8-1

ShtCpia botuesc EXTRA

Kutia Postarc 2960
Tiran. Albania

Prtej "perdes s ngritur"

t nj jete n familje
Kur, n fillim t vitit 1998, autori i ktij libri, II ir Hoxha. si
m'u duk mua. midis ngurrimcsh. me kerkoi t'i pergatisja nje recension, -q mund te botohej cdhc si parathenie", thash "po" pa c
zgjatur, pa ndonj bindje t brendshme, mc shume duke c vleresuar
pranimin si nj akt moral. Librin ende nuk c kisha lexuar dhe autori.
pennes tij, vintc nc prov vetveten, duke shkelur ne nj terren
profesionalisht disi t largt.
Gjate dckads s fundit, si dihet, letersia dokumentare.
kujtimet, shenimet pr t kaluarn, patn nj N,, rshim gati-gati
permbytes. Nje pjese te mir t kayre librave i kisha lexuar dhe
s'm kishin plqyer. Kishte t tille qe paraqiteshin si vepra t
shkniara -ne koh te diktaturs", por n fakt dukcj qarte se Njetirsia
e tvre ishte fiktive. pr Cua rritur artificialisht vleften n syt e
lexuesve. Njsoj si tregtaret matrapaze te vererave, t cilt. me nj
etikct t thjeshte. u japin prodhimeve t tyrc dhjetera vjct thcllsi
t pagene, ashtu dhe kta "shkrimtare", dukc c ditur dobsin e
tyre - mungesn e talentit krijues, prpiqen t mbeten n vmendjen
e opinioneve npenrijet mashtrimit ashigare: uditerisht ata i kan
menduar gjrat njesoj si sot qysh n ato kohera ku r ndoshta giysma
e planetit c quantc veten superiorc ndaj tjetrs tamam per shkak t
sistcmit politik.
Kishte, ndrkaq. nj takm librash tc tjere., ku te vetmit

"heronj" pozitiv ishin vet autora, ndrsa gjith t tjert prbnin

"nj bot t urrejtshme". N ato dit sapo kisha prfunduar nj

Iibr me kujtime t nj ish-antari t komitctit qendror t. partis s
puns, ku gjithka pasqyrohej n invcrs, ashtu si e krkonte
"filozofia pragmatiste" e ndryshimit sipas lvizjes s interesave:
ish-udhheqsit c tij, dikur t hyjnizuar n reportazhe dhe madje
edhe n poezi, tani ishin br ca tipa mc rnani nga m t
bezdisshmet. fodull, tekanjoz, t leht, belaxhinj, ndrsa ai vet
ishtc shndrruar n nj ikon, ishte shenjtruar! N mbi 200 faqe
libr i vetmi personazh q i dinte t gjitha, q s'gabonte kurr, q
s'kishte asnj huq, qoftc cdhe nga ato huqc pr t cilt ia vlen
,, pash m pash t'i bicsh ferrit", si shprchej Migjeni, ishte vet
autori! T gjith t tjert ishin "pengje t. doktrins".
Ndrsa sillja n mendje kt "prurje t begat" botimesh.
mendova se ndoshta cdhe lexuesi sht prgatitur keq: Ai shtc
sugjestionuar t pres ''kr-yeveprat e ndaluara", mirpo kryevepra
nuk ka ose ka fare n t rrall. Ai sht ushqyer me mendimin se
tani kishte ardhur "koha e liris" dhe do t kishte shansin t njihej
me "disidencn shqiptare". Mirpo "disidenca". n vend t veprave,
m shum se "ndalimet". po sillte dufc dhe shfrime.
Fillova ta lexoj librin e Ihr Hoxhs me ankthin e ksaj skeme
q m mundonte cihe me prgjegjsin q vetvetiu t rndon kur
duhet t japsh gjykime pr shtje q jan k-th er n nj "communis
opinio", ku gjithsecili plqen mendjen e vet dhe madje "mendimi
tjetr" mund t provokoj. Ishte nj lexim i mundimshm: N njrn
an gjendesha nn peshn c prshtypjes s keqe t letrsis
dokumentare t botuar deri ather, por edhe t disa librave me
kujtime t t afnnve t personaliteteve politik (t vajzs s
Stalinit. t dhndrrit t Hrushovit). N ann tjctr si nj qiri shpresc
m inkurajonin librat e rillit. Zhukovit, tek e fundit edhe t
ish-misionarve britanik n Shqipri gjat lufts antifashiste. N
nj an m trembtc rreziku i apologjizmit deklarativ dhc n ann
tjetr m ushgente nj ndjenj t kundrt nevoja c nj vetnjohjeje
t prgjithshme, n kushtet kur gjithka ishtc vn n dyshim, dcri
4

n at shkalle sa t shthureshin edhe refereneat themelore morale

q mbajn n kmbe nj shogeri dhe qe perbejne themelin e
marreveshjes socialc.
N librin e llir Hoxhs gjeta nj lnd q me liroi menjeher
nga ankthi. Gjeja e par qe me bri pershtypjc ishin disa tituj q t
kujtonin veprat e Xhonatan Suiftit. Pa kaluar as tri-katr faqe,
befasisht vura re se nuk mund t vazhdoja m tej: m zuri nj e
qeshur e paprmbajtur para ekranit t kompjuterit. Shqetesimi
kryesor q kisha pasur ishte pijashtuar. N libr nuk kishtc kurrfar
shenjterimi dhc apologjetizmi. Autori e kishte shkruar at me nj
indiference gati-gati sfidante ndaj rrmetit politik q ndodhi n
kaprcim te viteve '80 dhe n fillim tc vitcvc '90. Ky libr mund t
ishtc botuar para nj dckade, mund t botohet sot, por mund t
botohet edhc pasi t ken kaluar shum vite. Ilir Hoxha, si do ta
shohe lexuesi vet, nuk ka br as prpjekjen m t vogl pr t
ndryshuar prvojn e tij n jetn familjare me Enver Hoxhn. Mcndoj
se prej kndej. fillon suksesi i tij. Libra te till marrin vler vetem
pasi c kane plotCsuar kt kusht: pasi c kan kaluar provn c
krijimtarise si akt moral. Kv shte
libr i shkruar me singeritet
dhe gjithka sht shkruar e thene pa t kcq. Ky eshti.; libri i nj
qytetari q njeh e respekton realitetet, por nuk ia lcjon vetes t mos
e provoj "hapsiren e lirise" q ofron shocieria, qofte edhe pr imazh,
sipas fasades s "moralit t ri politik".
M e rndsishmja ishte sc n faqet e ktij libri hynin e
dilnin njerez t gjall. t sjcllshm e t edukuar, por hera-hers edhe
me eenet c veta. Vete autori, duke iu shmangur skems q penrienda.
nuk heziton t'i shfaqct bots si nj njeri qe, kur ia ka krkuar puna,
i ka perdonir jo keq edhe hilet e vockla, sjelljet apkene te moshs,
ndonj gnjeshter t leht, q shpesh ngjan si nje loj e lezeme. N
librin c I lir Hoxhs shihct nj realitct tjetr, i panjohur pr lexuesin.
pr jeten ne shtpin e ish-numrit nj t shtetit shqiptar gjat gati
nj gjysme shekulli. Kjo shte jeta e Enver Hoxis n familjen e tij,
si prind e zot shtepie, si baba e si gjysh, si njcri i zakonshm i ksaj
botc ti shumtesh, q ka vcnd per t mdhenj c t vegjl. pr gaze e
5

hidhrime, per rregull e rregull, pr paqc dhe ngacmime.

Shpesh analistt e politiks, pr t mberritur deri tek
karaktcri i figuravc q i ka prfshir debati, u jane drejtuar
marredhenieve t tvrc n familjc. Permes tyre ata jane munduar t
konkludojn pr vet orientimin e ketvre figurave. Nj burr shteti
i par me syte c femijeve ka ndodhur q ka shprehur shum m
tepr se nj dyzine veprash t biografve dhe historiografeve. Kv
"vshtrim nga brenda" - domethene n pennasen vetjake, jasht
veprimtaris politike, sht shansi i atvre q jetojne me personalitetet,
nsc munden ta shfrytzojn. Ilir Hoxha do t tregoje mc kt libr
se ka pasur fuqin intelektuale t - i shfaq lexuesit nj perfonnanc
tjeter t figurs s Enver Hoxhes. duke ndrtuar nj karakter me
ngjarje dhe biseda krejt t zakonshme, si ndodh n do familje,
duke prfshir edhe ato t njcrzvc publik.
Nj nga pjeset m interesante dhe m t ngarkuara
emocionalisht t ktij libri sht ajo q i kushtohet zhvarrimit t
Enver Hoxhs. Ndrsa lexoja kete pjese m'u kujtua pyetja qe me
pati drejtuar rreth ktij fakti nj studiuese etnologe nga Norvegjia,
c cila ishte ne medyshje: ta interpretonte dhunimin c pennendoreve
dhe zhvarrimin e t vdckurve si nj hakmarrjc politike t verber apo
ndoshta shtja ishte m e thell dhe lidhej me etno-psikikn
shqiptare, mc ndonj tradit m t herslune, q mund t kishte
mbetur e fjetur n skutat e errta t vetdijes njcrzorc. Pr kt
m'u desh t bj disa hetime psiko-kritike mbi traditn c
ndeshkimeve ndr shqiptart dhe m gjcr n Ballkan.
Ndshkimi pas vdekjes sht nj motiv tipik i popujve t
vjetr t Europs Juglindorc. Priami, prijsi mitologjik i trojaneve,
n poemat homerike, u lutet akejvc t mos c terheqin zvarre trupin
e pajet t Hektorit, pasi u mund nga Akili. Pr Priamin kryelarte,
m c rende se vdekja c Heictorit (ai nuk u lutet aspak grekeve pr
t'ia falur jeten t birit) sht fyerja c tij pas vdekjes. Edhe n ciklin
tragjik t Tebs konflikti themclor sht: A i lejohet pushtetit edhe
ncleshkinti pas vdekjes? Apo vdekja i ka shlver t gjitha? A ka te
drejte njcriu t dhunoj t vdekurin, apo tashm ai i eshte dorezuar
6

gjyqit te fundit?
N ciklin shqiptar t kreshnikeve, Halili. vllai fodull
kryekreshnikut Muji. n asnj rrethan nuk e pranon eprsin e tij,
prvese pasi harambashi ka shkuar t'i kerkoj ducl dhe i rreh
varrin, duke e f er me fjale t mbrapshta pse nuk ngrihet pr t
matur forcat n mejdanin e trimave. Pikrisht ndshkimi pas
vdekjes, dhunimi i varrit nga kundrshtari, e detyron Halilin
heq dor nga kr elartesia dhe t'i lutet Mujit t'i shkoj n ndihm.
Scpse, sipas mentalitetit tradicional, "vdekja eshte pr trimat", porse
turpi. dhunimi pas vdekjes, "eshte m i rnd se vdekja''. Ky sht
nj provcrb i njohur i shqiptarve t veriut.
Dhunimi pas vdekjes ka qen nj tmerr mbi tmerret pr kodin
etik tradicional shqiptar edhe n periudha t mvonshme. Dhe prap
ai i ka trazuar ata rnd. Hcroi kombtar shqiptar Gjergj Kastrioti
uvarros ne katedralen c Lezhs, por ai nuk ka nj varr t vrtet,
sepse ushtrit otomane (t paktn kjo sht pikpamja e
historiografts zyrtare shqiptare) e zhvarrosn pr ta br "haimali".
Nc Shqipri rrezimi i permendoreve sht nj prej
dhunimeve m t prhapura t asaj qe, sipas mendsis s
trasheguar, duhej t ishte nj "tabu" c rrcpt. N qytetet shqiptare
ka plot piedestale, por ato jan bosh. Nj gazetar shqiptar, q pati
vizituar botn arabe n fund t vitcve '70, pas nj zhvillimi politik
t trazuar, me t'u kthver n Shqipri shkroi gjithe zell dhe botoi
me nj triumf gati absurd reportazhin "Piedestalet presin
monumentet - . Dhjet jet
von ai nxori nga sirtari dhe ribotoi
me t njjtin entuziazm reportazhin "Piedestalet bosh", nprmjet
t cilit i bhej thirrje opinionit t vendit t shprblente "heronjt e
demokracise" - s pari kreun e saj - dukc ngritur bustet e tyre n
vend t t permbysurve. Ishin ndryshuar vetm emrat e njerzve
dhe t vendeve. Vlersimi i bilancit t historis sipas numrit t
"piedestaleve bosh", m shume se konfonnizmin e njcriut, ndoshta
shpreh nj modelim t menduari q rrnimin e monumenteve e
njson me progresin shoqror.
N fakt, ka nj mbrapshti t frikshme shqiptare n qendrimin
7

ndaj monumenteve. Dritro Agolli, n romanin "Arka c djallit",

gati me alarm e spikat kt mbrapshti, duke e tronditur lexuesin
me veprimet barbare mbi arkivat dhe gjunnt e tjera t historis.
'sht e vrteta, kjo ka nje tradit historike, q shkon thell. Koka
e Ali pash Tepelens mbi ''kamaren e turpit" sht nj "fonn
shembullore" e ndshkimit pas vdekjes. Mesazhi i veprave t
antikitetit, "meso prej mynxyrs", sht thelbi i asaj q grekt e
vjetr e quanin "katharsis", domethn t dfrehesh duke u tmerruar.
N vitin 1939 ushtrit fashiste hoqn bustin c nje ish-oficeri t mbretit
Zog, q c kishte shptuar at nga nj atentat n Vicn. N vitin
1991 demonstruesit antikomunist rrzuan prmendoret e Enver
Hoxhs dhe i bn copa-copa bustet e tij. Kurse n maj t vitit 1992
ish-presidenti shqiptar Berisha vendosi zhvarrimin e eshtrave t tij
nga varrezat e dshmorvc t kombit dhe t disa ish-ltifitareve
antifashist.
N prill t vitit 1992, kur n zyrat m t larta shtetrore po
prgatitej zhvarrimi i Enver Hoxhs dhc i bashklufttarve t tij.
vazhdoja t kr eja detyrn e ndihmsit te presidentit t republiks,
pavarsisht se R. Alia tashm e kishte dhene dorheqjen dhe n
vend t tij ishte zgjedhur dr. Bcrisha. N ato dit, midis veprimtarve
t shumt t partis demokratike, q vrshonin paradite e pasdite
pr t takuar "doktorin", si e quanin konfidcncialisht presidentin e
tyre, m kishte br prshtypje prania thuajse e prditshme e dy
"intelektualdve", t cilt hvnin e dilnin me dosjc n duar n zyrn e
dr. Berisks, duke iu shmangur rregullit q dokumentacioni t'i
dorzohej sekretarise. I tcjngopur si isha me informacionc t
gjithfarshme dhe madjc i interesuar pr marreaniet q fidrtonte
ish-presidenti me miqt e tij (ndrkaq une e kisha krkuar zyrtarisht
largimin). sigurisht q nuk do ta kisha marr vesh misionin e kayre
"intelektualve", sikur dr. Berisha, nj dit, n mbarim t puns,
bashk mc dosjen ditore, t mos m kishte dorzuar per arkivim
edhe nj letr t tyre. Letra mbante nnshkrimet e dy "intelektualve".
Ajo argumentonte nevojn urgjcnte t zgjidhjes s "nje problemi t
rendesishem politik" n varrezat e dshmorve t kombit. "Pes
8

rnaji po afrohet dhe ju do t jeni i detyruar t vizitoni monumentin

Nn Shqipri, thuhej n letr. Kjo do t thot se detyrimisht do t
kaloni edhe para varrit t diktatorit. N kto kushte ne propozojm:
ose t zhvarroset diktatori bashk me ish-trdhheqsit e tjer
komunist para ksaj date., ose t ngrihct nj mur dckorativ para
varreve t tyre n gjith gjatsin n hyrje t varrczave deri pran
monumentit".
Letra ishte dorzuar me shkrim dore, n nj flete blloku me
kuadratc. Ve propozimit q prmenda, ajo prmbante edhe
vizatimc c skica pr zbatimin e projektit t zhvarrimit. Autort e
saj nuk kishin pasur guximin t'ia jepnin dikujt letrn pr ta
daktilografuar. Ndoshta
sot e ksaj dite ata nuk e din sc,
pavaresisht q n zyrn e dr. Berishs e kishin futur jasht rregullave,
n fund kishte mbrritur n zvrn time: t dv m nj ihnin dhc sigurisht
e quanin t pabesueshme q vazhdoja t qendroja n at zvr.
N astin c par q u njoha me kt letr pata nj tronditje
t vrtet dhe singerisht m erdhi kcq pr Berishen. Nuk arrija ta
kuptoja sc si dy "intelektualt", njri prej t cilve ishte veprimtar
i komitetit shqiptar t Helsinkit pr mbrojtjen e t drejtave t njcriut
(ndrsa tjetri arkitekt dhe prkthyes i poezis hrike), kishin arritur
deri tek kjo nism. Q qeveria e dr. Berishs mund ta ndrmerrte
ktd akt si veprim politik, kt nuk c prjashtoja nga mendja, por
q dy qytetar t vendit, njerz t arteve dhe -mbrojts t vlerave
njerzore", ta propozonin nj gj t tili, nuk e kisha menduar. 1
dc:shprtiar. m 'u dcsh t mendoj se ndoshta tashm ngritja e
karricrs politike mbi fatkeqsin e paraardhsit ishte br nj
"fonna mentis" e rrezikshme. E vetmja gj q kisha n dor ishte
t urdhroja arkivimin e skcduar t ksaj letre. s cils nj dit do
t'i vij radha t botohet, jo pr t amnistuar Berishn dhe as pr t
rnduar dy "intelektualt", por si objckt intcresant pr sociopsikologjine. pr psikozat dhe komplekset shqiptare n kryqzimin
e dv kohve.
Nj shckull e ca m par, mbretresha ruse Ekaterina. kur
i paten propozuar ngritjen c nj prmendorejc n shenj nclerinn pr
9

veprat e shkelqyera te saj ne dobi te Rusise, qe shprehur: -Mos u

ngutni nc ngritjen e monumenteve. Prisni t ndahem nga kjo bot.
Prisni edhe dhjet vjet, q t kuptoni nse m duan sikur t isha
gjall. Pastaj bni at q keni vendosur". Kur lexova pr her t
par kt kshill t urte t Ekaterines s Madhe ndjeva njfar
lirimi n vetvete. Nifu duk c drejt t besoj sc mbi prmendoret
qcndron perher nj rrezik, kudo qofshin ato, jo vetm n Shqiperi.
por edhe gjetk n bot. S paku, nuk ishtc nj mallkim shqiptar.
Duke lexuar librin c llir Hoxhs u rinjoha me dokumente q dihen
edhe nga t tjere pr refuzimin e Enver Hoxhes, sa qe gjall, pr
spikatjen e figurs s tij n vepra monumentale.
N librin c Ilir Hoxhs lexuesi do t gjej emocionet e dy
ngjarjeve: t varrimit dhe t zhvarrimit.
Me syt e autorit lexuesi do t ket mundesi t shoh prtcj
"perdes s ngritur" t nj jete t zakonshme ne familjen c ish-numrit
nj t shtetit shqiptar.
Ndrsa pushtetet q mendojn t bjne drejtesine e tyre pas
vdekjes nuk arrijn asgj tjetr prvese t tregojne karakterin
tyre totalitar.
Shaban Sinani
Tiran. korrik

10

1998

Lexuesit
Kto kujtime i shkrova n periudhen e dnimit mc nje vit
burg nga shtcti "demokratik", psc dhash nj interviste, ku iu
prgjigja Ryetjeve t gazcts "Modeste", pr babain tim, Enver
Hoxhn. Ne gjyq publikisht bra t qart q, me denimin politik e
hakmarrs qe po me jepej, askujt nuk duhcj t i shkontc n mendje
sc do t mc friksonin q t mos flisja me pr babain tim. por do t
gjeja forca q, edhe nga qclia e burgut, t shprehja I irisht mendimet
e mia pr t. pr t kaluaren dhe "kohen moderne" te Shqiperis.
Keto kujtime, prvc knaqsis q me japin q po i shkruaj, duke
provuar nje gjcndje tjetr n veten time. jane nj form mbrojtje
q i bj njeriut tim t dashur.
Nc keto kujtime une c kam pershkruar babain tim ashtu si
c kam njohur gjat gjithe jetes q jetuam bashke. sa qc gjalle. Ai
ishtc nj prind shembullor, q na donte. na qortonte, na keshillonte,
na mesonte etiken dhc moralin e shoqrise. Tc njejten gj ai c bri
cdhc si gjysh. me femijet tane, niperit dhc mbesat c tij.
At e njoha edhe si udheheqes qe punoi gjith jetn per
Shqiprin dhc popullin c saj. Fitorja c madhe qe arriti populli
shqiptar n Luften Nacionaldirimtare. dukc shpartalluar. me forcat

c veta, pushtuesin nazi-fashist, si dhe bashkepuntortit c tyre, bri

q Shqipria t radhitet prkrah shteteve fituese t Lufts s Dyt
Botrore. Forcimi dhe rindrtimi i vcndit, nxjerrja e tij nga
prapambetja shekullore dhc nga shkatrrimi total q kishte psuar
nga lufta, zhvillimi i industris dhe vendosja e bujqsis mbi baza
shkencore, ndrtimi i nj rrjeti energjetik t fuqishem e t integruar,
si dhe elektrifikimi i plot i vendit, zhvillimi i artit, kulturs, arsimit,
shkencs, emancipimi i gruas. nderimi i lart q fitoi Shqipria n
bot, ishin dhe merite c Enver Hoxhs si udhheqs gjat gjith
periudhes q ai ishtc n krve t shtetit.
Si do t mundohem ta paraqes para lexuesit me mbresat e
mia, ai ishte nj demokrat i vrtet n raportin me popullin e tij,
me puntort, fshatart, inteligjencn, rinine, si ishte dhe i ashpr
i rrept me anniqt e jashtm e t brendshem, q perpiqeshin t
cnonin fitoret dhe arritjet dhe t shkelnin pavarsin e sovranitetin
Shqipris s re demokratike.
Ai vdiq dhc u prcoll i ndcruar nga i gjithe populli. sepsc
punoi gjith jetn c tij pr kt popull.
Pas pese vjetsh nga vdekja e Enver Hoxhs, sistemi
demokratik popullor, socialist, qe gjat 45 vjetve u ngrit me shum
djers e sakrifica, u permbys. U prmbys nga forca t errta, t
brendshme e t jashtme, duke shfrvr me egrsi gjith mllefin e
tyre hakmarrs, pr gjithka kishin humbur politikisht e
materialisht, si kolaboracionist t pushtuesve.
Kto forca, tashm t organizuara politikisht, rrzuan
monumentin e tij. N errsirn e nats, nga frika c popullit, ato
zhvarrosn n mnyr makabre nga Varrezat c Dshmoreve t
Kombit Enver Hoxhn, Komandantin e Pergjiths,hem t
linmtareve t Shqipris, me qllim q ta ndanin nga partizant e
rn, q kta t mbeteshin pa komandantin c tyre dhc pinjollt e
kolaboracionistve t fashizmit q ercihen n fuqi ta kishin m t
leht pr t u prishur varret, bustet, lapidarct, pllakat perkujtimore,
heronjve t saj: te varrosnin luftn antifashiste nacionalhrimtare,
cila, n fakt, i kishte varrosur ata njhere e pr gjithmon. N
12

Shqipri u vendos "demokracia" e atyre forcave qe kishin

falimcntuar qd 50 vjet me par.
Enver Hoxhn e quajtn diktator. S'mbeti gj, nga md t
uldtat, pa u thn pr t.
Ndaj familjes s tij filloi persekutimi. N shtvp, i majtd apo
i djatht qoft, i varur apo i pavarur, un tani quhem ' -djali i
diktatorit", por kjo nuk m bn aspak pdrshtypje. Un e njoha dhe
do ta kujtoj babain tim ashtu si m sht ngulitur n mendjen
time, prind shembullor. udhdheqds largpames, i vendosur pr t
mbrojtur fitoret e arritura, demokrat popullor, aspak diktator.
Kto kujtime ua dedikoj t tre fdmijve t mi, Ermalit.
Shklzenit dhe n mdnyrd t veant djalit t vogl Besmirit, q
bashkjetoi me t vetm tre muaj, pr t njohur me mird kush ka
qen gjyshi i tyre dhe q td jend krenar pr t. ashtu si sht edhe
babai i tvre.
N prgatitjen e kdtvre kujtimeve kam shfrytdzuar cdhc
material dokumentar, pjesd nga letdrkmbimet, dshmi nga kasetat
e incizuara e materiale t tjera t arkivit familjar e personal.
Ilir Hoxha,
Gusht 1995

13

Pjesa e par

Jeta qenka
shum e uditshme
Esht me tc vertete kshtu. Asnjehere nuk m kishte shkuar
ndr mend se do t shkruaja kujtimet c mia per babain tim. Enver
Hoxhn.
Kur isha i ri dhe ai qc gjall, nga dashuria q kisha pr t.
fillova tc shkruaj her pas here ne ndonj bllok. duke u shprehur
se sa baba i dashur e i mire q ishte. Pasi shkruajta pese a gjasht
faqe n nj bllok kalendarik te ri me data, qe babai na i jepte do
vit. duke na thene q t mbajm ditar. se kur t rriteshim e kur t'i
lexonim do t kenaqeshim dukc njohur bemat e femijerise dhe t
rinis. c mbylla bllokun dukc i ln n mes ato q kisha filluar t
shkruaj pr babain. sepse si m'u duk q po c lavdroja. N fund t
fundit, tc gjithe haballart. n pergjithesi, jane t mir me femijet e
tvre.
E mbylla bllokun dhe e lashe n harresn e viteve. E hapa
koht c filndit dhe vura re se n ato shenime t shkurtra kisha
shkruar me nj dashuri feminore. q mcrrtc tashme cdhc nj viere
tjetr. pr vet faktin q ksaj figure qendrore t historise komklare
n. gjysme shckullin e fundit gjat viteve te tranzicionit (duke filluar
I5

nga viti 1990) forca t erreta e revanshiste i be:ne sulme t vrazhda.

Po pr djalin babai sht gjithmon baba dhe mbetet n mendjen e
tij ashtu si i sht paraqitur n jeten e tij t prditshme dhe jo si
mund ta prshkruajn t tjert. Me kt dua t them q fushatat dhe
inkuizicioni. ndalimi me ligj e me kushtetut, nuk mund ta ndrvshojn
imazhin qe krijon femija pr prindin e tij.
Si thashe, do vit babai na jcpte nga nj bllok-kalendar,
pr t mbajtur ditar. N fakt, asnj ditar nuk kam mbajtur dcri n
fund. Mua m dukej si njefare detyrimi. Bile gzoheshim kur kto
kalendare ishin t vegjel: mua m dukeshin m t pershtatshm, se
mbushcshin kollaj. Po ja q e paskam pasur gabim dhe kjo pun
nuk duhej te merrej si det rim osc angari. Si rrcgull un ditaret
vazhdoja t'i mbaja deri nga marsi, dcri nga maji dhc shum rrall
deri n fund t vitit. Pra. gjysmn c vitit shkruanim kujtime e
gjysmn e dvt asnjher, sikur jeta t prbhej vetm nga gjysm
viti.
Megjithate, babai ngulte kmb. N do fillim viti ai m
jcpte nj bllok-kalendar t ri, me t njjtn kshill t urt pr t
mbajtur ditar. dhe un, me t njjtin huq. shkruaja vetm pr ngjatjet
qe ndodhnin n gjysmen e par t vitit. Sa naive e pr t qeshur!
Kur i lexoj shenimet c mia. sado q t thjeshta dhe
fragmentare, tani i jap shum t drejt babait dhe mamas, q
gjithashtu na nxiste. Jan shum trheqse, t kthejn prapa n
fmijerine tndc t largt, ne lodrat, apknllqct, qe une i kisha t
rralla. M von jen rinia. me gjith bukurin e saj. por po aq ''e
mbikqyrur- nga prindi, me nj korrespondence t pasur midis babait
dhe meje, q pennban letrat q shkembenim ne aksionet e rinis
ose n zbore, q nuk kam ln asnj pa shkuar. Mc vjen udi tani
kur djali im 20-vjear. mosha pr t ciln bhet fjale n ditaret e
mi, kur i tregoj per kto gjra. m thot:
"Po si shkoje ti, babi. n aksione e zbore, duke qen se ishc
djali i t parit t vendit?! - Dhe pastaj shton mc t qcshur: - T isha
un, nuk do t shkoja-.
Ndoshta. duke gen i vogl, ai njohu vetm prkdhelit e
16

gjyshit, pse, si thot populli, femijet c femijes duhen shume e m

shume, dhe nuk arriti t kuptonte q gjyshi i tyre i kishte edukuar
femijet e vet t ishin t thjesht e t mos ndaheshin nga shokt e tyre
n shkoll c jasht saj, n do aktivitet. Bilc ka pasur rastc q nc na
kan drguar te paret, si n ternictin c rrethit t Dibrs n vitin
1967. Ai drgoi n men re simbolike dhe vajzn c tij 13-vjeare pr
t ndihmuar t dmtuarit e trmetit n at dimr t acart. Pas
shcmbullit ton, osc, m mir t themi, pas vendimit q mori babai
n familje - dhe q ne e pritem tr gzim - e gjith rinia e universitetit
(un atehere isha n vitin e par t inxhinieris mckanike) u hodh
n aksion pr t ndihmuar t dmtuarit nga tertneti.
Jeta vjcn c uditslune, megjithse e shkurtr. Ikn shum
shpejt. Ishte nj koh q nuk e mendoja q babai do t ndahej nga
nc. Mosha bntc t veten, por n sy:t e mi ajo nuk ndihej.
Me kujtohcj gjyshja ime, q i thoshte babait: "Ulu ktu pran
meje te te puth fagen, se e kc t mire". Ai qeshte me t madhc dhc i
pergjigjej: "'thua kshtu, moj ane, imja eshte si sholle, po puth m
mire t femijevc, sc c kan te njome". "Jo, jo. dua tenden, - i thoshtc
ajo, e pastaj shtontc: - "Nga ai guri mc vr do t kalojm te tere".
Kt babai c kujtonte kur filloi t'i kalonte mosha. dukc na i
thn neve fjalt e nns s tij. Kur gjvshja ime i tha ato 1jale, un
nuk ua kuptova prmbajtjen. Mendoja sc ndoshta do t ishtc ndonj
shprehje filozofike e popullit a ku ta di un. dhe nuk isha perpjekur
ta kuptoj. Nejse, mendoja se do t kisha koh ta pycsja gjyshen. Por
ajo vdiq. Mc siguri do t ma shpjegonte babai dhe koh pr ta pyetur
kisha plot. Por s'ishte e thene ta msoja as nga goja e tij.
Konccpti i kohes, i jetes, eshte relativ. Ajo. koha. jeta, mund
t jete e shkurtr, mund t jete e gjat. mund t jete bosh apo plot,
varet nga permbajtja q i jcp. Tani qe ai s'eshte m, mua me duket
sikur nuk u mallm me njeri-tjetrin. Ndoshta ai ishtc tcpr i zene
me pune, mendonte shume me tcpr per hallct c popullit, pr
mbarsin e shtetit. Kohn pr nc ai c kishte t kufizuar. Ne u msuam
me kt rcalitct. Jeta qcnka shume e uditslune.

17

Si dinte
t ndshkonte babai
Mos u uditni! Kte: pyetje, do njeri, kur sht rritur dhe c
ka kaluar fernijrin, ia bn vetes ose ia jep prgjigjen pa c pyetur
kush, duke u trcguar t tjervc episode nga koha kur i ati mund ta
kct ndshkuar.
N asnj rast nuk mbaj mend q babai t m kct kputur
ndonj shpull. Mund t duket e pabesueshme, por sht c vrtet.
Kur bnim gabim, ai rrinte scrioz, dhe ky ishte dnimi m i rnd
pr ne. M pas c puthnim dhe i pretntonim q gabimin nuk do ta
prsrisnim m. Po tregoj dy raste. n t cilat babai donte t na
edukonte respektin pr ushtarin, policin, oficerin, njeriun q ruan,
at q kryen detyrn. dhe, sado i vogl t jesh n mosh, t nguliten
n mendje pr gjith jctn.
Rasti i par lidhet me nj ngjarje q m ka ndodhur kur isha
rreth gjasht Nje dhe ishim n Mosk me pushime. Ishim vendosur
n nj shtpi q rust e quanin "daa". Aty kishte ndenjur Stalini.
Ishte nj shtpi n mes te pyllit. jasht Mosks. Nj dit. duke u
kthyer pr n "daa", ushtari q hapi portn c oborrit na nderoi
sipas stilit t nderimit sovjetik. Natvrisht. ai nderoi babain, por
I8

edhe une, si fmij q isha, iu prgjigja gjcstit t tij nga xhami i

makines. E nderova, por kisha br nj gabim: e kisha nderuar jo
duke shtrir pellemben e dors tek koka, por vetm mc dy gishtat.
Babai menjehere c vuri re kt dhe sa arritem tek vila me tha:
"Tani nisu me kmb dhe shko deri tek hyrja dhe krkoji t
falur ushtarit dhe nderoje ashtu si t nderoi dhc ai''.
U nisa vetem npr rrugn q zgjatej ne mes t pyllit dhc
me hapin tim t vogl m u deshen plot 15 minuta pr t mbrritur,
mbasi vila gjendej n mes t nj pylli natyral shume t bukur. E
ndcrova ushtarin si duhej dhe fillova prsri t kthehesha vetem,
ndoshta dhe me frikn e natyrshme te nj
se mos m diltc
ndonj ari apo ujk.
Ndoshta ushtari u udit dhc u knaq q shkova dhe c nderova.
Ai mbase as me kishte vene re se si e kisha nderuar nga xhami i
makines. Ai nuk e mori vcsh kurr q un isha detyruar nga babai
pr t korrigjuar gabimin tim. Q nga ajo dit. sa here hvnim e
dilnim nga vila, un nderoja me pllmbn e shtrir dhc pastaj
vshtroja babain n sv per t'i thn n hcshtje: -mire e nderova'?!'',
dhe ai me tundtc kokn nc shenj miratimi.
Rasti i dyte ka ndodhur koh me von rt Tiran. Babai sapo
kishte dal nga zyra dhc filloi t shetiste n kopshtin e shtepise.
Ishte ver dhe kopshtari po ujiste lulet. Ai e pa babain q po vinte,
la zorren dhe u largua pr t mos e shgetesuar gjat shtitjes. Si t
vcgjl qe ishim. shpesh ne benim muhabet ose dhe luanim me rojet
civile rreth vils. Benim dhe ndonj loj t shkurtr, si per shembull,
pasime me top. Por ksaj radhc po ndodhte nj udi! Nuk c di se si
shkrcp dhe une mora zorrn e ujit dhe fillova ta lagia oficerin,
i cili. n vend q t largohej, si kisha llogaritur sc do te vepronte
per t' iu shmangur eurrilit t ujit, po rrinte gatitu, ndersa un po
qeshja me te madlie. Pes metra m larg po kalontc komandanti i
tij. babai im, t cilin un nuk e kisha vn re! M ra pika kur c
pashe, isha kapur me presh ne duar, si thuhet. Megjithese femije,
c ndjeva veten ne gabim t rende. Ai po me shihte me inat. Un
tani kisha ekspericncn e pare. nuk prita t m thoshte "Lrkoji t
19

falur", por menjehere lashe zorren dhe shkova e u perqafova

rojen civile, deri sa babai filloi perseri teec si zakonisht n shtitjen
c tij. Mund t them se incidcnti kishte marr fund n mnyr krejt
normalc.
Sado i vogl q isha, kto dy episode m kan mbetur n
mendje. Menyra se si i zgjidhi babai im kto dy raste kan ln
mbres tek un. Gjithmone i kam respektuar ushtart, polict,
oficert, njerzit e shrbimit. sepse krycjn nj detyr t lart. T
njejtn ndjenj kam dhe tani q sistemi eshte ndrruar, pr njerzit
e thjesht me rrobn c sherbimit, sepse kryejn nj detyr q u
sht ngarkuar.
Pra. babai na edukonte &jithmon nprmjet kshillave,
gjesteve, qendrimeve pa fjal dhe asnjher prdorimit t. shpulls.
Edhe un nuk mbaj mend q ndaj fernijve t mi t kem
prdorur qoft dhe nj her shpulln. Po mund t pranoj q e kam
nxjerr -dufin" me t brtitura. gj q nuk sht aspak m cfikase
sc sa mnyra c prmbajtur e t folurit, c t shpjeguarit mc logjik
t gjrave, ashtu si vepronte babai me nc. 't'i bsh, t gjith
njerzit nuk jan njsoj.

20

"Syri i keq"
n shtpin
e Enver Hoxhs
A t jet e vrtet? Sigurisht q po. Kjo m ka ndodhur mua.
Vcndosa ta tregoj tani, pas 40 e kusur vjetsh. mbasi gjykova q
kjo gj tashm nuk dmton njeri. Dy protagonist t ngjarjes kan
vdekur c dy jan n burg. T vdekurit jan gjyshja ime nga mamaja,
Naxhija. pra. nna e mamas dhc tjetra dadoja ime, nj grua q
gjithmon vishej me t zeza, Bone e quanin. Ndrsa dy
protagonistt q ndodhen n burg jan mamaja ime dhe un.
Po le t kthehemi prapa n koh, kur un isha n moshn
rreth pes vje. At dit un kisha temperatur dhe, si gj y. shja ime,
q ndoshta nuk ishte shum fetare, edhe dadoja, ishin shum t
bindura q temperatura m ishte shkaktuar ngaq m kishin marr
msysh. At dit un kisha dal jasht pr t luajtur dhe nj shitse
kishtc thn: "sa i bukur ky djal". Kjo qe arsycja q kto t dyja
as denjonin t thrrisnin doktorin, por m than se do t m shronin
thosha mamas. Un, nga gzimi q
vet, por ama nuk duhej
s'do t vinte doktori, se mund t m bnte ndonj gjilpr, q i
21

kisha bezdi si t gjithe femijet, e pranova menjehere kushtin q t

mos i thosha mamas.
Ngaqe ishte dimr, soba mc dru ishte e ndezur. Ato moren
nj got me uje, nxorn nj thengjill nga zjarri dhe e hodhn n got.
Ndrkoh, gjvshja sc tha disa fjal q un s'i kuptova, ndrsa tjetra
m zgjati gotn, dukc m thn: "Pi dv glIenka". Pa e br t gjat,
n qejf q do t sherohesha e do t shptoja nga gjilprat, c piva.
bile dhe nj glIenk m shum. Gjithka po mbarontc pr s mbari,
kur n nj moment hyri papritur mamaja ime. Ato menjeher e
fshehn goten, por u kishte bchur nje e qeshur. q nuk e pushonin
dot.
"'keni q qcshni kshtu?" - pyeti mamaja. Ato. edhe sikur
t donin ta tregonin, nuk e bnin dot, se s'i linte e qeshura. Pastaj
mamaja m'u drejtua mua dhe un e zgjidha situatn duke i treguar
fije pr pe pr ka kishte ndodhur.
Ishte koha e viteve t para t pas hrimit, kur mamaja ime
luftonte q rinia dhe n veanti vajzat dhe grat t emancipoheshin,
t linin prapa zakonet prapanike q i pcngonin t ecnin perpara
drejt lirimit t tyre. Prandaj iu lshua atyre, t dyjave:
"Turp kush e merr vesh q n shtpin c Enver Hoxhs bhen
kto gjra. Mua m shkoi goja mbrapa duke br propagand me
grat c tjera per kto gjra. ndrsa une i paskam fanatikt n shtpi
dhe propaganda u dashka filluar nga ju t dyja!".
Mcgjithat, e qeshura c tyre s'po pushonte dhc mamaja iku
e nxchur duke thn:
"Lajmroni doktorin!".
Me thn t drejten nuk e mbaj mend n u shrova nga
thngjilli q ishtc hedhur n gotn e ujit q piva pr t m hequr
"syrin e keq", apo nga doktori, por ky episod u mbyll.
Me gjyshen, edhe kur u rritm, vazhdonim t bnim
muhabcte q na knaqnin, por gjithmon e kujtonim edhe kt
ndodhi. Kur u martova. kt histori gjyshja ia tregoi dhc gruas
time. Teutes. Ajo rrinte tek ne. ndrsa, kur kishte gjall burrin e
saj. domethn gjyshin tim (Tefik e quanin) jetonte n nj shtpi
22

tjetr.
Duke qen se gjyshi vdiq shpejt, disi e mbaj mend, por jo
q t kem pasur ndonj histori me kt gjysh, ndrsa me gjyshen
kam plot t tilla. Dua t tregoj dhc nj episod q sa hcr c kujtojm
gjithmon qeshim. Ishte koha kur kishin ardhur n jet dy krijesa
t reja, djali im, dhe vajza e vllait. Sipas litcratures s athershme
dhc keshillave t doktorit (c t mamas), qe nenat e reja t kishin sa
m shum qumsht pr t ushqyer femijet e porsalindur, duhej t
hanin hashure, kremra, muhalebira etj. Edhe gjyshes do nat i
shkonte nj pjat hashure, t nesrmen nj pjat me krem, dhe
kshtu do nat, prpara se t flinte. Ne e kishim zakon: para se t
shkonim t flinim ktheheshim te dhoma e gjyshes pr te br ndonj
muhabet dhe pr t'i thene "naten e mir". Ky sht pikrisht
momenti kur i sjellin hashuren dhe ajo, e velur mc kt gje pr do
nat, i lshohet infermieries q ia solli:
"ish bajsh moj couce, mos m'i sillni ma se do m zdrypi
dhe mua qumshti n gjinj!".
Aq kemi qeshur, sa dhe lott nuk na mbaheshin.

23

Nj ndodhi me motrn
E kush jan ata vllezr e motra q kur kan qen fmij
nuk jane zne me njri-tjetrin. Kshtu ndodhte dhe me ne. Pranvera,
motra imc, si vajz, zinte nj vcnd m t privilcgjuar pran babait.
t paktn ne kshtu na dukej, dhe kjo vinte ngaq ishtc m e vogla
dhc vajz.
Pasi kaluan dy-tri vitet e para, u mundua mamaja t na onte
n kopsht, si gjith femijt, por ne rezistuam "heroikisht", kshtu
q e fituam davan pr t mos vajtur nc kopsht. Bile m kujtohet
q, kur shkova n klas t par, m'u mbushn syt mc lot. po nuk
kisha se 't bja. Shihja vllain dhc motrn q kishin ardhur t
me: prcillnin dhe i kisha zili q ata do t ktheheshin tc Iuanin nc
parkun para shtpis. Mamaja m tha:
"Mos, se na turperove, je goxha djal!". Dhc me t vrtet
isha 7 vje e gjysme, sepse ather ishte rrcgull qe duhcj t mbushje
7 vje pa t hyje n shkoll. Nuk kisha 't beja, kopsittit t
fmijve ia hodha, po shkolls nuk kisha 't'i bja.
Pak dit prpara kisha thyer dorn, sepse kisha rn nga
trau i ekulibrit, kshtu q shkolln po e filloja me dor t thver.
Kur po nisesha pr n shkoll ditn c par, tek shkallt c shtpis.
24

gjyshja ime, Naxhija. m hodhi nj kan me uj te kembet, pr t

m vajtur do gj mbare. Ajo nuk hiqte dor nga t vetat. M'u
kujtua dhc uji me thengjill q kisha pir. Mamaja e pa, por s'kishte
't'i thoshte dhe bri sikur nuk e vuri re.
Kjo histori u prsrit edhe me djalin tim, q edhe ai. si i ati,
nuk e dcshi fare kopshtin. As un nuk insistova, por edhe gjyshi
s'beri z, ndofta se donte t'i kishtc sa m pran t vegjlit n vitet e
pleqris. Megjithat. vendosm t bnim nj tentativ sc mund t'i
plqcnte t shkonte. E uam djalin dhe, ashtu si e prisja - bm
baba t t ngjaj - nuk ndenji as dhjet minuta dhe u kthye t luante
n parkun e gjelbrt para shtpis, si kishte br edhe babai i vet
shum vite m par.
Kur u kthye, gjyshi e thirri dhc, pasi c puthi, i bri pyetjen
se si iu duk kopshti i femijeve. Ermali. 4-5-vjear, po rrinte si
fajtor, sepse, nga njra an, e dinte sc gjyshit do t'i plqente q ai
t shkonte, dhe nga ana tjetr nuk ia kishte qejfr fare, prandaj lshoi
nj pshertim prej fmijc dhc tha:
"A t bj nj p etje, gjyshi?!"
"Pa h, ta degjojme!", - i tha ai.
"Gjyshi, kush e ka shpikur kopeshtin?!"
Gjyshi, ky diplomat n politik, e kuptoi fare mir
"diplomacin" e fmijs. Qeshi, i dha nj amakz, dhe i tha:
"Ik e luaj tani, se t iku loja!"
Fmija, i liruar. u nis me vrap. por, pas disa hapash u kujtua,
u kthve mbrapsht, e puthi gjyshin dhe prsri ia dha vrapit.
Po le t kthehetni te femijeria jon. Si thash. motra zinte
nje vend t privilegjuar pran babait. Pr t'ju bindur po tregoj nj
ndodhi. Nj dit, dukc luajtur q t tre n shtepi, ajo ngacmoi
vllain. q ishte tre vjet m i madh. Pranvera n at koh ishte
rreth pes vje. Toli e rrahu dhe ajo filloi t qante. por pas pak,
menjeher, si me sust, pushoi dhe loja nisi perseri. Motra u kujtua
q qarja c saj do t shkonte kot. sepse babai nuk ishte ne shtpi. po
kishte shkuar n zyre.. Ndonja nj or m von. duke luajtur ne
rruge, para shtepise, papritur ajo filloi te bente sikur qante, po ksaj
25

radhe lott nuk i dilnin. Me&jithat, ajo insistonte. Un i thash

vllait:
"Po kjo, 'pati'?".
"Ku ta di une:?!" - m tha ai. Por vetm nj ast m pas nj
"o-bo-bo!" i doli nga thellsia vllait. kur pa babain q kishtc dal
nga zyra dhe po vinte drejt nesh. Pranvcra at po ruante, q sa t
dilte nga zyra t'i thoshte q e kishim rrahur n, mngjes. Babai e
kuptoi situatn, e thirri vllain dhe bri sikur i trhoqi veshin. Ky
ia bnte "o-le-le!". Motra, pasi u sigurua q tashm ai q i kishte
rn mc qafe mori "denimin" e merituar, vazhdoi lojen si pa t keq
me ne.

26

Dika pr gjyshen time

Gjyshen nga ana e babait ne e thrrisnin an, ndersa gjyshin
xhaxha, se keshtu e therriste dhe vet babai. Emrat i kishin Gjylo
dhc Halil. Xhaxhain e mbaj mend m pak, se ka vdekur hert,
ndersa gjyshen c mbaj mend mir. Pr xhaxhan mbaj mend q
rrinte mc nje fustan nate dhe kishtc mustaqe. Gjithmon, kur na
puthte, na shponte.
Me kan treguar q kur linda un, ai di me kndoi n vcsh
dhe von m than se ai m kishte vn emrin e djalit t tij t
vdekur, n shenj kujtimi, gj q mbcti vetm n mendjen e plakut,
sepsk.: babai m vuri emrin q kam sot.
Thash se kujtoj qe kur m puthte, me shponte. Kam tentuar
dhe un t lc mustaqc. Heren e par ndodhi kur benim zborin
prfundimtar pas mbarimit t universitctit. Dy shok t mi lan
mustaqc dhc pas tyre un, e pas mejc gjithe toga. M thirri
komandanti vemas dhe m tha:
"Hiqi mustaget, se po t'i heqsh ti, do t' i heqin edhe t tjert".
T nesrmen un i hoqa dhe po kshtu bn cdhe t tjerct,
ca vet e ca me t par vngr t komandantit. Vetem ata t dv q
i lan n fillim nuk i hoqn. Conia dhe Bimi.
27

Rasti i dvt sht kur u arrestova. Ksaj radhc s'kishte

kush t m detyronte t'i hiqja. sikurse nuk kishte as nga ata q
duhej t ndiqnin shembullin tim. Deri ditn c gjyqit kisha koh t'i
mbaja. E puthja djalin tim t vogl, kur vinte t m shihte, dhe m
kujtohej gjyshi im me mustaqe. q m shponte kur m puthte. T
njjtn gj bja dhe un mc djalin: e shpoja kur e puthja.
I shkrova mamas n burg q kisha ln mjckr c mustaqe.
Ajo m kthehu prgjigje q dhc babai gjat lufts la mustaqe pr t'u
maskuar e pr fu mos u njohur, sepse ishte dnuar nga fashistt me
vdekje. Esht e uditshme, dikush i mban mustaqet pr burrri,
dikush sc si do t ngjaj, dikush pr t'u maskuar, q t mos t
kapet, pr
shmangur dnimit me vdekje.
Po le t kthehemi tc gjyshja, aneja. Ishte grua fisnikc, kishte
kaluar shum halle. Nuk ishte e pakt ta kishe djalin t dnuar me
vdekjc nga fashistt, luft ishte, por, m n fund, djali kishte dal
fitimtar dhe ajo tani mund t'i kalonte vitct e pleqris n qetsi.
Por edhc kjo ishte nj qetsi q shpcsh trazohej, pa karar. M
kujtohet se, sa her bheshin kongreset c partis dhe babai zgjidhej
sekretar i par. ajo bnte hallv dhc ua onte oficerve t shtpis.
Megjithat, problcme t rcja, t nj natyre tjetr, ngacmonin
mendjen e saj prej plake. Po ju tregoj nj nga kto "shqetsime",
q lidhet me zhvillimin e tekniks dhc pikrisht t televizionit.
Kur, pr her tc par, n shtpin ton hyri televizioni, pr
t gjith ne qc nj ngjarjc. Mc nj prsrits q rregulloi inxhinicri
i talentuar Lulzim Topiu, u b e mundur q t kapnim stacionet e
Italis. Ather Tirana nuk transmetonte program. Nj tclevizor
ishtc vendosur edhe n dhomn ku rrinte gjyshja. Babai e kishte
zakon q gjithmon, para darks, t shkonte dhe ta shihtc anen,
dhe ashtu bnin nj cop hcr muhabet. pastaj ajo e puthte dhe ai i
thoshte "natn e mir".
Nj dit aneja po i thoshte babait:
"Mo Enver, llomotit ky televizori gjith ditn e nuk lodhet!
Pale, tani n dark gjithmon na del nj prift katolik e gjith kohn
mollois c mollois pa pushuar. Un s'marr vesh se 'thot, po ai
28

jcziti gjithmon del n orn kur un z.hvishem dhe vesh fustanin e

nats. Po edhe un nuk ia l mangut, fap e mbyll sa zhvishem c
pastaj e hap prap televizorin. Krkon jeziti t m shoh kur
zhvishem".
Babai qeshte me t madhe, por m: shum qeshnim ne. Ai i
thoshte:
"Mir ia bn, mos e harro asnjher hapur!"
"Uu, 'thua!", i prgjigjej seriozisht ajo.
Kush e di 'do t thoshin gjyshet tona n kohn e sotme kur
t na shihnin ne, duke mb Bur apo ndrruar stacionet televiziv
gjith ngut, ksaj radhe jo pse jan duke na par ata t televizionit
neve, po q fmijl tan t vcgjl t mos shohin lakuriqsirat pa
fund dhe pornografin e prnatshme, q i transmetojn jo vetm
stacionet privat, por tani edhc vet televizioni shtetror i vendit.
Si ndryshojn. kohrat! Nuk di si t thuash kush sht i prapambetur!

29

Babai tifoz
Mos pandehni se ka qen "tifoz i mendur". Tani, un mund
t them q ai s'ka gen fare tifoz, por, si do ta shpjegoj m posht,
ai kishte zgjedhur si "skuadr t zemrs", "Besn" e Kavajs. Kjo
dhe pr arsyen se Besa e kishte n tradit futbollin dhe bnte ndeshje
t bukura, pavarsisht se nuk fitonte kampionate.
Njher, kur babai shkoi pr t vizituar nj objckt t ri t
ndrtuar n Kavaj, nse nuk gabohem uzinn e gozhd-bulonave,
duke biseduar me puntort, njri i tha:
"Shoku Envcr, ne e dim q ju kcni simpati pr "Besn" e
Kavajs.
Filluan t qeshnin t gjith. Si duket, kuzhineri q kishte
babai, Qemali, q ishtc kavajas, nprmjet njerzve t tij n Kavaj
e kishte hapur fjaln pr kt gj.
Babai ishte nj sportdashs i zakonshm, q e plqcnte lojn
e bukur, por jo "tifoz i smur", si ishim nc fcmijt. Un isha mc
"Partizanin". Nuk lija ndeshje pa vajtur. Her gzoheshim e her
hidhroheshim, sipas rczultateve q arrinte "skuadra e zemrs".
Ditn e diele, duke ngrn drek, kur ishim n t mbaruar, duhej
t'i merrnim leje babait pr t shkuar n stadium. Kt ai c dintc
30

shum mir, po rrinte i qet d.he priste dcrisa t'ia bnim krkesn:
"Babi, t ikim sot n stadium, se luan "Partizani" me "17
Nentorin?".
Po me k do t ikni?".
"Me Isufin", - prgjigjeshim menjeher. Ai e dinte pr gj igjen
ton. sepse kjo ishte dhe krkesa e Isuf obs, q ishte shoferi i
babait nj jet t tere, i cili kishte rastin pr t'u shkputur nga
gatishmria e tij pr dy ort e sportit. Babai m ngacmontc:
"Po Isufi pse do vij, ai sikur sht me "Dinamon", apo
jo?!".
Duke qen frnij, nuk dija se si t'i prgjigjesha, por i
mburresha Isufit q, megjithese babai m kishte br pyetjen e
vshtire, domethene qe. "ti je me "Dinamon" dhe s'ke pse krkon
leje", un. prapeseprape, ia kisha mbushur mendjen dhe e kisha
marr lejen. T medhenjt c kuptonin njri-tjetrin, ndrsa ne, femije
t moshes gjashtvjeare, knaqeshim me marrjen e lejes.
Kur kthehcshim n shtpi nga stadiumi, po t ishim ndar
mire, menjeher i thosha q fituam.
"E di, - m thoshte.- sepse, kur u b goli, brtitt aq shum,
sa me zgjuat nga gjumi. Dgjova dhe zrin tnd".
Q mund ta zgjonin thirrjct c stadiumit kur behej gol, nuk
ishte udi, sepse stadiumet i kishim afer shtepis, por udi ishte se
si ai t degjonte zrin tim! Duke qen fmij i vogl, n fillim
uditesha, por m pas e kuptova q ajo ishte nj shaka.
M vshtir ishtc kur ndonjehere duhej t shkonim ta
ndignim "Partizanin" deri n Kavaje. Deri atje ishte me t vertete
e vshtir pr t marre leje, sepse do t duhej t harxhohej benzin.
Prandaj duhej t sajoheshin justifikime, si, bie fjala: "duhet t dal
ne prov makina" apo megjithse ndonj gje tjeter zor se besohej.
Edhe kur u rrita dhe shkoja ne aksionet e rinis. ai m
shkruante gjithmon mc humor, dukc m kujtuar shakat q na
bnte kur ishim t vegjel. Ja 'me shkruante n nj leter q m
dergonte n aksion.
"...Sot. kur u zgjova nga giumi nga te bertiturat e stadiumit,
31

thashe me veten time se "Partizani" duhet t kete br ndonja 10

gola "Durrsit". por, kur pyeta, m than se doln 0-0. Bravo
"Partizani ! Ka treguar ustalkk Jepini ca inkurajime! Me kaq
t prgafoj, t jesh mir dhe t punosh mir. Mirupafshim. Enver''.
Kur mundeshim, domethn kur mundej "Partizani". m
ngacmonte:
"T kam thn, bju me "Besn", po ti nuk do".
"Kurrn e kurrs, - i prgjigjesha un. - Nuk e tradhtoj
"Partizanin".
"Si t duash,- m thoshte,- mir bn q nuk e ndrron
skuadren tnde. Duhet t'i japsh kurajo edhe kur sht ne
veshtiresi".
Tani von e kam kuptuar se sa rndsi ka pr njeriun t mos
ndrroj skuadrn e zemres, karakterin, flamurin...

32

Si e msova bilardon
n Kor
E pritnim mc qejft madh kur shkonim pr pushime nc qytetin
e bukur t Kors. qoft gjat vers, qoft gjat dimrit, kur bora
kishte mbuluar do gj. N t dy rastct ky qytet kishtc bukurin c
vct. Babait i plqcntc cdhe pr nj gj tjetr, scpse ktu kishtc kaluar
rinin c tij. Ishtenj qytet me mjaft kultur. Ndrsa nc, fmijt... kishim
qejfet tona. Nj nga kto ishtc sc nc oborrin c vils ishtc nj kal mc
i cili quhej Todi, pr
nj kaloshin qc c p.rdorte prgjegjsi i
te: kryer punt e veta. Ne do dit i luteshim q t na bnte ndonj
thiro mc t. Knaqcshim shum.
N Kor shkonim s bashku me babain npr piknike n
vendet c shtnta piktorcske q kishtc Kora, n kodrat e pyjct, n
liqcnin e Presps. Nj dit shkuam n Voskopoj. Ishtc vend shum
i bukur. Kudo q shkonim, babai na tregontc historit pr vendin ku
venim dhc pr ngjarjct q kishin lidhje mc to.
t shkontc vet. na tha ncvc q t
Nj dit. n pantundsi
shkonim n Helms, aty ku ishtc zhv illuar kongresi i rinis
antifashiste. U nism s bashku me
Rrugs nga shoqroi S.
Gradeci. I dolnt nga ana c Kors, Shtylls. Panaritit. dcrisa
33

mbrritm n Heims. Makina na oi dcri atjc ku kishtc rrug, pastaj

duhcj t vazhdonim m kmb. Na prisnin dhc disa vendalinj me dv
mushka. Un. nga njra an doja t tregoja q nuk isha Iodhur. ndrsa
nga ana tjeter qejti ma kishte sa nuk bhej q t hipja n mushk.
scpse s . kishim hipur kurr. N fillim ishte mjaft vshtir sc t dukcj
sikur do t bijc dukc u lkundur anash. sa andej-kndej, por shpejt
msohcshe dhe ishtc gj vrtct e bukur.
At nat fjetm n shtpin e nj fshatari. N mcs t
mikpritjes dhe bujaris s t zotit t shtpis, at nat na treguan dhe
per n g.jarjen e I-lelmsit, t ciln c dgjuam mc vrnendje. scpsc po c
dgjonim nga goja c vct atyre q c kishin jctuar.
Pasi mharuan historit. ngaq u b von dhe ne ishim t lodhur.
ram t tlinim. Pn cer t par provuam sc si (nuk) mund t flihej
me imka. Kt ia treguam babait dhe ai qeshtc sc kushedi sa her c
kishte provuar kt bczdi gjat lufts.
Festa n Hclms kaloi shum mir dhe nc. kur u kthvem. i
treguam babait pr kte ngjarjc.
Ndrsa ne dimr, n Kor luanim mc topa bore, ndrtonim
plakun e dbors, lodra shum t kndshme pr fmija q c shijojne
rrall born.
N viln ku pushonim ishte vendosur dhc nj bilardo. Babai
ishtc mjeshtr n luajtjen e saj. Me durim. ma msoi dhe mua. derisa,
me kal imin e kohs, edhc fitoja. Shum vitc m pas. kur n shtpin
n Tirane vcndosm nj bilardo dhc kur koha ishtc me shi c nuk c
Icjonte t shtiste. m thoshte mua:
"E mo djale, do bjm nj dor bilardo!".
Un at prisja. se m plqcnte t'i tregoja ecjen prpara tc
nxnsit t tij. Un luaja me Klemin burrin c motres (arrinim deri
n 5(l loje: n dit) dhe kishte rastc q prfundonim n ora nj t
nats. kshtu q ishtc c qart q do ta mundja babain. Ndonjher
dhc e lija t fitonte, dukc ndjekur t njjtn taktik si ai kur me
msonte bilardon. dukc m 1)1- lshimc. Mcgiithat, luanim mc
seriozitet dhe. 'ishte m c rndsishmja, shtisnim rreth bilardos
me stcka npr duar. scpsc. ashtu si do sport. dhe bilardoja krkon
lvizje. ecje: aq te nevojshme pr ate. n moshn e thver q kishte.
34

"11 Janari"
Esht emri i shkolles sime t dashur, ku msova deri n
klasn e shtat. Kam shum kujtime nga kjo shkoll.
Sado q qevcrit ia ndrruan emrin, scpse 11 janari i
"republikes s dyte" shqiptarc u vristc qenien c tyre, tek mua ajo
do te mbetet gjithmone mc kt emer. Me kt emer do ta njohin
gjithe ato brcza qc kaluan nga kjo shkoll. Edhc femijt e rni. q
msuan n kt shkoll mc tradita. po kshtu c quajne. Emri i ri,
mcgjithse i respektuar, nuk mund t'ia zr vendin n mendjen
ton.
Msucsja ime e par quhej Andromaqi. Ajo me msoi t
shkruaj e te lexoj. E donim shume, sc ajo ishte e dashur, c palodhur
mc ne.
Kur mbrojta gradn "doktor i shkeneave", nuk harrova t'i
bja ftese dhc asaj q t vintc ne mbrojtjcn time, pr t par nxnsin
c saj t dikurshm q e kishtc msuar t shkruante, t lexonte. t
numeronte. t mbiidhte e t zbriste.
M kujtohet dhe udhheqsja c pioncrvc. Halime e quanin_
Mc t kishim br nje kompromis t heshtur. Inati im ishte kur
benim aktivitetc dhe une dultej te recitoja, kurse, nga ana tjeter,
35

deshira e saj pr t m aktivizuar, natyrisht se isha dhe djali i Enver

Hoxhes, ishte e madhe. Nje here madjc kemi luajtur dhe teater se
bashku mc Rikard Larjcn.
Marnaja pak nga pak po impenjohej me shume mc mua.
mbasi Bonia nuk kishte shkolle dhe s'merrte vcsh nga mesimet. Me
mamane gjithmone mbeshtillnim librat dhe fletoret, duke u vene
dhe etiketa, hiqnim viza t kuqc anash fletoreve. Notat c mira ndiqnin
njera-tjetren dhe une ia tregoja babait.
Sa shume u mundua mamaja q un te permiresoja shkrimin,
dika dhe bera. por jo aq sa 'deshironte ajo. Shpesh, babai ma
vintc nc dukje kete cen, si n rastin kur i -kerkonte - Ermalit djalit
tim dvmuajsh, qe t bente sekretare te tij Teuten, kur t'i shkruante
gjyshit, sepsc babai i tij, domethene un, ia prishi syte me shkrintin
e tij si kembet e pules, apo n nje rast tjeter, kur perqeshej per
"kaligrafine- time, duke mos kursyer as mangesite q gjcnte n
shkrimin c tij. Ne nje leter t tij m 26 shkurt 1980 ndermjet t
tjerave m shkruante:
".... Mir q t erdhi mendje t na shkruaje pak gjra. q
te mos lodheshim duke i lexuar. .S'a pr kaligrajin, s'kemi pse
qahemi. tWefill n qqfi se edhe litl kam ndonj gabim n ortografi.
ose skam huku shkrim. un jam plak. Plasimdhe shkruajm gjuhn
e vjetr. kam ca thnie dialektore, por kam marr lejen nga Eqerem
abej. q mund t prdor. Tash sht mjafi, po i v nj pik ksaj
letre. se l lash pa pun ose pa gjum. T puth. yti. Enver'".
Prve detyrave t perditshme dhe aktiviteteve te shkolls,
prindrit na aktivizonin dhe nc ato jashteshkollore, n menyre
individualc apo dhe t organizuar, si, pr shembull, n pallatin
pionierit. Beja pjese n grupin e radio-teknikeve dhe suksesi i pare
ishtc ndertimi radio-galens. Me sa impenjim punonim nen kujdesin
e inxhinierit te talentuar Luh:zim Topiu!
M kujtohet qe nje dite t diel grpi i radio-teknikeve do t
bente nj ekskursion me biikleta deri n radiostacionin e Kasharit,
per nj vizite. Lulezimi na porositi se si duhcj te ecnim me biiklete,
sepse kishte merak ngaq ishte rrug c renduar automobilistike. E
36

ndaloi rreptsisht ngarjen e biiklets pa duar. pr ndryshe, ai q do

ta bnte prov, do t merrte "denimin e mentuar-.
N grp kishte plot "mjeshtra" iklist, pr t cilt ishte gj
e zakont dhenia e biiklets pa duar, por ksaj radhe ishim nn
komandn e ing. Lulzimit. Nj nga keta -mjeshtra, q me t
vertete ia thoshte mir biikletes, filloi t shistc mend dhc ta ngiste
pa duar. Ai e mori "dnimin e merituar": profesori, si c thrrisnim
Lulzimin, na ndaloi t gjitheve, mori elsin dhe i hoqi shaln e
biiklets, kshtu q "mjeshtri" nuk mund t'i jepte m pa duar, se
hekuri i shals e vristc. Ne u shkrime s qeshuri me pamjen qe po
shikonim. Ai e pa q nuk ishte pun kjo q mund t vazhdonte
giate, i krkoi t falur profesor Luiezimit dhe ekskursioni me
biiklcta vazhdoi normalisht.
Prinderit jand munduar t na msojn dhe muzike. Bilc mua
me kan blcr dhe nj fisannonike, q ma kan sjelle nga Moska.
Filluam dhe ushtrimet n piano. me pianisten e njohur Lola Gjoka,
por n kurs mbeti vetm Pranvera, se un dhe Sokoli -dezertuam",
ngaq nuk kishim vesh pr muzik. U larguam duke u justifikuar
para prinderve q ne nuk do t bheshim muzikant, por shofer:
une si Isufi dhe Sokoli si Ziniu, shoferi i mainas.
Morem mesime dhc n vizatim c skulpture. me artisten e
njohur Kristina Hoshi. Kjo nuk qc pa rezultat. Aty msuam t
vizatojme, t ngjyrosim. tCpunojme n plasteline, n alli. Msuesja
jon i bri dhc nj bust shume t bukur Pranveres, duke e stolisur
me kuror me lule-dele n kok, bust q ajo e ruan si kujtim t
shtrenjte. Ajo i bri edhc nj Iibr t hapur prej allie, ku ishte
shkruajtur: "Pranvern t tjert e kan n vit njher. kurse un e
kam prhere". Me kt vepr t vogl prcj allie, babai zbukurontc
nj pjes t murit te dhoms s tij, ku e kishtc varur.
N at koh, bhet fiale pr vitet I 958- I 959. filluam t benim
dhc mesimin e gjuhs ruse n mnvr individuale. mbas dite. me
nj mi:Suese ruse q punonte n Shqipri. M kujtohet q nuk e
kisha dhe shum qejf, megjithat msuam. Nj dit na ishte tekur t
hanim futboll dhe jo te shkonim n kursin c rusishtes. Shkuam pak
37

mc

perpara, sa pr t na pare sherbyesja ruse, sepse n at shtepi

punonin vetem rust. dhe, kur vajti ora fiks dhe msuesja nuk po
vinte. ne u fshehm prapa ca shkurreve s bashku me shokun tim
Ladin. Pritem per t pare nsc do t vintc apo jo mesuesja. Skishin
kaluar as dv minuta dhe ajo erdhi. por nuk na gjeti. Ne e kishim
vendosur q at dite do t luanim me top. U kthvem n shtpi, lame
librat dhe fletoret. iu pergjigjem mamase se -mCsuesja nuk erdhi dhe ikm t fillonim lojn.
Mc gjith kursin qe zhvilluam, shto tre vjct n gjirrmaz, dy
vjct n universitet, nuk arrita qe gjuha rusc t ishtc e prdorshme
prej meje. Por prap se prap. kur shoh ndonj film. m kujtohcn
shume gjra dhe ve.rej se me pak pune mund ta aktivizoj prap.
Kujdesi i prin&rve ishte q njohurit e para t shkolles te
zinin vend tek nc. Ata duhej t ishin prezent kurdohcr, edhe
ather kur ishin larg nesh. me pun. dhe kjo dukct dhc n kt
letr, q babai m ka drguar nga ekosllovakia, m 22 janar 1959:
"... S'ot do t nisem me tren per n Bashkimin Sovjetik dhe
m 24 janar. t shtunn, do t mbrrijm n Mosk. Lilka ime. kam
merak si vete me msime. Ke marr gj 4? Do t gezohem shm
kr te vij dhe t shoh se ke marr vetrn 5-a. A loni me Sokolin dhe
me Pranvern? Un besoj se ti nuk i ngacmon, por i gzon. Mir u
pafshim. Lilka im. Linver".

38

Kshtu e mora
patentn
Ishim n malin c Dajtit me pushime. Pushimet nc mal ishin
t kendshme, se ishte shume me freskt se ne Tiranen c zhuritur nga
vapa. Dilnim gjithmone shetitje m kembe. benim qitje mc pushke
sportive. me revole dhe me belxhik. Ishte nje ngjarje e shumepritur
pr ne, femijet. Viheshim ne gar, duke qlluar gure, shishe apo
tabela. Qitjc bente dhe babai dhe pastaj t gjithe i qcpcshim mamase.
I drejtoheshim t gjith:
-Hajdc. se ti e ke trcguar vcten q je qitese e mbaruar, qc n
konferencn e Pezs, m 16 shtator 1942 - . - Duke i prcaktuar
dhe datn e konferencs. pr t'i kujtuar q duhej t dilte e para n
qitjc. c vinim ne seder.
Luanim me top t gjith s bashku me babain dhe me disa
nga oficeret. Kshtu kalonin ditt dhe prisnin fillimin e shkolles.
Pak nga pak po mbushja dhe moshen qe m lejohej pr t
marr patenten e makins. E kush eshte ai q nuk e ka ndrr te
ngase makinen! Une kisha br guid si me Isufin. po ashtu dhc
me Eminin dhe Sokratin, t tre shofer t perkrver dhe instruktor
te mirefillte. Une i degjoja verejtjet e tyre me vemendje. i korrigjoja
39

dhc mundohesha t mos i prsritja gabimet. Zbatoja t gjitha

rregullat e qarkullimit.
I thash Isut q doja t merrja patentn. Ai m thoshte:
"Mir, mire, po duhet t'i themi dhc komandantit".
"Po 'hyn n kt mes babai, ai nuk sht inspektor qe jep
patentat?!"
Natyrisht q ai s'ishte inspektor, po Isufit ''s'ia mbante" pa
i marr leje komandantit t tij. Eh, 'm gjeti mua! N fund. kur
sos durimi, vcndosa t'ia punoj Isufit. Shkova tc babai, q se
po lexonte ne nje tend nga fundi i maht te Dajtit, nga ku shihej
shume bukur Tirana dhc pasi u pertypa pak, i thashe:
"Babi, m tha Isufi g kur t kthehemi tc vila t'i jap une
makins, q t m shohsh. sepsc do t marr patenten".
"Dakord", me tha.
Kur crdhi koha c dreks, rrcth ors 13, Isufi, bashk me
Axhemin, oficerin shogerues t babait. po priste te makina, q ishte
nj gaz rus (behet fjal pr vitin 1966). Babai, mc shkopin n dor
dhe un n krah te tij, iu afruam makines. Babai i tha Isufit:
"Po ta plotsojm deshiren ksaj radhe. o Isuf. t . ia leme.
Ihrit ta ngas makinen per ta par q a duhet t'ia japtm patenten
apo jo".
Isufi e kuptoi qe un "ia kisha punuar'', por nuk kishte si t
thoshte jo. Hipim ne: makin. Un n timon. babai prpara. ndersa
Isufi mbrapa meje. dhc nga ana tjetr Axhcmi. U nisem. Un - i
qet n punn time, dukc zbatuar te gj itha keshillat qc kisha mesuar.
Isufi m prekte me gisht n shpatull, un e shikoja n pasqyr.
Ishte br gjithe djerse. Nuk isha un ai q po jepja prova. por ai.
Babai. me shaka, m thoshte q ia paske marr t gjitha huo,et
Isufit. Ky qeshte, por vazhdimisht. nga vrojtimet q i bja permes
pasqyrs, ishte n siklet. scpsc per her t par nuk e kishtc ai ne
dore komandantin c tij. por nxnsi i tij, djali i komandantit.
Kur mberritem, ato pes kilometra. atij sigurisht iu duken si
rruga m e gjat dhe me e vshtire q kishte bere nc jeten e tij.
fund. duke zbritur. babai me dha doren mua, si dhc Isufit, te cilit
40

tani buza i kishte shkuar vesh m vesh. Patents me n fund i ishte

hapur drita jeshile nga "inspektori rrugor", babai im. Me t mbushur
moshen, dhashe provat dhe patentn e mora si gjith t tjert. Makina
nuk harrohet dhe asnjehere nuk t ndodh aksident po t zbatosh ato
q te msojn instruktort.

41

Dadoja ime
Dadoja jone quhej Bone. Ishtc mesogrua. burri i kishte
vdekur hert, kshtu ajo ishtc shume e lidhur me nc. Ishte
gjirokastrite. Ajo na rriti q t tre neve. Na ushgente, na lante. na
rrinte mbi kok kur sentreshim, na sillte copn e buks ne mes te
lojs, gj t ciln c kishim shume inat, por duhej ta hanim.
Mamaja ishtc gjithmone e zene me pune, me orar c pa orar,
keshtu qe barra i binte me teper Bones. E donim e na donte. Vone.
kur une isha nga fundi i gjimnazit dhe ajo kishte dal ne pcnsion,
shkoja dhe e shihja nc shtepine c saj. Ajo gjithmone m bente ndonje
veze te skuqur apo ndonje terhana, si atehere kur ishim tc vegjel.
Kur fillova pune, nga rroga c par i dhashe dika dhe asaj iu b
shume qejfi. Kur vdiq. nc u pikelluam.
Kemi shume kujtime me te, qe nuk mund t numerohen. si
per shembull, kur filluam
rriteshim pak dhc ndonje bac. si c
quanin gjirokastritet shpullen, nuk na bente me pershtypje, bilc ia
tregonim si me mburrje njeri-tjetrit ne vellezerit pes gishterinjte
e pellembLS n kurrizin lakuriq dhc t skuqur. bilc duke e shogeruar
dhe me te qeshura. Megjithese pa shkolle. Bonia mundohej me
mish c mc shpirt te na edukonte sipas menyres qe ajo c quante m
42

t mire. shpesh dukc u konfrontuar dhe mc deshirat e mamase.

Po tregoj nj histori. ne t cilen figura e saj u Iartsua n
syt tan. Nje dite, kur sapo filloi mesimi - un isha ne klas t dyt
ne gjimnazin "P. N. Luarasi" - crdhi nje, makin dhe prej saj doli nj
fvtyre c njohur - oficeri i habait t nje prej shokve tane te shkolls.
Pasi biscdoi dika n drejtori, ne pame se dy djemte, qe ishin shokt
e mi, hipn n makin, shkuan n shtepi dhe u kthyen mbas gjysme
ore. M von u mor vesh q ata ishin kthvcr n shtpi sepsc at dite
kishin dale pa rregulluar krevatt. Kur u kthyem nga shkolla, gjithe
mburrje i dham dorn dados son dhe un i thash gjithe ceremoni:
"Bravo t qofte qe nuk na "splunon" te babai qc nuk
rregullojme krevatet".
Ajo tha:
"U, e ku rregullojn i ndonjeher djemt krevatet!"
Ndoslita kjo nuk ishte shume edukative dhe ne kundershtim
me at q mund t deshirojn prindrit. por kjo ishte Boneja. q n
syt tan u lartesua pr "mos-spiunimin" dhc jo si dadoja eke e
dy shokve t mi, q i kishte kallezuar. Edhe sot e ksaj ditc nuk di
ta rrcgulloj krevatin, dhe nuk mbaj mend te jem munduar pr
pune. prve rasteve kur isha n zbor e n aksione rinie, q nuk
kisha se far t beja dhc tani s findi ne burg.

43

Dashuria
pr lulet dhe kafsht
Njeriut i plqen natyra e bukur. N t dy rastet, edhc kur ka
vn dor njeriu, dhe kur sht natvrore e vrtet. ajo ka bukurit e
veta. Te kjo natyr gjente lodhje babai im. N malin c Dajtit ai
shtiste n:pr
e freskt. t bukur, t gjclbrt, ecte s bashku
me shkopin e tij. duke medituar. N fund mbrrinte te nj tend e
mbuluar mc nj lloj bime q quhcj ficr, q rritcj kudo dhc c mbantc
nxchtsin c diellit shum mir, njsoj si dhc pylli i freskt. Q
andej dukej Tirana e qct, ndrsa natn ajo transformohej, duke na
paraqitur nj qytet gjith drita, i rrcthuar nga crr sira.
N Vlor ai biinte nj shtitje npr rrugicat q dredhonin
mes pr mes plantacionit me portokalle, limon e mandarina, q i
kishte mbjell dora c njeriut dhe aroma e tyre t shtonte jetn, si
thot populli. Ai prsri ecte me shkopin e tij, mcditonte, ulej nn
tendn q k:saj radhe shihte Detin Jon. Gjirin e Vlors.
Karabunmin, Sazanin.
N Tiran shtiste n oborrin c shtpis dhc n parkun
prball. q ishte rrcgulluar aq bukur, mc lule gjithfarshe, ndrsa
44

t dielave shpesh shkontc n Pallatin e Brigadave.

Kjo dashuri pr natyrn shte . reflektuar tek ai dhe n
kujdesin per pyjet, kullotat, pr gjith at bukuri prrallore t
plantacioneve tc agrumeve tc hapura n Lukov e gjith gjate riviers
son t bukur. Pamje madheshtore, ndoshta dhe t paprsritshme,
tani t shkatrruara.
Kt dashuri pr natyrn na e prcolli dhe nc femijeve t tij,
por dhe nipC:Tve dhe mbesave.
Kur ishim t vegjel, gjat shetitjeve t tij e ndiqnim nga pas
si manar. Po kshtu bn dhe fmijt tan. Kur shihte ndonje
manushaqe, ai e kpuste dhe na e jepte me nj dashuri, sikur kishte
zbuluar nj gj t rralle e shum t bukur, c me t vertete q ishte
e bukur. Te njjtin gjest, t msuar nga babai c gjyshi, bnim
gjithmon ne, dy brezat e tjer, femijt e tij dhe niprit: sa hcr
gjenim ndonj manushaqe apo ndonj zambak, apo ndonj lule t
bukur e t frest q mbintc n natvr, ia onim atij. Ai, sipas rastit,
ose i vinte n nj gote me uje, ose ia dhuronte mamase. Kjo gje
nuk vlente pr lulet e oborrit, t mbjclla nga dora e njeriut. Ato
nuk duhej t kputeshin, pervese nc raste t rralla.
Babai ua dinte emrat t gjitha luleve, bile edhe n frngjisht,
pasi i kishte msuar cjekur kishtc qene ne Monpelie t Francs. Ai
na edukoi me dshirn pr tc bukuren. Kopshtari i parkut, nj
tiranas - Ceni e kishte emrin - kujdesej q gjithmon, do gj, t
ishte e freska si e gjall. Ai ia dinte guston Enver Hoxhs. Lulet
nuk i linte t vyshkeshin. kur u iktc koha ai i ndrronte,- bnte
ndryshime sipas stinve. Ai prshndetej do dite me babain dhe
ky gjithmon ishte i dashur me kt njeri t thjesht, q e krvcntc
punn mc pasion dhe dashuri.
Njc dit dika nuk shkonte, nuk ishte sipas "stilit" t daj
Cenit, se kshtu thirrej ai. Babai qendroi, c thirri at dhe i tha:
" 'eshte br keshtu?!".
Daj Ceni, me at tiranen e theksuar; i tha duke ngritur supet:
--Agronome Zona".
"'agronom i zones, bje ashtu si e di ti!". i tha babai.
45

Nuk ishtc fjala per agronomin e zones. por pr agronomen

qe e kishte emrin Zana. Ajo donte t bente dika t re, q e
kishtc msuar n shkoll. po pa u konsultuar me vetcranin e
kopshteve, daj Cenin. Qeshnim me pas qe tiranja e daj Ccnit kishte
ngaterrar Enver Hoxhn.
Edhe kafsht ai na msoi t'i duam. Mc to femija komunikon
direkt. ndrsa lulja n fillim eshte pr nj komunikim indirekt dhc
kur rritesh c kupton rndsin dhe mesazhin q jep ajo.
Kur ishim t vegjl rrisnim pllumba, t bnin ca pis me
glasa, por do gje duhej duruar. Kemi mbajtur kanarina, t cilat
kndonin shum bukur, bile dhe i kemi shtuar, duke i par se si
benin vezt e si i rrisnin zogjt c tyre. Kemi pasur dhe papagaj
shumengjyrsh dhe mkot mundoheshim t'i benim t flisnin,
natvrisht se nuk ishin nga raca q mund t msonin ndonj fjal.
Kur venim n Vlor apo n Dajt, babai me maman na blenin
nj qingj t vogl me t cilin luanim gjith ditn. 1 njjti ritual u
prsrit dhe me niprit dhc mbesat e tyre.
Njeher dikush i dhuroi babait nj sorkadhe t vogl. T
vegjlit u gzuan shume, por na e morn dhe e uan n Pallatin c
Brigadave, sc aty kishtc disa kafaz t medhenj me tela. Arsyeja
ishte sc sorkadhja filloi te hante lulet e oborrit.
N kushrira jone, q ishte jasht shtetit, na solli dy qenr
t vegjel t racs "kanish", shum t bukur. me t cilt femijet u
gzuan shum. Por ky gzim nuk zgjati shume. Njri ngordh shpejt.
sc femijet nuk c dinin q ata donin trajtim t veante dhc ushqim
t zgjedhur. Nj dit ata kishin "imam-bajaildi", qe nuk u pelqente
fare. prandaj vendosn: nj rrug e dy pun - t'i tregonin ose m
mire t uditnin prinderit e tyre, q nj gjell qe, dihej se nuk
preferohej nga ata e kishin mbaruar, dhe. nga ana tjeter, t kenagnin
qemn. Ai me t vrtet u knaq. por t nesemen ngordhi. Fmijet
u mrzitn shum. Mrzin ua shtoi edhe qeni i dyte. nj kaurcl i
bardhe. shum i bukur. Ai, pas disa ditesh, doli nga oborri i shtepise
dhc e kishte mbajtur vrapin te stacioni i trenit. U dha "alarmi" dhe
qeni u gjet. po kjo gj u prsrit prap. Ateher vendosm q. sa

e re,

46

binte n ndonj dor t panjohur. t'ia dhuronim dikujt.

Pas disa kohsh femijet m'u lutn prape pr nj qen. Nuk
doja t'ua prishja. Ksaj radhc u zgjodha nj qen t sapolindur. qen
stani q ma dhuroi nj shok. Ishte shum i bukur, i shendetshem.
Ai nuk donte Cia dinte per asgj. nuk ishtc delikat. Femijet po
kenageshin me t. Po nuk ishte e thn q ky t rrinte gjat me
femijet. tani pr nj arsye krcjt tjeter.
Si dihet. shtepia ruhej me roje. Por ata q merrnin leje pr
t hvr pr vizit. megjithese c kalonin poste-bllokun, kishin t bnin
me Balon, q rrinte n oborr dhe nuk i linte t'i afroheshin shtpis.
Nga nj an S. Gradcci u jepte leje vizitorvc t hynin n shtepine e
Envcr Hoxhs, nga ana tjetr Baloja nuk pycste pr urdhrin e Sulos.
Mc keqardhje. edhc kt ia dhuruam dikujt. Tani q jemi n
apartament. prsri femijet insistojn q t marrim nj gen kufiri,
por ksaj radhe duhet t mendohemi mir.
Kemi mbajtur dhe peshq dekorativ, dhe lepuj. dhe ndonj
zog pule t vogel t verdhe, gjcla deti t gjall para vitit t ri, ndonj
fazan etj.
Si tregova dhe m lart, kto kafshe a shpend ishin t
perkohshem. E vetmja kafshe q jetoi s bashku me ne pr 15 vjet
ishte macja mc emrin Guci. Ishtc e motrs. do dit, n kohn e
drekes, ajo zinte vend anash tavolins s ngrnies, dhe, megjithese
ushgehej. gjithmon donte patjetr q babai ose mamaja t'i vinin
ndonj gj pr t ngrn mbi nj cop leter nga pjata e tyre. N
dark kishte zakonin tjetr: kur shihnim ndonj program televiziv,
ajo kalonte posht kembeve tona duke na prekur me bisht. per t
treguar prezencen e saj, dhc ne e shoqeronim me ndonje
perkedhelje. Kur nuk ia varnim, ajo shonte pran kolltukut ku rrinte
babai dhe mc kmbn e vogl i prektc doren q nga posht. Kjo
donte t thoshte q m mjafton prkedhelja jote, sikur dhe ajo e
dinte kush ishte kryetari i familjes. Ai e prkdhcltc pak duke i
thn: "Guci, Guci".
Mund t tregoj dhc nj ndodhi t uditshmc me macen.
Rasti i uditshem ndodhi nj dit kur ne ishim ulur 1)1. t
47

par televizor dhe kolltuku i babait ishte bosh, scpse ai kishte rreth
6 muaj q kishte N,, dekur. Ndrkoh q macja e plakur bnte xhiron
e saj mc bishtin prpjet duke na prekur ne, televizioni po fliste pr
babain dhe filloi t jap dhc zrin e tij. N kt moment macja ngriu,
qendroi duke vshtruar kolltukun bosh, pa nga tavolina c buks,
por m kot. Zri i tij pushoi. Macja filloi prsri ecjen c saj t
menduar. E plakur, pas ca kohsh, ajo ngordhi.
U zgjata pak, por doja t tregoja se si ai, si baba e si gjysh,
na msontc ta donim natyrn, kafsht, lulet, t bukurn.
Dhe ato q ai i donte aq shum, lulet, nuk iu ndan dhe
tani. do dit n varrin e tij gjen lule t freskta, t vcndosura me
dashuri nga njerzit c thjesht q e kan dashur c q i donte. Esht
nj mcsazh dashurie dhc kujtimi lulja q vendoset mbi varr, sidomos
kur e v nj dor q nuk c njeh.

48

"Petro Nini Luarasi"

Esht emri i shkolles ku kreva arsimin e mesm. E pash
nga televizori 35-vjetorin c krijunit te saj. mc tc njjtin emer persri,
t pandryshuar. Pr mua ishtc e pamundur t shkoja si nje nga
nxnsit e par t ksaj shkolle. per arsye se pushteti rnc ka
burgosur. nuk i pelqejne intelektualet. nuk i pelqejne inendimet c
tyrc te lira. kur bicn ndcsh me ato t tij. te zna myk q para 50
vjeteve.
Televizioni zuri n goj dhe emrat c atyre pak profesordoktoreve q ka uNjerre kjo shkolle, por timin c harroi. As c prisja
q t ma permendte, ai ishte zedhenesi i t njjtit pushtet q m ka
futur n burg. Pennendi ata qe jane me poste dhe harroi ata q jane
mc ide t ndryshme me autoritetet apo q pushteti i ka futur npr
burgie. Kjo eshte puna c tyrc. Ate shkolle une c quaj timcn. sepse
aty kam mesuar, kam nostalgji, respekt. ruaj kujtime t veanta
dhe t shumta.
Ato katr vjet na parapergatismn per t vazhduar rrugen e
dijes, drejt universitetit c me pas drejt shkcncs. M kujtohet rrcgulli
dhe disiplina q krkontc drejtori i rrepte. Riza Hajro. impenjimi i
msucsvc per t na
dijet e tyre. Nuk dua te z entra ne goj, sc

49

per te gjithe pa prjashtim ruaj nj respekt tc veant c nuk i kam

harruar.
Kujdcsi i prindrve pr shkolln erdhi n rritjc. Babai
insistonte n mesimin e gjuhve t huaja aq t domosdoshme pr
do njeri c n men r t vcant pr intelcktualt. Gjate: trc vjetve,
nga dy her n jav, do mbas ditc mesuam gjuhn angleze me
profesorin e shquar Mahmut Bobrati. Po m von msuam
frngjisht. Punoja mbas ditc nj her n jav matematik me profcsor
Milon (Kristian Bukuroshi).
M von bra dhe nj kurs t shkurtr per t'u njohur me
historin e doktrinave filozofike, materializmin dialcktik e historik
etj. Kto na i shpjegonin shum qart dhe permblcdhtas profesort
Servet Pllumbi, Xhemil Frashri dhe Zija Xholi.
Provimet e matures mbaruan dhc t gjith ne u ndam me
shoku-shokun pr t vazhduar universitetin n degt q kishim
deshir.

50

Prpara
ekranit t televizorit
Tclevizori, kv mjet qe sjell botn n shtpit tona, tashm
eshte bere i pranishm pothuajsc pr t gjitha familjct. Ai mban t
mberthyer prpara tij t vegjel c t medhej, t rinj e pleq. t gjith
t intercsuar per t par at q u intereson, sipas moshavc. E vetmja
kontradikte midis familjarvc t ulur perpara televiz.orit sht pr
programin qe duhct ndjekur.
E re, c uditshme, c pakuptueshme ishte ai lloj transmetimi
sidomos pr gjyshen time 80-vjeare. Ajo e shihte televiziorin dukc
br vazhdirnisht komente, t cilat na bnin pr t qeshur. Ne darke
ajo vinte dhe hante buk bashke me babain dhe me ne t tjeret.
Duke qene se babai e kishte zakon q hante dark n nj or t
caktuar (per shkak t diabetit), kjo prkonte pothuajse rregullisht
me emisionin e lajmeve. Pr babain lajmet ishin si buka q hante.
Gjyshja ime i thoshte:
"U, mo Enver, kv televizori jot vetem Ilafe ka. T vish c t
shohesh sc 'behet tek televizori im. Atv hane buk, aty krcejn.
aty dhe puthen jezitet-.
Babai dhe nc qeshnim. por ajo insistonte' Buka mbaronte
5i

dhe njkohsisht mbaronin dhe lajmet, kshtu q gjyshja, kur kthehej

n dhomn e saj, hapte tcicvizorin dhe na thoshte neve q e
shoqronim:
"Ja, e shikoni 'ka kau?! Dhe ju m qeshni atje! Ia thoni
dhc Enverit!"
N fillim kapnim vetm stacionet italiane dhe ishte nj gj e
rc dhe c bukur. por edhc c uchtshme, se nprmjet tij shihje ngjarjet
npr bot, filma. ndeshje, filma pr femij e shum gjra t tjcra. E
re, e uditshme dhc e mahnitshme.
Babai, kur televizori ishte hapur dhe nuk i interesonte ta
ndiqte, lexonte osc lajmet e ATSH-s, ose ndonj libr. Ndiqte debatet
politike, programet historikc c shkencore, sportin m rrall. kur
ishte ndonj finale. 1 plqente t ndiqte ndonj film interesant, historik
apo komik.
M von filloi transmetimin televizioni shqiptar. Filmat
shqiptar i ndiqtc t gjith dhe i plqente. Kishte disa q i shihte
dhc pr her t dvt. gj q e bnte rrall. Dgjonte dhe programet
muzikore, sidomos ato me kng popullorc, q i plqente shum.
Ai kishte n kaseta kng popullore nga t gjitha krahinat, ai nuk
ishtc Iokalist. 1 plqnin dhe kngt himn. si "Pr t atdhe", c knduar
nga Mentor Xhemali. Por i plqenin dhe fmijt kur kndonin. Ja
'm shkruante n nj letr q ma drgonte kur isha n nj aksion
t rinis, m 28 qcrshor 1968:
"I dashu Lt1o. Ishim n koncert, ku dhan shfagje grupe
pioniersh nga e gjith
Shfacija m e bukur y kam par
shi kjo e sotmja. Dshiroj t t komunikoj ndjenjat e mia pr
kta artist t vegjl i mrekullueshm. por ti je... sportisi. M. vjen
key. por ndeshjet e firthollit nuk i ndjek' Kur isha i ri si ti. edhe un
luaja me top. por dhe kndoja. kur e ti nuk kndon. Sa key! Duhet
t msoni edhe ti, edhe mamaja. t kndoni lahe. Kshtu do
mundim t bjm nj trio, ti 'ia marrsh, un l'ia kthej. mamaja t
mhaj ison. T prgafoj. Enver-.
Telcvizoni vn i kujtonte hcronjt. jeptc programe pr ta
dhe pr dshmort. Ai i shihte n heshtje, me respekt. Ka pasur
52

raste qe c shihja t'i rridhnin lotet npr faqc. Ne e shihnim me bisht

t svrit. po nuk thoshim gje. Nuk mund t nderhynim n ato momente.
Ai i teri ndodhej midis tyre, nuk na perkiste neve. Shum prcj tyre
kishin dhene jctn nen komandn c tij pr t liruar Shqiprin,
ndrrn c te gjithe popullit. Tani ata prehcshin n varrezat e
dshmorve, n t gjitha rrethet. t rregulluara si n asnje vend
tjetr t bots. Ata kishin prfaqsucsit c tyre n Varrczat e
Dshmorve t Kombit. ku Nna Shqiperi bnte roje mbi ta.
Dhe komandanti i tyre shkonte gjithmone tek ata dhe
perkulej mc respekt e dashuri. Kudo q shkonte npr rrethe, ai
gjithmon prshndetej n radhe t par me d ;Shmoret, shokt e tij.
Edhe ne vitin e fundit. ai u paraqit para t re. Era qe frynte ia merrte
floket e thinjura, por nuk mund ta pengonte t shkonte tck ata. Ishte
dit e shenuar, ishte dita e lirimit. pr t ciln ata dhan jeten.
Asgj nuk mund ta ndalonte at.
Ky moment, si pr ne, fmijt e tij, ashtu dhe pr niperit c
mbesat c tij, ishtc kuptimplote, ishte nj mesazh qe deshmoret jan
tc pavdekshem, rronin ne zemren e tij dhe kishin zn rrnj dhe
ne zeinrat tona c te femijeve tan. Amaneti i tij ishte q. kur t
vdistc. ta varrosnin prane shokeve t tij, ne nje varr t thjeshte, dhe
ashtu u b. Komandanti shkoi prane partizaneve, deshmoreve, prane
at re qe nuk kursyen as jetn c tyre t rc pr ditet qe Shqipria
gezoi.
Por atyre q u munden dhc ikn 50 vjet m par bashk me
okupatorin. pikerisht atyre q n lojrat c disa brezave t femijeve
jan njohur mc emrin
u vriste syte pamja e kesaj ushtrie
deshmoresh, mc n krye komandantin e tvre, n Varrczat e
Deshmoreve t Kombit n Tirane, q nuk i lintc t zbatonin planet
c tyrc pr t'i futur thiken "Nenes Shqiperi". E zhvarrosn ne menvre
makabre komandantin e tyre, dmtuan varrct, thyen lapidaret,
prishn bustet, hogen pllakat prkujtimore. Po behej nj lufte e t
gjallve te vdekur, me t vdekurit e pavdekshem, dshmort. A
mund t fitojn kufomat? Asnjehere jo. Fitorja sht n anen c
deshmoreve. scpse gjaku i tyre sht n thcmel t ShqipCris.
53

Po le t kthehemi nC dhomCn ku mblidhcshim dhe shihnim

televizor. T gjith ne ndignim ndonj film interesant, nchirsa ai
lexonte. Kur mbaronte s lexuari, megjithCse filmi mund t ishtc
nga fundi, ai pyeste:
"'ka ndodhur?"
Pr mamanC, q ishtc e pCrqendruar e tra te filmi, kishtc
dy rrug: ose t linte filmin dhe t shpjegonte pr sa kishte ndodhur,
osc t vazhdonte ndjekjen e tij. Ai kt ia bnte kastile, pr ta
ngacmuar. Kur mamaja dhe ne vazhdonim tC shihnim filmin, ai me
marifet dhe fshehurazi merrte telekomandCn dhe e ndrronte
stacionin. T gjith ne hidheshim pCrpjetC, se ai gjente pjest
interesante kur bCnte kt veprim.
"Uu, m falni, padashur. N 'numCr c doni t'jua oj?!", thoshte, dhe e onte aty ku e donim ne. Por s'ishte e thn, pas
pes minutave ai na ngacmonte prap duke e ndrruar stacionin.
Tani ne i thoshim:
"E mo babi, mos e hiq kastile!".
Ai qeshtc. na jepte telekomandCn dhc na shihte ne n sy,
duke trcguar mamanC, se si ajo ishtc prqendruar e tCra tek filmi.
NdCrsa, kur kishte ndeshje, secili shkonte nC dhomat e tij, se kishim
frik mos na bnte ndonj ''scerzo" n momente finalc, si mund
t ishte ndonjc penallti, duke na ndCrruar n kt moment stacionin.
Ndoshta kto q po shkruaj nuk jan interesante, por tani q
kanC kaluar kaq vitc un kto skena i kujtoj me mall, sidomos pCr
shakat q bCnte.

54

Trmet q na tundi
edhe ne nga shtpia
Kisha filluar studimet n universitet, n degn e inxhinieris
mekanike. i prgatitur q pas prfimdimit t saj do t rTIC priste
puna an e mban Shqipris.
Sapo kisha filluar t futesha n jetn e re studentore, kur, n
dhjetor t vitit 1967, nj trmet i madh preku gjith zonn e Dibrs,
duke shkaktuar shkatrrimin e shum shtpive t fshatarvc, duke
i ln ata pa streh n mes t dimrit, t ftohtit dhe bors q kishte
mbuluar vendin gjithandcj.
Si nc tc gjitha rastet e fatkeqsive. shtcti shqiptar iu gjend
pran popullit si nga ana morale, ashtu cdhc dukc u rindrtuar
shtpit. N kto rastc shihej solidariteti i njerzve ndaj t
dmtuarve. t cilvc u shkonin pr ndihm si N -ulltietar nga gjitk
vendi.
Ksaj radhe vullnetar do t ishim edhe ne, t tre fmijt e
Enver Hoxhs. Dv-tre dit pasi kishte rn trmeti. babai na tkrriti
t treve dhc na tha:
"Bisedova me maman, dhc ne mendojm sc do t ishte
mir q ju, fmijt tan. t shkoni n rrethin c Dibrs pr t

;5

ndihmuar t dcmtuarit nga trmeti".

U uditm qe me ne do t vinte dhe Pranvera, q ather
ishte 13 vjec. Sigurisht, Pranvera nuk shkonte per t shpetuar t
dmtuarit. por Enver Hoxha c dergonte vajzn e tij t vogel atje n
menyre simbolike, per t'u thne q une., si farniljc, jam aty te ju per
fju ndihmuar. Por dhe Pranvcrs te mos ia ham hakun, ajo punonte
me vrull dhe nuk donte t mbetej mbrapa shoqeve te saj te rritura.
q ishin ne univcrsitet.
U nisem dhe u vendosm n shtpi fshatarsh q kishin
shpetuar nga rrenimi. Vajzat flinin ne nje shtepi tegjitha s bashku.
Me to u bashkua dhc vajza e Sule Bahollit, qe ather ishte sekretar
partic i rrethit. ndersa tek ne erdhi djali i tij. Tosi. Ne djemte flinin
te gjithe n nje dhome, me dysheqe tc shtruar perdhe, dhc n mes
t dhomes ngrohte nj stufe q e ndiznim nc mbremje kur
ktheheshim t lodhur nga puna e dites dhe te ngrire nga i ftohti.
Megenese nisa t tregoj ambientin ku rrinim. po e vazhdoj
me te, e pastaj po tregoj per punen. Aty, nc dark, fillonte nj
muhabet per "shtat pal qejfe", si thuhet. Me nc rrinte dhe nj
burre, te cilet i thoshim "mixha", domethene "xhaxha", i cili c
njihte gjith zonen shume mire dhe ai na tregonte per zakonet dhe
ngjarjc te ndryshme nga krahina, historira. Po kshtu dhe Tosi. me
tc cilin ishim moshatare dhe c ndiente veten si vendali, mundohej
dhe ai te na ndihmonte.
Nga Iodhja gjumi na zinte menjehere dhc kushedi sa mund
te flinim, po nuk na linte Neli. Ai gjithmone, dhe n zbore, dhe ne
aksione, ishte shume i rregullt n zgjim, behej gati shpejt,,punonte
mire. Zgjimi behej n ora shtat, sepse zbardhej vone. por zeri i tij
zevendesonte burin e aksioneve dhe zboreve, na zgjonte sa vinte
ora gjasht e gjysme, duke na thn:
po edhe gjysme orc ju ka mbetur".
Vellai i tij. Ladi. i brtistc psc na zgjontc pa vajtur ora, por
ai i thoshtc:
"Une nuk ju zgjoj. po ju lajmeroj t flini edhe gjysme ore".
Kv avaz ishte do dit.
56

Ushqimi yne ishte i njcllojt me at q hanin fshataret apo

qc gatuhej nc mensat q ishin hapur per aksionistt, sepsc pas nesh
gjith rinia e universitetit u nis pr t ndihmuar t dmtuarit e
termetit. Fasulja dominonte, ndonjher kishim pilaf. Nje: dit na
ftoi Sul Baholli n shtpine c tij ne Pcshkopi dhe mbaj mend q
kemi ngrn nj hallv q do t na dukej shume c mir edhe n
kushte t tjera. dhc jo m n ato dit q hanim vetm fasule, q na
u duk e shkelqyeshme.
Punonim nga mngjesi deri sa ngrysej. N letrn q u oja
babait dhe mamas u shkruaja:
t prtshet dhe ka T lluar t bjer shi.
"...Koha tani ka
Bn dhe .fioht. Me pun shkojm tnir. Ka shum balt. por ne
dim fare. N filhm ishim n ernin.
kemi izme dhe s 'duam
pastaj shkuam n Kovashice: dhe tani kemi ardhur n Allajbege
(Buritni) Punojm nga ora shlat deri n pes e glysm t mbrtnjes.
Bjm pushim nj or. sa ham drekn. dhe fillojm prsri. Me
fshatart shkojm shum mir dhe tregohen t ajruar.
Specialiteti yn shl t pastrojm rreth e rrotull
plitharet ci jan rrzuar nga trmeti. te hedhim tjegullat n atit
q sapojan ndrtuar dhe nganjher dbe i vendosim. domethn
i nibulojm. Mos kini
se nuk biem, se shtpit jan t ukta.
K.te te diel. m I 7 dhjetor, ka ndeshje Shyipria me Gjermanin.
Esht alamet ndeshje. Kjo ndeshje nuk vjen m. Kt paragral
lexojeni dhe njher dhe mundohuni ta deshtfroni!!!! O t dy un
e di se jeni deshilrues t mir dhe i kuploni tnendimet e djalit tuaj.
.111 puth me mall.
Ata hem e deshifruan paragrafin e fundit dhc hem i kuptuan
mendimet e djalit te tyre, po ama ndeshjen nuk e pam dot (ateher
ne Dibr nuk kishte televizor dhe ne deshironim q t na jcptc leje
pr t ardhur e pr ta par n Tiran).
Nje dit po punonim s bashku mc vajzat. Vera Kapo. q
ishte n vitin e trete t arkitektures, po vinte n jete gjithe zcll dijet
q kishtc msuar n shkoll. Po be.nte piketimin pr ndrtimin e
nj shtpie t re, duke shnuar neprmjet kunjave dhe spangove
57

vendin ku do t hapeshin themelet. Pasi kishte punuar nja tri or t

mira dhc do gj kishte prfunduar dhc po na i tregonte ne, nj
kamion vetshkarkues plot me tulla ia prishi gjith 'kishte br,
dukc zhdukur edhe piketimet, pasi kishtc shkarkuar tullat mu n
mes. Vera. dukc turfulluar, tha solcmnisht:
-Puna e arkitektit sht pune m...".
Nga fundi, kur shtpit po prfundonin, crdhi n Dibr dhe
Enver Hoxha, pr t' u takuar me t dmtuarit dhe me vullnetart q
kishin shkuar pr t'i ndihmuar.
Shtypi i asaj kohe e ka pasqyruar kt vizit, por un do t
shnoj dy fial jasht atyre qc dihcn. Ai na takoi t gjithve. Na
pyeti dhc iu piirgjigje:m. Sul Baholli i tha babait:
-Duke qen se un jam komandanti i aksionit ktu n rreth,
ju them juve se vajza juaj, Pranvera. e ka kryer detyren dhe kur t
ktheheni n Tiran duhet ta merrni me vete". Babai i tha n sy t
Pranvers:
"Nuk kam s'e 't bj, ktu urdhroni ju! E dgjove ti, vajz,
detvrn e ke kr er dhc do t kthehemi s bashku n Tiran".
Asaj dhe i vinte keq q do t ndahcj prej t gjith neve, por
cdhe mir, q po ikte s bashku me babain.
Pr vitin c ri do t ishim n shtpit tona, pran familjes. Po
kshtu dhe fshatart n shtpit e tyre t reja do t festonin vitin e
ri me urimin per partin q iu gjend pran dhe i ndihmoi n ato
dit t vshtira.

58

Nga letrat n aksion

Sa m shum rriteshim, aq m shum babai na fliste dhe na
prgatiste pr jetn, pr punt q na prisnin pr ndrtimin jets
son kudo q do t ishte interesi i Shqipris.
Kur isha larg shtpis kam marr letra t shumta, q ai m'i
aksionet ku kam marr pjes. n bujqsi, n nclrtimin
drgonte
e hekurucihes Rrogozhin-Lushnj. Elbasan-Prrenjas, apo n
zbore.
Krahas kshillave se si duhcj t punonim c t silleshim, ai,
mc humor dhe shaka, nuk lintc pa treguar dhe ndodhi n familjc.
Po sjell disa pjes nga letrat e tij.
I dashur Lilo.
...Ke detyra t rnda dhe as m t voglin privilegj: duhet t
ngrihesh nga giumi i par dhe t shkosh i pari n pun, n vendin
m t vshtir, t lodhesh m shum dhe ta lsh punn i findit. t
jesh shum i thjesht. kokunjur i dashur me shokt (kjo do t thot
as oportunist. as inati) dhe tjlesh ifindit. t t mos t zr giumi,
kshtu q shoket t jlen t qel dhe t lodhen. (In kam besim tek
ti se e krren detyren dhe do la krvesh kurdohere mir.
59

Shiu s'poju l t punoni, se pr t ngrn besoj se nuk ju

pengon. Lexova gazetn "Studenti", pash nj karikatur, e preva,
dhe po ta drgoj. Thash me vete: "Sikur Lilua t jet n kt
brigad. na turproi fare".
Shum ndeshje firthnlli humbe, por dihet, kur ka ndeshje.
ti duhet t. kaprcesh normn 150 pr qind dhe kshtu e harron...
T prqafoj. Enver
Tiran m 15 yershor 1968
Ilir i dashur,
Tash q po t shkruaj, fiitbollisti Pele po qllon n port
t kundrshtarit. Rezultati: hi. prandaj mos u mrzit q nuk e
ndoqe dot ndeshjen.
Letrn tnde e morm dhe u gzuam q je mir dhe q punon
mir. N pun, djali im, t jesh i palodhur pse puna t kalit trupin
dhe ndrgjegjen. Kjo sht vendimtare n jet, kjo do t ta hj
jetn m l lumtur, t gzuar. Un jam shum i lumtur q t kam t
dashur dhe t thjeshi me njerzit, kjo sht kryesorja. Jeta atje
duhet t jet e gzuar, n mes t rinis entuziaste: si lum ju pr
konditat q ju krijon partia dhe pushteti. Kushedi. pas pune. lvojn
knga e shakat. Kur t vish do t na i thuash t gjitha, se do t t
pyesim. pse ne pleqt kemi nevoj pr freskin e rinis.
...Pranvera. si e di. do t vij n hekurudh. Pra, pun t
mbar i dashur Lilo.
T puth me mall dhe t presim
I yti. Enver
Tiran m: 24 qershor 1969
I dashur Ilir.
T piirqafoj me mall. Letr nga ty s 'kemi marr, ve
"njck", si thon korart. por e marr me mend se "ke plin"
dhe "nuk ke koh-.
Ugzova shuin q vajte e takove Pranvern. dhe ajo besoj
se do t ta kthej vizitn. por shihni mos e lini pa pjes nga ato q

60

ju sollm, pse ju jeni 10 ujqr n adr. q jo ato i prlani shpejt e

shpejt. sa t hapsh e t mbyllsh syt, po dhe mencn t tr e
prlani. Por un e di q jeni "t njerzishtn" me vajzat dhe
Pranvern do e knaqni.
Tash afruat t vini. Si pak slite nj muaj pun, apo jo?!
Po ja, kaq jua caktuam ne, fajin e kemi ne dhe jo ju. Ju jeni nga
t mira dgjoj pr ju t
ata "Itran - q puna nuk fiz tremb.
inxhinieris. Kjo m gzon, por mos ufodullepsni, se ka t tjer q
punojn m mir dhe kto jan cucat e pedagogjikes.
Miruptifshim. Lilo i dashur.
T puth. Enver
Durrs in 8 korrik 1969
N keto letra, si e thash dhe n fillim. nuk mungonm dhe
ndodhi n familje, q babai m'i prshkruante mc humor, si kjo m
posht:

"...Kur ngjis shkallt n mbrmje, pas hrike ju thrres

nganjher, por, si s'm pxgjigjet kush, dhe qesh mamaja, e kam
ln dhe at shaka, pr ta .filluar kur t ktheheni. Si duket. kur ishit
ju n shtpi kishte zinirm dhe minjt s 'guxonin t dilnin. Tash q
ju keni ikur ata po shlisin n dhoma pr t tmerruar Pranvern
dhe Dhuraten. Kemi ngarkuar Isujin (obn) 'zia rregulloj
qej.fin..."
Dhe n nj letr tjetr:
"... Miu nuk na harron, na viziton do mbrmje. N odn e
oxhakut i kemi vn nj ark, por do t jet nj mi plak i djallzuar,
q i njeh hilet dhe hala s'po bie n dhog t kalbt...
Pasi mharuam fakultetin e inxhinierise, na priti strvitja
ushtarakc perfundimtare. Ja 'm shkruante babai n at koh:

Shum i dashu 11rr

Prfitoj nga ardhja e Teuts t t shkruaj disa radh. Dje
erdha nga Kora, qendrova ndonj or n Elbasan, i cili m'zi duk
m i bukur se m par. pse atje tash bn jetn u.shtarake dhe ti. 7a
61

kryesh me shndet, me sukses dhe me nder kete delyre re shenjt.

Mso mir, djak, do gjje vri kujdes, pse edulcata ushtarake ka
rndsi jetike pr atdheun ton. pr socializmin. Kto duhen
mbrojtur n do koh dhe nga do rrezik, prandaj duhet guxitn,
trimri, dituri ushtarake dhe kjartsi politiko-ideologjike. Teuts
jepi kurajo, se sht e vogl dhe i vjen key q ndahet nga ty. Ne do
ta mbajm shum afr. do ta gzojm, sikur t gzojm ty. Kshnt
koha e ndarjes do t kaloj shpejt dhe pa e kuptuar.
Mbrm u mblodhm n "hanin" e ri (shijjala pr viln
4. ku babai ndenji disa koh, sa u ndrtua shtpia n Tiran). Pasi
hngrm buke, pam televizor un ndenja dhe ca dhe shkova e
jjeta, se isha ca i lodhur nga rruga. N mngjes, kur u ngrita, e
bja do gj avash q t mos zgjoja maman. Pranvern,
dhe Sanon. Mirpo kur hapa dyert e dhomave te giumit. i gjela
bosh: "zogjt kishin jluturttar". Kur it ua mamaja m tregoi q
"trimi dhe trimresha", tok me Sanon. q t tre "musketiert",
zbritn posht, n Tiran, se u doli nj mi n dhom. E merr me
mend panikun. U mungonte dhe Guci (macja) q t mbronte nga
ky mysajir i padshiruar!
T puth me mall e dashuri.
Lilo, kur t gjesh ndonj rast na shkruaj.
Yti, Enver
Tiran. 31 gusht 1972

62

Nj dhurat e veant
pr ditlindje
S bashku me Teutn menduam q pr ditlindjen e tij, n
vend t dhurats, t'i jepnim nj lajm shum t gzuar dhc po kaq t
veant, q do t'i binte n dor nnt muaj m pas.
Po le t mos e zgjasim e t tregojm pr kt dhurat kaq
misterioze dhe t gzucshme.
Mora nj zarf dhe, pasi shkruajta emrin e tij, shnova dhe
nj "tepr urgjent" dhc posht saj vura tri vija t kuqe, si i vinte
ndonjher ndonj material i rndsishm nga zvra. I futa brenda
letrn e mposhtme dhc ia dhash oficerit, me qllim q. t
nesrmen n mngjes, kur t zgjohej, t'i dorzohej s bashku me
gazetat, t cilat ai i lexonte do dit prpara se t shkonte n zvr.
la uan letrn q n mngjes, e hapi dhe u befasua nga ky lajm i
gzueshni q i vinte n ditn e ditlindjes. Ja sc 'shkrhej:
1 dashur baba.
Un dhe Teuta t urojm ditlindjen. u bfsh dhe 100 vje.
Kurishim t vegjl, n ditlindjen tnde bnim ndonje vizatim
ose merrnim angazhime q t delnim mir me msime. Tani Ictyre
63

gjrave u ka ikur koha dhe ne t kemi br nj dhurat q besoj se

do t t plqej. vetm se na vjen keq q do ta marrsh pas nnt
muajsh.
"Rroft gjyshi se na jep lodra" (ishin jjal e vendosura
n gojn e nj bebeje q kisha vizatuar).
T puth, Lilo.
16 tetor 1974
U gzua shum. Kur u takuam, na prqafoi gjith qejf pr
sihariqin q i dham. Por, si e thash, peshqeshi do t vinte pas
disa muajsh dhc koha her dukej sikur ecte shpejt e her avash.
Kur dita c mezipritur po afrohej , un e pyesja baban:
"fard do t bj Teuta?"
Ai m prgjigjcj:
"Nuk mund ta prcaktoj un se 'sht. djal a vajz. Ti
mund t thuash se 'dtta un. Un dua qofl djal, - dhc pasi u
mendua pak shtoi - qotl up, - dhc qcshi. - Q t dy i mirpres
me padurim. po preferoj m mir djal, mcqense t kam ty djal
m t madh, tjetri m bri nj up t mir e t bukur dhe un
krkoj q ti. domethn Teuta. - dhe qcsh. - se ti s'bn gj, Tcuta t
bj nj djal q t bhet trim. t bhet dhe i vendosur pr atdhcun.
t jet i zgjuar e t msoj mir."
Ditn e "peshqeshit" gzimi ishte i madh pr gjith familjen.
Edhe ksaj radhe e para e mori vesh mamaja, megjithse do gj
ishte organizuar q ksaj her lajmin ta mcrrte vesh i pari babai.
Por s'qe e thn. E kishim organizuar q lajmi t vinte me zarf dhe
ashtu u b, por n, at moment ai i kishtc duart e zna se po pinte
kafen dhe i tha mamas q t'ia hapte ajo -12rfm. Ajo e hapi dhc
kur nxori letren mc lajmin e lindjes s djalit, lshoi nj klithm
gzimi. Kshtu dhc kt her ajo e kishte marr c para vcsh lajmin.
T nesrmcn babai i oi kt letr Tcuts n maternitet:
"Shume e dashura Teuta.
E merr me mend sa i paprshkruar ishte gzimi im dhe
64

glith familjes, tani kur muarm lajmin gazmor q ti u lirove dhe

linde unin e dashur q kishim paravendosur dhe na e linde t
.shndetshm e t bukur. Ma gzove zemrn pa mas. vajza ime e
dashur. T na rroj Ermali: si ia kishim zgjedhur dhe vendosur
emrin s toku. sa malet, t rrosh ti, Iliri, dhe ta rrisni t lumtur
dhe t gzuar, se dhe ai do na e bj dhe ne pleyve, gjyshes dhe
glyshit, jetn liontur clhe t gzuar. Pres me padurim e me mall
q ti dhe Ermali t m ktheheni sa m par n shtepi, do t shtyj
me zor kto dite, por inendjen e kam tek ju, dashurit e mi. q ju
puth e ju puth me
Zrin e Ermalit e dgjova t incizuar n magnetofon. Me t
vrtet ishte z i , fort, si i partizanve n male, si era q frvn e
vrullshme nga malet dhe i hodhi n det armiqt e atdheut. J till,
dragzta. duket se do t na bhet vllakua i Valhons: Lumi dhe
Mali. kur t rriten ca. do ta bjn t gzuar, do te buas nga zerat
dhe lodrat e tyre. dhe une: do t bhem i ri. do t gzoj tok me ta.
Teuta e dashur, si kur lindi [421bona, ashtu dhe kur lindi
Ermali, isha i jitndit q e msova lajtnin. Doja pr Ermalin t 'ia
tnerrja un asaj. Nexhmyes, sihariqin, dhe ky rast m erdhi. por
tn shptoi nga dora. Kur t vish n shtpi do te: ta thetn me hollsi
si m ndodhi.
Kur e niorm vesh. ishim n salln e buks, dhe jo n krevat.
si natn q lindi Valbona. T ishe nga ndonj an e t na shihje:
ishim uar t glith n kmb dhe t gzuar n kulm brtisnim: t
na rroj Teuta, Iliri. ErmaIi. e putheshim e prqajbheshim! Suloja
na merrte ne n jilm. doktor Isuli kishte hapur magnetofonin. dhe
Ermali gerthiste.
Mornz Reshatin dhe Belin n telefon, i untam. dgjuan dhe
zrin e utzit. ishin n kulm t gzuar
Ilirin
mbante nga gzimi. q u lirove ti dhe q i linde
djal. Ai na mburrej. edhe sikur na thoshte: "Di un 'bj, do gj
e kam me
Edashura Teut, t puth e t prqafoj me mall. Mos u mrzit.
se pak dde do l rrish n maternne T presinne paduri n
65

gjirin e familjes tnde q t do shum, t presim me pac1urim:

gjyshi dhe glyshja q ju duan shum ty dhe Ermalin.
Babai tnd. Enver
9 qershor 1975
Ndrsa mamas i drejtohej me nj si vjersh t improvizuar
nga gzimi i momentit dhe me kujtimet e tij t largta. Ja 'i
shkruante:
"Nexhmijes. ta lexoj duke pir ajin. kur t ohet. Dgon
Enveri. gjyshi i Valbons dhe i Ermalit.
tetrn tnde un e mora,
Me nj etje e kndova,
ka m shkruaje e msova.
Me sy hapt ndrmja!
Te Teuta edhe te djali.
Se aq shum m mori malli!
Desh Ermali q 1 vinte,
T vinte t m pushtonte,
Sa shum do m gzonte!
Lum si ne. Nexhmija ime,
Jeta mbushet me gzime!
Kndon Valbona kristali,
Mrekulli ia kthen Ermali.
"Gjyshe, glysh. shum ju duam,
Pse n lumenj e n male,
Ku atje juve Mual.
U njoht dhe u dashuruat.
Ne atje kemi burim,
Mmdhe kemi Shqiprin.
Enver.
Shkruar m datn 9 qershor 1975. pasi lexova lelrn e
Nexhrmjes q m shkroi mbrm pas mesnats. kur u kthye nga
materniteti, ku vajti e pa Teutn dhe Ertnalin e dashur.
Enver
66

N . pritje me padurim pr ditn kur do t'i vinte djali n

shtepi ai tha ''se mos nuk me lajmeroni kur t vij dhe me Iini n
zyre".
Sanoja i tha duke qeshur:
"U, mos shko n zyre at dit, merru leje shokeve".
Qeshm te gjith dhe ai na e tregoi pse Sanoja e tha kt
fraz kshtu.
Kur i vdiq nena, babai priti tri dit dhe t katrtn shkoi n
zvr. Pikrisht kt dit erdhi nj plak gjirokastrite pr ngushel I im.
Pasi bri ngushellimet e rastit dhe i erdhi dhe kafeja, pyeti:
"Po Enveri, ku eshte?"
"Iku n zvre", i tha Sanoja.
U. 'eshte keshtu, t'u marr leje shokve t zyres, t bj
zakonct e popullit, jo pret vetm tre dit e pastaj iken n pune".
Kur u kthye babai nga zyra. Sanoja ia tregoi dhe, megjithese
kishtc brenge n shpirt pr humbjen e nenes, qeshi.
Dita e mirpritur crdhi. Un vajta n mngjes dhe e pyeta
babain 'ndiente dhc ai m'u prgjigj:
"Sot eshte 14 gershor. Nat ra qcsh, shiko sc 'blerim sht,
mirpo qcsh dhe zemra c gjvshit sc me hyn nc shtpi per here t
par i vogli im i dashur, Ennali, djali i Ilirit dhe i Tcuts. E pres mc
padurim, o Lilo. U ova n mengjes, i hodha nj veshtrim
fotografis t tij q kam te koka c krevatit dhc i thash: Buko, sot
do t m vish dhc do t t marr n duar dhe do t t oj n krevatin
tnd, q ka clene krevati ku ka fjetur dhe babai tend kur ka qene i
vogl si ti. Deshira ime sht t arrij t rroj, t shoh n po t njejtin
krevat, dhc djalin tend, o Ermal. Kjo nuk sht e pamundur, se
gjyshi sht kock e fort. Po shko, shiko se 'ben gjyshja."
Shkova tek mamaja dhe e gjeta q kishte hedhur nj shall
krahve dhe po lexonte: '-Ja, - m tha, - kam hedhur gjith kt
shall se kam ft.ohte, kam cmocione q do verni t marrim t voglin
n maternitet dhe ta sjellim n shtpi. Po lexoj nje liber per kujdesin
q duhet t tregohet pr t sapolindurit".
Kur djali, i shogeruar nga --suita". hyri ne shtepi, babai tha:
67

"Hajde Tcuta e me te lumte, - dhe c puthi e e prqafoi. Mir se erdhe, o uni i gjyshit, mir se erdhe. Nma ketu, nema
ketu tash n duar. U sa i bukur. sa i bukur djali! Ikni andej, mos ma
trazoni cunin, - thoshte kur te gjithe ne i ishim grumbulluar tc koka.
- Hajde, ti Valbona, shikoje vllakon e vogel".
Pasi beme fotografi, regjistruam filma, inizuam ne
magnetofon_ mc djalin n duar, shkuam tck dhoma, ku do ta vinim
ne krevat.
"Dale-dale, se do ta vj gjyshi n krevatin e tij. H, te na
rritesh. Kv sht i bukur, mo! Ju ndaloj ta puthni, vese Teuts i
lejohet. Shiko, un them se i n&jan Teuts nga fyrtyra, ndersa kokn
e ka t bukur si tc Lilos. Qcsh pak, o trimi i gjvshit ti! Prit t'i flas
njehere dibrane (''Jo, jo", thot mamaja, qe eshte nga Dibra). E
po mire do t - i flas gjirokastrite: Si i kc site, jeshile apo si thngjill.
Ja, shiko si i merr er gjyshi n faqe prandaj ia vuri Ermal. T mori
gjyshi n fotografi, film. kur t rritesh do t'i shohesh".
Nga muhabetct djali fillon te zgjohct dhe ai i thot:
"Qaj njeike t te degjoje gjyshi, shih si i dridhet buza" dhe pastaj t gjith largohcn pr ta lene tc qet n gjumin e tij. ne
ambientet c tij.
Me gzimin tim u bashkuan dhe shokt e mi, q me uronin.
Ndermjet shum ngjarjeve me kujtohet nj prej tyre, mc
Muharremin qe punontc nc fonderin e uzines mekanike bujqesore
nc Durres, ku n ate kohe une kisha filluar punen si inxhinicr. Ditn
e shtun, kur do t ikja pr n Tirane, me tha:
Diten e hene. kur te kthehesh, shkruaj dhe m sill raportin
e organizats pr te mc ndihmuar".
Nuk ja prishja asnjehere, jo vetem atij, por dhe t tjcrve,
por atc dit i thash:
"Patjeter. vetm me njd kusht. po bera djal nuk ta bj dot".
"E pranoj kushtin - - me tha.
Ditn e hene, kur shkova dhe u takuam n uzin, ai me pyeti:
"H c bre unin?! --, i sigurt qe do t'i pergjigjesha:
t kam sjelle raportin!".
68

Por u udit kur i thash:

"E bra dje'', sikur t ishte nj gj e zakont, q komandohcj.
M uroj dhe c qerasa s bashku dhe me shok t tjer.
Po kshtu m kujtohct dhe nj ngjarje me shokun tim Nikun,
q disa dit m par kishte lindur vajz, por qc mc do kusht donte
djal. Zhgnjimi i tij ishte i madh. Shokt e ngacmonin, se vet
ishte mburrur: "o bj djal, o s'ka". Doktor Isufi kish kaluar nga
shtpia e tij dhe kishte filluar ta ngacmonte:
"Shum qetsi ktej nga ju. E kan marr vesh q ke lindur
vajz. Lajmroi t t sjcllin torta".
Atij i vinte inat dhe ne t gjith qeshnim. Ishte radha ime.
Zoti donte q un t bja djal pak dit pas tij dhe tortat nuk kishin
t numniar. E mora n. telefon Nikun dhe i thash:
"Do t lutem pr nj gj!".
"far?" - tha ai, i gatskm pr t mc ndihmuar.
"A do t kesh vend n frigoriferin tend t t sjell ca torta q
t m'i ruash sc mos m prishen, se imi sht plot dhe nuk ka vend
dhe kur t mc duhcn vij c i marr, se t kam komshi!".
Ai qeshi, po nuk kishte se 't thoshtc, duhej t'i duronte
thumbat dhe shakat. Por t gjitha jan kalimtare. Ai tani krenohet
pr Anjn e tij t mir e t bukur, bri dhe djal, ndrsa un u
mundova t bj vajz, por s'ia arrita dot qllimit. Megjithat, tani
them shyqyr q s'bra vajz dhe krenohem me tre unat e mi, njri
m i mir se tjetri.
Pushimct e vers erdhn, babai si zakonisht shkor n
Pogradec, ne n plazhin e Durrsit. Ndarjet e gjyshit mc nipin bnin
efektin e tvre dhc q nga Pogradeci i drgonte letr:
"Shum t dashurit e mi, llir dhe Teuta,
shpirti im i vogl e i shlrenjt Ermal,
slu puth me shum mall q t treve dhe ju them se m ka
marr malli pr
por hat i mos tju mbetet, 377 ka marr
malli m shum pr Ermalin. .ht uroj pr Ermalin. q mbush
pasnesr dt nmaj. Ditt e pushimeve i kalojm t gzuar liblbonn
69

e shohim t na rritet, t na yesh, t na hj lodra t reja, lairse

pr Ermalin, q na rritet, q qesh dhe ja bn "gu-gu" lirisht, e
imaglinojm, dhe grumbulloj sa nj mal dashurin time pr
voglushin sa t vim e ta shohim. Po 't hjm, me letra si zor t
shprehim ka ndiej pr Ermal dhe pr ju t dy.. Putheni. ose m
mir merrni ern thell. heIl n gushn e unit. dhe gjeni ndonj
mnvr dhe ma drgoni dhe mua. edhe neve ktzi. Kini kujdes pr
t, ruajeni nga era.
Ju puth, ju prqafoj, ju uroj shndet e gzim.
Mir u pafyhim, Enver
Pogradec, 7 gusht 1975
Dhe djali dyrnuajsh "i prgjigjej" letrs s gjyshit t tij t

dashur:
"I dashur gjysh. megjithat dhe ti gjyshe,
Them megjithat, mhasi vekm gjyshi e kishte vn emrin
tim n krah t emrit t bahit dhe mamit tim, ndrsa gjyshja
shkruante vetm dashur Ilir e Teuta''. Dhe mua kishte harruar
t m vinte, megjithse letra e gjitha fliste pr mua.
Un jam rritur shum dhe kam .filluar te qesh edhe pa m
jblurfare. Kur u pash n pasqyr vura m se m ishin nxiMvetullat.
Faget m jan br tope se ajo mami m ngop me nj lng t
hardh q e quan "u-u". Ajo m jep "u-u" pa orar, po dhe
un nuk ia prtoj shum dhe e bj "iin" edhe "aane:" me orar e
pa orar. Le q kam msuar dhe nj zakon t keq, se nuk jle dot pa
u tundur. Ulunj. jo se e kam zakon, se jam i yek, po dua t imitoj
babain tim t mir, q rr h cop pr mua. se kshtu kam dgjuar
q kur ka qen i vogl ka qen qaraman dhe e ka munduar gjyshen
time kur ka qen sa nnta. Babait i ngjaj dhe n gjatsi se jam hr
61 centimetr, ndrsa mamait i ngjas nga syk, megjithse baball
nuk i mbushet mendjajo pr nga bular ia. po pr nga ngjyra. Gjyshi,
mezi pres t takohemi, se m ka marr malli shum. Le q pastaj
dua t vish sa m par e t vsh rregull. se m shqyen facjet duke
70

m puthur. As lodra nuk m kan sjell .fare, meq jam akoma i

vogl dhe do gj e fils n goj.
Kam dhe nj strgjyshe q m do shume dhe me shndet
sht mir. Edhe t tjert jan shum mir me shndet. Kt e
kuptoj, se nuk ka hyr ndonj xhaxhi me bluz t hardh, q kta
m duket se e quajn doktor. Tek mua ka ardhur nj xhaxhi doktor
bullafiq dhe plakush me emrin Sulebeg, q ka qen dhe doktori
q shronte babin. dhe sht i mir, por un nuk e duclfirre se jam
si kokrra e molls. Ai sa pr bela vjen, se dgjova q i tha mamit
q nga data 20 duhej t bja gjilprn pr poliomielitin.
M ka marr malli shum pr motrn q kam aty n
Pogradec. Vetm me at kuptohemi n t folur dhe me gjyshin q
na kupton se 'duam ne, q me t par.
Bahai me mamin jan shum mir. Mami i thot babit q n
datn 27 do te ikim n Tiran, se do t shkoj n universitet. Si
duket. mamin e kam ndonj historiane t madhe. Kam dgjuar
glithashtu q babi i thot mamit pr llogarin e kemi mbajtur mir
dhe gjyshja dote knaget. Nejse, un s 'marr vesh 'sht llogaria,
por thon q ata q mhajn 1logari, kan telashe. Un, Valbona
dhe gjyshi nuk duam t 'ia dim.
Tani hju t.ffila t glithve dhe po e mbyll letrn se u lodha
duke shkruajtur
Ju puth me mall Ermali. gjyshin n t dy faget.
Durrs 14 gusht 1975
N fund t letres ishte vizatuar pllmba e dors dhe gjurma
kmbs s tij t vogl, me nnshkrimin:
Vulosu : dora vet analffibeti Ermal Hoxha
Pa vonuar shum vjen prgjigjja nga gjyshi:
,S'hum i shtrenjti, xhani im Ermal!
Vdiqa nga mcrlli pr ty. Jan 15-17 dit q nuk te kam par.
por m duken si 17 vjet. T kujtoj dit e nat, dhe e di q m rritesh,
q po qesh, q po lviz duar e kmh. Kshtu t dua. t jesh i
gjall. Babi dhe mami m kan lhn n telefon q ti po rritesh.
71

s'ka dyshim pr mua. Folografit q mora, sido q babi dhe xhaxhai

tnd jan fotograf t pazot, dhe s 'kan ditur t t marrin mir.
nuk i kan dhn dritn e duhur, mua m knaqn. Fotograjia q
ke dal n djep. m malli. Ti, Ermalush i dashur, n t gjitha
fbtograiit ke qendruar tamam si pr gjyshin tnd, q t do shum.
M qnke br buko. i shtrenjii im, je ngjallur, t jan rritur dhe
trashur kmbt, do m lozshfittboll mir kur t m rritesh dhe ca,
do m lozsh .filtboll si gjvshi Enver, se babi tnd dhe ai ka lopur
por nuk fittej, vetm bridhte si kali n lm. Dhe n.fbtografin q
kishe dal me maman dhe babin, ke yendruar mir. Mos e lr
babin t shtrngoj fort, dhe t t puthe n faqe, se bahi sht si
"ezhdrha (n qoft se. Ermal, nuk e di 'do t thote "ezhdrha",
pyet gLyshin t ta thot).
Ermalush, m kishe shkruar nj letr aq t mir, aq t
lezeme, aq t dashur sa s'ma merrte mendja nj gj t till. As
babait tnd nuk i ra n mend nj gj e till kur lindi, dhe t'i
shkruante babait t ttj. domethn glyshit tnd, q islue te Stalini
n at koh. E merr me mend kt, ku qendron faji pr kt harres,
q babai tnd nuk i shkroi babait t tij (Ia hidhte fajin Nexhmijes,
q nuk e bri dhe ajo kt gj, sikur letrn ia shkruante djali q
sapo lindi, L H.).
Po letra tnde ishte dhe me humor t madh, ia shkoi glyshit,
mua m vjen shum mir, pse ti duhet t kesh humor m shum.
Pra, Ermalush im i mire: e i kndshm, e di un 'djale: kam
tek ti q e kujtove gjyshin. Nga ty more voglushi im, do m yortoj
mami tnd dhe do t t thot q: do dalim n plazh, se gjyshi i
shkruan gjat letrat. Po un e di se ti nuk mrzite nga ,fialt e
glyshit, se ti e do shum dhe e pret. Prandaj pritm se ia mbrrita. U
thitaj t fala e i puth mamin e babin dhe ty t puth, t puth dhe t
shtrngoj n zemr
Gjyshi yi, Enver"
Dhe prgjigjja e t voglit:
"Shum i dashur gjysh dhe gjyshe,
72

Me shndet jam shum mir. Me sa duket, ne kemi

korrespondencn qysh tashti.
Ktej ia kaloj shume mir. M nxjer in xhiro, sidomos
mbasdite, se n mngjes hn vap dhe un rri n hallkon. Tani jam
br djal m i urte dhe nuk tundem n krevat sa here: dua t
Vetm pas banjos, n dark. dua t tundem.
Meq ra Jjala pr banjon. knaqem kur lahem. 1 lviz ato
kmbt sikurdua te bj not. Gjyshi, vitin tjetr do m lsh t lahem
dhe t bj banjo dielli, se ndrvshe do t zemrohem. Un e di q ti
m l, por shte nj ajo gjyshja q s libr pa lexuar dhe nj
thot ashtu. nj tjetr ndryshe ndrsa ne t vegjlit jemi
eksperimenti. n kuptimin q nuk na bhet qejfi. Thon q glyshja,
q eshi shum e mire. lexon lihra e jep keshilla q ne t rritemi te
shndetshm. ka shum profesione dhe speciahtete, po pa diplom.
Gjyshja ka ndjekur kshillat e gpshit. q hot q do njeri t dij
shum zanate.
Kur gjyshja sheh vngr bahin dhe mamin, une e kuptoj se
ata kan br ndonj gabhn karshi meje, megjithse un nuk e
kuptcj. se ata po nu.5: mbajne n pllmb te dors. Valbonn e pashe
dhe u gzova shume. U kapm dhe pr dore. Valbona ka qethur
kokn, si duket babi i Valbones ka nostalgji pr unat.
O gjyshi, un do t bhem "kapelone". nuk dua tullac, se
ngjaj i shemtuar. Koka ime sht br sa e Valbones. vete:m se ajo
e mban firt drejt, ndrsa mua m rndon akoma.
Gjyshi, un dua t m dalin mustaget shpejt, se dua t shpoj
babin, se ai bahi rri pa rruar dhe kur m puth m shpon. Un nuk
i them gj se e dua. po mami e hn qepaze dhe nuk e l se me
grvisht. Le q ai sht goxha burr e duhet la kuptoj vet. Na.
kokn dru e ka. M ka marr nralli shmne pr t dyjuve se u h nj
kohe e glat pa u par.
Bahi m tha se keni shkuar n Kor. S'a dig do t rrini dhe
kur do te ktheheni n Pogradec? Na shkruani nj letr tani .yhpejt
xhanem.
Gjyshi. vitin ijeler do hjm qejfdhe une nuk do t t ndahe.
73

ngado q t shkosh do vij me ty dhe gjyshen.

Nuk cli t shkruaj m gjat dhe hukur si ti, sepse ti shkruan
plot gjra. Ti shkruan dhe kurje pushim, aq sa zemeron dhe wyshen
e dashur Pranclaj mos e zemro glyshen. se e kemi xhan.
Un nuk kam se 't t bj se jemi larg, po kur t vish n
Tiran. nuk t l t shkruash m n kohn e pushimit, se pastaj s'ka
se kush luan me mua. t m tregoj prralla, t dalim xhiro me
t ham biskota e shum gjra t tjera.
Tani po e mhy11 dhe duke ju puthur n t dy faget glyshin
dhe glyshen,
Juaji, Ermali.
P. Le t bhen sa t duan. 4. 7, 10, sa t duash ti glysh, po
tnua dua t m caktosh komandant t tyre.
Durrs 19 gusht 1975
shkruantc nj cop
Vrejtja q i bnte nipi gjyshit, q
Ictr, xhanm", u pa me vend dhc q t ncsrmen u nis drejt Durrsit
me urgjenc kjo leWx:
I shtrenjti im Ermal.

Letrn q m drgove e mora dhe m gzoi aq shum,

dashuri im. M ka marr malli aq shum, saq sta tregoj dot.
vetm do ta na'iesh kur t vij atje, dhe dita q do t kthehem u
Mjnft m, i them gjyshes. u ndam nga Ermali. me siguri
her tjetr nuk t 1 pa t marr n rrethe, se me nj "mushkri"
nuk rroj dot, i dua t dyja. t kem n kraharor. F. pe motrn? T
bukur t mir e ke. Atje ku mamaja knde ka dal n fotografi. me
t dy. s 'ka ide m t mir q ka pas mamaja tnde e mir dhe e
dashur. Ajo . folografi m plqen shum, sido q ka dal ca pa dril.
Bahi knd di t kritikoj, por ai m par duhet t shoh kokn
e tij. Edi ti. Frmal, 'thot. se ti nuk e mhan kokn drejt. Babai l
rregulloj t li jn. q u b haba. dhe kokn e tund sa andej-kndej.
Por megjithat. shi e iundur me lezet dhe n rast se dhe ti e
tund. populli thote "bm baba t t ngjaj -. Por ti do t bhesh
74

sportist. Ti thua t bhesh komandant i skuadrs: dakord jam dhe

un, por arhitrin nuk ia lshoj kujt, do ta mbaj pr vete.
T gjith m thon shum fjale t mira pr ty, shum m
gezojn, por gzimi im dhe i glyshes do t jet n kulm kur t t
kemi n duar dhe n kraharorin ton.
Tash nga larg t puthim e t puthim.
Gjyshi yt. Ermal.
P.S. 1 dashur i vogl, po t them se kam qejf t bsh nj
her sekretare mamin tnd, se babai m prishi syt, sikur i shkruan
me kmbt e puls.
Kor 20 gusht 19 75
Pasi kishtc lexuar letren mamaja, para sc ta niste, kishtc vn
dhe ajo kt shnim pr mua:
P.S.: I sht hr koka babait Ermal. sa dhe emrin e tij e
harroi kur shkruajti n jiind "T puth glyshi yt, Ermal". Ne qeshm
shum pasi e lexuam prandaj e lam. Oeshni dhe ju! ( N.H).

75

Nj fotografi
q transmeton mesazh
Mvslim Peza, osc me mir bab Myslimi, si e quanin t
gjithe, kishte pervjetorin c ditelindjes. Ishte 1 maj, sc n kt dit
c kishte ditlindjen. Sapo kishte mbaruar manifestimi i I Majit
dhc babai shkoi pr ta uruar. Isha dhc un s bashku me djalin tim
Ermalin, q n at koh ishte n nj moshe q sapo merr vrapin
npr dhom dhe shkon gjithmon tck njcrzit q njeh. Keshtu
vepronte dhe djali im. Bente, 'bente dhe shkonte tek gjyshi i tij:
"Ermal. shko c ulu n prchr t ktij burri. Ti nuk c njeh
bab Myslimin. po kur t rritesh ke pr ta mesuar se kush sht kv
burr i madh i Shqiperise.
Ndrkoh djali im kishte zn vend n prehrin e bab
Myslimit. duke e par mc verejtje dhe nga ana tjeter dgjonte zrin
e gjyshit t tij. Bab Mvslimi nuk shihte, se n at koh ishtc
verbuar, por e ndiente q i vogli po c shihte me vemendje dhc baba
po e perkedhelte.
Ky moment sht fiksuar n fotografi dhe do t jet nj
kujtim qc sa me shum kalon koha. aq me mcsazh transmeton. Me
t mbaruar blicet e fotografis. djali zbriti nga prehri i bab Mvslimit
76

dhe u fut tck gjyshi i tij, duke c par n sv sikur donte t'i thoshtc:
"ta plotsova dshirn".
Tani, kur djali im sht 21 vje, kur bab Myslimin e kan
zhvarrosur, ashtu si dhe &jyshin e tij, ata q ikn t mundur me
okupatorin 50 vjet prpara (por pinjollt e tyre krven akte
vandaliste, duke zhvarrosur komandantt e etave partizane), djali
im c ka msuar kush ka qcn ky hcro, q dikur gjyshi i tha t dilte n
fotografi, kush jan partizant c kush bashkpuntort e pushtuesve.
Ajo fotografi dhe mesazhi i gjyshit q n at koh ishte disi i
pakuptueshem pr t, tani q sht i rritur, sht tepr i qart, si
drita e diellit.

77

Shklzeni,
nj mal, nj emr
Lindja e nj fmije n familje gjithmon sht gzim.
Sidomos pr gjyshrit e gjyshet sht nj ngjarje q i gjallron.
N mnyr t veant kt gzim, kt gjallrim, c ndiente
babai im. Niprit dhe mbesat. q ai i dontc shum. ishin pr t si
nj magji lodhse, dhc ai nuk lodhcj duke u treguar me gjuhn e
tyre t bukur feminore.
Po bj nj parantez. Gjithmon babai na flistc pr Kosovn,
pr kt pjes t Shqipris, shkputur padrejtsisht nga trualli
mm, pr patriott q kishte nxjerr Kosova, pr kosovart e
detyruar t largohen t persckutuar nga trojet e tyre, dukc u
shprndar n t gj ithe Europn e n bot, pr rinin e saj q punon
n kushtc t vshtira dhe represioni t vazhdueshm. sht viti
1979. kur situata n Kosov ishte rnduar dhe, si e dim, m 1981
shprthven demonstratat c rinis n Kosov.
Nj mal madhshtor, Shklzeni.
"Q andej, - mC thoshte babai, - shihet nga njra an
Shqipria dhc nga ana tjetr pjesa e shkputur nga Shqipria.
Kosova e martirizuar. Esht nj mal q lidh kto dy pjes t
7

pandashme. Aslitu sa ' mund t sheshohet mali i Shklzenit. ashtu

s'mund t ndahet dhe Kosova nga Shqipria."
Po psc e bra kt parantez?
Nxirreni vet konkluzionin. Un po ju v n kto kujtime ka
ai tn shkruantc n ditarin familjar m 27 mars 1979:
"Sot m erdhi n zyr nj lajm shume i gezuar, Teuta me Ilirin
kan djalin e dyte. N ora 10, Teuta lindi nj un t bukur, t ,gjate e
me pesh shume te mire, me fvtvr t kuqe si ntolle. Nc1jeva nj gezim
jashtezakonisht te madh dhe pernjhere shkova ndermend si t gjej
emrin. Pa hezituar, nga ana ie e caktova ta quajme Shklzen, emrin e
alpit td madh t malesise s Tropojes. Keshtu mendoj ta quajme, se atje
te alpet kreshnike t klij rrethi gjendel Dragobia, vend ku luftoi Bajram
Cur i, ku luftuan shokt tan partizan. Shklzenin e permend me
admiran dhe me dashuri dhe Kosova shqiptare, hurral e s ciles kan
Ittjtua dhevazhdojne t luftojne si tere jeten pr lirine e tyre. Une besoj
se kt emer do ta plqejn edhe babai dhe nna e trj.
MeJjale te tjera ju jam qepur maleve:
eshte pseudonimi
im i luftes, emri i lumit me uj te kthjellet q buron nga bjeshkete ,: larta
te mpojes, q rrjedh pikertsht rreth e rrotull Shkelzenit; ljetri, Ermal,
q t kujion ern e fresket t maleve tona, q kane qen tr jetn, q
jan dhe do te jene kshijellat e popullit tone pr liri; t tretin fnaje e
quajne Shpat, q dhe kv eshte nj nga pseudonimet e mi t luftes, entri i
nj mali t Shqipris s mesme, ku kam luftuar dhe ku m kan strehuar
,t,'<hataret patriote t ktvre anve; t katertit q e kam quajtur Dritan
lindur me 25 tetor, diten e elektrifikinat te plot t Shqiperis, q t sjell
ndermend driten q leshon partia.
Kur erdhi Lilua n shtepi, ia propozova kete emer Bukur e ke
gjetur, tne tha ai me gzirn. Edhe Nexhmija e pelqeu menjehere.
Shum hukur, u thashe t gjithve, tash na mbetet t jap
mendimin edhe Teuta. I vaji dhe kesaj fjala n maternitet dhe ajo ishte
dakord. KeshItt, m duket se kyenter q i gjeta dja1it ishte i pershiatshem
se, n fakt, eshte i bukur dhe duant q ai l na rroje si mali i Shkelzenit.
Femijeve u A-am thn q t mos mbeten e pes fmije sa jan hr
deri tash, deri sa un te jem gjall dua q ata te arrijn 15, pastaj, po t
duan le t bejne edhe nt shume".
Pas tyre lindn Blerina. vajza e motrs dhe djali im i vogel.
Besmiri. Emr q sipas babaU prfaqson nj nga virtytet c shqiptarit.
79

Durrsi - prvoj q la
gjurm t pashlyera n jetn time
Durrsi z nj vend t veant n mendjen time, jo aq si
qytet, por m tepr nga njerzit q jetojn atje. disa prej t cilve
un i njoh nprmjet puns q bra si inxhinier n uzinn e
mckaniks bujqsore.
Zhvillimi i industris mekanike po zinte vend me rndsi
n ndrtimin e Shqipris dhc kjo ishtc dhc arsyeja q babai m
rekomandoi Fakultctin c Inxhinicris Mckanike. N kt koh filloi
dhe zhvillimi i industris s ndrtimit t makinerive bujqsorc n
Durrs. Me kt lidhet dhe fillimi i puns nga un pr her t par
n kt dcg t rndsishme pr bujqsin. Nj arsye tjetr ishte
q un t punoja jo n Tiran, po n nj qytet tjeter, pr t m
krijuar pavarsi nga familja dhe njohjc m t mir me punn dhc
njerzit.
M 3 janar I 973 u paraqita n uzinn e mekaniks bujqsore
n Durrs, tek drejtori Pavllo Roko, i cili m priti si nj inxhinier
t ri dhe m caktoi n nj nga repartet e uzins, n at t
cksperimentimit. nj nga m t rendsishmit. sepse projektonte
tipc makinerish pr bujqsin, t cilat, pasi ndrtoheshin si
80

ekzemplare, provoheshin ne fusha, u ndreqeshim defektet, merrnin

nj aprovim n ministrine e bujqsise, dhc kshtu prgatisnim
prodhimin pr vitin c ardhshm. N kt sektor, megjithse drejtor
Paviloja punonte pa u lodhur, se e kishte pasion. edhe ne inxhinieret
c rinj, si Fatmiri dhe une:, kemi msuar shum nga ai. Kemi qen
nga inxhiniert e par t ksaj uzine. M von asaj iu shtuan dhe 20
t tjcr.
Ndjenim nj knaqsi t veant kur punonim, scpse at q
krijonim e vinim n jet, e ndrtonim, c eksperimentonim, pr to
bisedonim me fshatart, t cilt i mirprisnin kto makineri q
kryenin disa proccse bujqsore.
Babai me pyeste pr prodhimin e tyre dhe ishte shum i
interesuar. Diskutonim per kooperimin, q n at kohe alontc
shum, pr mosrespektimin e kontratavc ndrmjet ndrniarrjeve,
pr men ren, rrugt dhe vshtirsit pr porositjen e lndvc t
para, pr leverdislunerin ekonomike n per&jithesi dhe pr ndonj
makine apo impiant n veanti, si ishte, per shembull, impianti i
tharjcs se misrit, q harxhonte nafte, c cila ishtc deficitare. N nj
rast babai, nga pushimet, shprehte prcokupacionin c tij, dukc m
shkruar ndennjet t tjeravc n letr:
"...Me pun si vete? Jam n merak. Perato makinat e tharjes
s mi.yrit, disa shok kerli m thane se nuk jane te leverdisshme,
harxhojne shum karburant clhe duhetqe misri te shkoqet m par.
Nuk e di si eshte kjo pune. Shikojeni njher me shoket inxhiniere
dhe punetore, a mund te kthehen me qymyt: n rast se kushion me
14 gusht 1975
N saje t puns s palodhur t punetoreve dhe inxhinierve,
t kolektivit t mrckullucshrn t uzines mekanike bujqsorc, gjat
viteve q un punova atje, uzina zhvillohej dhe i realizonte mc
sukses detyrat qc i ngarkoheshin pr prodhimin e makinerive
bujqsore dhe t pjesve t kmbimit pr to.
Ashtu si punontc scriozisht, po ashtu kv kolektiv kishtc
nj harmoni ndrmjet pjestarve q c prbenin. Kisha krijuar
81

miqsi me t gjith dhe bnim shakara me njri-tjetrin, shpesh me

ngarkesa t forta humori.
M kujtohet Kristaqi, q nj dit po dilte i vetmuar nga
dera e uzins, ndrsa ne po rrinim aty pran, me gjith drejtuesit
kryesor t ndermarrjes.
"Ku po shkon", i thash.
"Do shkoj te gjej profil L 20 x 20 x 5, se m mungojn n
repart dhe nuk mbyll dot planin. Hajde dhe ti".
Drejtori, q ishte i interesuar t mbyllej plani sa m par,
m tha:
japin m kollaj,
"Shko dhc ti, Ilir, sc po t jesh dhc ti do
sc t njohin".
U nism t dv bashk dhe pasi ecm pak n nj rrugic, pr
t ciln un nuk dija se t shpinte n ndonje ndermarje, ku nc mund
t krkonim materialin q na mungonte, u futm n nj klub shum
t vogl. Morm nga nj birr t ftoht e nj suxhuk. Pasi kishim
mbaruar. i thash se ku do ta gjenim profilin q na duhej.
"E morm, pra, - tha Kristaqi: - 20 lek birra, 20 leke suxhuku
dhe 5 Iek nj gjysm panine (se aq ishin cmimet athcr), t gjitha
s bashku jane fiks: L. 20 x 20 x 5. E kemi si kod ne, puntort, q
t mos na e marrin vesh drejtuesit, por ty po ta trcgoj, se e dim q
je joni".
Qeshem me t madhe. Dhe sa hcr e shihja kur dilte, me t
qeshur c pesja:
"L 20 x 20 x 5?"
"Po. - m prgjigjej, - do t vish?".
"Vazhdo se kam pun, nj her tjetr".
A mund t harrohet Suati, q kishtc punuar si fiirnitor npr
fshatra, dhc tani ishtc furnitor i uzins dhc behej cop pr t gjetur
materialet q i nevojiteshin, por nuk harrontc t ndihmonte dhc
fshatart, me t cilt kishtc punuar dikur. Trokistc n dern e zvrs:
"Ilir, nj pul e pjekur po sillet rrotull. Ma ka sjell nj fshatar.
Do ta asgjesojin'?".
Dhe te trc merreshim me "asgjsimin" e puls n "poligon".
82

M kujtohet Luli, shoferi i "zuk-ut" shkatarraq. me t cilin

bridhnim an e inban Shqiperis, npr fusha duke ndjekur
eksperimentimin e makinave bujqsore, q nuk na la njeher n mes
t rrugs. I thosha Lulit:
"'e ke kt makin keshtu".
"Mos e shaj, - m thoshte, - se dy gjra i ka si t benzit:
sistcmin e drejtimit dhe frcnat. T tjerave varju hejbet!"
Ai nuk pinte pije alkoolike asnjher nc mngjes, vetm
mbasdite, pas orarit t puns, ndersa shoferi i drejtorit, Osmani,
pinte q n mngjes. Ne e ngacmonim dhe i thoshim q t mos
pinte, se do ta kapte policia, por ai mburrej se nuk c kapnin dot, se
i njihte t gjith.
M kujtohet ing. Feriti, q n at koh ishte drejtor, q c
pashe t merzitur nj dite, ku sapo ishtc kthyer nga ministria c
bujqsise, ku nuk i kishin pranuar kushtin tcknik t plorit t plugut.
me pretekstin se tehu duhej m i mprehte se 0.5 mm.
"Mos u mrzit, - i thash. - Nuk e kuptoj pse nuk c kan
pranuar, sc ai tokn do punonte. Apo e donin pr te rruajtur
mjekrn?"
Ai qcshi me t madhe.

Kur u takuam nj dite pas 20 vjetsh dhc u pyetem pr

"gjendjen q ndodheshim" n fazn c tranzicionit q po kalonim,
ai ma rikujtoi historine q prshkrova dhe qeshem perseri me t
macihe.
M kujtohet dhe Selami Deliallisi, saldator i perkryer, i
persckutuar n at kohe, ndrsa un i persekutuar ne kt koh.
Shkonim mire ahere, shkojme mir dhl; tani.
M kujtohct Besniku, puntor dhe piktor, me --biografi t
dyshimte" nga ana e gruas. Ateher e pata ndihmuar, tani m ka
ardhur e vizituar si n shtepi, ashtu dhe n burg.
Po m kujtohet nje mbledhje. Ajo duhej t nxirrte nje
inxhinier nga UMB-ja vullnetar pr t punuar n Metalurgjikun c
Elbasanit. E kush ishte ai durrsak q largohej nga qyteti i tij me
dshir! Na mblodhen t gjithvc. 20 inxhinicr, dhc secili do te
83

jepte arsyet pdr t mos vajtur. Drejtoria dhe byroja e partis do t

na ddgjonte dhe pastaj do t vendoste pr "fatkeqin" q do t'i "binte
llotaria". Pretendimet ishin t ndryshme. Inxhinieret gra, q ishin
dy, than se ishin dakord, se e dinin q s'i onte njeri, sepse ishin
t martuara. Pandi, q ishtc 45 vje dhe bntc stazhin c partis.
tha:
"Und jam gati t shkoj ku e krkon atdheu, po fjaln e ka
rinia", duke ln t nnkuptohej q mos u mermi me mua, se jam
plak.
tne t cilin m von punuam s bashku dhe n
institut n Tirand, nxori pretekstin q kishte t dv pleqte n pension dhc duhej t qendronte bashk me ta.
Kishtc edhe shum pretendime t tjera, q dilnin nga
inxhinicrt. M n fund tn pvetn dhe mua, gjithmon si me shaka,
sepse un isha i transferuar n Durrs dhe s'kishin nddrmend t
m transferonin prsri nd Elbasan. U pdrgjigja:
"Edhe mua prindrit m kan mbushur moshn c pensionit,
por nuk i ln t dalin n pension, sidomos babain".
T gjithe qeshen dhc mblcdhja u mbyll.
S bashku me Gzim Nushin, i cili punonte n uzinn e
televizoreve si inxhinier, jetonim n nj nga shtpit c plazhit t
Durrsit. Pothuajse do mes jave takoheshim me shokt q
njiheshim q n Tirand, q kishin mbaruar universitetin bashk
me mua dhe puna na kishte shprndar n rrethe t ndryshme. Vintc
Tata, Gimi. Canci, Alqi, q ishin t prhershm, por edhe t tjer,
si Ladi. Ncli, Leko e shumd t tjerd, pavarsisht se jeta, n rrethana
t eaktuara, q nuk vareshin prej nesh, na ndau. E kalonim shum
mir mbremjen dcri natn vond, dukc biseduar e duke diskutuar,
duke ngrn e pir e duke trcguar historira. Shikonim dhe ndeshjet
e Muhamet Aliut. t cilat zhvilloheshin n ora 2-3 t nates, duke
br tifo pr t. Ndonjdherd vinim dhe bast kush lahej n det n
mes t nats, por aq mc tepdr kur ishte mesi i dimrit. Pastaj shtronim
dvshekdt n dhomd e flinim ato pak or gjum q kishin mbetur.
pr t'u ngritur hert n mngjes, q secili t kapte trenin pr
84

shprndar npr rrethet ku punonin, ndrsa ne pr n uzinat

prkatse n Durrs.
M kujtohct dhc nj shoku im durrsak, me t cilin gjithmone
shkonim mir dhe pastaj q iku si ikn shqiptart dhc tani sht
Nj dit u takuam. Kishte ardhur pr babain e
rregulluar n
tij, se c kishte smur dhc crdhi n Tiran pr t m takuar mua,
mbasi c dinte pr vshtirsit q kishim kaluar. Bile m tha:
"Ma sill djalin tnd t madh n Itali dhc nios ki merak fare,
se e mbaj un n shtpin time, si djalin tim, apo nuk kemi dhe t
njjtin mbiemr, q vshtir se italiant e kuptojn".
E falcndcrova pr kt gatishmri t sinqert t tij.
Kta, por dhc shum t tjer, q t m falin q nuk po ua
prmend emrat, megjithse n mendjen time i kujtoj &jithmon,
jan njerzit q un kam njohur e kemi punuar s bashku n Durrs dhe gjithmon ruajm miqsin me njeri-tjetrin, q as koha e
as situatat nuk i prishin dot.

85

iftja e babait
Dua te thcm q ai ishtc nj gjahtar i mir. Kishte mjaft nishan.
Kemi qen pr gjueti me t n malet me dbor t ekosllovakis,
ku gjuante drer me pushk me dylbi. Ishte gj shum e bukur.
Gjithmon eeke:t ia jepnin me vete brirt, t cilt ne i ruanim si
kujtim.
Po v nj letr t hershme, kur un isha 10 Niee, dhc babai
ma drgonte nga Tatra c ekosllovakis, m 22 mars 1959:
"Shum i dashur Lilk.
T puth e t prcinfoj me shum mall. se m ka merr malli
shum pr ty. Kemi katr dit y jemi n kto vende t bukura me
maman. Ktu ku jemi tashti ka vetm male t mbuluara me bor.
Vam dhe pr gjah. Un vrava dy sorkadhe (drer) me hrir t
mdhenj. si ato ci kemi n mur jasht, vrava dhe nj dhi t egr
dhe nj dhelpr..
Lamtutnir dhe mir u pafshim Lilka im.
Enver".
Por mund t them sc ai gjuante dhe rosn dhe patn e egr.
Gjithmone un e shoqroja n Kune dhe ishte nje: gzim i madh
per mua. Ai m shpjegonte se si mbushej ciftja, se si matej pr t
86

qlluar n shenj shpendin q fluturonte me shpejtsi. Gjuetin e

dcrrit nuk e kishtc qcjf, sc kur rrinte n prit nuk duhej t pinte
duhan, kshtu q nuk mbaj mend t ket shkuar ndonjeher. Ndrsa
kur gjuantc rosat dhc patat n stolin e tij t maskuar me kallamishte,
tymi i cigares ngrihej perpjet, bile shpesh i ka ndodhur t qlloj
me pipn n goj.
Ndodhte q i kalonte ndonj tuf mbi kokn e tij dhe ai nuk
qllonte dhe, kur oficeri q rrinte pak m tutje i thoshte: "pse nuk
qlluat", i prgjigjej:
"Nuk i pash se po ndizja eigaren".
Mund t them q ai shkonte pr gjah jo m shum se 4-5
hcr n vit. Kjo ndodhte sepse dhe punt q kishte nuk ia lejonin
m, tepr. E kush sht ai gjahatar q, po t'i ket mundsit nuk do
t shkonte do jav! N kt pik do gjahatar mund ta kuptoj
babain tim, q, nga njra an kishte mundsin t shkonte do t
shtun, nga ana tjeter pamundsin pr shkak t punve q kishte.
Mc kalimin e kohes, ai shkonte vetm kur hapej sezoni i gjuetis
dhe ndoshta ndonj her tjetr, derisa, pas 1974, kur kaloi dhe
infarktin, nuk shkoi m.
Prpara se t nderpriste gjuetin, n vitet e fundit, pra, rreth
1970, ai kishte nj ifte Holland-Holland, prodhim anglez, shum
e mir, q vetm gjuetart e mir mund ta ken dgjuar si mark.
Endrra ime, si gjuetar i ri q isha, ishte q kt ifte babai t ma
dhuronte ose t ma trashgonte mua. Kur po m afronte 25-vjetori
dhc ai c kisht ln gjuetine, une, i thash:
"Babi, sa t bukur ma kishe gjetur dhuratn pr 25-vjetorin.
Ku ma kishe gjetur pikrisht at q dshiroja!".
Ai u mendua n mes dyshimesh pr propozimin tim, sepse
zakonisht mendonte mamaja pr peshqcshet, ai vetem i jepte.
Thash q u mendua, sepse s'po i kujtohej pcshqeshi, dhe s'kishte
si t'i kujtohej, se ai nuk e kishte menduar at gj. Dhe m pyeti me
t qeshurn e tij:
Mir pra, ma thuaj, mos na bj kurioz".
M erdhi pr t qeshur me dialogun q po zhvillonim. Ai po
87

m thoshte mua mos na bj kurioz pr peshqeshin q do m jepte

mua!
"iften Holland-Holland" - dhe pa pritur prgjigjen i thash
nj "faleminderit" te madh dhe e prqafova. Ai qeshi. Kshtu q
iftja e tij m'u dhurua mua. Kur hyri mamaja, babai i tha:
"Une ia dhash pcshqeshin djalit".
Ajo u udit, ndofta mendoi "ku c gjeti ky, se un e kisha
fshehur", duke menduar gjithmon pr dhuratn q kishte prgatitur
ajo.
"1 dhash iften time".
Mamaja, duke qen shum striktc ne ruajtjen e sendeve t
babait, u mat tc thoshtc nj "jo", por, dukc par se "nuk do t'i pintc
uje" mbasi dhurata ishtc br, u bashkua dhc ajo n gzimin ton.
Duke qen se jemi n temn c gjuetise dua te sjell nj letr
q m drgontc babai, ku, krahas ngjarjeve familjare, krejt
natvrshm m vintc n dijcni dhe pr ngjarje t ndryshme q
ndodhnin. Ja 'm shkruante kur isha n Suedi, pr pun:
/dashzir Ilir.
T puth e t prqafoj me mall, sido q nuk kemi shum koh
q jemi ndar. 7i rron tash n vende t jtohta, lairse ne n vende
nxehta. pr t mos thn tropikale. prandaj t drgoj me kt letr
t puthura m t shumta e m t nxehta...
Malli m ka marr pr ti. por gjn m t mir q ke br n
jet (deri tashti, se m von do t bsh dhe t tjera) jan dy djemt.
Dy pllumbat q kemi ktu pran dhe m gzojn jetn.
Ermali po s 'bhet fjal. sht xhevahir i dashur. i urt. jo
nervoz si babai i tij. Teutn e ke shum mir. sht e gzuar me
djemt, por ditt i slityn me forc. do mngjes sigurisht flet me
vete: "iku dhe kjo dit. mben dhe kaq". Nj dit Ermali nuk e
dgjoi tr. frazn. por vetm: "...m mhetn dhe kaq" dhe ai pyeti:
"Pse mami kan ngelur dhe aq amakiz q m ka .sjell babi?"
i thot: "Drejtohu te shpella e Ali Babait, t cilit i sht
katandisur shpella q t bjer miu thyen turinjt (sht ,fiala pr
sirtarin ku habai mbante ndonj amakiz. lpirse apo okallat.q
88

ua jepte jmijeve sa her i shkonin: shnimi im LH.). ai kruan

.'zgm,rat" dhe diku gjen ndonj mbeturin, t ciln nuk e ndan
prglyme por e bn 4 cop. Gjyshi e psoi si ajo prralla e atij
brisk. me t cilin
plakut q priste 30 vjet chalin ngkurbei q t
do r rruante mjekrn q i kish shkuar deri n kmb. Kshtu q me
siguri shpella e Ali Babait do t shoh shklqim kur t kthehet Lilua.
H pr h luftoj me karamele, por s'm'i do njeri. Megjithat, glyshi
nuk i nxjerr bosh kalamana Main, pasi e puth mir e mir n t dy
faciet, q m ka si qofte t kundrmuara e pyes: "Mai. ku e ke
biildein?". M thot: "M sht prishur". Dhe rrn i ihem: "Bji
nj fi,tografi babushit clhe oja t t gjej vegla ndrrimi".
Kurse m i bukuri mbi t bukurit sht Shklzeni. Eni si i them.
Kur tij vish nuk do ta njohsh. po ai ne na njeh. na qesh, na hidhet, pa
le kur kndon. Knga e tij i ngjet labes, jo si ia merr Xhevdet
por ashtu si ia kthen Laho Erindi, kurse un. gjyshi i tij. ia mbush
knos s vogdushit i cili, duke knduar, e shqyen nj "kok rose"
prej plastike. Si po duket, do i dalin dhmbt dhe i mpreh alo q
tash, pse si duket ka marr vesh se babushi ka hler nj xhakm,ento
gjahu, dhe n prespektiv clo kemi rosa t egra dhe thllza q do t
vras babi. Shklzeni merr masa q tash. Por shih, Lilo, pr do
eventualitet, meq je n Suedi. lajinro "mbretrin e rosave q n
kohn kur do zbresin poslu, t kthehen ca divizione ktej nga ne.
Mos harro. se mos nuk njohin vendin, u thuaj q Velipoja shw ndrtuar
kivji e tv. me shipi t bukura e kopshtije. T gfith fshatrat e rrnuaa
nga irmeti clo t jen rindrtuar, t gfitha n ditn q ishte caktuar
Jugoshavt akoma nuk kan br listat e shWpive, ku se ne i ndrtuain
t gfitha shtpit m t bukura se 'ishin. dhe rrnimet tek ne nuk
ishin m t pakta se l atyre. Ne i nckrtojm vetii dhe n 4-5 intiaj,
kiuse atyre ua ndrtojn l huajt dhe pale t mbarojn pas 5-6 vjetve.
Kshtu, pra me Shklzenin. M vjen n krevat e mbyll dhe e
hap dritn e koks s krevatit. Ai ngancionjher edhe m vadit. S 'kam
them tash n kt mosh. 6tm nj gj kam konstatuar. se nuk i
bhet von.
Nexhmija posi ngahera e inir e dashur e kujdesshme.
punelore doktore dhe kshillore (m fal kshilltare sipas drejtshk
Gjyshi tash ka rn disi rehat duke punuar me diktofim. Shih. un po

89

t drgoj kasetn q m krkon. por, nqoftse gjen ndonj m t mir

nga ai q kam (dhe kaseta l zgjas m shuin), hlej dy cop dhe jo

nj, pse helbete edhe prishen.
vegglit e tjer jan si pllumba, kur shkoj n zyr m zn
rrugn tek auomobili. ujap -racionin - dhe nga
puthur, i v n
radh dhe m salutojn kur iki.
Xuqja ((izini Nushi), shoku tncl, u fejua, kurse Ylli do martohet
t dieln q ijen. ljetr 't l them! M krkove i ta shkruaja t
gjat. ja un s'ia prish rinis.
Pr sa i prket puns pr t ciln keni shkuar ashtu si kam
kshilluar prpiquni te: insoni sa m shum,
sa m shum,
dhe "shisni " sa m pak. pr t mos thn aspak. Degjoni me shum
kujdes 't'uslipegojn. kerkoni shpjegime dhe vshmni me kujdes q
t prfitoni sa ine shum.
M s'kum i shkruaj dhe t dergoj prve i puthurave e
prqafimeve: I yti, Enver.
26 gushi l 979
Shnim, ose P. .??Wdigove pr kalaniant. nayrisht i mora,
por pasi kish ndrhyr "Knsura" e nns. Kshiu q pas dhjeW dite
te shpella e Ali Babait clo filloje prsri bjer miu dhe t thyej
turinjt. Kije parasysh kt gjendje l glyshit, por veim kur
lahehesh. Kij parasysh po ashnt q t ine "hollohesh"jasht mass,
se kam frik se mos nuk l nx clera kur l vish.
Rishnim ose P.S. i dyt: M i kendshmi tash pas dreke. dat
28, m solln Shklzenin n krevat, por duhej ishe n od q
clgjoje t qeshuri e tij. M erdhi keq q manjetofonin tim t vogl ia
dhash leuts t reglistmnte Shklzenin pr clhe besoj se ajo duhet
ta k regjistruar por kjo qeshur q m hri sot na shkoi pa u
regfistruar Ma ki.vh shaluar mua, dhe un i hapja dhe i mbyllja drin
e krevaiii, dhe ia beja: "zre, zre nnn clhe 't qeshur u habitm.
Prandaj J rruat Sokhohni ty Mai it knaq shum ine biiklein. Ia
hipn e ia hipn, clhe pastaj lodhet. rri ne pragu i ders dhe bn
sehir pyes: "T. plqen?" Po.
thot.
M krkove leir t gj'at, l shkrova nj
Enver".
90

Pogradeci,
akoma m lodhs
Pogradeci gjithmon ka qen qytet i kendshem pr t pushuar
gjat muajve t ers. sidomos pr freskine e tij. Shtitorja buze
liqcnit te bukur, ku babai delte mbrmjevc, ishte plot me lule. Plepat
e Iart bnin hije gjat gjith shetitores. Qetsia e Volorekut apo
Drilonit ishte tepr lodhese. Shclgjet vareshin mbi ujn e
rrjedhshem. por t qet t burimeve.
Kto ambiente t bukura q pr nj njeri t puns mendore
ishin lodhese, pr ne fmijt. q nuk ishim tc lodhur. ishin vetem
knaqsi bukurie. Ne vazhdonim avazet q do fmije do t'i bnte:
do te laheshim sa m shume n
do benim ndonje xhiro me
vark. do luanim "kuka-mfshefti". "e ka kush e ka", do shihnim
ndonj film n klub. do blenim llokume me arra dhc do pinim
araniata. Mungesn e televizorit. q mezi kaptc stacionet, q dilnin
gjithe "miza". pr shkak t vendndodhjes s qytetit, nuk e ndienim.
Ditt na kalonin te gezueshme. Edhc kur u rrita. shkoja s bashku
me Teutn n Pogradec. por rrinim 4-5 dit. sepse pushimet e puns
iknin shpejt dhe ne shkonim si pr t takuar prindrit. ashtu dhe
pr shijuar kete ambient t bukur. Si t rinj qc ishim. Durrsi na
91

trhiqtc m shum.

Prindrit gzohcshin kur shkonim, organizonin dhc ndonj

piknik n Volorek, me peshk koran t pjekur, por tani ata mungesn
ton nuk e ndienin. Vendin ton e kishin zn niprit dhe mbesat.
Ata c gjallronin ambientin dhe pushimet e tyre kalonin si jo m
mir. T vegjelit bnin do gj q mund t bjn femijt, n qcjfin e
tyre larg kontrollit t prinderve por nn mbikqyrjen e "rrept" t
nns dhe nn ledhatimin e fjalve prkedhelse t gjyshit.
Ata kishin gjetur dhe nj gomar t vogl dhe nj karroc q
e terhiqte, dhe me to bnin shetitje. Ata kenqeshin, ndrsa mua m
kujtohcj sc m fisnik ishtc kali, mc ecjcn c tij te bukur gjysm t
nxituar dhc ne t ulur n kaloshinn n Kor n femijerin ton.
M kujtohet gjithashtu nj ngjarjc tjetr, po ktu n Pogradec,
kur kishim ardhur me Tcutn (n at koh sa ishim martuar). Ishte
dhc Petrit Dumja. Ai kishte disa kuaj shum t bukur. Na tha t
hipnim t dv. Un, duke qn me prvoj nga hipja n mushkat
kur kishim shkuar n Helms, nuk hezitova, por n kal hipi dhe
Teuta. Bein disa xhiro. Vshtir ishte kur kali ecte me trok, se
hidheshim prpjet, por vese ishte bukur.
Por femija ishin t lumtur mc at "mezi ecjen" e gomarit t
tyre, q i jcpnin dhe ndonj biskot nga racioni i tyre, t cilat ai i
perlante, sc pas pushimeve t femijeve cdhe pr t do t fillonin
punt e rnda t bujqsis q i takonte t bnte, si gomar q ishte.
Duke qcn se gjyshi shkonte pak m shpejt n Pogradec,
ndrsa fmijt e vegjl vazhdonin t merrnin rrezet e diellit dhc
kripn e detit t plazhit t Durrsit, aq t nevojshme pr ta, ai mezi
i priste q t venin. 11 drgonte dhe letra, t cilat ne ua lexonim dhe
atyrc u ngrihej mendja. Ja 'u shkruante ai n nj nga kto letra:
Pogradec 14 korrik 1975
Pr kalamant, nga glyshi i tyre, q i do shum.
T shtrenjtt voglusht e mi (infermjerja) Valbona,
(komandanti Rrapo) Ermali, (komisari Memo) Dritani, (ushtai
akoma
rekrut. toi. nujushi. lepurushi) Shpati, dhe m i hukuri
nuk i kemi vn nofkn n radhn e togs) Shklzeni.
92

Ju puth t glithve fort-fort, se m ka marr: shum malli

pr ju, pr.&tyrat tuaja t bukura, t kndshme e t kunchirmitara
si hilet e Pogradecit. pr Ilafet tuaja, pr lodrat dhe kacafytjet e
tuaja, sidomos kur Shpati ia shalon Ermalit. Valbons dhe komisarit
Memo, q me automatilain e tij i griu gjermant nazist dhe ballistt,
por q ka frik kur hapet televizori dhe brtet "mbylle-mhylle!".
Tet dit kam ktu n Pogradec, por m duket sikur kam 8
muaj q jam ndar nga jit, pa le po t shtojm edhe mallin q kam
pr Lilon, Tolin, Klemin. Liljann, Pranvern dhe Teutn, ather
s 'numrohen vitet. Sidoqoft, rroj dhe gzoj pr perspektivn, kur
t m vini njeri pas tjetrit e t glith s bashku.
ktu n Pogradec. ju t mdhenjve (nga t
Sa bukur
vegjlit) mbase ju kujtohet liqeni i cjet, parku i bukur me barjeshil
plot me lule e me pem. Ktu kemi dhe kumbulla. pastaj pastaj
kemi Volorekun dhe atje do t ju blej gjyshi nga nj llokume me
arra, t mbla. sa dora e Shklzenit.
Kur ju dgjoj zrat n telefin n mbrmje bj nj gjum t
mhl, se jle me muzikn e zrit tuaj: ti Mai e ke zrin si violinel,
Boi si violin. Tani si mitraloz i marr, Shpati si amunice (sht
fjal gjirokastrie kjo, pyesni Sanon 'do t thot, kur t vini) dhe
Shklzeni ia bn "gu-gzi-gu" si pllumb.
Pra. te dashurit e mi. edhe skuadr lufte ju kam pr koh t
kqija, edhe orkestr pr koh t mir.
Ju pickuan pak me ato shiringa q ju bn, por nj dhemhje
e vogl qe, sikurju pickoi nj miz. Ku cluan t 'ia din komandanti
Rrapo dhe komisari Memo nga lufta. pa le kur keni dhe infermiere
Boin ajr, ushtar miucin n pararoj, dhe Shklzenin n praparoj.
Gjyshi me nnn hjn "pall", si me thn gjyshi flet n
diktofon, nna punon, Sanua kndon. Por edhe jlem si zakonisht,
ve m pak se ju; ham me "gramatur", kurse ju grini dhe Mio
kuzhinerin. pastaj shtisim buz ligenit, n park. lexojm gazetat
dhe lihra dhe kshnt na kalon dita dhe nata.
Tash ju pres me padurim. tuve dhe prindrit tuaj.
Duke pritur clitn e gzliar. ju puth me mall. dhe ju drgoj
93

nga shpella e Ali Babait, q shte br rok, veem nga dy cop

amakiza pr shoq. kurse Patit i drgoj ca lajthi, Shklzenit zemrn
time.
Gjyshi juaj. Enver.
Dhc ata nuk c linin pa pergjigje. Gjeta nj men re origjinale,
q letrat q i shkonin LY.jyshit te ishin sikur i shkruanin femijet. sikur
i tregonin se si kalonin kohn se sa shume i kishte marr malli etj.
Kjo ide origjinale gjyshit i pelcieu shume. Nga korrespondenca q
ai mbantc me t vegjlit (por qoft dhe mc ne) mendimet e tij shpesh
i hidhte n letr si t ishte c ndonje prej femijeve q kishtc aty kur
ndodhte q i shkruante vllait apo motrs q ishte larg apo prindit
qe nuk ndodhej aty.

94

Librat e tij
Librat n jeten e babait zinin nj vend t rendi.Sishem. Ndrsa
lodhjc n natyre pr t ishte ecja n ajrin e pastr, n shtpi apo
kur rrintc ndenjur n ajer t pastr, lodhje pr t ishte lezimi i
brave.
Ato ishin te shumta, rreth 25 mije libra. Kryesisht ishin n
gjuhen frenge, gjuhe te ciln e njihtc shume mire, por kishtc dhc
nc gjuhen ruse, tc cilat ishin t kohes kur miqesia mc Bashkimin
Sovjetik ishte ne nivelc t mira. Kishtc dhc libra n gjuhen italiane
apo angleze, por keto ishin t rralla dhe perbenin ndonje libr apo
album, diksioner t veant etj.
kishim bere dhe skedimin e tvre, po, kur u shtua
shtpia, u shtuan dhe bibliotekat me libra. babai beri risistemimin
e tyre. Ai, dcri sa vdiq. i dinte se ne eihn biblioteke c n :raft
ndodheshin keto ose ato libra, dhc keshtu i gjente shume lehte,
bile na orientonte dhe ne kur i kerkonim ndonj libr. Ai donte q
do liber q mermim ta vinim n vendin e vet pasi ta lexonim.
Kurdohere e gjele me liber ne dor dhc kur shkonin ne e nderpriste
leximin pr t biscduar nj kohe mc nc.
Shpesh na tregonte pr lihrin q po lexonte. Librat e tij ishin
95

nga me t nciryshmit. Ato ishin politike, historike, filozofike, artistike,

kishte atlase gjeografie, albume tc bukura me muzet dhe piktura t
zgjcdhura, diksioner nga m t ndryshmit, laruse (Larousse) e
shume t tjera.
Asnjhere nuk bnte shnime mbi librat apo t prthyente
faqet. Gjithmone shnimet i mbante neper fletore t veanta. Librat
dukeshin gjithmone si t rinj. Ekzistonte dhe fondi i librave te botuar
ne gjuhn shqipe, si te autorve vends, ashtu dhc tc huaj.
-- Librat e leht", si i quante ai ato t Agatha Kristit, apo
"Komisarin MegrC" t Simenonit, apo "Sherlok Holmsin" e Konan
Doil etj., kta shrbenin pr t vctm para gjumit, pasi i lexonte
pa ndonj vmendje t vcant.
Librai i morm. - m shkruante ai pr disa libra t till
q i drgova. - Kemi filluar leximin. Sikur na z gjrrmi, pse vetm
kt vler kan t atill libra. q t t zri gjumi dhe t mos t
mbetet gj n kok. Mir. pr pushimet n Vlor na mjaftojne. 9
mars 1980".
N nj letr tjetr, q na e dergonte t treve nga ne: mua,
Klemit, dhc Pranvers, na shkruante ndermjet tjerave:
"... Tashti q erdhi n Paris lexuesja "lubi" nuk sht nevoja
rekomandojm 'libra duhet t na drgoni. Pranvera, ti e di se
'libra kemi n bibliotek, 'na duhen te na zr gjumi, 5k1duhen
t kndojm n tryez dhe far na dnhet t studiojm pr pun.
Prandaj, Pranvera, mendo dhe pr pushimet n Dzirrs dhe n
Pogradec.
Pranvera atje sht "si veshka n mes t dhjamit". kush ta
knaq m shum nga ju. Sidoqoft, vend t mblsirave, i bleni
libra, se ato i shrbejn asaj... Vlor, 16 mars 1980".
Ne nj tjeter n fund shkruante:
"... Lilo, po ta pjeksh ambasadorin Misto Treska, i thtiaj t
mos m harroj me ndonj libr t ri, pr t zbavitur, pr t qeshur
dhe me kuriozitete, se libra serioz e t: koklavitu pr t studivar
kemi boll. Tiran 7 maj 1980".
Me lindjen c niprve dhe mbesave, si gj :ysh ai shtoi n
96

biblioteken e tij dhe libra shum t bukur. plot n&jyra. pr remijet. Ato
ishin me prralla c fabula, gjilh figura mc ngjyra. Ai i merrte remijet
c vegjl n prchr dhc ua tregonte perrallat, kafskt. si bnin ato. Ai i
msonte se si t i inbanin librat c t mos i zhgarravisnin mc kalcm
nepr faqct c tyrc. Kur ata ia kerkomn librin q ta merrnin me

sc

u kishtc pelqycr shum. ar u thoshte se kt e mban gjyshi ktu dhc sa

here t vini jua tregon gjyshi. Ai nuk e kishie hallin sc ata mund ta
prishnin. pr kt ishte i sigurte, por atij i duhcj dhc pr niprit c mbcsat
c tjcra q do vinin n t aramen dhe, si thoshte: ' - nga ai guri mc vr
do t kalojn t tr".
Ja sc si me drejtoliej babai. duke shkruajtur sikur mbesa c tij
Valbona njevjeare i bente letr djalit tim Ennalit po njevjear, pr
problemin e msipnn:
ShilM 1 dashur vellakua im Ma.
krkoj n sallon, kuzhin.
Me: ka marre malli shum pr ty
n park. por s 't giej. Nuk e kuptoj clot krrfzuesh. ku t on licta? Dhe
t thrres Ma, Ma, por s 'm piirgligjesh. Nganjher m kalon n
mendje se mos je gj zemruar me mua. pse t kty)ohet, nganjeher
t'i shkulja leshrat c> buku a te tua kaurel. E di, vella rmal. pse
shku1ja? Jo pse
doja, perkundrazi, un te clua shum, por po ta
them n vesh: "isha xhelo:e pr leshrat e tua hukura''.
Gjyshen e ka marr malh shume pr ty. Kur therrasim dy.
del nje "duet un Bo-ja bj
si ai keci i vogl y ja bn
me-me (si n ato lihratqe na tregon nna pr na eclukuar). kurse
glyshija bn "Ma-Ma -. me z t trashe si ai c api plak. Kele nuk e
kam stisur 1117. por e kam clegjuar nga vel bjvsht, pse 11I7(:; e ti e duam
shum gushin, ti je I urki dhe e l glyshin l te puth firt. kurse un.
meglithese e clua shume. nuk e 1. shpesh... Kur l vi, Ma, do t t them
shume glera sekrc>e. tash retem t puth. puh, puth. Bo-ja tncle.
10 guslit 1976-

Dhc n nj letr tjetr:

"1 shtretyli vlla Ermal.
M ka marre malh shum pr
therres e l kerkoj por me
giendesh vetem ne zemren dhe n memben
ErmaluNh. nr letren e par l thoja sc kur trr vish clo
them
dumliet. po shkrucy. n 1etel: sepse e di
disa sekrete. por nok
97

ti s'ict tregon kup, pse je pus clhe i ruan konfidencat...

Ky gj'phi me glyshen jan t mir, por kan dhe a nuttira t
uclitshm
Kan ca lihra me kafsh dhe m'i tregojn mua: un hj sikur
uditem dhe qesh. por qeshme ta. se bjn si zogu. si lopa, si laraska.
si gomari. Un e kam msuar aq bukur t , ja bj si krrii. sa douditesh.
Kur t vi do bejm nj chleto me ty ose muncl t *ia marrim clhe solo
Mos ki ike: se mos zglajm glyshin: jo. ky i ka qejfkto ktig. sepse.
kur
si pr Fucli, ata qeshin. Por clhe ty.. gj tjetirr, Ermal. edhe
kjn shi sekret: glyshit clhe glyshes tc sht hr koka kafh e mace.
Duke m treguar mua clgjava t thoshin ''Bo-s po i clalin clhmb.t e
"enit Ndonjher ku dgjoj q t thon: ju bn leshrat Bo-s
si i luanit".
Po mjaft i ke kto gjra. se mendoj q nuk do t kuplosh dot
gfitha. pse je akoma pici uk. je tre muqj m i vogl se un!
T tjerat do t them kur t vi atje. sepse tr mrzita ktu.
Mirupafshint. Va1hona.
Pogradec. 19 gushi 1976
Dhc prsri t ncsermen:

"1 dashur Ma.

si m thoW nna. kish katr yie kur it ngrit flamuri
n Vlor. F. cli ti. E mal. q gjvshi ka
libr t rnd. q e thon
Petit Larousse. Af facjen e par ka shtun - shum jlantr. Un e
kam msuar ta gl'ej menjher flamu in e gjyshit. Ma ka mijsua nna.
Kur t vi do ta me'sqj dhe tv. Po nna cli shum gjra, t mos i nclahemi
asaj. q i na i msoj dhe ne, se clo t na duhen ktt t rritemi...
Hajde mir u pafshim dhe qofshi mir. kur
Valbona.
Pograclec 20 gusht 1976.
Biblioteka sht c vetmja pasuri q na la babai dhc ne. dukc c
vIcrCsuar si nj pasuri edhe pr vct shtetin. kur ikem nga rczidcnca.
c lame at , t paprckur. Por duan c "pirateve demokrat e shperdonan
at. Pr t humbur gjunnet. u tha se bibliotcka c Enver Hoxhs i sht
dorezuar Bibliotckes Kombetare. por atjc u dorCtuan vctem 2500 cop
libra, nga 25 mij tituj. Por keta do te jcne -'libra t ndaluar" dhc hcrt
a vone "do ta djegin" pronarin c paligishem t tyrc.

98

Regj imi
dhe shijet pr ushqimet
Dukc qene se babai ka qene i semur nga diabeti, qysh n
vitct e para tc hrimit ai mbante nje regjim t rregullt te ushqyeri.
Ne gjithe jeten c mbajm mcnd qc ai hante n orarc te caktuara,
krejtsisht nomml dhe asnjehere nuk abuzonte ne ushqim, pale n
pijc, qe as behej fial.
Ai ngribej shume hert, rreth ors 5 te mngjesit, ndizte vet
oxhakun kur ishte dimer, dhe fillonte t lexonte gazetat. Nderkoh,
pintc nj qumesht me kafe dhe hantc nje Iloj kruasanti t prodhuar
ktu. Pas ksaj fillontc cigaren.
Rreth ores 7 fillontc tualetin c mengjesit. Dua t them q
nuk ishtc "konservator", si disa t moshuar. pr te pranuar tc rejat
e shkencs ne kete fush, si ishin brisqet mc dy lama n vend te
briskut te zakonshem. apo bombulat me shkume nc vend t fures
tradicionalc c te tjera. Si kolonje prdorte Menen", nje "aftershave" i Ichte, se nuk i pdgente errat e rnda. N ora 8 hante
mengjesin. n t cilin nuk mungonte asnjeher nje cop cvogcl
djathe i tigamsur (pa gjalpe). si thon gnrokastritet.
Djathi pr te ishte gjja
c mir nga t gjitha. Me djathin
99

ai mund tc ndi::rronte do lloj ushqimi. kur s'i plqcnte. Asnjdier

nuk iu merzit. Ai njihte dhe djathrat e Frances, kur kishte qen n
rini, i kishin pelqyer shurne. por na thoshte:
"Ne, nj djathe te bardhe kemi, por e kemi m t mirin nga
t gjithe".
Ai kishte qejf dhe trahanane, te ciln e hante gjat
zakon i mbetur q nga femijeria. Na thoshte q anc.ja ua bente shume
t mir, por n vend te djathit i hidhte sheihren mc pak therrime
djathi. natvrisht pr t kursyer djathin. Ajo thoshte q trahanaja
sht pr flikarane.
Paja gjithashtu ishte mjafi C preferuar nga babai. N raste
t tjera, hante ndonj omelet, ndonje salsie, pinte nj kafe dhe
nisej pr n zyre.
Atje, gjate pushimit. hante ndonje frute dhe pinte nje. kafe.
Dreken c hantc krejtesisht t zakonshme. Gjat veres
preferonte taratorin. ndersa gjate dimrit supat e ndryshme. Bile i
kujtohej q kur ishte n France kishte ngcn nje supe me peshk, q
quhej -bujabes - dhe i kishte pelqyer shume. Megjithese dhe
kuzhincri e perdorte supen me peshk dhe behej shume e mire, prape
se prapC' ai thoshte qc "bujabesa" kishte shije tjeter.
"Kur t shkosh ndonjehere n Franc provoje. - me thoshte,
- dhc do mc japesh t drejte".
Dhe kur shkova nc Franc nj mik do na onte n nje
restorant dhe na pyeti se far kishim qejf t hanim. Mua
kujtua supa e "bujabeses", dhe i thash qe te shkonim n nje
restorant ku gatuhej kjo sup. Ai na oi n nj te tille qe c kishte
specialitet. Me te vertete ishte nj gj e mir.
I pelgente dhe mishi dhe peshku.
Dhc pjatat c tjera. duke filluar nga t mbushurat, turlite.
fasulct. te shogeruara gjithmone me buken e misrit c djathe, byreqet
c sidomos shapkatin e hante me qejf. Gjellet i pelgente t ishin
pikante. duke perdomr shume si piperin ashtu dhe specin djeges.
ashtu si perdorte ne sallate uthullen me shumice. ndersa vajin
nuk e perdorte fare. mbasi shtontc kalorite, qe duhej t'i kishte t
100

kufizuara.
Gjat ditve t festave apo ditlindjcvc dhe ndonjher t
diclavc benint ndonj mblsir. Ato q i plqcntc babai ishin:
akullorja. zupa, strudcli me pete t holla dhc moll apo ndonj
milefej. t gjitha gjera t lehta dhe t bra mc levusol, njelloj sheqeri
per diabetiket.
Pr t pir pinte rralle dhe preferonte uzon greke Metaxa,
ndonj birre, apo veren italiane "Pino grigio". Rakin nuk e pinte,
mbasi ishte shum e fort dhe alkooli i bntc dm pr smundjcn e
sheqerit.
Mbasdite hante ndonj frute dhc pinte nj kafe, gjithmon
pa sheqer. Zaharinen nuk c perdorte, nuk i pelgente. Nganjeher,
kur n vere hantc ndonj cop shalqi te ftolue. gjithmone i prisnin
copen e zemres s shalqiut dhe ne si me shaka i thoshim:
"Hajde, babai, si po te mbajn, vetm mc zemren".
"Kushedi sa keni ngrene juve andej e m keni ln, mua kt
cop t vogel" - thoshtc dhc qeshte.
Darka ishte e thjeshte: perve djathit kishte dhe ndonje gj
t vogel.
Gjate dimrit. nj hcr n jav pas darke, hanim gshtcnja.
nga t cilat perfitonte dhe babai, te cilit i sillnin vetem 10 kokrra,
por perfitonte nga "Iemoshat - tona. Ky ishte regjimi i ushqimit t
babait, q n gjuhn mjekesore mund t perkthehet: 1200 kalori
nc dit.

101

Ndarja nga nj
"shok" armik
Mendova qe ne keto kujtime tc shkruaj dhe dika pdr nje
"shok tc keq - e t pandare te babait, qc iu nda

mird c braktisi

babai me vullnet, por dhc nga halli: eshte fjala per cigarcn.
Md tregonte qe c kishte filluar kur skkoi nc Franee. si student,
dhc nuk iu nda dcri nga fundi i vitit 1973. kur ai s'e ndjeu veten
mire dhc c nderpret, menjehere, pas infarktit qe i ra.
Gjatd luftes mc tregonte qc kishte pire duhan. bile ndonjehere
cdhe e kishte dredhur me gjcthc.
Megjithese ai c pinte shume. dv gjera mund tc them

kishte te "mira - : ishte propagandist i flaket qe ne mos ta nisonim

ta pinim duhanin dhe asnjehere nuk mbaj mend. qc kur kemi qend

tc vegjel, tL vinte ne dhomen tone tc gjumit apo ku rrinim ne, me

duhan ne dore. As n dhomn c tij tc gjunnt nuk e pinte.
Kur u rritem dhe shkonim e rrinim ne studion e tij

punds,

si per te bere ndonje muhabet. ashtu dhe kur shihnim se toku

televizor n oraret kur al s - punonte. aty ishte duman nga cigarja.
Une nuk e kam duruar asiljehere tvmin duhanit. Kur hvja ne
studion c tij. i thosha inc shaka:
10)

"Mjergull m e dendur se n Londer".

Ai qcshte dhe justifikohej:
"Nuk kam pire shume, po mamaja nuk e hap dritaren se ka
hoht".
Kur shkonim t flinim dhe hiqnirn trikot. ato mbanin er
duhan.
Njehere. kur isha ulur ne tavolinn e puns dhe iu afrova
per ta pershendetur, pash qc stilografi i tij "Pelikan" i ishte shkrire
n nje vend, sepse cigarja i kishte rreshqitur nga tavila clhe i kishtc
rn mbi stilograf. I thashe:
"E paske djegur stilografin".
Ma beri me shenje me koke nga mamaja. q ishte ulur t11
kolltuk dhc po lexonte c me tha rnc zc te ulet:
-Lere, mos e hap kete muhabet, se eshte nje argument m
shume pr mamane kunder cn.zareve t mia "shkaterrimtare", q
djegin jo vetem mushkerite. por rroba c stilografe..."
"E kuptoj, - i thash, - hapet lufta c tret boterore".
Qeshem t dy me t madhe. Nderkohe, mamaja e kuptoi sc
perse po mermerisnim c qeshnim ne tc dv dhe tha dhe ajo me te
qeshur:
i beni fajct dhe kerkoni q mamaja t'i rregulloje e t'i
paguaje".
-Epo keshtu eshte. - i thashe un, - duhet ta kishe pare kur i
ra cigarja nga tavIla, apo jo!".
- Po. kshtu eshte" - u pergiigj babai dhe qeshte. Ky stilograf
u vendos nc muze, shogeruar me nje leter, ku pak a shume, babai i
"thoshte" stilografit qe u "plake duke shkruajtur. prandaj te ka
ardhur koha te pushosh. aq me. tcpr qc ke marre nje plage nga
cigarja".
Vitin e Ri. si c kam shkruajtur, e festonim ne shtepi, por
babai. rreth ores 19, shkonte takonte shokt, tc eilet mblidheshin
pr t uruar njcri-tjetrit Vitin Ri dhc kalonin disa ore me shakara.
Nj vit te ri. kur u kthyen ne shtepi. babai dukej i qeshur.
"He. si e kaluat?", - i pvetem.
103

"Ta tregon mamaja".

"Ishim 50 c ca shok e shoqe, - filloi mamaja, e kaluam
shume mire, kt vit s'u mora farc me komisionin c mbremjes. po
shokt kishin organizuar shakara e Iodra zbavitse. Ishin br
karikatura q nc duhej t'u vinim diiturat. Ishte nj pr ata q pijne
shum duhan dhe njeri ishte zbytur n fund t tavlls. Bra nj
diitur pr Enverin e disa shok. fitova mimin e pare, por
komisioni, ku futn dhe Enverin_ ma bri me shejtanllek. m kish
vn n pako qepe, karrota dhe dv kuti cigare. Keshtu q. si m
tha Enveri: "Ty te rrofte qepa. mua me jep pagetat e cigareve...N mengjes kur shkonim e takonim para se t venim ne
shkoll. shpesh e gjenim dukc mbushur kutine e tij me cigarc dhc
i thoshim:
"Po i rreshton fisheket n karikatore".
"E keqa sht se nuk mjafton nj mbushje. - na thoshte.
mbasi nj c
mcrr vetm 20 cope".
Kur crdhi u En Lai pr vizit ne Shqipri dhc c pa q pintc
shume, i tha q duhej t pintc cigarc kineze. me duhan t
denikotizuar dhe shume shpejt i dergoi disa kuti rrumbullake prej
teneqeje tc mbyllura hermetikisht dhe t ambalazhuara bukur q
mbanin nga 50 cigare dhe ai pinte nj t till n dit. Ishin pa filter,
por ai perdorte pip (cigarishte) q i futej nje filter brenda.
Kur c kritikonim dukc iu lutur te mos pinte shume se i bntc
dem pr shendetin. na thoshte si me t qeshur:
-.1anC pa nikotin, se ndryshe nuk m i kishtc rekomanduar
u En Lai".
Si kto vazhdoi t pinte dcri sa e la perfundimisht si thashe
pak m lart kur kaloi infarktm.
Se sa dhe si e pinte babai cigaren. shihet dhc nc kto pjese
t shkputura nga korrespondenca ndermjet tyrc. kur ata ishin larg
njeri-tjctrit.
Nga korrespondenca Nexhmije-Enver:
Mosk. 16 shicurt 1959
Disa clil paraper&tyroja gabim. Inendoja si gjahnje se
104

ngriheshe e veje ne bibliotek q t pije quinshtin e t .filloje

tymosjen, kurse m von u kujtova se tani nuk nxiton t ngrihesh,
se mund ta thithsh n krevat lirisht at "shembren - time t urryer
"cigare Besoj se do marrsh masa q kur t vij as mos i clgjoj
ern, se sa pr n shtpi u muar vesh se dashuria ime nuk po e
mund dot at zakon. Ti mos tr mrzit. nuk insistoj n kt saq t
mrzitesh.
Mosk. 2 mars 1959
do minut jam me ju ndjek lcurflini. kur ngriheni, kur
hani. kur lozni e bisedoni dhe ti kur tymos. Kushech sa tnbushen e
zbrazen kto dit tavllat nga cigaret, sidomos kur prgatiten ato
raportet..fialimet e glata! Kur t lexoj n gazet do t ndiej gjendjen
n t ciln i ke shkruajtur.
Nga korrespondenca Enver-Nexhmije:

Tiran. 18 nentor 1965

M par se t filloj letrn q po t shkruaj. natyrisht ncleza
cigaren, pse pak kam pir deri tash.
Nga ditari i Nehrnijes:

3 prill 1969
Parmbrm dhe dje nuk isha n gjendje t lexoja, por
mhrm plotsova normn, e psova si .Enveri me cigaren, q kur
ka ndonj mbledhje ku s 'pi dot duhan. i pi pastaj nj pas nj sikur
duhet t marr dozn e caktuar t nikotins.
12 shkurt 1972
Po dgjojm lajmet e komentet pr vizitn e Niksonit n
l'ekin. Enveri po pi cigare me ritmin intensiv t t mencluarit.
Bisedojm pasclarke.
13 gusht 1973
Pasdreke dolm me nverin shtitje nga rruga e pyllit. por
nuk shlatam as 300 metra dhe u ulm. se Enverit i merrej fryma,
ndiente rndsir n gjoks. Pulsin e kish n rregull. la vum lodhjen
biseds 4-orshe me Hillin. nuk pushuam pas huks dhe piu mjajt
cigare.

105

28 shk-urt 1975
(nga ditari i mamase, pasi babai e la cigaren)
Kam prshtypjen se oxhaku nuk e trheq m. Tani n vend
t cigares merr strlografin e shkruan menjher.: ato q
Idene pr tentativn e braktisjes s cigares nga babai e gjejme
q n kohn e luftes nacionalhrimtare, ku n nj leter qe i drgon
mamaja, ndrmjct te tjcrave i shkruan:
22 sluator 1943
Si vete me "Pacigaren .. ? Un t kam popullarizuar pr
kt herotzm. pmndaj mos m tutpro! .1am gati t t dtgoj do
gj q t: ggnjehesh. pardon, q t gnjesh gusion e duhanit
Ja disa pjese nga ditari i tij familjar, ku shenohen perpjekjet
e tij t metejshme pr rrallimin e cigareve. ashtu si bjn t gjith
ata qe duan te lene eigaren dhe kujtojne se dukc e zvogluar do t
arrijn ta nderpresin, por q gjithmone perfundojne atje ku ishin.
Viti 1964
14 nntor 1964
U vizitova te doktort, m pan n rintgen dhe n rregull
m gletn. Vettn kolla m shgetson. Do tjet nga duhani. Duhet
ta rralloj kt hehn duhan se po m hn dm.
6 cihjetor 1964
Fillova l paksoj cigaren. Nga 50 cop q pija n dit arruct
n 37 dhe sot n 22. Po t mund ta rralloj akoma. do ta ketn br
ki!shut nj. putt t mir pr shndetin. Kolla kafilluar t. m zhcluket.
7 dhjetor 1964
Sot art-ita n 20 cigare. Po t vazhdoj kshtu clo t jetii mir.
Ta oj s paku deri n 15, por edhe 20 sht nj sukses. Nexhmija
iisht skeptike.
11 clhjetor 1964
Sot dhe pr 3 dit nuk do cla1 n pun, pr arsye se m
dhemh grrka e po m hn nj ku doktori. Vazhdoj t mos pi shum
cigare. pi vetni 20 dile.'11. PO ta mbaj dhe t shkoj duke e paksztar
do t jet huni mir.
I ()6

Viti 1965
6 nntor 1965
Fakt sht se cigarja pihet edhe kurje i mrzitur, edhe kur
gzohesh.
Viti 1967
7 janar 1967
M vizituan doktort. do gj e gjejn n rregull. i
zakonisht. knga e vjeter: "t l cigaren".
9 jana 1967
tentativs pr t paksuar pirjen e cigarit nga 45
n 25 cop. T shohim sa do t mbaj kjo pun?
Viti 1969
29 gusht /969. Vlor
Pas hanjs merrja zakonisht nj frut dhe nj kafe. knaqesi
kto t shoqruara edhe me cigaren e prhershme. "armikun - e
Nexhmijes.
Viti 1970
8 yershor 1970
l'o bj prpjekje t paksoj duhanin. Sot piva vetm 30 cigare.
9 yershor 1970
Sot piva 20 cigare.
10 yershor 1970
.S'ot piva 20 cigare.
11 qershor 1970
Sot piva me lehtsi 19 cigare.
12 gershor 1970
Sot piva 15 cigare.
18 yershor 1970
Gbzhdoj mhaj normn e cigareve 15 n dit.
27 qershor 1970
Vazhdoj n rregull t mos pi vese 14 ose 15 cigare n

107

Viti 1971
27 janar 1971
Sot jillova diewn e re t cigareve. Ca e vshtir sa t
msohem. por do t mesohem. pse e do shndeti dhe nuk e duron
mosha.
Pra, si shihct nga ditari familjar, do vit prseritet i njejti
avaz: tentative per ulje tc numrit t cigareve dhc pastaj kthim tek e
para, pr t filluar tentativn prsri njeher tjctr.
Megjithat, edhe kur pinte duhanin, si thot populli me llull
(megjithse ai nuk e perdori kurr Ilullen) edhe kur e la eigaren,
propaganda e tij q nc mos ta pinim duhanin ka qcn e madhe dhe
e vazhdueshmc, c cila tck mua ka zn vend.
S fundi po c mbyll me nj kuriozitet. Ditn q babai vendosi
t lr cigarcn, un shkova me nje cop letr. E pyeta gjate c gjcr
se kur c kishte nisur, sa pinte gjat periudhavc t ndryshme etj.,
ctj.
"E 'i do mor djal kto, ti s'je dhc i historis q t shkruash
sc ke mbaruar inxhinierine".
"Epo se jam i inxhinieris po bj kalkulime", - i thashc dhc
mata sa e gjat ishte nj cigare dhe bera disa shumezime.
"E far nxore, na i thuaj!".
"A e di sa kilometra cigare ke pir gjat gjith jets tende,
domethn pr 43 vjet q ke pir duhan? 52 kilometra!"

108

ek anglez
pr Enver Hoxhn
Gjat kohs s lirc t babait, kur ai bnte shtitjen e
prditshme ndonj her, sipas rastit, nc bashkoheshim pr nj far
kohe me t, duke e shoqruar gjat ecjes. Nat risht. jo pr gjith
kohn, se ai ecte dhe 2 or n dit. Gjat ksaj shtitje bnim dhe
muhabete t ndryshme, na pyeste dhe e pesnim.
M kujtohet njher, kur ishim n Pogradec pr pushime,
gjat nj shtitjeje n gjelbrimin shprthyes t luleve dhe freskis
sc Iiqcnit c pyeta babain p:r t m treguar pr historin e arit shqiptar
ishtc bllokuar n Angli.
M tregoi historin q ne t gjith e dim, q sht br
publike n matcrialc t ndryshme, si historike, ashtu dhe politike.
M tregoi q nuk ishte shtje vlere, .q dhe kjo qcndrontc dhe
kishte rndsi, por ishtc problem parimor. Duke i ngarkuar shtctit
ton prgjegjsin pr incidentin e kanalit t Korfuzit. ku u mbvtn
dy anije luftarake anglczc nga minat q ishin vendosur jo nga ne.
fajsohej shteti shqiptar. Duke qen se ne nuk pranonim t ishim
fajtore pr kt incident. pavarsisht vendimit t manipuluar
gjyqit t Hags q na bnte fajtor, qeveria angleze mbantc pcng
109

arin e popullit shqiptar.

Gjcja qc ndofta nuk dihet eshte historia e nj cku te ardhur
nga Anglia n Shqipri, nc emrin e Enver Hoxhs.
Pasi m shpjegoi historin e ngjarjes, ai m tha:
"Megenese po m pyet per arin shqiptar t mbajtur peng
nga anglezet, dua t tregoj sc para pak kohe m erdhi nj ek nga
Anglia, i cili kishte ekzakt shumen e arit ton t mbajtur padrejtsisht
nga anglezt. Natyrislit, mungonin intercsat bankarc q na detyrohen
anglezet pr mbajtjen n bankat e tyre kaq gjat t arit shqiptar.
Dhash urdher t verifikohej nse eku ishte i rregullt dhe prgjigjja
crdhi nga banka e Anglise, q ai ishtc krejtesisht i rregullt dhe shuma
mund te terhiqej n faredo kohe. Anglezet e din q ai ar i takon
popullit shqiptar dhc do t vij nj dit q ne ate do ta marrim. se c
drejta do dal shcshit. N rast se ne do t kerkonim shumen, do te
thoshte indirckt q nc ishim fajtort e incidentit t kanalit t Korfuzit.
Dhash tirdher qe eku t kthehej mbrapsht dhc keshtu u b".
Tani. pas kaq kohesh, kur babai ka vdekur, thuhet q
vendos q ari t'i kthehet Shqiperis. Si c sa c kur dhe me fare
kushtesh. kete une nuk c di. por besoj se dhc kjo do t dale n drite
nga politikanet apo historianet, kur tc kene nc dor dokumentet.

110

"Borxhi" i Papandreut
Shurk njcrz jan kuriozC t din sc sa dhe si i diskutonte
Enver Hoxha problcmct politike e shteterore n familjen e tij. t
paktn me ne femijet. Ai asnjeher dhe ne asnj rast nuk c pyeste
familjen c tij prpara sc t merrej vendimi politik apo shtetror.
Shume nga problcmct politike t brendshme e t marrdhnieve
me jashte nc i merrnim vesh, si gjithe t tjeret, nepermjet
materialeve te ndryshme q dilnin. Por, natyrisht, dukc bashkjetuar
afr me t. nc shpcsh diskutonim me t probleme tc ndryshme
shogerore, ekonomike, kulturorc. por ndonjher merrnim
vcsh dhe sfondin c nje ngjarje sc si ishtc zhvilluar dhe rolin c tij.
Po tre2oj dy raste. q kan te bejne me marredheniet me
shtetin fqinj. Greqin, si dhe nje "favor" midis burrash shtcti per
t miren c shtctcvc qc udhhignin.
Nuk esht ncvoja qe un n kujtimet e mia t shkruaj sc si e
sa e ka vleresuar Enver Hoxha miqsin midis popullit shqiptar
dhe atij grek. Ai si politikan c si burr, shtcti. pasi ua vuri "kuhrin
tek thana" shovinisteve q kishin pretendime tcrritorialc per te
ashtuquajturin Vorio-Epir, ndoqi politikn e miqesise me popullin
grck. u kujdes nc maksimum pr minoritetin qc jetonte n jug
Shqipris. Megjitkse propaganda pr Vorio-Epirin vazhdontc dhc

midis Shqipris dhe Greqis ekzistonte ligji i luftes, derisa m ne

fund ai u hoq, si n t kaluarn, derisa jetoi Enver I-Ioxha, asnjher
kta dy popuj nuk kan luftuar njri me tjetrin.
Ky sht nj fakt, pavarsisht se sistemet n shtetet tona
ishin t ndrvshm.
Nj dit po ndiqnim n televizor ceremonui q po zhvillohej
pr inaugurimin e hapjes s piks kufitare t Kakavijs. Ishte nj
ceremoni jo e zakonshme q. kush e ka par, ka ndjer emocione: si
nga ana e prtejme e kufirit grck, ashtu dhe nga ana jon, kishin
ardhur fshatra t tr, edhe qanin, ishin lot gzimi, shprese, nj
manifestim i mrekullueshm miqsie n mes popujsh e nj vullnet
i mir n mes shtetesh. Edhe babai dukej jo m pak i emocionuar
se ata q shikonim n ckran. Kur mbaroi, ne i tham:
"Sa bukur!"
"Edhe shqetsimi i shokvc ishte i kot"
"Pse, far shqctsimi kishin" - pyetm ne.
"Po ja. M paraqitn projektin q kishte prgatitur ministria
e jashtme pr kt ceremoni, nj ceremoni krejt protokollare: ca
personalitete andej ,ca nga ana jon, nj koktej c fjal t rastit,
tcicvizioni dhe kaq. U thash: pse nuk e ktheni kt rast n nj
manifestim n mes popullit grek e shqiptar dhe pr forcimin e
lidhjcve t besimit n mes minoritetit grek c popullit ton. Dhe u
propozova kt q pat sot n televizor".
"Po..., - hezitoi sekretari i komitetit qendror q m paraqiti
planin. - Po se mos na ngjas ndonj gj e paplqyer, persona t
veante mos mbeten prtcj kufirit, ku kan njcrzit c tvre, osc qarqc
t caktuara t organizatave vorio-epirote mund t prpiqen
forganizojn ndonj skandal, duke i bindur disa q t qendrojn
andej..."
"Asgj s'do t ngjas nga kto q mcndoni, u thash shokve.
Minoriteti kndej ka familje, shtpi, pun c katandi, atij ve do t'i
rritet shpresa q do t ket m shum mundsi pr t komunikuar
m shpesh e lirisht, gj q e enderron..."
Dhe kshtu ngjau. Babai ishte njeriu i vendimeve t prera.
II2

t pjekura. n kohen e n rrethanat e duhura. cilsi kjo e

domosdoshme pr nj udheheqes t lart politik, pr njc burr shteti.
Dhe kto vcndime jan t njohura n historin 50-vjeare. kur ai
ishte n krve t shtetit, vendime te cilat kishin te benin me sigurin
c liris c pavaresise dhe konsolidimin e shtetit, si dhe dinjitetin c
popullit c t kombit shqiptar.
Po trcgoj dhe rastin tjeter, q ka t bj me nj nga burrat e
shtetit grek, Papandreu.
Dua t theksoj qe ajo miqesi shekullore rnidis dy popujve
tan, e cila u forcua dhc gjate 50 vjeteve, ku ne krye t shtctit ishte
Enver Hoxha, i dha frutet e saj dhe n kohen e tanishme. Pas rnies
s sistemit dhe pi r kushtet mjaft t vshtira ekonomike q krijoi
regjimi aktual. qindra c mijera emigrante iu drejtuan toks greke.
Meujithese ilegalisht, dukc ther ligjet c nj shteti fqinj t
konsoliduar. kta u priten nga populli grek, iu dha pun e nj shprese
pr t mbajtur me buk familjet e tyre n Shqiperi. Pavarsisht
veshtiresive dhe momenteve politike, duhet thene qe dhe politikant
dhe qeveritaret greke kane mbajtur qendrime korrekte, duke
menduar q n Greqi kane shkuar rreth 300 mije shqiptare.
N kohen qe isha ne burg vdiq nj nga figurat e shquara te
politiks dhe te shtetit grck. A. Papandreu. Dukc ditur qe babai im
gjithmone luftoi q dy popujt tone te jetojne gjithnje n paqe c n
miqsi dhe qe Papandreu ishte nje nga keta personalitete t larta
shtetit grek. qc u ishte gjcndur pran emigranteve shqiptare,
mendova dhe i dergova nj leter ngushellimi personalc n
ambasaden greke n Tirane, ku nnvizoja rolin c ketij personaliteti
te popullit grek. mc lutje qe ngushellimet e mia t'i transmetoheshin
edhe familjareve te Papandreut.
Pas ksaj i shkruajta nenes. q ishte dhe ajo n burg. per
veprimin q bra. Ajo m shkruantc:
"Ke bere shume mir. Po t tregoj dhe nje histori. q ti nuk
e di. pr marredheniet midis babait dhe Papandreut.
Nc kohen kur n Greqi sundonin ushtaraket. Papandreu ishte
ne emiuracion si i persckutuar politik nga regjimi. Nderkohe. nje
113

shoku i tij ishte denuar politikisht nga ushtaraket dhc krvente cknimin

n burgun e siguris s larte n Korfuz. N nje moment t

pershtatshem ai arratiset dhe pas shum peripecive kalon kanalin
c Korfuzit dhc arrin n Shqiperi, ku menjehere kapet nga forcat
kufitarc dhc futet n burg. Papandreu, kur msoi lajmin q shoku i
tij u arratis nga burgu dhe mberriti n Shqipri, i drejtohet me nje
leter Envcr Hoxhs. ku i tregon per personin n fiale, q ishtc nj i
persekutuar politik. si ai vete, dhe i lutej ta lironte dhc t'i krijonte
mundesine pr t - u larguar nga Shqiperia pr n nje dcstinacion q
ai do t kerkonte.
Enver Hoxha mcnjher dha urdher qc t lirohej dhe t nisej
pr n destinacionin e krkuar nga vete personi.
Kur Papandreu erdhi ne fuqi, ne nj rast i kishte thn nj
nga shokvc t ambasades ton ne Athin:
"Nuk c kam harruar, i kam nj borxh Envcr Hoxhes..... dhc i tregoi rastin c mesiperm.
Ndoshta ai c lau "borxhin" ndaj Enver Hoxhes dukc pritur
gjithe ata emigrante shqiptar kur pa se si largoheshin nga
persckutimi ekonornik c politik nga rcgjimi aktual i Bcrishs n
Shqipri. duke kujtuar ndoshta mikun c tij q dikur Envcr Hoxha c
kishtc shptuar nga persekutimi, apo dhc m gjere, kur shume nga
bijte luftetare t popullit grek glate Lufts s Dyt Boterore po
persekutoheshin dhe ishin n vshtirsi. Enver Hoxha i kishte
ndihmuar duke i lejuar tir futeshin n tokn shqiptare.

114

Gzimi i fundit
i babait tim
Gjithmone i kemi fcstuar -vitet c rinj -. por ato u bn shtuni:
m te bukura kur gjyshi i fcstontc me niprit dhc mbcsat qe shtohcshin
c rriteshin nga viti ne vit. E kishim zakon qe pr do vit t ri t
benim fotografira rreth pemes se vitit te ri, c cila tashti zbukurohej
nga vct te vegjelit. Tani plaku i Vitit te Ri ishte gjyshi i tyre. I
&jetem nj mantcl t kuq. kapcic. mustaqe dhe mjeker t bardh.
tamam si plaku i vitit t ri q shohim kudo ne bote. Natyrisht gjeja
kryesore q u interesonte tc vegjelve ishte thcsi mc lodra q mbante
n krah.
Hern c pare kur e pane u befasuan. por. kur u foli. e njohn
menjehere gjyshin c tyre. Rreth petnes s vitit t ri behej shperndarja
e lodrave te bukura. dukc filluar nga m i vogli tek m i madhi. T
shikoje si rrinin c prisnin radhen. Natyrisht edhe gjyshi osc m
mir plaku ivitit t ri, e zgjastc shpemdarjen c lodrave. dukc i bere
kurioze. Te gjithe gezoheshin dhe pas shperndarjes merreshin duke
i vene ne funksionim lodrat c tvre: kush makinen mc telekomande.
kush pushken. kush topin. vajzat kukllat e t tjera. Por kishtc dhe
si biikleta. q plaku i vitit t ri nuk i fustc dot
peshqeshe
nc thes dhe i thoshte atij qe do t - ia jepte:
115

"Snko, merre, sc c ke nc n1L:s t rruges. se plaku nuk e

mbante dot-.
Femija, sa bnte te dilte nga dhoma, pr t'u nisur drejt
krkimit t peshqeshit. sa hapte deren. pcshqeshi ishte aty. Gezimi
i tyre ishte i madh. por edhe i gjyshit. Natvrisht. gjyshi para vitit t
ri, gjate muhabeteve mc ta, i testonte sc far peshqeshi u pelqente:
okollatat, karamelet.amakizet nuk mungonin.
Nga peshqeshet nuk ishim t prjashtuar edhe ne t rriturit.
Ne burrat merrnim ndonjegravate, kolonje. past rroje, ndrsa grat
ndonj parfum apo shall e t tjera.
Pastaj hanim darke, shihnim televizor. femijet benin ndonje
imitim. luanim lojra t ndrvshme, si tomhulla, ku natyrisht kishtc
dhc mime.
Ishte viti i ri 1985. viti i fundit q festuam vitin e ri s bashku
mc babain. Ai ishtc i gzuar se n janar do t bhcj gjysh pr t
shtaten her. Kshtu. n ceremonine c ndarjes s peshqesheve. n
thesin e plakut t vitit t ri ishte nje pcshqesh m tepr. Plaku i vitit
tc ri thirri Teuten dhe i dha dy kukulla t vogla si bebe, shume t
bukura dhe t vcshura njcra me ngjyr boj qielli. q simbolizonte
djalin. ndersa tjctra me ngjyre roze. qe simbolizonte vajzen dhe i
tha:
"Ja dhe peshqeshi per femijen q do t na vije shume shpejt
dhe do te na gzoj shume. Le t jete djal apo vajze, pr mua
eshte kenaqesi qe do me thot "gjyshi, glyshi". prandaj dhc un,
me ann c ketij peshqeshi simbolik. dua t tregoj q per mua eshte
njesoj-.
Ishtc mengjes. Kishin kaluar 17 dit. Ai nuk e dinte q Teuta
kishte shkuar n maternitet. Une hvra. e prqafova dhe i dhashe n
dore kukIlen me rrobat boje qielli. Ai e mori, u mendua nj moment dhe menjehere iu kujtua peshqeshi q kishtc br pr vit t
ri. por kesaj radhe e kuptoi dhe "arsyen - q un po i jepja vetem
"djalin - . 1.1 ngrit ne kembe dhe tr gezint c dukc me perqafuar
thirri: -'Djali t na rroje-.
Natvrisht. si pr te gjith femijet e tjer. edhe pr Besmirtn,
116

u bn cermonit e rastit kur crdhi n shtpi.

Por ai nuk e gzoi shum. Ai c perkedheli t voglin vetm
tre muaj. Bm dhc disa fotografi, q i kemi kujtim. Njera, q sht
botuar, eshte shum e bukur: kcmi dal - babai une dhe Besmiri
vogl n mes ton. Kt fotografi une e kam quajtur ''Tre brezat-.
Aty. ne shprehjen e fytyres s babait. shihet dhe nj knaqsi e dashuri
c madhc per nipin e tij t vogel. prandaj dhe un c kam titulluar kt
pjes - Gezimi i fundit i babait tim.
Besmiri tani sht 12 vje dhe c ka krijuar bindjen se kush
ka gene gjyshi i tij. Asgje nuk i hyn n vesh se 'thote propaganda
e shfrenuar e atvre qc jane ne pushtct. Bile, kur ishte m i vogel,
dhe familja jon po persekutoltej dhe ai e kuptonte q kjo vinte pr
shkak t gjvshit t tij. nga q c dgjonte ket n televizor, m tha
nje dite mc psikologjine e frnijes:
"Babi. kta kot lodhen q c shajn gjyshin, ai ka vdckur dhe
s'i de.gjon. Gjyshi ka qene shum i mird, se un e shoh ne kaseta se
sa shume e dontc populli. Ai ka qene dhe partizan dhc ka luftuar
pr Shqiprine dhe ka dal fitimtar".
Kjo ishte logjika e mbrojtjes s glyshit tc vct nga nipi i vogl.

I17

Bashkshort dhe prindr t mir

Te dyja kto fjal ishin te misheruara me se miri tck t dv
prinderit e mi. Babai dhe mamaja festuan 40-vjetorin c marteses
m 1 .janar 1985. ndrsa pr t'u njohur ishin njohur q glate luftes.
Gjat lufles, t bashkuar nen nj idcal. dolen fitimtar, t bashkuar
gjithe jeten per ta vene ne sherbim te ndertimit. forcimit te atdhcut.
gjithe qcnicn e tyre, jeten e tyre, qe populli tc jetonte i lumtur ne
vcndin e vet. Nj jete plot sakrifica q kerkonte prkushtun per
idealin c tyrc. Gjithmon sc bashku i kan kaluar vshtirsit. dukc
ndihmuar njeri-tjetrin. ajo mc kujdesin c veante qe trcgontc p.r
te, pavaresisht sc dhc ajo vete ishte e ngarkuar me detyra t shumta.
Ai pa u lodhur c pa pushuar punn pr asnje ast, q fitorct e arritura
me gjakun e deshmoreve t mos shkonin kot. qe Shqiperia. ky
vcnd i dashur per te. tc forcohcj c tc zhvillohcj qe populli c tij t
jetonte i gete dhe i lumtur.
Nj jete t tr s bashku kane qen edhe shcmbull per nc
femijet. Nje mirekuptim i perkryer qe tc rrezatonte respekt dhe
dashuri pr prinderit c q ne t ardhmen do t reflcktohcshin ne
dashurine dhc respektin per gruan time. Teuten. dhe femijet e mi.
Nuk i pame nje her t vetmc te benin fjale me njeri-tjetrin.
Gjithmone gjentc rastin q figura c mamase te zinte nj vend te
118

veante dhe at t merituar t nenes pr femijet e saj.

N prgjigje t letres sime nga aksioni. ku un e kisha nisur.
q fillonte me shprehjen: "i dashur babi dhe mami -. dhe pastaj me
shigjcta u kisha nderruar vendet emra ye. ku shigjeta tregonte q
emri i rnamase duhcj vn perpara t tijit. i shoyeruar dhe me
shenimin tim "emancipimi -. ai shkruante:
"...Me gjithe vizat y kishe bene n leter un..5 e mora vesh
ge pesha e zentres tende rendon ca me. shume nga ana e mamase.
Un e kupto jare mire kete clhe e aprovoj. Maman ta duash me
hen kesaj. hahai duhet clhe ai shume.
nj da huri te veante. s
por mema njejije m .shume. dhe pesha e ke.sajeshie zor
nrane. me 14 gershor 1968
Babai. se bashku me mamane. me shembullin e tyre. dukc u
sjelle n nj menyre korrekte c domethenese ndaj nesh. arriten qe
fruti i puns s tyre t mos shkonte kot. si n sjelljen n shogeri.
konfonn nonnave morale t shoqris. qofte dhe pr mesimet apo
n punet q na kishte caktuar shtcti.
Tashme mbi 70 vjc. ai me shkruantc kur isha pr
specializim:
"...Me 17WSlInC besoj se shkon mire. ne keto c1rejtime dhe n
te gjitha te tjerat s'me ka clhemhur ndonjher koka as me ty, as
me
e as me Pranveren. Ky eshte fruti i edukates y ju ka
dhene mamaja. te ciln ta doni shume. Po dhe une kam kontribuar
ca 'me goje". ku se mamaja ka superioritetin mht mua. pse ka
kontrihuar "me gok clhe Ille cluar".
Kontributi "dhe me duar-. sht pr ta ngacmuar mamane
duke i kujtuar q nuk sht pedagogjike venia e dors. Ata dhe nc
qeshnim se kjo dihej q nuk ishte e vrtete. sepse mamaja prve
durimit. shpjegimeve, ndihmes konkrete qe na jepte. nuk prdori
asgj tjeter. Po shakat gjithmon ne familje jan t lezeme. Ato
nuk behen me paramendim se nje dit dhe mund botohen.
Perkujdesja c mamase ndaj babait tani q ai ishte ne mosh
thver, ishte shtuar s tepermi. Ai c ndiente qe mosha bente te
eten, por nuk donte ta pranonte se binte ne kontradite me shpirtin
119

e tij q e ndicnte gjithmon t ri.

Per her t par ne vum re "kontraditat" midis prindrve
tan, n pleqri. Babai, q nga njera ane punonte intensivisht dhe
nga ana tjetr mamaja, e cila i qendronte ne kok, duke i thene q t
mos lodhej shume, se demtonte shendetin, se kt gje thon dhc
doktoret. Ktu ai i kthehej mamase mc zemerim, sikur ta kish fajin
ajo:
-Doktoret kt pune kane, s'dine t thon gj tjeter, po ti
pse bashkohesh me ta".
Ajo merzitej nga pergjigja e burrit t saj dhc ashtu si ishte
e pezmatuar vazhdontc te lexonte apo t punonte ndonj gj pran
tij pa i dhene muhabet. Ishte perseri babai qe zhbllokonte situaten,
duke i thn:
"Epo mir, hajde tani. leri dhe ti letrat q t'i l dhe un t
miat dhe na thirr kalamanet e vegjl se nuk i kam par sot".
"Pajtimi" ishte br. Konsensusi per momentin ishte
vendosur dhc femijet mc numrat e tvre feminore as nuk donin tia
dinin se gjyshi i tyre kishte dhe pun, ata e donin vetm pr vete.
Ne plegeri prindi ka ncvoj t'i kt prane femijet c tij. niperit
e mbesat. i duket sikur jeta ka qene shume e shkurter dhe ata nuk
jan mallur me ta. Ja si shprehet babai im n fund t nje letre t
gjat q m dergon mua kur isha larg tij:
"... Lik1. me kaq prlitndoj letrn. s'kam t t them clhe
t hej tjetr ve t mendoj pr ly dhe i puth me mall nga larg. M
latjtohet anea dhe xhaxhai (prindrit e tij 111.), q dhe ala mendonin
pr mua kur m kishin larg, si l kam un tash. M kujtohen.ljtilt
e anes, kur thoshte: ato q ndjej 1111 pr do ndjesh clhe ti
pY Jmtjt e tu -. Plaka kishte t drejt: kto mendime t plaks
sime, t miat. t Nexhmtjes. do t kalosh dhe ti n kokn tnde. m
von, se tash je i ri. "Nga at guri me vr do t ka1ojm t
e madhe qe: lincl hashk me jeln. da.shuria pr
Kjo sht nj
.1tnijt dhe e 111mtjve pr prindin. pr gruan. nnn e fmijve
dhe shogen e jets. pr t akrtnit. pr njerizit. pr .hoqrin.
9 mars 1980
120

Te puth, yti, Enver"

Nena ime deri n momentin e fundit kur ai mbyllt syt, i ka

ndenjur pran dhe ka treguar nj kujdcs t jashtezakonshem pr t.
Ndoshta do grua e bn kt gj pr burrin c vet. nuk mund t thcm
gje pr kete, por une flas pr at qe kam par mc svt e mi.
Pavaresisht dhimbjes t madhe q ajo pati per humbjcn c njeriut t
saj t dashur dhe ne t babait ton, asaj nuk i ka mbctur peng se i la
ndonj gj mangut pa ia kryer n prkujdesje. Prandaj ai e donte aq
shume se e kishte nj shoqe jete t pandare dhe prandaj un jarn
krcnar pr mamane time. M vjen kcq q n kto momente q po
shkruaj kujtimet e mia nga burgu, edhe ajo, n moshn 74 vjeare,
ndodhct n burg si e dnuar politike, hakmarrje politikc e pushtetit
t sotem antidemokratik e perkre nga pinjollet e atyre q u bn
vegla t pushtuesit italian dhe nazist. Esht denuar si ish-partizane,
si antifashiste e par, si nj grua qe, ka dhn kontributin e saj n
emancipimin e gruas shqiptare, por veanerisht si gruaja c Enver
Hoxhs, e atij q u prishte planct pr t shkatrruar Shqiperine, t
cilet mundohen q figuren e tij ta denigrojne. por kjo gje eshte e
pamundur kur rrenjet i ke thelle n popull.
Megjithese tani ai ka vdekur. ne mendjen timc dhc t familjes
sime, jan ngulitur dashuria q ai kishte per vendin e tij, popullin e
tij. perpjekjet e tij pr foreimin dhe rindertintin c Shqiperise. Ai na
edukoi neve nprmjet shembullit personal, me veprimet e tij
konkrete. sjelljet e tij, fjaln e urt, por ndonjhcr dhe t rrept
dhe i bindur q nuk do ta turpronim ne jete.

121

422.

Pjesa e dyt

Zhvarrimi
Prpara se t prshkmaj mbresat pr kt ngjarje, q ka qen
m e hidhura n jetn timc. po shkruaj shkurtimisht m prpara
pr momentin c vdckjes. pr varrimin e pastaj pr zhvarrimin.
M 9 prill. rreth ors 9 t mngjesit. babai psoi nj atak n
zemr dhe ra n koma. Mamaja. q i rrinte pran si prher,
menjher lajmroi mjekt. Ata erdhn n moment, mbasi ishin n
gatishmri, pr vet gjendjen shndetsore t rnduar t babait.
Ata c vun prsri zemrn n funksionim. por ai nuk doli m nga
koma.
Un isha n pun. M lajmruan dhe menjher shkova n
shtpi. E gjeta n krevatin c tij. mc plot aparatura rrotull. Nj lmsh
m'u mblodh nc gryk. E prkdhela n kok dhe i thask:
"Babi, jam Lilo!"
Ort kalonin. por gjcndja s'ndryshont, shpresat n vetvete
po m humbisnin. Her pas here ulcsha pran krevatit. ia kapja
dorn dhc thosha me vete:
"Patjtr qc ai e ndien prckjn time, e ndien q in ka pran".
I flisja, me shpres sc m dgjonte, pavarsisht q ai nuk
in prgjigjcj. Kjo gjendje zgjati deri m I l prill. rrcth ors 2 t
mngjesit, kur prfundimisht zentra c tij pushoi s rrahuri. Un sapo
kisha ren(*:, te pushoja pak mbi krevat me gjithe rroba. sc kisha dy
I )3

dite q nuk flija. U ngrita menjehere dhe shkova ne dhomen e tij. E

putha: ishte lamtumira e fundit. Pas ketij momenti intim, nuk do t
kisha me rast t rrija vetem mc t. scpse ceremonia c varrimit nuk
do t na lcjonte: Ai nuk na perkiste vetm neve, por popullit t tij.
U ktheva n dhomn time, qava per hrar nga dhcmbja
c madhe qe ndieja, por e mblodha veten sepse duhej t'ua thosha
femijeve, q ishin t vegjl, 10 vje dhe 6 vje, ndersa Besmiri ishtc
3 muaj dhe nuk kuptontc gj. Ishte nj ngjarje e rnd dhe pr ta.
Gjyshi, q e donin dhe i dontc aq shum, nuk ishte m.
N mngjes, prpara dcrs s shtpis, ishin mbledhur te
gjith. Babai po dilte p here t fundit nga shtpia e tij. Prpara
dcrs nuk qendronte "benzi" i zi. por "benzi" i bardh ambulanc.
Nuk po shkonte n zyre, por n morg. Shofcri q po ngiste
atribulancn qe po ai. Myslimi. Mamaja. kur i mbyllen deren, i tha
duke qar:
"Myslim. ku po e shpic sot!"
Ndrsa ai nuk jepte dot pergjigje nga t qart.
M pas do gje sht publike. Cercmonia n Kuvendin
Popullor. ku vargu i gjat i njerzve s'u shkput pr disa dite.
Lamtumira q i jepte populli n heshtjc c duke qare, me arkivolin
c vendosur mbi shtratin e topit, t mbuluar mc flamurin kombtar.
Ceremonia ne sheshin "Sknderbej" dhc pastaj varrimi n varrezat
c "Deshmorve t Kombit".
"Te rent" kt her ishin "ngritur n kembe" se prisnin
komandantin e tvre. Sa e sa here i kishtc vizituar komandanti i tyre
ata, kudo neper Shqiperi, jo vctm n Tiran. duke u thene:
"Pushoni t qete, gjaku q derelhet, ideali pr t cilin luftuat.
nuk shkoi kot".
Populli c prcolli Enver Hoxhn n banesen e tij te fundit
mc dhembje. duke qar, gje q tregoi sc ai kishtc punuar gjith
jeten per ta.
Por le t kthchcmi tek zhvarrimi, tek ky akt makaber.
N nj nga ditt c para t majit t vitit 1992, ne orn 2 I.
trokiti dcra e shtpis. E hap. Nje person i panjohur m dorezoi nje
124

zarf me nj shkres nga bashkia dhc pastaj u zhduk si era. Mbylla

dern dhe hapa zarfin. Brenda gjeta njoftimin q na bhej ne,
familjarve, se t nesermen, n ora 6. 00 te mengjesit, duhej t
paraqiteshim n varrczat publike t Sharres, scpse do t bhej
(ri)varrimi i zotit Enver Hoxha.
Si kishtc mundsi?! T t lajmrojn n ora 21.00 t nats
q t paraqitesh n ora 6 t mengjesit, pa dale dielli akoma. pr nj
gj kaq trodnitese?! Si kishte mundesi q zhvarrimi t bhej
fshehurazi, natn. pa prezencn e familjareve?!
Ishte nj moment i veshtir pr familjen ton. Nnn 70vjeare e kishin marr n qeli. Kushedi sa do t mrzitej e do t
deshperohej atjc n qeli. e vetmuar, kur ta merrte vesh kt gj.
Lajmerova vllain dhe Klemin, gjetm nj makin dhe u
nism menjehere pr tek Varrezat e Dshmorve te Kombit. Policia
kishte bllokuar hyrjen pr te varrezat dhc nuk lejonte t kalonte
njcri.
"Kemi urdhr nga lart t mos lejojme njeri", m'u pergjigjn.
Ndrsa un u thash:
"Nuk me ndalon dot njeri t jem prane babait tim kur te
zhvarroset-.
Ata lajmeruan dhe, duke par insistimin tone, na than q t
slikonim ne shtepi dhe, kur ta nxirmin, do t na lajmeronin q t
shkonim. Natvrisht. vendi yn at nat nuk ishte shtepia, por sa
m pran babait. Gjith at nat e gdhime tek dcra e varrezave.
Lart. nn driten e prozhektorve, punohej me intensitet.
Degjoheshin zlitirma c matrapikve (pistoletave t minatorve).
pas pushuan dhe nj makin u largua mc shpejtsi. Ishin thver
instrumentet qc duhcj t anin betonin pr t hapur varrin.
Pas dy orve kishin gjetur instrumente t tjer. kushedi se
n far miniere. Nuk po c realizonin dot ''planin" q n ora 6, pa
lindur diclli. t kishtc perfunduar zhvarrimi dhc varrimi. Ngutje c
madhe, sepse kishin shum frike nga lindja c dicllit. Punt c
pandershme gjithmone bhen fshehurazi. naten, pa pranin e
njerzve.
125

Mbas shume mundimesh, rreth ors 10, nje makin zvrtarc

iku me shpejtsi per te lajmeruar eproret pr prfundimin. Si
than m vone, kur e nxorrn, ata ishin br t verdhe si limoni.
Ndermjet tyre kishte dhe doktore, pr t vertetuar plotesisht q Enver
Hoxha ishtc aty. i vdekur, dhe ata mund te vazhdonin punen qe
kishin nisur. Por u befasuan, sepsc ai nuk ishte prishur fare, u ngjau
si i gjall.
Ka shume menyra q nje njcri t te duket i vdekur apo i
gjalle.
Na thane q mund t shkonim tek arkivoli. Shkuam. 'te
shihnim?! Aty ishte nje kanticr zhvarrimi. Rreth 10 zhvarrosje,
dhjete gropa. Njerezit q kishin punuar ishin shume te lodhur. Nuk
ishin mesuar te benin te till pune.
lu afruam arkivolit tone Ora ishtc 11. Gjja e par ishte t
sigurohcshim qe babai ndodhej aty dhc nuk c kishin hcqur. Q prcj
atij momenti une nuk iu ndava me arkivolit.
E morem dhe c uam n varrczat e popullit. Atv perseri
gjetem 10 varrc t hapur. Varrct nuk kishin as pllaka imentoje.
Na than: nuk kemi. E varrosm dirckt ne dhe.
Nga dita e pare c n vazhdim, pran varrit t tij bnin roje
disa veterane, ish-partizan. Ata ruanin komandantin c tyre. Nga
ata qe e zhvarrosen mund te pritej do gje.
Pas disa ditsh na u desh ta nxirrnim edhe nje here arkivolin.
KCt. radh ia rregulluatn varrin me pllaka betonarme, dukc i
salduar, ndersa nga jashte vendosem qe varri te jete krejtesisht i
thjeshte.
Kv zhvarrim makaber u b ne prag te 5 majit, dits s
deshmoreve. Pushtetaret me t larte do tc vinin kurora ne varrczat
e deshmoreve, tck monumenti "Nene Shqiperi". Por nuk mund t'i
vendosnin po te ishtc atv Enver Hoxha, po t ishin komandantet e
tjere t luftes nacionalhrimtare.
Do t nderontc t renet (ish)-presidcnti Sali Berisha. ai qe
dekoroi kriminelet qc vrane e prene partizane dhe popull. pa
perjashtuar grate dhe femijet. Do te nderonte Pjeter Arbnori. (ish)126

kryetar i Kuvendit Popullor. bir fashisti. I ati i tij i luftoi partizana.

Do t nderonte t Rent Aleksanda Meksi, (ish)-kryeministri q
drejtoi Shqiprin drejt shkaterrimit total, pr te cilin ne t gjithe
jemi deshmitare.
farc hipokrizic dhe ironie!
Por ceremonia u deshtoi. Atv ku ishte varri i Envcr Hoxhes
vendi ishte rrethuar nga shume t rinj, ge kishin vendosur mjaft lule
dhe nj flamur te madh kombtar. Ata dhe shume familjar t
deshmorve ftlluan t brtisnin:
"Ikni, bent homazhe tek varrezat tuaja. Kao jane t bijvc,
valezerve c motrave tona. 1 lini t qete deshmoret!"
Pushtctart e pane revoltimin e njerezve dhc as ceremonin
nuk e mbaruan dot.
Kujtova se tani. s paku, varri do te ishte "me personal",
por jo! Shume njerz shkojne atje jo vetm ne ditt e tij t shenuara.
por madjc kthehen edhe ne dit te: zakonta e vn ndonj tufe lule.
apo ndezin girinj tck ky varr i thjeshte, q shte varri i Enver
Hoxhs.

127

Ku ndodhet
blloku i mermerit?
MenjChert pasi regjimi i BerishCs c kishtc zhvarrosur babain
nga Varrezat e 13CshmorCve t Kombit, vajta dhc u interesova pCr
blerC si bllokun e mennerit t kuq. ashtu dhe gcnnat e emrit, si dhe
numrat e viteve. Kt krkes e kishin br dhe familjart e tjer pr
t zhvarrosurit e tyre dhe ua kishin plotCsuar. Por me mua ndodhi
ndrshe.
Pas nj diskutimi politik bajat, nga drejtuesi i ndnnarrjes
riC fund m'u tha ajo qC mund te mC thuhej q nC fillim: se ato nuk
jepeshin.
Un c kuptoja q drejtuesi s'kishte kompetenc pr t i dhCnC,
por donte t'i jeptc rnclsi vetes. MegjithatC, nuk i vura faj.
Jo shumC koh m pas. dukc kaluar njC dit n parkun e
madh tek liqeni artificial, aty ku, n nj vcnd t bukur t ktij parku.
janC vendosur varret e ushtarCve anglez rn n Shqipri gjatC
LufiCs s DytC BotCrore, m trhoqi vCmendjen obclisku.
M C bCri pCrshtpje blloku i mermerit tc memorialit. lu afrova
dhe njoha bllokun c mermerit t kuq t varrit t babait. Kishin
128

mbetur bilc dhc shcnjat e vrimave te montimit t germave. Para

ktij blloku t shtrir menneri, kur poshte tij ishte varri i Envcr
Hoxhs, kishte br sa e sa her homazhe populli shqiptar. Dhe tani
kv bllok prej mermeri t kuq ishte zhvendosur dhe vene si obelisk
pr varrezat e ushtris angleze. lshte vendosur i ngritur m kmb
si memorial. N t n vcnd tc mbishkrimit t meparshem: "Enver
Hoxha, 1908-1985", ishte shkniajtur: "1939-19 ,15 - n kujtim te
ushtarakve angleze te rene n Shqiperi gjat lufts s Dyte Boterore"
Sikur te mos mjaftonte q keta ushtarak t Lufts s Byte
Boterore jan varrosur larg atdhcut dhe familjareve t tyre, tani
duhet t mbajne dhe peshen c gurit t varrit t Enver Hoxhs!
Nuk eshte dinjitoze per shtetin ton, qc guri i varrit te nj
lufttari, i cili udhhoqi luftn antifashiste nacionallirimtar. gjat
Lufts s Dyte Botrore, ne tc njejten aleance ku bente pjese dhe
Anglia, t vcndosct si memorial pr ushtaraket angleze! Nga ana
tjetr. kjo sht ofcndim edhe pr mbreterine e Britanis s Madhe,
pr misionart e s cils, rn gjat lufts n Shqiperi. ia vlente q
shteti t shpenzohej posaerisht. T pakten keshtu mendoj un.

129

Burgu i nns
Pas ksaj ngjarjeje vizitat n familjen tok u shtuan s
teprn-n. Na vinin njerz q nuk i njihnim, t rinj c t reja, burra e
gra, veteran e t tjer. 1)hc nuk ishin nga ata q, kur vdiq Enver
Hoxha, vinin nga dy-tre her pr t na ngushlluar me lot n sy,
dhe ne mbetm duke u dkn kurajo. sikur u kishte vdekur atyre
babai dhc jo neve.
Vizitort e rinj ishin njerz t thjesht, me karakter. Na erdhn
dhe shum kosovar, jo nga ata q mund tc hynin lirisht me
pasaportat c dkna me kush e di c'dekret apo urdkr. por nga ata
q e kalonin kufirin npr male pr t vizituar Shqiprin e tyre,
shtetin arn, q n kohn e Enver Hoxks i mbrojti aq shum. Me
kt rast na bnin edhe neve ndonj vizit.
N kt periudk tcrrori dhe shkatrrimi t Shqipris iu b
dhe gjyqi kns sime. Propaganda kundr familjes son ishte e
madhe dhc nuk dua t zgjatem n ktc pik, sepse qcllinu ishtc
deskreditimi i figurs s Enver Hoxhs.
Televizioni shtetror. duke shpresuar t na demaskonte. i
dha t gjitha seancat gjyqsore dhe njcrzit pan absurditetin e
akuzave. N fund t gjyqit ai u quajt -gjyqi i kafeve -. mbasi ajo
I 30

dnua pr shumn 300 dollar, qe ''ia gjeten" si abuzime, mbasi ajo

u kishte dhn kafe atyre qindra njerezve q vinin pr t prkujtuar
Enver Hoxhn n ditet e shnuara pr t. Pr kt u dnua me 11
vjet burg. Menjehere pas dhnies s vendimit t dnimit mainaja na
sfikruajti shpejt e shpejt dy gisht leter, para sc t shkonte n qcli:
"Femijet e mi. Mos 11 mrzisni pr denimin. Meraku im
ishte y t mos turproja Enverin burrin tim e babain tuaj. dhe ia
aritem
e jituam ne. Ju peryafoj".
Pasi qcndroi m shum sc dv vjet n izolim te plote, n
qelite c ftohta t burgut t Tiranes, n nj dvshek t hedhur perdhe,
u transferua n burgun e sigurise s larte t Tepelens, ku ndenji
pr rreth nj vit. Ai ishte burg burrash dhc gruaja e vetme ishtc
mamaja.
Edhc pr ne kto vite kan qen t veshtira, sidomos periudha
n burgun e Tepelenes, mbasi rruga ishtc e gjat dhe c pasigurt.
Kur u denua Fatos Nano, administrata c burgjcvc u detyrua
ta transferonte ne burgun c vctm tgrave ne Tiran dhe ne qelin
e saj t futej Fatosi.
Mua me Teuten dhe djalin e madh, Ermalin, na u dcsh t
shkonim shume here n Tepelene, duke perballuar vC...shtiresi t
shunita. Ermali, qe
dhe patenten, m ndihmonte n udhetim.
Un bja vajtjen, ai kthimin. Ndonjacrc mermim dhc d.. femijet
e tjer.
Nuk dua t hyine hollsira per vshtirsit q na krijoheshin
pr komunikimin e per takim me nenen e shume ndodhira t tjera,
mbasi nena keto clo t'i slikruaje n kujtimet e saj. por dua t permend
dy gjera shume shkurt q me kan mbetur n mendje.
"Me rastin e festes s brimit t atdheut. jasht hidheshin
fishekzjarret. - me tha mainaja, kur beme takimin n burgun e
Tiranes. - Une isha shtrir n dyshekun nc qeli dhe shihja
fishekzjarret qe hidhte Zhulali (ish-minister i mbrojtjes, q ia inbathi
nga frika jasht atdheut me 1997, kur populli u ngrit n kemb
kunder
te Berishes dhe rrembeci anmet c ushtris q ai "e
kishte reformuar - - shcnimi im I. H.) dlie thosha: Kush po c feston
131

festn e lirimit, ndcrsa ne, antifashista e pare, jemi npr burgje!".

Rasti tjetr lidhet me nj situat tjetr. E kishin thirrur dhe
i kishin komunikuar se, me rastin e themelimit t partis. demokratike,
Bcrisha i kishte fal dy vjet. E revoltuar. i kishte thn zvrtarit:
"Nuk i kam kiirkuar t m fal, vite. Mos m shqetsoni me
t tilla falje, m oni n qeli".
Po kshtu, m kujtohet nj ngjarje tjetr, kur ishte n burg
n Tepelen. Gjat nj takimi, m krkoi t'i oja librat c kujtimeve
t Enver Hoxhs. Por policia m tha q "librat e Envcr Hoxhs nuk
lejohet t futen brenda -'. Un iu prgjigja:
"Po i oj nns jo librat e Envcr Hoxhs, por kujtimet e
burrit t saj dhe t babait tim. Janii gjra personale, pavarsisht se
ato jan botuar dhe ju i kcni lexuar".
Mbi 5 vjct burg kaluan dhc tani ajo sht c lir. shknian
kujtimet e saj. Megjithse n mosh t thver. burgu dhc vuajtjet
atje nuk e demoralizuan dhe nuk mundn ta ligshtonin. Ajo e
prballoi me moral t lart, sepse ishte nj dnim i padrejt dhe
hakmarrs.

132

Arrestimi im
Gjyqi ndaj nns sime dshtoi. Edhc dnimit pak nga pak
po i afrohcj fundi. Protestat nga shum organizata nga jasht vendit po shtoheshin dhe presioni po rritej pr lirimin e saj. Ishte turp
t mbaje nc burg, nj antifashiste: ajo ishte c vetmja grua antifashiste
n Europ q ndodhcj n burg pr arsye politike.
At re q thurnin prapaskenat, n kto rrethana, u duhej nj
pjestar tjetr i familjes s Enver Hoxhs q ta fusnin n burg. Dhe
pretekstin e gjetn n nj intervist q un i dhash nj gazete t
vogl, "Modeste", ku un flisja pr babain tim. Kjo intervist do t
duhej t kalonte krcjt normalisht, sepse ishin prshtypjet e djalit
pr babain e tij. Por arrestimi im u dha nj drejtim tjetr ngjarjeve.
N prag t 11 prillit t vitit 1995, dats piirkujtimore t
vdekjes s babait, gazetari i "Modestes" mc krkoi nj intervist. I
thash t m jepte pyetjet dhe lam vend-takimin, mbasi ai nuk i
kishte prgatitur ato. Punova deri von natn dhe ia dorzova
prgjigjet. Ajo u botua m datn 13 prill. Se far prrnbantc
intervista, lexuesi mund ta gjej n vijim t librit.
Gazetari, prpara se t botonte pjesn q mori, insistoi q ta
vazhdonim m tcj intervistn mc nj pjes t dyt. Nuk kisha ndonj
dshir, sepsc ato q kisha i thash. Megjithat, u botua dhc pjesa e
133

dyt, por kjo u shkruajt dhe u botua kur isha i arrestuar (sidogoft,
prpara gjyqit). Un ndrrova mendje dhe kmbngula pr pjesn
e dyt,pr t treguar se un kam mendimet e mia dhe mund t'i
shfaq n fardo rrethane, qoft dhc i burgosur. Vendimi i gjyqit
nuk rn preokupontc.
Po lc tc kthehemi tek momenti pas botimit t intervists.
Shum njerz m takuan dhe m prgzuan pr intervistn, sepse
dcri n at koh ne si familjar nuk ishim prononcuar n shtyp pr
ngjarjet, jo se nuk donim, por mbasi gazetat shqiptarc kishin
objektivat e tyre dhc nuk u interesonte t jepnim opinionin ton
(ndrsa fakt sht sc gazetart e jashtm nuk na linin "rehat").
Ishte data 17 prill. U kthyem n ora 20 n shtpin ton, n
perifcri t Tirans, n nj ndrtes t braktisur dhc t rrnuar ku na
kishin uar pushtetart "pr t na treguar vendin".
Pas pes minutash dikush trokiti n der. Djali i vogl pa
nga syri magjik" dhe i trembur i tha Teuts:
"Mami, jand polict!".
Teuta hapi dern dhc pa qc ishin dy civil dhe nj tuf me
polic. Pyetn pr mua. Dy persona t SHIK-ut kishin pyetur
prpara tek Njeh rri im, duke u paraqitur si shokt e mi dhe, pasi
ishin siguruar q un
aty si dukct m kishin zn prit: tek
shtdpia.
Tcuta mc thirri dhe ata, pasi m treguan nj letr, m than
qc duhej t veja me ta nc prokurori pr nj sqarim, fraz shum
bajatc dhe e kuptueshme pr pnribajtjen.
"Nj minut, - u thash, - sa t vishem".
U futa n shtpi.
"far donin", - in tha Teuta e shqetsuar.
"M krkonin pr nj sqarim n prokurori".
"Duan t t arrestojn t poshtrit":
"Ti mos u shqetso! Sc mos sht hera c par q hakmerren
ndaj nesh. U miisuam. por do t'i prballojm".
Ndrkaq. fc.mijt ndignin veprimet c mia pa folur. Un u
vesha mir, pr t prballuar t ftohtit n qeli. sepse megjithq
134

ishim n prill, bnte freskt. U prqafova me fmijt dhe gruan dhc

iu drejtova t voglit:
"Mos u b merak, xhan i babit, ti tani jc i rritur dhe je trim.
Babi do t kthehet perseri".
Djalit t madh, Ermalit, i thashe:
"Ti tani je burrc dhe ta zkvendesosh babin pr t gjitha cihe
kujdes mamin. ndrsa ti Shklzen ndihmo mamin dhe kujdes vllain
e vogel".
Duke u larguar dgjoja gruan q u thoshte atyre q ishin
urdherar t m merrnin. pr t degjuar ata qe kishin urdheruar
m arrestonin:
"Naten erdht kur na lajmeruat per zhvarrimin e babait,
natn e bete zhvarrimin. natn bt kontroll banese pr arme, natn
crdht kur na nxoret mc dhun nga shtepia dhe prsri sot natn pr
Ilirin"
Dhe ajo, dhe une, e kishim t qart q po m arrestonin dhe
pavaresisht q nuk kishim kohd pr t biseduar, c dinim qe shkaku
ishtc intervista, por jo yellimi i tyre.
Duke ikur i thashe:
"Ktheu tck femijet. se sht i vogli. dhe nios c bni merak-.
Duke zbritur shkallt mendova nnn time 74-vjeare n
burg dhe i dhash vetes kurajo:
"Po e perballon burgun ajo n kt moshe t thyer e jo une
q jam djali i saj".
Ndrkoh kishim zbritur shkallet dhe aty pristc furgoni i
policis dhe nj benz me civil. Isha. si duket, nj person shume
i rrezikshm pr regjirnin e Berishs. Ai na kishte cilsuar "familje
kriminale - perpara zonjs Kristin von Kohl. perfacjesese c Federates
Nderkombetare pr mbrojtjen c te drejtave t njeriut mc qendr n
Viene, kur kjo e kishte pyetur "pse persekutohet familja c Enver
Hoxhs- . Pasi mori ate perQjigje, ajo iu prgjigj:
"Ne demokraci nuk ka familje kriminale. por individe
kriminele, kt ju duhct ta dini, se jeni dhe president".
Pas ksaj pergjigjeje. zonja Kristin von Kohl nuk ka ardhur
135

m n Shqipri. Ndoshta nuk iu lejua, mbasi veprimtaria e

organizats ku ajo sht anetare nuk i shkontc per shtat ish-presidentit
dhe pushtetareve t shtetit demokratik.
Hipa n furgonin e policis. I pershndeta polict, q ishin
t gjith t rinj. Furgoni u nis pas benzit me civilt. Akullin e theu
nj polic:
"Ja ku e kam gazetn me intervisten tndc, - tha. dhe e
nxori at nga xhepi.- Shum t mir c kishe br".
Edhe ata sikur c dinin q po m arrestonin pr intcrvistn,
pavarsisht se atyre as u ishte thn se k po onin n prokurori,
por m njohn sc kush isha. Gjithmone c kam respcktuar policin,
se i kam par si njerez q sakrifikojne per t mbrojtur rendin dhe
asnjeher mc syrin q mund t'i kundrvihcn popullit. Filluan dhe t
tjeret duke m dhn kurajo dhe dukc m thn q "kiita jan t
poshter, po na marrin n qaf t gjithve" e t tjera. Njeri i vuri
kapakun, mbasi furgoni mbrriti n prokurorin e rrethit, duke
thn:
"Enver Hoxha ishtc burr i madh shteti q kujdesej pr
shtctin dhe pr ne".
Fjalt e ktyre policeve, djem t rinj, m ngritn dhe m
shum moralin, ndrkoh q ngjisja shkallt e prokuroris.
N prokurori, njfar prokurori me entrin Genc Gjokutaj,
m Icxot nj akt-akuz, "per nxitjen e grindjeve dhe urrejtjes midis kombsive dhc racave". E pash me habi, sc nios po fliste
prart. sepse akt-akuzn e nisi duke lexuar:
'-Pasi studiova mc vemendje intervistn....etj.".
Por edhe un e degjova me shum vmendje akt-akuzn c
tij dhe nuk gjeja ndonj clement inkriminimi n intervistn q kisha
dhn, aq m teper q t kisha nxitur grindje dhc urrejtje midis
racave dhc kombsive.
Lexuesi mund t gjykoj vet pr intervisten, ashtu si
gjykuan nj sr organizmash ndrkombtare pr mbrojtjen c t
drejtave t njeriut: Amnesty lnternacional. Departamenti i Shtetit
Amerikan etj., q m cilesuan si t burgosur politik, duke ngultmiar
136

se atje nuk ka asgj pr sa akuwhern.. por tc kunderten, pasi klict thinje

per toleranc.e.
M u komtulikua arresti. E pnta qetesisht dhe uditerisht nuk ndjeva
urrejtje, madje prokurori irfu duk mjeran, tamam pr meshire.
Tcuta q at nat kishte shkuar pr t lajmentar motren, duke i
thene qc mc kishte marre policia. Nderkohe ora kishte shkuar 22. Disa miq
t mi kishin lajmeruar gazeten "Koha jone" pr arrestimin tim dhc t
nesennui kjo publikoi lajmin. Po at dit. "ilegalisht", kjo gazete
e quajti si "ekskluzive per KJ nj dit
mori nje interviste, t cilen
pas arrestit", q u botua
daten 1.9 prill.
Po nna n burg, si c kishte marre vesh lajmin per arrestimin? T
mengjes, si do dite, ajo kishte hapur radion per t dgjuar
lajmet tek BBC, stacion jepte informacion te paanshern.
"Dje natn - filloi lajmin BBC, - u arrestua djali i ish-diktatorit t
Shqipris. Enver Hoxhes - Ilir Hoxha"
I ra si boirtb. Nuk u prqcndrua dot sc fare th.a m tej BBC.
Gazeta nuk kishte, mbasi ia onim nc. Ishte c bindur qc ishte nj arrest
politik. M pas ajo kishtc lexuar intenisten dhc me shkruante:
"Kishe rnanovruar mire ne at dc,i plot shkembinj ti nenujshem".
Shume t tjer m thane q intervista ishte nj kurth dhc r.5,17f-tari
ishtc i vene nga t tjen.'t pr t mc bere ato pyetje qe, sipas I111S. ishin
"shkembitij t nemijshem". Ua kunderslitova dhe u thash q pr mua
nuk ka aspak rendesi nese gazetari ka ardhur vete apo c kane uar tetjeret,
per mua kishte rndsi qe ai kishte botuar mendimd c mia pa asnj
ndrvshirn.
Menjehere pas ngjarjes. Tulta shkoi tek nna n burg dhe ia shpjcgoi
se si kishtc ndodhur dhe ajo u qetesua "sa mund t qetesohet nje nene q
i fusin djalin n burg- dhe i dha tc gjithe
qe kishte pasiqruar
arrestimin, si dhc gaz.eten me intervistn.
M pas, ne kushtet e burgut. por gjithmone para gjyqit.
dhash dhc pjesen e dyte t intervist s n gazetn "Modeste-, q,
gazetari mezi e kishte botuar, mbasi asnj shtypshkronje nuk ia
merrte persipr, nga presioni q u beheshin. Dhe kjo eshte vcndosur
n pjesen e trete ti kujtimevc.
137

Gjyqi
Periudha para glyqit ishte nj periudh intcnsive pune pr
ru pergatitur. U interesova pr nj avokat dhc me rekomanduan
nj djal te ri, qc nuk e njihja. por i njihja t atin, nj fotograf i
talentuar dhe njcri mjatl i mir. Avokati quhej Arbcn Ristani.
U takuam dhc biseduam gjat e gjere. Ai do tc prgatitej pr
mbrojtjen timc nga ana juridike, gje tc eilen ai c bri me shum
kompetence. t argumentuar juridikisht, dukc ia rrzuar njrn pas
tjetrs t gjitha akuzat prokurorit t eeshtjes.
Nderkohe Teuta iu drejtua t gjitha ambasadave e
organizmavc nderkombetare pr mbrojtjen c t drejtavc t njeriut,
Kshillit t Evrops, miqve dhe shokve tan brenda dhc jashte
vcndit.
Nuk ishte pune e lehte, se duheshin formuluar, perkthyer,
shtvpur dhe s fundi t shprndaheshin tckste n formn c
komunikats s shtypit.
Un punova intensivisht pr t formuluar mbrojtjen timc
ndaj akuzave politike dhe t pathemelta. Megiithse nc kushtc te
vshtira. s bashku me Teuten, punuam si nj "staf 'pr t prballuar
kete volum punc. .uditm edhe gazeten "RD", e cila, m daten 7
138

qershor 1995, pas fjals time t mbrojtjes n gjyq, shkruantc:

"Ai, n mbrojtjen c tij, lexoi nje leksion t gjat, n mbrojtje
jo t tij, por t enverizmit (ktu i ishtc afruar pak s vrtets. se n
fakt qllimi im ishtc mbrojtja e babait tim. q quhcj Enver. dhe jo
ne mbrojtje t enverizmit). T gjith t pranishmit e kuptuan farc
mire sc ai lcksion nuk ishte i tij. Ai leksion kushedi ku ishte prpiluar
nc zyrat e polit-byrose s partise socialiste mbreme n orat e vona
t nates".
Mjeranit i sht br mendja PS. cihe nuk di sc 'flet, se
ndofta nuk e ka mesuar akoma q PS eshte distancuar nga Enver
Hoxha dhe nuk gjen asnj vler ne mbrojtje te tij. Por gazetari i
shkrct duhct ta dij se ka njcrz jashte "polit-byrose se PS.",si i
quan ai. qe mund t pergatitin leksione 100 here me te mira sc sa ai
"leksion - i thjeshte i imi n mbrojtje t babait tim.
Dita c gjyqit erdhi. Salla ishte mbushur plot e perplot me
njerz qe
njihnin, miq e shoke, por dhe me gazetar. N radhe
t par pash Teuten, Ermalin dhe Shkelzenin, qe kishtc dashur
dhe ai t asistonte ne gjyqin tim. Ua bra me dor per t'u thene q
jam shum mire. Dhc ata nt'u pergjigjen me buzeqeshje. N t
tilla raste veshtiresish uniteti i familjes. kjo berthame e shoqris.
si quhct dhe eshte, mcrr vlera t pazevendesueshme.
Nuk dua t zujatem ne kujtimet e mia pr gjyqin se si u
zhvillua, se ai u pasqyrua gjcrsisht nga shtypi. bile u botuan te
plota fialet c mia te mbajtura atje, ku anzumentoja pafajsin time
nga akuzat pa baza qu me benin.
Prokurori. nje instrument n dor t pushtctit politik. q ky
pushtet, pasi c shfrytezoi mire e mire per interesat e tij, c flaku ne
rruge si t paafte. kerkoi n preteneen e tij 3 vjet burg per mua. sa
q shtypi i asaj kohe. si gazeta --KJ". me. 6 qershor, shkruajti:
"Vetem 5 minuta pretence nga 8 minuta gjithscj gjyq jane
dashur per tc shokuar nga prokurori salln e tejmbushur ne glykaten
c Tiranes n scancn c dyte t eshtjes ndaj llir Hoxhs. Prokurori
Gjokutaj kerkoi 3 vjet burg ne pretencen tij pr te pandehurin".
Trupi tzjykues mori vendimin dhc me denoi mc nje vit burg.
139

Vendimin e prita qetsisht. Beme apelin, n t dv nivelet e gjvkatave,

gjithmon me shpresen se ,giykatat do t'u shmangeshin "kthetrave"
te pushtctit politik. Por nuk ndodhi kshtu. Si gjykata e apelit, ashtu
dhc ajo e kasacionit. lan ne fuqi vendimin c gjykats s faktit. Ne
fakt, si un. ashtu dhc avokati im. pavarsisht perpjekjeve tona, e
dinim q kshtu do te prfundontc prdcrisa ligji zbatohcj politikisht.
Drejtsia shqiptare ishte krejtsisht nn vartsin e pushtctit politik
q c shfrytezonte sipas interesave t saj. Ky nuk ishtc vetern mendimi
im.
U angazhuan nj sr organizmash ndrkombtare q
merren me t drejtat e njeriut, t cilat protestuan si pran Berishs,
ashtu dhe pran krvetarit t Kuvendit Popullor, kreministrit.
ministrit t drejtsise etj., pr kto shkelje t t drejtave t njeriut.
Ato protcstuan dhe pr vartsin e gjykatave dhe prokurorive ndaj
pushtctit politik, bilc m cilsuan si t burgosur t ndergjegjes.
Kjo pr inua kishtc nj rndsi, sepse kto organizma
nderkombetare po u vinin n dukje, si presidentit, ashtu dhe t
tjervc, q po prdornin organet e prokuroris dhe gjykatat, q
zbatonin vendimet c tyre, pr t'u hakmarre ndaj meje, vetem se
isha djali i Envcr Hoxhs.

140

Prapa hekurave
t burgut
Po kujtoj gjra t trishtueshme, sepse jeta n burg sht tepr
e kufizuar. Fillimisht ndenja n burgun e Tirans. Pa u sistemuar
mir n qeli, sportcli i vogl u hap dhe nj person m disa ushqimc:
ca salsie, mish pule, djath. ullinj:
"I kc nga Ylli", - me, tha (Ylli ishte nj i burgosur q un e
njihja q, jasht burgut).
Palc kur vjen dhc nj kafe! Ishte tamam luks, n kushtct e
qelis. fare nuk sajojn t burgosurit. M solln dhe cigare. por
une nuk e pi duhanin.
Edhe dy muaj pasi mora vendimin e gjyqit t apelit, ndenja
n nj qeli. i vetmuar. Nj koincidence. M kishin futur n nj qeli
ku me prpara kishte qcndruar nna imc, pergjate dy vjeteve t
hetucsis. 1 shkruajta nns pr qelin dhe ajo m prgjigj q tani
e di ku je dhc c perfvt y, roj si jc sistemuar e far bn n t.
Kisha padurim sa t takohesha me Teuten. pr ta pyetur se
si e kishin pritur femijet c sidomos i vogli. Pas dv ditesh erdhi
polici dhe me tha t prgatitesha pr takim. M paralajmroi se do
t m vintc prangat. sc kshtu ishte rregulli. 1 zgjata duart nga
141

perpara, por ai m tha se duheshin nga mbrapa. M'i vuri prangat

nga mbrapa dhe as m'i shterngoi. Po t mos i mbaja un prangat
me duar, ato binin n tok. E pash policin dhc ai me pa dhe me
shkeli syrin. U kuptuam me njri-tjctrin.
Kur shkova ne dhomen e takimit kishtc ardhur Tcuta. Sa
her kishim ardhur t dy si vizitore per te par nenen c burgosur!
Ambientin dhe veprimet e bezdisshme i njihnim mjaft mir. Po ksaj
radhe ndryshonte nj gj: do t takoheshim une si i burgosur dhe
Teuta si vizitorc.
Ky takim i par permbante n vetvete emocione shum t
inedha. U perqaftiam dhe filluam t'i tregonim njeri-tjetrit: une si e
kisha kaluar ne qeli ditet c para dhe ajo se fare kishin bere kto
dite pa mua. I dhame dhe kurajo njeri-tjetrit, ne ato momente t
veshtira q po kalonim.
Takimi mbaroi shpejt dhe nc u ndame.
Ditet ne yeli rrokulliscshin monotone. Koneepti dite-nate
humbte. Qelia kishte vetem nj dyshek n toke dhe asgj tjeter.
Nje dritare c vogel me hekura 20 cm x 20 cm ishte e vetmja nga
mund tc hynte pak drite dhc ajer. Pr t pare jashte ishte e pamundur,
mbasi ishte shume lart. Ushqimet nuk duhet t'i lije n toke, sepse
kishte buburrece te medhenj, qc dilnin nga vrimat e derrasave.
Vura re se vrimat ishin zene me kujdes me letra dhe mora vesh q
kete gj e kishtc bere nna pr t'u prer rrugn ketre
"bashkbanuesve" t qelise pr dy vjet rresht. Kishte dhe minj te
medhenj, por ne dhome nuk hynin dot. Kete une e kuptoja nga t
bertiturat e gardianeve gra, qe rrinin nc korridor, sepse nc kete
korridor ishin dhe dy qeli mc gra.
Ishte vap e madhe. Djerset t kullonin urg. Ajrimin c beja
ne nj dhome tjeter. me nje dritare t madhe, ku kishe mundesi t
shihje n nje oborr dhe nc largesi arkivin e shtetit. Ecja per gjysme
ore rrotull dhomes. pastaj t kthenin n qeli. Diten e takimit me
Teuten dhe t nesermen haja arjelle qe ajo i pergatiste shume te
shijshme. Gjellet e saj jane te shijshme n shtepi e jo m n burg.
Por shum usliqime nuk duronin nga vapa e madhe. keshtu qe Tcuta
112

mundohej t sajonte ushqime q t duronin per nj jav deri n

takimin tjetr. Ndersa ushqimi i burgut ishte: mengjes nuk te jepnin.
nc dreke kishim supe, e cila relativisht ishte e mire dhe un e merrja
ndonjehere, ndrsa pr darke benin makarona q un nuk i provova,
mbasi qe n sy dukeshin q s'ishin t mira.
Pas 4 muaj denimi. nj dit vin polict dhe m thon t
behesha gati se do t shkoja n nj vend tjetr. 1 bra gati pr 5
minuta ato dy-tri plaka q kisha dhc m futn n nj furgon s
bashku me nje djal t ri q ishte dnuar pak muaj per vjedhje.
Furgoni hapi sircnn dhc u nis n drejtim t Durresit. U thash
policeve:
"Besoj se po shkojm n burgun e Bardhores".
"Pse nga c di
"E marr me mend, - u thashe. - se n Tcpelen nuk ka
mundesi q t shkojme, se ndryshe nuk do t ishte bashkudhtar
dhe ky djali i ri. S'eshte kaq i rrezikshem sa per ta mbyllur
burgun e siguris t lart, n Tepelene".
Nderkaq. makinat hapnin rrugn sa andej-kendej nga
shpejtesia c furgonit t policis. Pasi hyme n Kavaj, u k-thyem
djathtas per n burgun c Bardhores. Rruga ishtc shum c kcqc.
&jithe gropa. Nuk qaja hallin tim q po shikoja me kaq vmcndje
rrugen, scpsc kt rrug un do ta bja vetem dy hcr: tani qe po
shkoja ne burg dhc kur t lirohesha. Por po qaja hallin c Tcuts dhe
t fernijeve, qc do t mermin do jav kt rruge t shkatrruar
dhe t pamundshme per veturat - duhej makine e lart. 1 prisja t
vinin pas dy ditesh, mbasi atehere ishte dita e takimit n Tiran.
Kur te shkonin atje. do te pyesnin dhe do t merrnin vesh qe me
kishin transferuar dhe kushedi me 'veshtiresi do t me gjenin.
sepse, prve qe rruga ishte mjaft e demtuar. ishte dhe e ngatrruar.
Dhe kshtu kishte ndodhur. Pasi kishin pritur nja dv or n
radhe n burgun c Tiranes. kur uu kishtc ardhur radha, u kishin
thene q Iliri eshte transferuar. por nuk u thane sc ku se duhcj t
pyesnin ne administraten e bumieve. Nj polic u ishte afruar dhe
tha ge isha transferuar n burgun e Bardhores t Kavajs. T
143

shgetsuar, Teuta me dv djemt u nisen menjher ne drejtimin e

panjohur: Bardhor.
At dit une, po prisja n sheshin e kampit, ku t gjith t
dnuarit rreshtohcshin do dit pr t par t afermit e tyre q hnin
n kamp, mbasi qe andej dukej porta e hyrjes. Kur i shoh qe t tre
q vinin! Ja bm njeri-tjetrit me dor nga larg. Pasi bne veprimet
e hyrjes, u takuam e u prqafuam.
"H, - u thash, - m gjett?!".
-'Dhe n fnd t bots t ishe do t t gjcnim - u hodhen qe
tre. - Tani e msuam rrugn" - dhe m treguan veshfiresite e ardhjes.
M than q mezi erdhen, pasi makina jon nuk mund t vinte, se
ishte c ult.
"E takuat ndonjher nga posht'?" - e pyeta Ermalin, q c
ngiste.
"Eshte shofcr klasi" - u hodh Teuta. Von e mora vesh qe
natyrisht e kishin takuar nga posht, por nuk me thane, pr t mos
me shqctsuar. Po me makinen ton erdhen m morn kur u lirova
nga burgu. Her t tjera, fal shokve t djalit, gjenim makina t
pershtatshme pr t ardhur pr t m takuar.
Bardhori ishte nj kamp i rrentlar komplet. Organizmat
ndrkombtare, q kishin vizituar burgjet, kampin e Bardhores c
kishin eilesuar krejtsisht te pabanushm. Dikur ai kishte qen kamp
ku t burgosurit mblidhnin dafinat q ishin mbjcll nga kooperativa.
Tani asgj s'ekzistonte. Dafinat ishin shkulur t gjitha. Kampi m
par ujin e mcrrtc me autobot. kursc tani pintc uje me glqere.
Dushe s'kishte. T dnuarit dushet i bnin mbi gropat ku kryenin
nevojat personale, n t ftohtin c dimrit t pamshirshem. Kuzhina
ishte 10 metra larg dhe mizat bnin "shtitjet" e tyre mbi ushqimet
e t burgosurve. Gatimi ne mens ishte shum i keq. Edhc une, si
slutme t burgosur t tjer, gatuaja n t ashtuquajturen kuzhin
private. Koha tani ishte e ftoht, kshtu q gjellet dhe gjrat gjysme
t gatshme q sillte Teuta nuk kishin rrezik t prisheshin.
Mensa ishte e paler.
Kapanonet c fjetjes ishin me nga 50 vet, me krevate
I44

marinari. Ishin gjithsej 4 kapanone. Ishin te mbuluar me etemit c

celofane. nc fillim ishin pa xhama. Nc vcr t grinin tartabiget.
vend pr t'u
ndrsa n dimer thajc s flohti, sc nuk kishtc ne
ngrohur. Mua me caktuan te flija posht.
N ver kampi nuk kishtc asnjc hije ku t fusje kokn. Kampi
ishte n grop ku shihjc qiellin dhc. megj ithese deti ishte 500 mctra
Iarg. dukej vetem nc horizont. Ne dimer te pristc cra. Kur binte shi.
behej nje Iluce e madhe ne fushn e futbollit. i vctmi vcnd ku te
denuarit shetisnin. Ishin rreth 250 tc burgosur. shumica me krime
te renda. vrasje. perdhumme, grabitjc me dhune dhe pjesa tjeter t
denuar pr krime t lehta.
Mcgjithse shumica ishin t dnuar per krime te renda.
pavarsisht se isha djali i Enver Hoxhes. u prita krejtesisht ne menyre
humane. Pavaresisht pikpamjeve t ndryshme qe mund t kishin me
mua. arsyeja qe ata e quanin t padrejt denunin tim ishtc se "kushdo
do ta kishte mbrojtur babain e tij. kushdo qofte ar. Kjo gje nuk i
pelqcu drejtorit t burgut. qe u emerua ate dite qc shkova une n at
burg. dhe e hoqn menjehere pas incidentit qe ndodhi kur m qefluan
n koke. kur un isha duke fjetur. Sc: kush ma beri kete. q nga
organizatori c deri tek ekzekutori. une e mora vesh. sepse menjehere
erdhen dhe me treguan.
Erdhi dhe prokuroria e pergjithshme. U eudita dhc i thash
perfaqesuesit: ".fare ka bere vaki per kt interesim?! Une nuk
kam bere denoncim!...
Nuk ia vlente me u marre me ata q bn kt akt te shemtuar.
aq i shemtuar saq i gjithe kampi e denoi kt akt te ulet, duke e
qelluar tjctrin n gjume. Por si kishtc mundesi qe. pas ankeses se
gruas simc ne drejtorine c administrates se burgjevc dhe
organizmat prkatse e n sht p. drejtuesi i ksaj administrate
deklaron n shtyp:
"Jane bere hetime rrcth ngjarjes. jane gjctur fajtoret dhe ndaj
tyre do te merren masat c parshikuara nga ligji per keto rastc.
Gjithashtu do tc merren masa qe ngjarje te tilla tc mos perseriten,
por jo dukc plotesuar deshiren e te denuarit. dukc ndr. shuar burg,un
I 45

ku ai kryen dnimin (pra, sipas ktij drejtuesi krkesn time pr t'u

transferuar nga ai burg e quante nje dshir timen dhe jo t
mbeshtetur n nj arsvc objektive).
Funksionari vazhdon m tej:
"Ndaj zotit Ilir Hoxha do t mcrret mas, pasi ka qene ai q
ka provokuar. duke thn se t burgosurit in respektojne, scpse
respektojne babain tim".
Kjo u shkrua n gazeten "Dita infonnacion". m 22 tctor
1995 (mua m qlluan n prag t 16 tetorit. ditelindjes t babait).
Natyrisht, keto ishin sajimet e tyre dhe asnje provokim i
till nuk ishte bere nga ana ime te burgosurve, por, si duket,
"spiunet". pr t fituar pike me drejtorin. i raportonin lloj-lloj
sajesash e shpifje.
Kam vn re sc gjithmone, n prag t ditve perkujtimore t
Enver Hoxhes, familjes son i ndodhin ngjarje t hidhura.
M 11 prill arrestohem un.
M 16 tctor qellohem ne koke duke fjetur.
N nje 16 tetor tjetr arrestohet Klemi. burri i motres me
akuzn si "pjesemarres n banda terroriste" (sa akuza qesharakc motivet c tyre politike u pane qarte edhe nc faktin q pasi beri
muajsh n qeli. ne izolim te plot. u
Nje nga pyetjet c rralla
qe iu b ishte qe se ku e kishte kopjuar Pallatin e Kongreseve. Pyetje
interesante per akuzen c ngritur ktij arkitekti "terrorist" nga disa
prokuror "enigme", mbasi prokurori i shtjes, as i vajti
ndonjeher. Klemi u kishte thene:
"Une jam arrestuar per motive politike. rnbasi jam djali i
Teki Kolanccit dhc dhendri i Enver Hoxhes-.
Prokurori u pergjegj:
"Jo_ nc kemi respekt pr babain tuaj dhc nuk sht ashtu si
thoni ju".
"Dhe per Envcr Hoxhen keni repekt'?" - i kishte pyetur
Klemi.
Prokurori nuk mund te vazhdonte me me kt arsyetim. se
bintc brenda me t dyja kernbet. Duke mos pasur asnje fakt apo
146

lidhje me t ashtuquajturcn band terroriste, pr t ciln akuzohcj si

pjesemarrs, ia ndrvshuan akuzn. dukc ia br "pr moskallzim
krimi", dhc m: pas doli farc nga burgu, kur kto u shprth en, kur
t gjitha institucionct e shtctit q udhehoqi Sali Berisha u
"shkrmogen si kala rere" nga revoltat popullore kundr ktij
regjimi dukc dhc u amnistuar m pas.
U largova pak nga burgu im. por e permenda kt rast mbasi
Klemi u arrestua kur un isha liruar dhe nenes i duheshin dhc trc
muaj pr t qen e lir, kshtu pushtetit politik i duhej nj pjcstar
i familjes tc ishte n burg. Gjithnj, si e thash, kto ndodhnin n
data prkujtimore t Enver Hoxhs. 'koincidenc. Sa bukur i
-zbulojn" organet kompetente krimct tona n keto data prkujtimore
t familjes son.
Por le t kthehemi tek ngjarja. Pse erdhi prfaqsuesi i
prokuroris s pergjithshme pas slium kohesh dhc m pyeste q
pr k dyshoja un q kishte kryer aktin ndaj mcje dhe nuk shkontc
t pyeste drejtuesin c administrates s burgjeve qc i kishte "zbuluar"
q ditn e par dhe do inerrte masa ligjore ndaj tvrc, q ngjarja nuk
do te perseritej m? Mos vall c dinte prpara se t ndodhtc? T
vetmet masa qe u inorm ishin: pushimi i drejtorit t burgut dhe per
mua mospranimi .nga ana e ktij drejtori q u pushua i ke,rkeses
time pr lirim me kusht. megense kisha plotsuar gjysmen c
dnimit, dhe pr asnj tjetr nuk u mor mas ligjore. Pra, mbctn
dy vet quc e kishin kryer kt akt t shmtuar: o m kishte eielluar
drejtori, o un kish qlluar veten time!
N kt burg nprmjet BBC dgjova dhe vendimin c
gjykats s kasacionit pr lnien nc fuqi t vendimit te meparshm.
pra, nj vit. Nuk kisha ndonj shprese pr t ma ulur dnimin.
prderisa ky ishte politik. ashtu si nuk kisha shpresa, si gjith t
tjera, q dhe un mund t lirohesha kur te plotsoja gjysmn c
dnimit. Kerkesa nuk u pranua. mbasi "nuk isha pcnduar pr krimin
q kisha kryer". Me nj fjale. ata donin q une n krkes t thosha
"kain br gabim q kam mbrojtur babain tim dhe pr kt jam
penduar thellsisht dhc kerkoj mshirn tuaj".
147

Si c thashe me t dnuarit kalova mire pavarsisht se

i kujt isha. M tregonin historite e tyre, krkonin mendimin tim per
ankesat qe drejtonin, shumica c tvre t penduar per krimin qe kishin
kryer, per hallet e tyre, per indinjimin ndaj partise demokratike pr
premtimet q u bntc nepermjet deputeteve te saj dhc drejtuesve t
burgjcve n fushatat elektorale dhe pasi u merrte voten, i lintc n
harrese, n vuajtjet e tyre. M vintc keq pr ta. T rinj. t dnuar
nga 20-25 vjet. Natyrisht kishin kryer krim. dikush me dashje, dikush
pa dashje, dikush pr ndcr. dikush per tok, t gjith t dnuar n
kohn e demokracise, ku dheligjet dhe organet i prokurori. glykata
c sidomos mc kursantt q u prgatitn n kursc gjasht mujore,
linin mjaft pr te dshiruar.
Familja gjithmone me sillte gazctat dhe pak nga pak t gjith
krkonin per t i lexuar ato. Sc bashku benim dhe fjale-kryget.
N fund t kapanonit t fietjes ishte vendosur nje televizor dhe kur
fillonin lajmet dhe spikeri fillonte t thoshte qe "komisariati
policise
t gjith hidheshin nga krcvatct dhe gjendeshin para
televizorit dhe me nj qetesi absolutc shikonin e dgjonin sc kush
ishtc kapur sepse njiheshin me njeri-tjetrin.
Nuk mund t Ic kurrsesi pa permendur n kto kujtime dy
bashkvuajtsit c mi. Mctin dhc Vasilin. Ishin dy t dnuarit c par
qe me pritn dhc m ndenjen afer gjithe kohes. Natvrisht pr kt
qendrim edhe u "persekutuan - pak nga drejtori q kishtc ardhur
me detyre ktu ne burgun c Bardhores. Thcm pak, sepse atij nuk ia
mbantc me shum. T dy keta ishin denuar pr vrasje, por vrasjen
nuk e kishin br direkt kta. Njri c kishtc marre persiper krimin
q kishte bere nj tjeter. ndersa tjetrit ia kishin ngarkuar krimin
rnbasi ai qe e kishte kryer ishte djal i vetm dhe kishte miq, ndersa
kv kishte dhe tre vllezr t tjer dhc ptin c madhe sc ia dnuan
nns s tij me vdekje nje djale sc i mhctcshin trc t tjcrt. logjike
e bukur pr drejtesin.
"Me ka falur jetn Ramiz Alia. - m thoshte mua. Ai do
nmaj sillte falje. jo si ky q s'kujtohet
burgimit po ju vinte fundi. Teuta me thoshte q
148

djemte jane hdhur s tepenni mc njeri-tjetrin qr. kur te kartl burgosurty dhe
m nciihmojne shume.
Eshte gj c mire kur familja sht c bashkuar. Por Teutes. perve
mc mua, tani iu shtua dhe nj tjeler, jo sc per mua nuk qe hall, por
isha i burgosur dhe i binte Teutes t'i perbalk)nte elithe hallet e familjes:
Djali i madh duhej t iktene ernigracion per t mbajtur fiuntljen. U takuam
dhe i dhashe kshillat e rastit. Pas dy muajsh erdhi dhe m takoi ne burg.
Ishte nj gj c papritur. U kenaqa shum. Iku perseri. Tani krah i djathte
Teutes iu djali i dvte. Shklzcni. Dua te them q familja luajti nj rol
leht. Nuk mund t l pa
pazevendesueshn per ta kaluar burgun sa
pennendur dhc ata qe ndihmuan fzuniljen time pr t ardhur e pr
takuar ne burg. mbasi. megjithese burgu ishte veteln 14 km larg Kavajes.
behej nj ore dhc duhej makine e lart. sepse rruga ishtc e pakallune me
nlakina t uleta, si c kam thene.
dit t gjith t
Por ja dhe dita c Itrise erdhi. E enderrojne
burgosurit. Ulesha n nj vcnd t alktuar kampit nga ku shihej deti, q
me dukej se vetm ai ishte i lirc. mbasi dukej i pafund dhe nuk kishte
"burg- q mund ta nxinte. At nat nuk fieta fare. Plakat personale i
kisha bere gati me kohe.
mengjes bra dorezimd. u takova me
shoket dhe rrcth ores 9 dola nga kampi. Tant isha pjesen e sipenne dhe
t denuarit sheshin poshte ne kanap, aty ku mblidhe.shin dhe shikonin
familjaret e tyre q vinin per t vizituar t afennit qii i kishin t denuar. Aty
prisja dhe une' dita c caktuara Teuten mc djemte q vinin t m takonin
mes
flohte e shi c n ver ne mes t vapes zhuritese.
Djali i dyte. pasi i madhi ishtc larguar n emigracion per tc mbajtur
fmniljen. me priste jashte rrethinnt tc kampit. Nuk me durohej sa tc arrinim
shtpi. M propozuan t pinim nje kafc
ndonje lokal gjat miges,
por me dukej kolle e humbur. N shtepi
pnste Teuta, djali i vogl dhe
familjaret e tjer. I thashe djalit:
"Shikon qc erdln prape babai?!-.
Ndersa me t madhin folem ne telefon.
T nesennen shkova tek nena n bug, ku u takuam me rnall dhe
menjehere pas ketij takimi slikov-a tek varri i babait. I vendosa lule,
ferkova vanitt nuk qava. por c ndjeva veten me krenar.
1 49

-,

Pjesa e tret

14,

Intervista q u b shkak
pr t m arrestuar
(Bontar n gazetn "Modeste -. m 14 prill 1995. me
"Un. i hiri i Enver Hoxhs'9
Pyetje: llir Hoxha, nj emr i ntajtur nga antikiteti dhe
mbietnr q koha tenton ta harroj. ' 'person. 'karakter yench-on
pas knj identiteti?
Krgjigje: Eshte c vrtete q cmri Ilir vjen nga antikiteti,
ndersa mbiemrin Hoxha une kam fatin ta kem nga babai im. q pr
popullin shqiptar. t pakten, njihct q nga 8 nentori 1941, kur u
themelua Partia Komuniste Shqiptare. Vete fakti qe ju vini t m
intervistoni mua, vjen ngasc kam kt mbiemer. Prandaj thoni ju.
por nuk sht e vertete se koha tenton ta harroje kete mbiemer.
Dhe nese koha nuk tenton ta harroje kete mbiemer, kjo s'eshte
kurrscsi merita ime. por e punes kolosale qe ka 1).1re Enver Hoxha
per Shqiperin dhc popullin e saj.

Pyetje:

jesh fi;mil i riji! personaliteti t ckgjuar prve

151

t mirash. mendoni se ka edhe vshtirsi?

Prgjigjc: Natyrisht qe kjo ka dhc veshtiresite e veta. qe jane

shume here me te medha sc te mirat. Nje nga keto. dhc m kryesorja.
ishtc dhe eshte qe. dhe kur ishte
por aq me tcpr tani qe
babai im ka vdckur. une si djali i tij tc mos e turperoj.
Pirtje: K do Wattani avamazhin dhe p-ivacionin m t spikatur?
Pergiigje: Angazhimi i tij total ne pune sillte privacionin
per ne. pr te ndenjur bashku ne familje pr njc koh te gjate.
Pyetje: Enver Hoxha pr 45 vjet ishie udhhegii i nj
te: Wr, ndrsa prpt personalisht ishte cdhe haha. K do
l vlersonit m shum tek ai: prindin apo prijsn?
Pergiigje: Nuk mund t behet nje vleresim i ndar. Un e
vlersoja si baba, por njekohesisht e vleresoja si udheheqes. si gi ithe
t tjeret. Vleresimi i par eshte personal.
sot
Pyetje: Kohl mityshuan. Enver Hoxha. nga
cilesohet si falkeysia e kombit. Ju. nga pozna e njeriut t
zakonshm, si do ta glykonit Enver Hox-hn?
Pergjigje: Koht mund tc ndryshojne dhe, qe s'eshte idhull,
kjo nuk me preokupon. sepse ai nuk luaoi qe tc bhcj idhu II. Ndersa
eilesimi nga ana juaj si -fatkeqesia c kombit -. per te mos qene
fiktiv, duhet tc citohet shprellimisht ku dhe kush e ka cilesuar
keshtu, q dhc une Cju jap pergjigje te sakte. sepse. personalisht.
nuk e quaj si fatkeqesia c kombit. Bilc, s'me lejon modestia. sepse
kam baba. qe ta quaj krenaria e kombit.
Pelje: Ciln do t quanit meritn m l madhe t Enver
Hoxhs?
152

Pergjigje: Krijimin dhc konsolidimin c shtetit t ri shqiptar,

duke i dhen nj rcputacion n te gjithe boten.
Pyetje: Po gabimin m t madh?
Pergjigje: Nuk i kam konstatuar ndonje gabint e. aq
teper, gabim t madh.
Pyetje: Ndaffigurs s.; Envern s Jan te pakta dhe alalzat
pr vitet e hrjts: ndrkoh q hdia antilashiste konsiderohet jage
e lavdishme e historis shcpplare. e shplegoni?
Pergjigje: Duhct te dini qc akuzat kunder Enver Hoxhes
per periudhen e luftes nacionalclirimtare i behen nga t mundurit.
nga ata qe ai u trcgoi vendin dhe nuk i la t shfrytezonin popullin.
Qcflimin qe i vuri vetes Enver Hoxha. natvrisht s bashku me te
gjithe partizanet, rinine, popullin, per te luftuar okupatorin c veglat
e tij dhe pr t eltruar Shqiperine. e arriti plotesisht me 29 nentor
1944. Per fitimtaret akuzat nuk vlejne, sepse fitoret jane vulosur
me gjakun e deshmoreve.
P etle: Eshi jakt se mernat dhe privileglet e hdies (priShi
dhe amni.ytin me MS1i11 e 5(J-vjetorit Oirinnt), i jane mohnor
edhe nns straj. Si do ra motivonit?
Pergjigje: Nena imc ka qene nje nga antifashistet c para, qe
regjimi fashist e denoi me 13 vjet burgim n mungese. sepse doli
ilegale dhc partizanc. E kapen tani dhe e denuan me 11 vjet. per te
zbatuar vendimin e lene pezull nga te paret qe iken mc bisht nder
shale me okupatorin.
Si nena
ashtu edhe ne. nuk presint falje dhe as kerkojme
meshire, sepse i pafajsbmi s s ka si te kerkoje thije, edhe pse mund
te jete denuar (jo per faj. por per hakmarrje politike).

Pyetje: Krinmi i kultit ishte tendence e vete Enverit, apo

pasoj e adhuritnit tcy popullit ndaj udheheyesit te nj?
Prgjigje: Enver Hoxha asnjher nuk e krkoi kultin. Pr
kt ju sht m mire t pyesni t gjith ata q c kane takuar, q
kan biseduar. por edhe ata q e kane njohur me nga afr.
Pyeije: Meglithat, ishte populli ai. ge si hakmarrje ndaj
regjimit te kaluar, zgjodhi pikerisin shkaterrimin e simbolit te tij.
Kush ishte shkaku per mendimin tuaj?
Prgjigje: Nuk duhet abuzuar me fjalen popull, sepse nuk
ishtc populli ai q i rrezoi monumentet, por disa banda t organizuara
q u lejuan per t kryer akte vandalizmi. Populli ishte ai qe doli pas
rrzimit t monumenteve n antimitingje. Duam apo nuk duam ne,
ai popull ekziston.
Megjithate, rrezimi i monumenteve nuk ishte aq i
dhimbshem n krahasim me at q kto banda vandalsh bn
pas. Ato i N-. une kazmn Shqiperise, duke kaluar edhe kuotat e nivelit
zcro. Tani nuk keini as dinjnet si shtet c as dinjitet si popull n syte
e botes, dhe kjo ka pr t vazhduar shume gjat.
Pyetje: Humhja e njeriut te ajert padyshim eshte e
dhimb.yhme. Po
e monumentn, si e perjetuat?
Pergjigje: Monumenti s'ishte yni, por i prkistc popullit dhe
ne nuk kishim ndonj detyrim ndaj tij. Ndrsa zhvarrimi i babait u
b fshehtazi. natn. Njcrzit e pushtetit vepruan si hajdutet e
frikacakt, sc kishin frik ta bnin nen dritn e diellit. sepse edhc
nga i vdekuri u dridheshin tc Kjitha ato q mund t dridhen. Pr
kt po, c kisha per detyr t bja nj varr e t'i ruaja eshtrat.
Pvetje: E mendonit se i njjti popull. y para pes vjetesh
154

derdhi lot pr Enverin, t reagonte n at mnyr?

Pergjigje: Jua thash dhe po ua perseris q nuk ishte populli
ai qe reagoi. por forca tc caktuara politike. T mundurit.
Pvetje: Familja Hoxha n hurg! Kjo sht nj krkes e
prsritur shpesh. Mendoni se sht vrtet dshir e popullit apo
qllim i qarqeve t caktitara politike?
Pergjigje: S'e kam dgjuar ndonjher kt kerkese. Por ju
duhet ta dini se q te futesh n burg, kjo mund t ndodh ose per
haktnarrje, si sht rasti i nnes sime, osc psc kc thyer ligjet e
shtetit ku jeton. Pr veten time, une nuk i kam shkclur kurre, por i
kam respektuar ligjet. si te sistemit te kaluar, ashtu dhe t ketij q
jctojm sot.
Pyetje: K do t alatzonit pr yendrimin e mbajtur ndajpsh?
Prgjigje: Ke tjeter, ve atyrc q donin hakmarrjcn ndaj
Enver Hoxhes, i cili u tregoi vendin 50 vjet prpara. Koha e
Shqiperise sht kthyer shume prapa. Megjithate. ata kan dhe emra
q shume mir mund t'i njihni. po t lexoni kujtimet e Envcr
Hoxhs. n libra t tillc si "Rreziku anglo-amerikan", "Kur u
hodhn themelet e Shqiperise s re", "Titistt" etj., etj. Jua
rekomandoj qytetareve t'i lexojn keto kjtime t babait tim. se
jane per tc miren e tyre. Por ka edhe emra te rinj. vegla qorre, q
niund te jene qeveritare. si Genc Ruli, Blcrim cla. qii bn ato
raporte e akuza qesharake c me bllofe: apo prokuror. si Teodor
Mosko, q i mbrojten mc "dinjitet" keto akuza: si dhe gjykates, si
Nikoleta Kita, q i dha I I vjet denim nenes sime, t gjithe keta t.
shkolluar ne regjimin c Enver Hoxhs. por q do t vije nje dite q
do te japin Ilogari. sepse kt do t kerkojm nc. Ka edhe disa t
tjere q s'po i permend. Kjo jo per hakmarrje, por duke pritur per
t'u vendosur drejtesia.
155

Pyetje: E, megfithate, nna juaj ndodhet ti& burg. Sa

gendron akuza pr shpeydorim l pasurise s populln?
Prgjigje: Nna ime sht e dnuar politike, dhe kt e din
t gjith. t paktn organizmat jashtc. Megjithate. ka vetem heshtje
nga ana c shtetit shqiptar. Natyrisht. nc nuk presim ndonj gje. dukc
ditur sc per Fatos Nanon po lufton nje parti c ter pr ta liruar dhc
nuk po bn dot gje. Akuzat q i bene n parlament Genc Ruli dhe
Blcrim ela, si doli, ishin akuza bllofe dhe t falsifikuara,
propagandistike. por mc pasoja per ne. Asnje pasuri shteterore nuk
sht pervetesuar e shprdoruar. Dokumcntacioni i rregullt
shteteror. i mbajtur nga organi i autorizuar, si ishtc drejtoria
pritjes. u dha mundesi kontrolleve t zotit Blerim ela, me qllim
q t numerolteshin t gjitha kafct e pira nga njerezit q vinin pr
t nderuar kujtimin e Enver Hoxhs. T gjitha ishin me vendun t
organeve t larta.
'1>yelje: Mendoni se gendrimi ndaj jush eshte hakmaoje

Pergjigje: Kjo nuk do shume mend t kuptohet. Nj shtet

demokratik duhet t aktivizoj inteligjencien pr t'u ndrtuar dhe
pr t ecur prpara. Ndrsa une jam profesor-doktor dhe jam pa
pun. por duhct thene sc si un jane shume inxhiniere, oficere,
msues etj.. ctj.. q jane hedhur rrugeve, pr t mos folur pr
punetoret. Pra. nuk jatn i vetmi q po pesoj hakmarrjen c ktij
pushteti. Po, kam qcn i pari. Kete e pranoj.
Pyeije: lani jenn hiei demokralik. K shihni sr a rnje dhe
ke konsiderom si gahim jaial t ketyre lre vjeWve l SiS1C11711 l
Pergjigje: Tani. pr saktsi. duhct thene q nuk jemi shtet
demokratik ose. me falni. jemi shtet demokratik vetem me fjal.
Q t mund te quhemi shtet, se paku duhet t kemi kushtetuten. si
156

gjithe shtetet evropiane. ku bejme pjese edhe ne. Nuk kam pare
asnje arritje gjat ketyre tre jeteve, perve shkaterrimeve.
Gabimet fatale jane shume. Por dy mund t jene kryesoret:
- Ky pushtct nxiti hakmarrjen. e cila nuk do ta lere kurre
Shqiperine te ngreje kokn.
- E dyta. u lcjua fenomeni i gjakmarrjes. q ishtc nje fenomen
i mby llur. duke bere pajtimin e gjaqeve. Une u bej thirtje te gjithe
atyre qc jane n gjaqc. te trcgohcn tolcrant. t pajtohen. sepse
sht n t miren e tyre dhe te femijeve. Nuk eshte turp t falsh
2iak. Ju bj thirrjc q t pajtohcni vet me njeri-tjetrin dhe t mos
prisni ndermjetesira. sepse tani nuk ka m as pushtet popullor dhe
Envcr 1-loxhe. qc Cju ndihmojn. Bejeni, te pakten. per hater ti atij
qc ju donte ishit t bashkuar e n miqsi mc njeri-tjetrin dhe do t
shihni qc nuk do t keni t kqija. vese t mira.
l'yetje: E ndieni veten t prbuzur ne shoqri?
Pergjigje: Unejam shum ballehapur e krenar dhe nuk kam
pse te ndjehem i prbuzur ne shogeri dhe kt gj ia dedikoj punes
se palodhur qc bri babai im pr t miren e Shqipris dhc popullit.
Nga ana tjetr. mund pyesesh kdo. si n Durrs. dhc n
Tiran, ku une kam punuar dhe si kam punuar. Por kjo ka pak
rendesi. sepse si une,
ndershmeri. kan punuar shume c shume
njerz t tjere.
Gazetari: Ju jalerninderit!

157

Vendimi pr arrestimin
Vendim
Pr marrje si t pandehur
N Tiran, sot, m dat 17.04.1995
Un, Genc Gjokutaj, zevends-prokuror i rrethit t
Tirans, pasi studiova intervistn e dhn nga shtetasi Ilir Hoxha,
n numrin 18 t gazets "Modeste", q bn fjal pr veprn
penale t nxitjes s grindjeve dhe urrejtjes midis kombsive dhe
racave, parashikuar n nenin 56 t Kodit Penal,
Konstatova se:
N numrin 18 t gazets "Modeste" shtetasi llir Hoxha
ka botuar intervistn e titulluar: "Un, i biri i Enver Hoxhs...".
N kt intervist autori ka br thirrje q synojn prishjen e
paqes publike dhe nxitjen e urrejtjes kundr pjesve t
popullsis, dukc i fyer e duke shpifur pr to, nprmjet
shprehjeve t tilla, si: "t mundurit", "banda vandaliste", fyerje
ndaj grupeve t ndryshme shoqrore apo shtetrore, si: "vegla
qorre" etj., apo dhe duke krcnuar hapur se "do t jepet Ilogari
nj dit dhe se kt do ta krkojm ne". Meqense ka prova t
mjaftueshme se vepra penale sht kryer nga Ilir Hoxha,
Vendosa:
T marr si t pandehur pr kt shtje llir Enver
Hoxhn.
Zvends prokurori i rrethit
Genc Gjokutaj
158

Kam krkuar paqen

dhe jo hakmarrjen
Interviste me "KJ"
(T, nesrmen c arrestimit. ekskluzivisht pr kt gazet)
18 prill. 1995.
KJ: Kur e dhate ituervisten pr gazeten "Modeste"?
Prgjigje: Gazetari erdhi e m takoi m datn 9 prill dhe e
botoi intervistn me dat 13.
K.J. A

menduar se mund

arrestonin pr kete gj?

Pergjigje: As m kishte vajtur ndonjher n mendje se do

t m arrestonin mc akuzn pse dhash nj interviste. 1 kam
respektuar gjithnj ligiet e shtctit dhc asnjhcr nuk i kam shkelur
ato.
K.I (:tare menduat ku pate policin n der?
159

Pergngje: Pashe nje furgon plot me police dhe njri prej

tyre me tha se duhej t paraqitesha pr nje sqarim ne prokurori. E
shkova neper mcnd gjithka: arrestimin, burgimin. Pastaj m crdhi
ne mendje mamaja dhc thash me vete: kur c perballon hurgun nje
grua 75-vjeare, si te mos e prballoja une, djali i saj.
KJ: Pas marrjes nga policin. ku p&Iiindua?
Penzjigie: N zyrn e zevends-prokurorit te Tirans. Gene
Gjokutaj. i cili po me priste. Ai me njohu me akuzcn dhe. pasi ma
tha ta firmosja. Nc fillim nuk desha. por pastaj ai ma
mbushi mendjen per ta firmosur, duke me pennendur procedurat.
rregullat. Kv nenshkrim kishte kuptimin se isha njohur mc akuzen,
jo qe e pranoja. Megjithate. ende nuk e kam kuptuar akuzen qc m
bejne.
KJ: Pse2
Pergjigje. Nuk c kuptoj ku qcndron vepra penale qe kam
kryer un. U mendova shume per ta kuptuar kete gj. por nuk nxora
gje nc drit. Akuza
duket shume absurdc. Une nuk jam botues
gazete, q te arrestohem per bonmin c nj intcrvistc. c cila mund
te zgjoje ndjenjat raciale apo te perarjes. Une jap mendimet c mia
per eshtjen e vleresimit te figures se Envcr Hoxhes dhc pr te
gjithe ata q e kan akuzuar si diktator. Ne intervisten e botuar ne
gazete un bj thirrjc per tolerance dhc jo per hakmarrje. Flas per
luften qe duhct te bej shteti kunder gjakmarrjes dhe disa
fenomeneve negative sociale q linden keto vitc dhc q n kohen e
qeverisjes sc Enverit nuk ekzistonin. Te gjithe ata q c kane lexuar
intervisten nuk gjejn asnje fiale pr te me fajesuar dhe jo me pr
arrestuar. Nuk c di si c kan lexuar kete gjc ata q me kane
arrestuar
KJ: Mendoni se kv cirrestini ishie polnik?
I 60

Pergjie: E fare mund te jet tjder...

KL Po latsh nmnd t jet, friksuar nga intervista?

Pergjigje. Shkoni dhe pyesni ata q mekan arrestuar. Mua s'm

ndalon njeri t mbroj babain tim dhe te jem krenar per t.
K.I: Pse mendoni e mbiojtja q i bt frgrrs s bahaitjudrgoi
n arrest?

shpuri n kt
Pergjigje: Jam i sigurte, se vetem mbrojtja e tij
situat pasi une them t vrteten rreth figures s babait. Kjo gje i frikeson
disa njerz. Megjithate. une jam Ilir Enver Hoxha dhe jo Envcr Hoha.
Nuk e kuptoj pse pushteti i sotem ka frik nga une. Si djali i tij. kam t
drejten q te mbroj babain dcri n fund dhe shte e drejta imc q t'i procedoj
pmalisht q t gjithe ata q fyejne figuren e tij.
KI far. keni Intinbur nga jeta e penlitshme pas kty. " anysti?
Pergligje: Mc vjen keq
nuk do t kem mundesi t shoqroj
f(*.lnijet e mi n shkoll. Ishtc nj mige q e beja do dite dhe qc m jeptc
sa jam i papune. Meithat, jarn optimist sepse
kenacji.tsi. pn.j aq
c di q do t m zevendesoje djali i madh.
KI: l'o nese arregi juaj vazhdon pr koh

hapash

tier do ndennerrni?

Perujigje: Do t deshiroja q kjo eshtje t mbllet sa rne shpejt

dhc shproj vrtd se prokurori do ta mbylle dosjen
Hoxha". por. n
qofte ajo do t vazhdoj per koh shunie t gjat, atehere do t'i krkoj
ndihme Kornitetit Shqiptar t Helsinkit. si dhe do t u drejtohem tc gjitha
ambasadave. duke u bere tdittir se vazhdon persekutimi i familjes Hoxha
161

KI: Pr .sa koh mendoni se mund t vazhdol ky persdadim?

PergOgje: Kt nuk e di dhe nuk mund ta imagjinoj, por numd tc
them dicka tjdr. Familja Hoxha do t jct n cjender te vemendjes pr
gjithe jc./ar dhe kjo per merite t Envcr Hoxhes. Asnj shqiptar nuk mund
te mohoj arritjet qe. pati Shqipria gjat kohes s qeverisjes s tij. Keto qe
thul-km sot jane thjesht fiale poli~hspekulatore... Nuk i kuptoj deklaratat
e Blerim eles, q i:shte kryetu- i kontrollit t shtetit. dhene televizionit. Po
i gjcti ai thesart e tim efi, une do t gewhesha. Singerisht c them kt gj.
Por une nuk mund t'i pranoj deldaratat etij. kur thot sc Enveri krkonte
balej nj pape i rnarksi&m-leninizmit. Enver Hoxha do t mbetet gjithnj
Enver Hoxhe. kursepapa-pape. Nuk mund te bashkohen kao nocionc nen
nje emer.
K Intervista n greekin Mockste"wjon n munrin e onlzshmn
Pergjigje: Gazetari ni ka len pyetjd, por une nuk e di nese ai
vazlidontjct i interesuar per ta botuar ate. Ku i diha. edhe ai mund te
perfundoje i arrestuar. ashtu si dhe une. Kurse akuzucsit do t'i thoja q ta
kNonte intervisten. pastaj te merrte masen c arnstit ndaj meje.
K Mendon seifyin e ka mbiemri pr githa ktoq pondochn?
Pergjigje: Sigurisht. Un po e marr fialen "faj -. qe ju perdoret. n
kuptimin "slikak. T gjitha hakmarrjet ndaj nesh burojn vetern nga
mbienri. Por jam krenar q jam nje pasa.rdhes i Hoxhateve.
KI: TCP1i besoj se e ndjeni velen n njjtin jx)zicion me nnn maj t
bur,,osur?
Pergjigje: MegenCSe .jarn pikerisht ne kt pozicion pra. shurne
pErne saj. do t dcsha t'i thoshja nepenrijet gazdes. q t mos kct merak
per mua:
e kam per nder qe jani akuzirar per mbrojtje t t dashurit
tone. T perqatbn I I
162

Duan apo s'duan politikant,

ai nuk do t mbetet
"jasht ligjit", si sot
(Pjcsa c dyte c intervistes, dorzuar ne redaksine e gazetes
"Modeste" me 14 maj 1995)
Pyetje: shpehet se nuk ndiheni i prbuzur. Po i zhgnjyer?
Nse po, nga kush nuk e prisnit m tepr zhgnjimin?
Pergiigje: Jam i zhgenjyer nga dyfyt resia e disa njerezve,
por mund te them se ne mcndjen time gjrat u kthjelluan shum
shpejt. Une 11 veten time c kam bere ndarjen c atyre "miqve dhc
shokeve" te mi q m*u larguan per tc zene karriket ne pushtetin c
ri qc po krijohej dhe perzierja ime me ta i bente pak te besueshem
per postct q do te mermin, nga rne t ultit c dcri tck me tc lartet,
pra, u prishte pune (kishtc dhe ka edhc nga ata qe, pavaresisht prej
postcve qe moren, jan treguar njerez korrekte, me kultur politikc
dhe demokratike).
Po petja juaj ishte per ata qe m zhgenjyen. Pati prej atyre
1 63

q, pr nj ndjenj frikc t justifikucslunc, pr t mos u implikuar

vet dhe familjet e tyre, m'u larguan. Natyrisht, ktu nuk c kam
fialen pr shume miq e shok t puns e jasht saj, q as an
kokn nga kjo "furtune" q po kalonte, si pr mua, ashtu dhe pr
familjen time. c cila m njohu edhe inc shume miq c shok t rinj,
t cilet ne momentet e vshtira q po kalonim na ndihmuan, na
prkrahn dhe ne nuk do jua harrojme kurr.
Pyetje: Esht ,fakt y Enver Hoxha ka adhuruesit e tij.
Prvjetori i vdekjes s tij 'ndryshint patt kt vit nga katr 11 prilleve
t ljer?
Prgjigje: Esht absurditet t mendosh sc mund t ket
ndodhur dika e kundrt pr adhuruesit e Enver Hoxhs. Ndrvshimi
kt vit nga vitet e tjere ishte se na erdhen pr vizit n shtpi per
t nderuar kujtimin e Enver Hoxhes cdhe shume njcrz nga rrethet,
si Mirdit, Vlore, Tepelene, Tropoj, Koree, Fier, Kavaj, Kruj.
Peqin. Tiran po e po e t tjer. Keta, masi kishin shkuar te varri i
tij pr t vene bucjeta me lule, u kthvcn pr vizit n shtepi, duke
na shprehur nderimin per te, pr vete dhe nga shume njerez t
tjere, q pr arsye te gjendjes shum t rnd ekonomike, nuk kishin
mundsi t vinin nua rrethet c tyre, por u ishin lutur q t na i
transmetonin ata inkurajirnet pr ne. Pr vete, at dit nuk pata
mundesi t shkoja te varri i babait. sepse njcrzit nuk pushuan
asnj or. M von u arrestova, keshtu gjja e par q do t bj kur
t jem i lir sht t shkoj tc varri i njcriut tim t dashur dhe pastaj
t takoj nenen time ne burg.
Pyetje: Para ca kohsh shte krijuar shoyata e "GirlInetarve
t Enverit". Mendimi juat pr kt shogat?
Pergligje: N pergjithsi shoqatat apo fondacionct kan nj
status. nje program. Une nuk bej pjese n asnj shoqate apo parti
politike dhc konkretisht nuk i njoh as statusin e as programin e
164

ksaj shoqatc, sepse nuk e kam par. Por logjika ta do q fondacionet

dhe shoqatat, qofte ajo c Enver Hoxhes apo e Fan Nolit. Faik
Konices, Emin Durakut. Gjergj Fishtes e shume t tjera. krijohen
per t propaganduar vepren c personit qe i dedikohen. pr t
perkjtuar ngjarjct q kan t bjn mc jeten dhe veprinuarine q
kan kryer ata pr vendin e tyre. Keshtu mendoj une. Numri i
antarvc q perbejne shoqatn varet nga personaliteti q ajo shoqat
perfaqeson. Nga pamjet dhe lajmet qe jepte "televizioni nderpartiak",
duk sc ishin pak si shum anetare, n krahasim me anetaresine
e shoqatavc t tjera. Thon q ishin gati nj milion anetare. Tani
Enver Hoxha sht jasht ligjit. Duan apo nuk duan politikant, do
t vije nj dit q ai do t futet brenda ligjit. me aprovimin e
kushtctuts s re.
Pyetje: N opinionin publik e sidomos zyrtar do prkrahs i
Enverit cilesohet si nostalgjik i diklaturs. Sa i drejte esht ky mendim?
Prgjigjc: Atyre qe jane prkrahs t Enverit nuk u bn
pershtypje sc si cilesohen nga t tjert.
Pyetje: Nn peshen e ksaj akuze gjendet vazhdimisht dhe
partia socialiste, ndrkoh ye vete partia sociliste deklaron se
esht refOrmuar dhe se nuk e hdh asgj me t kaluaren politike te
partise s punes. Si do ta wykoni?
Pergjigie: Natyrisht q partia socialiste nuk eshte partia e
punes. kt e din t gjith. Shuica e antarve t ish-partise s
punes u atashua te kjo parti. si dhe shume t rinj q po antarsohen.
Ata e bejne kt scpsc partia socialiste eshte parti c majt. Partia
socialiste nuk duhet t vuaje nga komplekset dhe epitetct, se ashtu
e ka politika, po ata te shohin si eshte m mire pr popullin, pr
Shqiperine. dukc justifikuar kshtu elektoratin q ajo ka.
Pyette: Forca th cokotoro politike Enver Hoxlien e quajne
165

m tepr se diktator, kriminel, duke sjelle si agumem persekunmin

e inteligjencs, burgosjen. internimet e kundrshtarve
madje dhe t njerzve t thjesht. Sa qendron kjo akuz pr
mendimin tuaj?
Prgjigje: Kjo akuz nuk qendron. M thoni pr far nuk e
akuzuan Enver Hoxhn n kto katr-pes vjet. Po ju bj un nj
pyetjc: k do t quanit ju kriminel. nj njeri q mbron kushtetutn,
ligjet e shtetit, apo ata q mundoheshin t prmbysnin pushtetin me
dhun, t sabotonin ecjen prpara t Shqipris?
Pyetje: Gjithashtu Enveri akuzohet se pr mbajtjen e
pushtetit t tij absolut ka eleminuar bashkpuntort e tij m t
crfrt: glat lufis Oemal Staftn e deri tek Mehmet Shehu e grupi i
tij. Sa e vrtet. sht?
Prgjigje: Jua shpjegova edhc m hert, n pjesn e par t
intervists, se ktyre pyetjeve nuk ia vlen t - i prgjigjem, megjithat,
megense po z n goj cmrin e Heroit t Popullit Qemal Stafs.
po pranoj t prgjigjem, duke prdorur logjikn, sepse n at koh
un nuk kisha lindur. Enver Hoxha gjat periudhs s lufts
antifashiste nacionallirimtare ka br shum bisedime me
eksponent t Ballit Kombtar e t tjer eksponent, t cilt m
par u baslikuan me okupatorin, me qllim q ata t kthcnin rrug
c t lidheshin me popullin. q po bnte nj Itift t drejt kundr
fashizmit e nazizmit. Fundi i tyre dihet. Lind pyetja: Si ky njeri,
pra, Enver Hoxha. qc i bnte thirrje Ballit Kombtar, i cili n fund
t fundit kishte program t kundrt. q pr nj kauz m t lart c
m t rndsishme, t bashkoheshin n luft kundr okupatorit dhc
nga ana tjetr. i "bnte gropn" vetes. duke ehminuar nj t ri,
organizator t rinis antifashiste n luft kundr okupatorit, si
ishte Qemal Stafa'? Gjykoni dhe juve vet.
Pyetje: K do t ve onit tek Enver Hoxha si afisin m
spikatilr dnituese?
166

Pergjigje: Ishte teper i vendosur n marrjcn e vendimeve

decizive. kur behej fjale per ruajtjen e pavaresise dhe forcimin e
Shqipris.
Pyetje: Po ndonj mani apo tendence?
Prgjigjc: Ishtc mjaft i apasonivar pas leximit te libravc, q
ishin t shumt n bibliotckat n shtepi dhc i dintc prmendsh ku
ndodheshin, n ciln biblioteke apo raft t afro 25 mij titujve t
ndrvshem tc tij. Kur i kerkonim ndonje libr, thoshte: "Ik e mk.:rre ne
filan vend". Dhc donte ta vendosje prsri n vcndin e vet. Kt
mund ta quaj nje "mani - te tij. n qofte se kjo mund te quhet mani_
pyetje: Nj yendrim pak a shume molmes. kuptohet me t
moderuar ka mhajtur edhe ish-presidenti Alia pr akuzat ndaj
Enver Hox-hes. Si do ta vleresonit?
Pergjigje: Nuk me takon mua tc bj vlcrsimin. Ramiz Alia
sht nj figur politike komplekse, mbasi ai ishte presidcnt n dy
sisteme: socialist dhe kapitalist. prandaj mendoj se cdhe per te historia dhe populli do ta vlersojn duke thene fialen c tyre per vendin
q i takon. Ai ka nj avantazh t madh: duke qene gjall mund t'i
jap prgjigje vet pyetjes q m bni mua. Ai ka shkruajtur dhc
librin "Enveri yne- . Megjithese tani pa pushtet. mund t shkruaj
sc si duhet te veproje populli yne nc keto situata, 'e ardhme e
pret, si mund te cvitohct kjo perearje, si mund t behet bashkimi
shpirteror c kombetar dhe populli do gjykoje. Akuza i eshte bere.
ai nuk ka ncvoj pr avokat mbrojtes. scpse i di gjerat m mire se
kushdo tjeter. gjykates kt radhe ka popullin.
Pyetje:Nga opozita pushteti i sedjathes akuzohet se perdor metoda
drepuese sistemit te koluctr moni.vt. .1u konstatoni ndonje ngjashmn.?
Pergjigje: Opozitaret duhct ta dine: m mire. sepse jane

167

prane pushtetit, un nuk mund t theln gje, se nuk kam fakte konkrete.
Pywtje: Madje dhe presidenti Berisha. nga forea t ndryshme
politike, akuzohet p r prirje t: thek uarct totalitariste. Ju si e vlersoni?
Pergiigie: Mendimi im eshte sc ai zbaton kompetencat q i
ka dhn parlamenti n dispozitat kushtetuese si president i
republikes. Pr t'ti sanksionuar keto kompetenca n kushtetut zoti
president shpalli referendumin dhe populli me votn e tij i tha jo.
l'yetje: IV prglithsi i kzishion vmendje politiks?

Prgjigjc: Dukc qen djali i nj prindi qe u mor 50 vjet mc

politik, dhe une i kam ndjekur me vmendje ngiarjet qe jane zhvilluar
nn nj knd veshtrinli politik, pavarsisht se nuk jam marr as mc
politik, as me vepriintari partiake.
Tani eshte e kot t'i kushtosh ndonj vmendje t veant
politikes, sepse politika e shtetit ton sht pa bosht dhe sht e
veshtir ta ndjekesh. Me gjithe keto vizita kryetaresh shtetesh.
kryetaresh parlamentesh, kryeministrash, parlamentaresh.
politikanesh, ministrash, afaristsh, delegacionesh t shumta
ushtarake q kan ardhur nc Shqipri, shto ketu vizitat q kane
br homologt e tyre jashte shtetit, dukc filluar q nga presidenti
e me radhe, t paktn Shqiperia do t kishte par nj rreze drite
nga "nata e erret - q kaluam.
1-ctje:.Iticluket e ndet:shme hrfia ixVitike q zhvi lohet sot n.Skipr?
Pergiigie: Pak a shume po. Partia dcmokratikc q esItt n
fuqi duhet t'i lejoj m shume hapsir opozites, pr shembull ne
tclevizion. q n fakt duhet t jete i t gjithve.
Pyetje: Po praktikat q prdorin partit hrencla pr hrenda
tyre. ndaj elemeneve apo klaneve l ndryshme?
168

Prgjigje: Mua nuk m interesojn dhe nuk i ndjek se e'bejn

partit brenda tyre. Secila parti ka praktikat e veta.
Pyetle: Per mendimin tlky' parlamenti e kajustifilatarvotenehesuar?
Prgjigje: Nuk duhet mohuar puna e parlamentit. Por
deputett duhet t merren vesh m, mir me njeri-tjetrin_ sepse mbrapa
tyre gendron poptilli qc i ka dhen votn. Si konkluzion personal.
meqkembngulni. mund t them sc parlamenti, prderisa nuk arriti
t bej ligjin themeltar t shtctit. kushtetutn, pas m se 3 vjetve,
mund t them se nuk e ka justifikuar voten q i ka dhn populli.
Pyetje: Pr
mendoni se ka nevoje Mwipria sot: per nje
dor , ffirte apo pr nte alternative te hesueshme?
Prgjigjc: Pr mendimin tim Shqipria ka nevoj pr nj
mendje t Icthjellt.
Pyetje:
momentin?

do te ishte perju ulternativa m e pershiatshme pr

Prgjigjc: M thn t drejtn un jam per republik

presidenciale. Esht shume e veshtire tc udhelliget shtcti yne me
statusin c republiks parlamentare, per vet kushtct politikoekonomike dhe mentalitetin popullit.
Pyetje: Po njeritt i dtthur per drejlimin e shietit?
Prgjigjc: N kontekstin c prgjigjes qe dhash, dukc iu
prmbajtur idcs s reptibliks presidenciale, rrjcdh se populli, me
voten e tij. cio t vcndostc direkt pr njeritin q i plqen q ta
tidhheqe dhe, nga ana tjctr. ky do t mbaj prgjegjesi moralc
personale ndaj tyre. Nje detyr mjaft e vslitir.
169

Pyetje: Si i parashikoni zgjedhjet e ardhshme?

Pergjigje: Nuk jam parashikues, por di q populli do t votoj

tne shum kujdes. Iku tashme koha e "Ie ta provojme njehere", do
prov sht n kurriz t tyre. Un di se kujt do Cja jap votn time.
Pyelje: Ky konkluzion merr shkak nga rezultati i
referenchunit?
Pergjigje: Rezultatet e referendumit per kushtetuten ishin
rrjedhoje c pjekurise politike t popullit. qe vjen nc ngritie,
Pyetle: Humbja e referendumit ishte mosaprovimi
ku.shtetuts apo pergligje ndaj politiks se ndjekur?
Prgjigjc: Un mendoj se teper i rndsishm ishtc
mosaprovimi i kushtetutes. Une nuk c kuptoja se si mund t votontc
njc popull pro kushtetuts pa c lexuar ate, t votonte me sy mbyllur.
Ishte dhe sht e ligishme dhe e domosdoshme q kushtetuten ta
aprovoje m pare parlamenti dhe pastaj le t behej dhe referendumi
popullor. Nuk them sc mund te mos kete dhe paknaqsi dhe ndaj
politikes s' ndjekur. Un pr veten time votova "jo - thjesht pr
kushtetutn. ndrsa per politiken e ndjekur kam kohe kur t votoj.
ne zgjedhjct c ardhshme.
Nuk me pelqeu dalja n tribune e disa personaliteteve
shqiptarc nga Kosova n mbeshtetje te kushtetuts. sepse aprovimi
i saj n at fonne ishtc nje veprim i jashteligjshem. Ata eshte mir
te shohin ne radh te pare punet e Kosovs sc s'i kan mire dhe
nuk eshte nevoja t'i japin mend popullit shqiptar, sepse e pane
vct se 'ti ndodhi dhe iken t turperuar me humbje n kurriz.
Pyetje: Mendoni se prapatnbelja ekonomike e tasheguar
<:;shte shkaku i veshiirsive ge po kalon vendi ot:/
170

Pergjigje: Shteti yne Qjate sistemit t kaluar pati nj sr

rezultatesh pozitive. Nga nj vend shume i prapambetur dhe i
shkatrruar totalisht nga Lufta e Dyte Boterore kreu transformime
kolosale q nuk sht nevoja t i permend. Enver Hoxha kaq pati
mundsi t bnte.
Prandaj them se shkaku i vshtirsive eshte i lidhur jo me
prapambctjen e trasheguar, por me momentin e tranzicionit,
bllokimin e industris. jane shkatrrimet e shumta etj.. papunesia e
krijuar, emimet e larta. mungesa e investimeve t huaja, si dhe
paaftesia e qeveris pr t udhhequr proceset demokratike dhe
pr t'i zghdhur ato. Kto jane shkaget e veshtirsive q po kalon
vcndi sot.
Pyetje: Ke do t veoni si arrilje m te maclhe gjai udhheqles
se: Enver Hoxhes ne jitshen ekonomike?
Pergjigje: Ndertimi i nje rrjcs,ti t fqishem energietik. me
hidrocentralet, t cilt dhe sot po punojne me nj kapacitet tc plot,
si dhc zhvillimi i bujqesise mbi baza shkencore, e cila u shkatrrua
plotsisht.
Pyetje: Po n at sociale?
Prgjigje: Ngritja e sistemit arsimor, q nga zhdukja e
analfabetizmit e dcri tck akadcmit. emancipimi i gras. shtrirja e
sistemit shendetsor ne tc ghthe skajet c vcndit dhe falas.
japin

Pyetje: Refitrmat ekonomike q po zhatohen sol sa garanci

nje:
shpejki Shaiprise:?

Perghgje: Nuk mund te them gj. Ata q i kane projektuar

kto reforma besoj se duhet t i dine rezultatet. ivleghthate. po nuk
u ften investiet e aq te perfolura. q t filloje t punoj industria.
njerezit te punesohen, nuk mund te kete nje zhviihm t vertete
171

t Shqipris.
l'yetje: Inslitucionet shtetmre dhe proceset demokratike.
Si i prgjigjen nftri-tjetrit?
Prgjigje: Institucionet shtctrorc duhet t'i mbshtesin
proceset demokratike, duke u bazuar n ligjin themeltar, q sht
kushtctuta. Sa jemi pa kushtctut eclhe prgjigjja imc do t jct shum
c shprndar e pa prccizuar. N kto procese demokratike, kto
institucione duhet t bjnii m shum pr t ia lehtsuar hallet popullit.
Pyetje: Kush sht pr mendimin tuaj shkaku i pengesave
q po has Shyiperia pr 1 .11 integruar ne Evrop?
Krgjigje: Pcngesa se duhet "kodi i ri". duhet "miratimi i
kushtetuts", "shtja Nano" etj., edhe mund t jen, por kjo nuk
sht krvesorja. Pr mendimin tim Shqipria do t pranohet n.
Evrop kur t ua krkojn interesat metropoleve curopiane.
Megjithat, ne jemi n. Evrop. pranimi sht vctm nj akt formal.
qc nuk ka pr t ndrvshuar gj. n qoft se ne vct nuk i vihemi
puns pr t ndrtuar nj shoqri t re. Ndryshe. t pranuar apo t
papranuar n Evrop. ne do t mbetemi shum mbrapa saj.
Pywtje: Drejksia e sottne shqiptare sa dshmon se sht vrtet e
pavantr?

Prgjigje: Drejtsia shqiptare do t shkoj drcjt pavarsis

dhc sa m shpejt ta bj ajo kt nga diktati politik aq m tepr do
t'i ngrillet reputacioni i saj si n besimin q do t krijoj n popull.
ashtu dhe me cmrin c nderuar n syt e bots. duke i br nder
Shqipris. Nuk duhet prgiithsuar. ka shum procese t karakterit
civil c penal q jan zhv illuar drejt. Ndrsa n proceset me karakter
politik drejtesta shqiptare ka ln shunt pr t dshruar.
172

Pyelje: Si e shpjegoni q shum politikan jane akuzuar

pr korrupsion dhe skandale t ndryshme financiare. meglithate
drejtsia n prglithsi nuk ka mundur t thotljaln e saj?
Prgjigje: Nuk mund t shpjegohet n qofte se drejtesia ka
fakte. E vrtcta vonohet, por del.
Pyetje: Mendoni se drejte:sia shte viktim e politiks clhe
vel politika .4worizon korrupsionin?
Pergjigje: T gjithe duhet te angazhohen q t mos ndodh
Pyetje: Si e parashikoni t ardhmen e aftri clhe t largl te:
Shyperise?
Pergjigje: N qofte sc nc do t vazhdojme me hakmarrje me
njeri-tjetrin kshtu si e kcmi nisur, Shqipria t ardhmen e ka t
zvint. N qofte se ne do t - i leme menjane kto. do t tregohemi
tolerante:. tc mirekuptohemi, ta ndihmojme njeri-tjetrin, t bjm
pajtimin kombetar. e ardhmja c larget e Shqiperise do t jet
shpresedhenese. Ky islite dhc qllimi i thirrjes sime pr tolcranc
ne at interviste q keni botuar ju. Qellinii pr t cilin tne akuzon
zevendesprokurori i Tiranes zoti Gcnc Gjokutaj. per kryerjen e
veprs penale "te nxitjes se grindjeve dhe urrejtjes midis kombesive
dhc racave -. sht jasht mendsh. Un edhe sot e kesaj ditc nuk c
kam kuptuar pr fare racash c komhsish bhet fjal. Prandaj i
lutem zotit zevenclesprokuror ta kuptoj mire kete thirrjc pr
tolerance qe u kam drejtuar t gjithe njerezve, si atyre mc bindje t
majte, por edhe atyre njerzve te thjeshte e t ndershem q mund
t jene ne partin demokratike, apo ne cilendo parti qofshin. q
personalisht une i respektoj, pavarsisht bindjcve t kunderta me
t mijat: t mos c interpretoje si nj "nxitje t grindjcve dhe urrejtjes
midis kombesive dhe racave- . Duhet t angazhohemi t giithe pr
te nclertuar Shqiperine dhe jo pr ta shkaterruar at. Europa ku
173

kjme pjcs sht "plak" pr t mbajtur n kurriz dhe hallet tona.

Ajo jep kshilla dhc varet nga ne si i interpretojm dhc i zbatojm
pr t mirn ton kshillat e "t moshuarve".
S fundi dua t falenderoj dhc t prshndcs t gjith
shqiptart, si brenda vendit, ashtu dhe jasht Shqikris, q me
letrat apo mesazhet q m kan drguar m shprehin krkrahjen c
tyre dhe njkohesisht shprehin indinjatn ndaj veprimeve hakmarrse
politike t shtctit aktual demokratik, q me plot gojn shprehet pr
mbrojtjen e t drejtave dhe lirive t individit, ndrsa nga ana tjetr
t burgos. Duke qen i arrestuar. i prshndes dhe i falcnderoj me
mirnjohje nprmjct ksaj intcrviste.

174'

Letr miqve jasht atdheut

Drejtuar gjith shqiptarve jasht territorit t republiks s
Shqipris q jetojn ntrojet e tyre apo q kan emigruar an
e mban hots, dashamirs t Enver lioxhs
dashur vellezerit e mi.
Ju drejtohem me fialen --vellezer". scpse. pavarsisht se
Envcr Hoxhcn c kishit dhe e keni udhheqs shpirteror, c quanit
dhe "bace Enveri-.
Jam shume mirenjohes ndaj jush. se qe ne ditet e para te
persekutimit te familjes tone na u ndodhet prane, me mesazhe apo
duke qen dhc prczcnt. Ju na qcndruat prane kur na u arrestua
nena, po kshtu dhe kur na zharrosen ne menyre makabre babane
tone. Ju erdbet sc e ndjete
po zhvarrosej dhe njeriu juaj. q ju e
quanit -baut .
Tani sC fundi. s'ka pak dit qe ndodhi arrestimi im. me akuza
absurdc. por ne thelb per faktin se po mbroj babain tim. dhc ju
pCrseri
gjendeni prane dhe m ngrini moralin. Kam marre shume
mcsazhc, si nga ju. por dhc
tuaj shqiptar t shtctit
ame. sepse ne kushtct e arrestit mundesia e tc takuarit
e ndaluar.
175

Por do t vijc nj dit c liris, q ne do t shihcmi prsri pr t

biseduar.
Pr te gjitha kto po ju shkruaj kt letr, q t .ju falenderoj
dhe njkohesisht ju them sc ndihem shum i prekur pr kt
mbshtetle kaq t nevojshme pr mua. Une ju prcmtoj sc babain
do ta mbroj gjithmon ashtu si e keni mbrojtur dhe ju, at dhe
kauzn c drejt, atjc ku ndodheni. ju, q keni br burgje, q jeni
persekutuar. bile dhe jeni vrar c kcni ln familjet dhe jeni
shpnfdar npr bot. s bashku me hallet tuaja. q kan qen dhe
t Enver Hoxhs.
Ai ju donte shm. A nuk c shihnit nc televizor diten e nj
majit, si i qeshte shpirti kur prshndeste me tufen c karafilave t
kuq q i dhuroheshin nga djem tc rinj t Kosovs dhe pastaj e
shprndante tufen duke ua hedhur femijve. rinis, popullit. me
mesazhin: ''Merreni. jan karafila nga vllezrit tuaj matan
kuftrit".
Tani Enver Hoxha n Shqipri slit i ndaluar me ligj dhe
kto pamje shqiptart jane t privuar t . i shohin n televizor, por ju
dhc i shihni. sepse i keni regjistruar n vidcokaseta.
Pushtetit t sotem i ka dal pyetja: "Mir shqiptarve ktu
ua ndaluarn me ligl, po shqiptarvc q jetojn jashte kufijvc t
shtetit ton. atje ku ligjct e ksaj qeverie nuk mund tc veprojn.
far t bejm pr t'ua hcqur nga zemra?" N kt funksion hyn
nc veprim "makina" e falstfikimit t dokumcntevc t pagena, q t
nxjerrin sc Enver Hoxha e ka tradhtuar e shitur Kosovn e ku ta di
un fare, pr ta ndare nga ju.
Mos u besoni. higeni at breng (ai q mund ta ket) q
duan t .ju viine n zemr. mjaft halle keni. Nuk ckziston dokument
q t dshmoj kto shpifje. Kt jua thot me bindje t plot djali
i tij, q i ka dgjuar vet konsidcratat cihe preokupimin q ai kishtc
pr shqiptart qii jctonin n Kosov apo n trojet e tyre n ishJugosIlavi e kudo tjetr q ishin.
Ai ishte q bri shum hapa prpara it bashkimin shpirtror
te kombit shqiptar. duke c detyruar Beogradin te njihte autonomin
176

e Kosovs. dukc njsuar gjuhen. duke derguar atje ansamble t

kngve dhc vallevc. profcsorve t universitetit ctj.. dhe ndrkoh
Shqiperia shteterore forcohej dhe ishte mbeshtetje e fort per
shqiptart q jctonin jasht saj.
Kur vdiq nena ime i vuri ne gjoks dhc distinktivin mc
flamurin shqtptar. qe ju ia kishit dhuruar.
Kur e zharrosen dhe ma dorzuan arkivolin. un e hapa
ate pr t'u siguruar sc ishte aty. pash qe. krahas medalionit t
partise q krijoi c udhhoqi. n gjoksin c tij qendronte dhe ky
distinktiv. Dhe ashtu i lashe.
Nuk ka mundesi q nj njeri si ai t shese gjysmen c zemres
se tij. sepse ai ju kishte n zemer. Prandaj. mos ua vini veshin pseudopolitikaneve. por bindjuni vetem zemres tuaj. sepse ajo nuk ju genjen
kurre!
Ju prqafoj dhc ju pershendes. nga gjendja e arrestit,
I lir Hoxha
Tirane. 24 prill 1995

177

Fjala e mbrojtjes n gjyq

(3 qershor 1995)
E nderuara gjykate.
Degjova me vemendje akt-akuzen c zevendes-prokurorit tc
Tiranes. zotit Gjokutaj. nepermjet se ciles akuzohem per vepren
penale "nxitjes sc grindjee dhe urrejtjes midis kombesive dhc
racave-. parashikuar nea neni 7 i kodit pcnal. paragrafi i dyte i
ketij ncni. shtuar ne ligiin 7769. date 16.11.1993. Akuzohem sc
kam bere "thirrje ge
prishjen c pages publike dhc nxitjen
e urrejtjes kunder pjeseve te popullsise. dukc fyer e shpifur per to.
nepermjet shprehjeve t hlla. si: "te mundu
"banda andaliste-.
Akuzohem per "fyerje ndaj grupeve te caktuara shoyerore apo
shteterore - . nepermjet shprchjcs "%eela gorre - etj . apo edhe duke
i kercenuar hapur se "do te jepet llogari nje dite - dhe sc "kete do ta
kerkojme ne Keto akuza cie me behen une jo vetern nuk i pranoj. por do
t'i hcdli poshte si te pathemelta e te sajuara. dukc parashtruar para
trupit tuaj giykues argumentet dhe mendimet c mia. te eilat
ertetojne falsitetin e akuzes. duke pasur njekohesisht besim ne
paaresine drejtesise sh(liptare nga interesat c forcae politike ge
178

drejtojne vendn.
i ketij
Karn dhene njc interviste thjesht si njc qtetar i
vendi. brenda nonnave te jetes sc sotme qytetare. pa ndonje
politik. Dua ta bej te qafte qc ne fillim se une nuk merrem me
veprimtari partiake c politike dhc nuk bej pjese ne asnjc organizate
politike apo shogerore dhe nuk eshte faji im ne qofte sc politika
merret me mua. Ne rastin konkret eshte e drejta ime te mbroj cmrin
dhe dinjitetin tim eti dhe per kete s'ka askush tc drejte ligjore te
pengoje e aq me teper tc me denoncoje.
Ne vijim do te ndalem ne men
te detajuar ne do
pjese te akt-akuzes.
- Akuzohem se kam bere -thirrje qe synojne prishjen e paqes
M lejoni te shtroj pyetjen: Kush e prishi ne fakt pagen
publike? Une i dhashe nje interviste modeste revistes - Modeste dhe iu pergjigja petjeve qe me beri gazetari. Dhe kjo do te mbctcj
mc kaq. Ajo qc e prishi --pagen publike- qc pikensht arrestimi im.
krejt i papritur. i paitistifikushem. i paligishem. qe beri buje dlie
rcvoltoi ate pjese te opinionit publik qc ka shpresa c bcsim ne
demokracine c shtent te se drejtes. Arrestimi rm eslite quajtur absurd
dhe si nje atentat i ri ndaj mendinnt te lire. Pse dultej tearrestohesha
une, aq me teper naten'? Pse duhej te merresha dreitperdrejt si nje
i pandchur. sikur te kisha bere ndonje krim te rende?
fare thashe une me teper se sa thuhet e shkruhet ne shtvpin
c sotem te hre e pluralist? A mund te imagjinohet se 'intind te
ngjistc. sikur te arrestolieshin te 1!"
ata qe. nc inter istat c t rc.
kane perdorur shprchjc me
mcnd fvese. te renda. bile dhc
destabiltzuese. te cilave prokuroria eshte me vcnd t . ti ktishtoje me
te vertete vemendje sa jane akonia ne embrion. per te evituar pasojat
scriozc ru. pas! Por per gazetard. qc jan pergiegis mienMeti:sumn
e fiales individuale me publikun. cili do te ishte realiteti per ta'' Pa
asnje fjale, -te Qiithe ne bus. me mire pa gazcta c masmedia-.
Arrestimi int behet. si duket. meqellime te caktuara
para fillimrt te fushates elektorale. qe enin r Enver Hoxhes te mos
179

permendet. Te tjeret s'i detvron nicri ta Mmendm. por tm jam

djali i tij dhc mua nuk m duhct
fillon apo jo fushata elektorale.
Detyra imc eshte ta mbroj babain hm ne do koh. Ju, zoti
zevendesprokuror apo kushdo qofte, mos kujtoni se do t m
ndaloni te flas pr tim ate? Apo mos ndoshta indirckt doni t thoni
sc kush flet per Envcr Hoxhen c peson, prdcrisa e pesoi dhc djali i
tij'?
Dua t v n dukje sc shume shqiptar qe jetojne n trojet c
tyre jashte shtetit ame kane bere burgjc. jane torturuar, persekutuar
jan detyruar t marrin rrugt e botes nga anniqte e Shqiperise,
vetem sc kane mbrojtur figuren e Enver Hoxhes. E pennenda kt
sepse. per paradoks, sot n Shqiperi po arrestohet dhe po vihct n
banken e t akuzuarve i biri i Enver Hoxhes. me t njejten akuze
dhe nc mes te Tiranes. Kjo eshte c pabesueshme. e turpshme dhe.
per fat te keq, e vertete.
Ashtu si kane shprehur mendimin c tyre juriste te respektuar.
"ne historin c drejtesise boterore. ne praktiken gjyqesore te shume
shteteve te botes. qofshin ato demokratike, fashiste, komuniste,
monarkistc ctj. nuk ka ndodhur q. po t mbrosh babane tend,
pikepainjet dhe vepren c tij (ndonsc une n intervisten time nuk u
futa farc n pikepannet e as ne vepren v tij). kjo te quhct -nxitje c
urrejtjes dhe grindjeve ndennjet kombesive, racave c feve" etj.,
sipas ncnevc q eitohen ne akt-akuzn c zevendes-prokurorit zotit
Gjokutaj.
Por keto mund t ndodhin vctm n Shqipri.
- Akuzoliem pr "nxitie tc urrcjtjcs kunder pjeseve t
Kjo aktize eshte krejt c kunderta nga thirrja qc une bj n
interviste per tolerance c faljc gjaqesh.
Per nuia. si pr do shqiptar ndershem, uniteti i popullit
eshte kyi i glithe zhvillimit tc vendit. prandaj. si qytetar.
veanerisht si intelektual. bera dhc do te bej thirrjc pr tolerance.
mirekuptim c pajtini gjaqcsh. per t hequr dore nga hakmarrja qe c
sfilit popul I in. po knjon pasiguri n jeten c te ardhmen c rinise.
I

M)

Zoti gjykates. Mc lejoni t i drejtohem zevendes-prokurorit

zotit Gjokutaj. Ne gazeten "Koha jone", date 22 prill 1995 (5 dit
pas arrestimit tim). me rastin e 3-vjetorit te qeverise Meksi, nje
gazetar shkruan ndenrijet t tjerave: "Harruam se nn kete qeveri
cdhc njehere shqiptari iu kthye rregullimit mesjetar t jetes me
vetegjyqesi..." dhe me tej vazhdon me fenomenet e tjera negative q
vihcn re sot nen qeverisjen e Meksit.
Nje kritike opozitare ndaj qeverise do ta quaja une kt
shkritn te tij, pr t mos thene akuze c vertete. Po un. 'them per
ka permendur gazetari. duke iu prgjigjur
problemin c gjaqeve
njekohesisht nj nga pyetjeve tc gazetarit qe me intervistoi'? Ja
pohimi im:
Pvetje: "Ke konsideroni si gabim m fatal t ketyre tre viteve
t sistemit te
Pergjigje: -'U lejua fenomeni i gjakmarrjes. t cilin partia c
puns c mb lli. dukc br pajtimin c t gjitha gjaqeve A mos nuk eshte e vertete kjo'.? M tej vazhdoj:
"Une u bj thirrje t 2i ith atyre qe jane n ejaqe tc trcgohcn
tolerante. te pajtohen.
Pra. nuk bej thirrje pr nxitje t urrcjtjcs ndaj popullsis. si
m akuzon zoti Gjokutaj.
N pergjigjen time vazhdoj: "... sht n t miren c tyre dhe
te femijeva nuk eshte turp t fhlesh gjak. Ju bj thirrie q te
pajtoheni vete mc njeri-tjetrin dhc te mos prisni ndermjetesira. scpsc
tani nuk ka m parti t puns dhc Enver Hoxhe. q t -ju ndihmojne.
Bejeni t pakten per hater te atij qc ju dontc t ishit te bashkuar.
miqsi me njeri-tjetrin. dhc do te shihni q nuk do t keni te keqija.
ve t mira-.
Kjo ishte e gjithe thirrja ime n kt intcrvist!
Pra. si gazctari i "Koha jone -.
i bn oponence qeverise
per mosmarrjen e masave kunder hakmarrjes. edhe un u bej thirrje
direkt t demtuarve nga ky fenomen mesjetar. nje drame e vertete
pr popullin tone. Qellimi i te dyve. pavaresisht kujt i jemi drejtuar.
ai cie\ erise
te &mtuarve.
shuarja e fenomenit
1X1

gjakmarrjes. M irepo ai q bri thirrje per tolerance eshti*: Ilir Hoxha,

djali i Enver Hoxhes, prandaj le t - ia mbyllim gojen atij, duke c
akuzuar dhc arrestuar per te kundrtn c tolerances. Me sa duket.
ky shtet nuk c parapelqen tolerancn, pajtimin me njeri-tjetrin!.
Gjykoni yete sa larg qendron thirrja ime per tolerance nga vendimi
i marrjes si i pandchur nga ana juaj. zoti zevendes-prokuror.
- Akuzohem pr fyerje. nepermjet fiales "te mundurit-.
Aktizohem sc paskam fyer nj pjcse t popullsise. duke
perdorur tjalen "te mundurit. Bota porsa festoi 50-vjetorin c fitores
se Lufts s D yte Boterore. e cila tek ne u quajt luft antifashistc
nacionallirimtare. Kjo luft, si do lufte tjeter, kishtc fituesit dhe
te: mundurit. Ky eshte nje realitet q c dine te gjithe. nuk eshte as
ofendim e as fyerje. Por arrestimi im u krye pikerisht n prag tc 9
dites se fitores mbi nazi-fashist& ceremonite perkujtimore
te s ciles i pame t zhvilloheshin ne Londer. Paris e Moske, ku
asistoi dhe presidenti yne. madje edhe perfaqesuesit e shteteve q
dolen t mundur nga lufta. Po qe se ata do ta kishin pr ofendim se
50 Njet me par shtetet e tyre qene tc mundur. nuk u munizonte
diplomacia te mos paraqitcshin ne kto ceremoni.
Edhe lidere partish c deputete ne parlament, si zoti Sknder
Gjinushi. ne gazeten "Koha jon -. date 27 prill (glithnj pas dates
s arrestimit tim). kane shkruar: "Eshte pr t ardhur key qe shpesh
politika shqiptare dominohct nga dy polet, ballistet dhc komunistet.
Une c kam thene nje here. vazhdon ai. sc te mundurit c vitit 1944
dhe te mundurit e vitit 1990 nuk kan t ardhme ne Shqipri. Pra,
sipas zotit Gjokutaj. edhe zoti Skender Gjinushi ka ofenduar mc
fjalen "te mundur - . qe c kam perdorur dhe un. madje Gjinushi ka
ofcnduar jo vetem ballistet. por cdhc komunistet.
Po keshtu,. n nj gazet tjeter.me daten 14 maj 1995.
shkrimtari Drit,:;ro Agolli shprellet: "T mundur une quaj ballistet
dhc fashistet. Ata e humben luftn c armatosur. Dhe gjithmone do
te mbeten te humbur. gjcrsa te mbajne kt emer te palavdishem!
Mos ta quajne VCiell fitimtare tani pas pilafit! Pastaj duhct ditur sc
ne lufterat e armatosura dhc ne revolucione ka te mundur dhc
182

fitimtare-. perfundon ai.

Sipas logjikes se zotit Gjokutaj. mos duhej proceduar edhe
zoti Gjinushi c shkrinuari Dritero Agolli. apo kushdo tjeter. qc u
pennend te mundurvc humbjet e tvre? Do te lutesha te me jepte
nje pergligie zoti zevendes-prokurot
Ju. zoti zevendes-prokuron nc hetucsi me bete pyetjen: "Per
c - forca politike e kc fialen n intervisten tende? - Megjithese un e
kisha thene shprehimisht n inten iste qe fjala ishte per te mundurit.
per forcat qe u bashkuan me pushtuesin. ju insistonit. Pas kesaj
petjeje u c.:tyrova te permend. ndennjet te tjerave (megenese duket
se nuk e kishtc vene rc nje parulle te madhe n fasaden e pallatit
kultures) tekstin c nje afisheje. ku shkruhej me shkronja tc medha.
me sa me kujtohet: --kongresi i 9-te (apo i 10-te) i Ballit Kombetar . .
Ku i kishin zhvilluar ballistet giithe keto kongrese? Mire qe partia
punes
dlonte ne Shqiperi. Po ata, ne e'vend jashte shtetit
Natvrisht. per ate qe arriten. duke spostuar
mbanin dhe me
dhe studentet e dhjetont nga aspiratat e tyre. si dhe demokratet e
vertete per ta filluar kohen Shqipense nga 29 Nenton i vutt
1944 nne falni. ne,a 28 nentori 1944. sipas tvre).
J LIVC. zon Gjokutaj. psc u dilni ne mbrojtje ktyre
mundurve. kur ata ndofta nuk e quajne ofenduese fialen "te
mundur - . duke qene funntaret e sotem. kur ka dhe ndonje ishmmister qe shkon edhe me Iarg c pohon sc --e kam per nder t jem
fashist- . Une nuk do ta quaja ofendim ne qoft se tani nga ndonjeri
_jam quajtur si
mundur i perjetshem - . Le t'ia leme gjvkimin
histonse. qe ecen guthmone perpara.
Po tc respektohen ligjct c demokracise. mua nuk me ndalon
njeri q te flas per te mundurit dhe fitimtaret. Te mundur ishm dhe
itahanet e gjermanet. por per keta nuk mund t me ngnhet akuze.
se as prinderit tane nul, i luftuan ata si raca apo kombesi. por vetem
si pushtues.
Keta te munduc per tc cilet e kam fialen. q iken 50 vjet
perpara. se bashku me pushtuesin ose piMollet e tyre. sot po
persekutojne familjen tone. duke vepruar hapur ose ne prapaskena.
183

me burgime, me zhvarrimin e babait, si e kam then dhe n

interviste. me zhdekorimet. c shunle t tjera, qe s'kane emer tjeter,
vese haiunarrje politike. Pas tere ketyre persekutimeve q po i
behen familjes se Enver Hoxhes, nuk paskam t drejte un t shpreh
pakenaqesine time dhe t shpresoj sc do te vij nje dite qc edhe t
drejtat tona te mos shkelen, ne nje shtet q pretendon qe nuk eshte
diktature. por demokratik. q lufton per drejtsi c demokraci per t
gjithe. dukc u shkputur nga hakmarrjet primitive? Si perfUndim.
pr kto akuza do te ishte e tepert merresha me justifikimin e
"fajesise", qe paskam bere. dukc prdorur kt fiale.
- Akuzohem per perdorimin e shprehjes "banda vandaliste".
Shqiperia kishte nj kushtetute. qe garantonte mbrojtjen e
saj dhe jo shkaterrimin. Kushdo mund ta lexoje kushtetuten e vjeter
dhe do ta shoh se a e lejonte ajo ta shkaterronin Shqiperine.
Eshte fakt se ndrvshimet c sistemit u shoqruan me
shkaterrime masive. U dogjn ndertesa, shkolla, kopshte. spitale,
magazina, objekte t ndryshme social-kulturorc: u bn shkaterrime
ne mase ne fshat. U shemben dhe u vodhn monumente te kulturs
dhe te artit. qe mbroheshin me ligj. Gjithe keto akte. nuk jane
vandaliste?! Dhe t tilla veprime mund t . 1 kryejne vetem bandat
vandaliste. Quhen vandalc apo me emer tjetr. shkaterruesit mbeten
n do vend te botes i denon.
ghthmone shkaterrues, qe
Nc nj kontekst me te ngushte dhe personal. ne lidhjc inc sa
jam shprehur ne interviste, me lejoni tc rikujtoj para jush se
monumentet c Envcr Hoxhes mbroheshin mc ligi dhe t ujitha
veprimet e krvera si pr keto. ashtu dhe pr monumentet e tjcr te
kultures apo per lapidaret e deshmoreve. ishm veprime t
paligj shme.
Ata qe thvcjn ligjet duke shkaterruar dhe djegur_ si mund
t quhen ndrvshe? Une i kam quajtur vandale, sc kesluu mendoj se
jan ne do kohe.
- Akuzohem per shprehjen "vegla qorre
Kontrolli i shtetit. kv orLran kaq i specializuar. bashke me
ministrine c finaneave. paraqiten para parlamentit. nepermjet
184

minist ri t Genc Ruli, raportin mbi "konkluzionet c kontrollit financiar

t drejtorise s pritjes -. n baz t cilit u b kallzimi ne hetuesine e
prgjithshme, e cila, m dat 29.7.1991. nisi eeshtjen penale ndaj
nens sime. Kv raport. menjehere pas Icximit te tij nc parlament. u
botua ne gazeten e partise demokratike. me titull: "Shprdorime
kriminale t udheheqesve t partis s puns ne kurriz te popullit
dhe Shqiperise-.
Nuk do te behem avokat i udhellegjes s partis s punes,
por do t flas per familjen dhe konkrctisht per nenen time. q
perfshihej n ket aktize. Ku e gjeti te drejten ky Genc Ruli t na
akuzoj pr "shperdorime kriminale- . pa u marre vcndimi i
gjykats? Kush ia dha kompetencen q ta quantc nenen timc
"kriminele- apo "hajdute .) Kjo eshte nj akuz e fyerje tepr e
rende, qe na behet nga ana c ketyre zoterinjvc.
N at raport thuhcshin absurditete dhe budallalleqe. por
nuk dua t zgjatem sc nuk eshte dhe rasti. Ndokush edhc mund t-i
kete harruar. por ne te familjes jo. se nga ana c tyre prekej rende.
pa pike pergjegjesie, dinjiteti
Me vjen mire rju kujtoj q vet hettiesit, mbasi i mbajten
neper duar fhturat me shume sc nje vit e ClyS111C, c ulen shumen c
shperdorimeve
80 per qind. dcri sa mbeti nc 5500 dollare. Pse
kjo ulje nga vct kontrolli i organeve te specializuara kompetcntc.
apo fjalimi q u mbajt n parlament ishte per propagand
denigrese? Edhe prokurori Theodhori Mosko. i cili kishtc denuar
m par ata q rrezuan bustin e Stalinit ne Shkoder. dhc qe per
regjimin e ri i dhan te mbroj akuzen ndaj
br i besueshem
nenes, s'e beri dot. megjithese fialet i thoshte shume "pompoze-.
Bilc. duke dhene pretencen. kerkoi nga ajykata 14 vjet denim. qe
ishte m i eger dhe me hakmarres se edhe i vete fashistve. q e
&fltian nerten time me I 3 jet burg gjat luftes antifashistc
nacionalehrimtare.
Kjo akuz u reduktua nga gjykata ne 300 dollar. nje
shpikdorim "teM kriminal per pc sc \jet. por njc shum duhej
vene. dhe natvrisht nente vjet burg! Kv ishte nje turp dhe nj skandaP
185

Kaq rnd nuk mund tb sfidohej pornpoziteti i rangjeve t

larta. q kishin ne dor do
E pas gjykates s apclit zonja
Nikoleta Kita besoj sc ka biseduar trie ndergjegjen e saj dhe ndoshta
i ka kerkuar t falur Zotit kur vcndosi q shumen e shperdorimeve
ta ontc prsri riC. 5500 dollare dhe, pr me teper, ta ngrintc dnimin
c nenes sone nga 9 vjet burg ne I I vjet. Mc sa duket, ky denim pr
nj grua mbi 70 vje, duhej patjctr t'i afrohej sa me shume atij q
i kishin dhene fashistt kur ishte partizane.
Pas gjith ketyre mund t thern me plot gojn sc ajo q
synohej ishtc deskreditimi i figures se Enver Hoxhs. t ciln nuk
kane pr ta arritur kurre. Mcgjithat. zevendes-prokurori Gjokutaj
thot sc un paskam ofenduar. mc shprehjen figurative "vegla qorre".
Kjo ishtc nj shprehje figurative. rn c prshtatshmja q munda t
gjej une. dhe u pershtatej jo atyre si persona. por dhe veprimeve
konkrete t tyre, pavarsisht se n kete rast ishin ata.
Po t gjeni ju, zoti Gjokutaj. ndonj shprehje m te mir dhc
me t lehte pr veprimet konkrete te tyre.ju lutem ma thoni. q ta
perdor t ardhmen.
- Akuzohem pr fvcrje t grupeve shocierore apo personave
shteterore.
N qofte se dikush mund t fyhet nga epitetet "te mundur".
"vegla qorre". dhe nse nj shprchjc figurative qenka fyerje, atehere
si do t'i pergjigjeshin personat e nderuar akuzs son pr fyerje
ndaj ncsh. duke na quajtur krimincl.
Envcr Hoxha ka gene ai qc ka qene (sht mendimi im ta
quaj krenaria c kombit dhe askush nuk me detyron ta quaj ndryshe).
por edhe sikur te ishte kriminel, nje akuz e till s'kishte pse t
perdorej ndaj gjithe fami hes son. "Mund t kt individ
kriminele. por jo familje kriminele". deklaroi perpara autoriteteve
m te larta shteterore shqiptarc zonja Kristin von Kohl. ga.zetare
dhe njekohesisht veprimtare nderkombetare pr mbrojtjen c t
drejtave te njcriut. kur mori vesh per persekutimin e familjes sone
kur crdhi ne Shqiperi e u ndesh me koncepte t tilia. Sipas saj.
kushtet demokracise pluraliste nuk mund t kete pasoja familja

per shkak t veprimtaris politike q mund t ket kryer njri nga

pjestart e saj. Jemi demokraci, kte duhet ta kuptojne t gjithe.
Le t dal hapur qoft dhe nj njeri i vetem n Shqiperi dhe
tc ankohet per ndonj veprimtari timen ne dem te tij. te krver
personalisht nga llir Hoxha! Te jeni tc bindur, si jam dhe un, se
nje rast i till nuk ekziston, perkundrazi. jam munduar kurdoher
t'u bej mire t tjervc. Dukc gen djali i Enver Hoxhes ma kan
degjuar fjalen. kur e kane pare t arsyeshme, sepse dhc une nuk
kerkoja ndonjgje pr vete. por pr njerezit hal lexhinj. si per strehim.
punesim. ndonj t drejt studimi pr ne universitet apo pr ndonje
problem shndetesor qe mund t ken pasur, pr padrejtsi q u
beheshin. Pr t gjitha keto. n rastct q m jane paraqitur. gjithmon
brenda ligjeve dhe normave shogerore. mundohesha tc ndihmoja.
natyrisht aq sa me lejonin mundesite. Keto jane -mekatet" qe kam
br n sistemin socialist.
Disa nga kta persona kane qene. me "biograft - te dyshimt_
si quhcshin ateher, por ishin njerz te thjeshte dhe me halle, q
edhe tani nuk kan marre poste dhe karrige. Shume prej tre,
pavarsisht prej mendimeve dhc ideve te kundrta qe kan pasur,
kan ardhur e me kane takuar (nuk e kam fjalen per tani. qe kam
qcn i arrestuar). Ata me respektojne edhe tani q gjendem
veshtiresi, me kane ofruar dhe ndihmen c tyre. Se cilet jane keta.
ata e din vct dhe s'ka pse ta dije njeri tjetr.
Une nuk lejoj kurrkend t fyej babain tim dhe nnen time
me fjale ofenduese, sepse jam krenar per ta. Nuk lejoj fyerje nga
askush. qofte ky rnc pozite tc larte shtetrore partiake. qoft i
shquar si shkrinttar a veprimtar shogeror e kulturor.
Nuk kam asnje objeksion q t kritikohet politika q ka
ndjckur Enver Hoxha gjat kohes qe ka qcn ne krye t shtctit
shqiptar. kjo sht e drejta e te gjithve. Por une ktu c kam fjalen
per sharjet. fyerjet. shpifjet apo veprime ndaj tij planin personal.
Duhct ta dini se me dhun dhc te tilla sharje rrgesh. apo si u
veprua dhe sc fundi me aktin vandal c cnierezor
ridhunimin
varrit te tij. vepra c Emer lioxhes nuk mund te varrosct kurre. si
187

pretaidojne anniqte dhc kundershtaret e tij, sepse ajo eshte nj realitet

i gjall historik.
Nc si familje, n qoft se kemi heshtur deri tani, e kemi br
pikrisht pr hir t kultures demokratike dhe tolerancs, duke i
neglizhuar me nje mosperfillje dhe perbuzje t gjitha sharjct c
ofendimet qe na jane bere nga njerz te ndryshem me pushtet dhe pa
pushtet. Por kur un mbrojtja babain tim mc ane t nje interviste,
organet c shtetit t sotem menjehere vepruan kunder meje, sikur te
kisha bre nje krim. duke me arrestuar. Pr Enver HoxIten une muncl
t kisha shkniar dhc te shprchja simpatine edhe si qytetar. si po
bejne dhc shume njerz ne shtvpin c sotem pluralist, tc lire e t
pavarur. sepse nuk mund te mohohet. te fshihet nga historia
Qjysmeshekullore c vendit roli i partise se punes, i shtetit socialist
dhe udheheqesit t tij kryesor. Kjo histori 50-vjeare e popullit
shqiptar nuk mund t rishkruhet, si duan disa sot. sepse historia
histori. qe c bcn dhe c perjeton populli. dhe ajo nuk zbehet.
sepse ka ligjct e saj Mbrojtja qe i bej babait tim eshte njekohesisht
mbrojtja qe i bej une gjakut t deshmoreve dhe partizaneve, mundit
dhe djerses s popullit per te liruar dhe ndertuar vendin tone.
Nuk di te kete ndonje ligj ne bote qc te ndaloje djalin te
mbroj babane c tij. kur ky eshte i bindur se babai shkriu jeten per
pavaresine e atdhcut. qc populli t gzonte lirin c fituar mc gjak.
Personalisht persekutimin fizik mund ta perballoj, ndrsa fyerjet c
ofendimet qe kan te bejne me dinjitetin nii radhe te par te Enver
Hoxhes. por dhe tc familjes sone. nuk i kam pranuar e s - kam per
t'i pranuar kurre dhc duhct ta kene tc gjithe t qarte se dhe nga
qelia c burgut une do te gjej forca te mbroj babatn tim. ballelart.
- Akuzohem sc paskam kercenuar hapur se "do t vije nje
dit qe do te japin llogari, sepse kt do ta kerkojme ne-.
Zoti gjykates, edhe kjo akuze nuk gendron. Zevendesprokurori pretendon se vendimin e ka marre pasi e ka studivar
intervisten time. udi si c ka studivar ai kt interviste, kur, pas
fjalise per tc ciln akuzohem se po kercenoj hapur duke thene "se
do vije nje dite qe do tc japin llogari. scpse kete do ta kerkojme
188

vjen fjalia: "Kjo .jo per hakmarrje, por pr t'u vendosur

drejtesia-.
T'i drejtohesh drejtesise, sipas zvends-prokurorit t
Tirans Gcnc Gjokutaj. do te thote te krcnosh hapur apo t
hakmerresh.
Nuk e di efare mbrojtjeje do t'i bj zoti Gjokutaj si jurist
q eshte kesaj akuze shpifese q m ben, e q i merr idet e mia t
shkeputura dhc fragmentare n intcres t tij. Sipas mendimit tim t'i
drejtohesh drejtesise nuk do te thote aspak t krcenosh hapur apo
t hakmerresh. Mos vall zevendes-prokurori i jep t drejten vetes
t me hcq te drejten timc si qytetar per t u drejtuar organeve t
drejtesise? Ai duhet ta dije sc eshte e drejta ime t dcnoncoj q te
dale prpara drejtsise kedoqofte, pr fyerje. sharje c shpifje
dhunime qe i behen babait tim dhe familjes sime. me fjalor
rrugaesh apo me veprime te jashteligjshme.
Shprehem sc "do t vij nj dite-. ngaq deri tani pr familjen
ton nuk ka pasur drejtesi. Hapini sirtart. zoti zevendes-prokuror.
dhe do t shihni se qysh nc dhjetor t vitit 1992 qendron aty padia
qe i kam bere zotit Sali Kelmendi per shperdorim detyre, dukc
dhunuar banesen ku jetonim, duke mos respektuar lizjet dhc
vendimet e gjykates per anulimin c urdhrit t tij. per nenen. pr
mua, per motren, pra. per familjen Hoxha. duke na nxierre n
menyre t jashtligjshme nga apartamentet tona. q vet ata na i
kishin dhn.
Por do t vije nj dite qe do t dal nga sirtarct tuaj akuza qe
i kam br
para dy jeteve dhe qe ka rn n vesh te shurdher.
Natyrisht per kete nuk ju akuzoj juve, zoti Gjokutaj. por zotin Sali
Kelmendi po. Ai. si kryetar i bashkis se Tiranes, duhet te mbroje
ligjin dhe jo ta thyeje at. se qytetare t Tiranes jemi dhe nc.
Un menjehk.re iu drejtova organevc t prokurorise. me
procedurat q me njch
ndersa si hakmarrjc ndaj vcndimit tim
te ligishem. kshilli bashkiak. me shkrese, urdheron lagjen te mos
me jape as mua as gruas sime asistencen sociale qe na takon. dukc
mos menduar se kenu femkje per tii ushqyer. Por nuk dua te zgjatem
189

me teper ktu me ndjekjet dhc padrejtesite q mC jani

si
person q me kan sjcll ktu n bankn c tc akuzuarye si i pandchur
deklaroj n men re kategorikc se nuk kam shkelur asnj ligj. as n
t kaluarn e as tani.
N t kaluarn nuk kam pasur asnj funksion partiak apo t
larte shtetror. Ky ka qen dhe vullneti i babait tim. Detvra m e
lart eje kam pasur ka qene drejtor i nj instituti shkencor. Dhe n
kto 4-5 vjctt e tranzicionit asnj organ shtetror a ligjor nuk mund
t ankohet pr qendrimin tim, q ka qene korrekt. kurse jam un q
mund t ankohem pr at persekutim tejet hakmarres q m sht
bere, si dhe gjithe pjesetareve t familjes sone. me t mdhcnj e t
yegjel, q nuk po i perseris. Une u jam drejtuar gjithmone organeye
2jyqesore. i jam drejtuar Qjykates kushtctucsc per shkclje t ligjeve
nga ana c qcvcris n qendrimet dhe veprimet c saj ndaj familjes
sone.
Po keshtu, u jam drejtuar organizma ye nderkombetare per
t drejtat c njeriut, ambasadave t akredituara n republiken c
Shqiperise. i jam drejtuar Komunitetit Europian. zonjs Lalymier,
c cila na ka kthvcr nj pergjigje mjaft pozitivc dhe shpresdKlese.
Mc rastin c arrestimit perseri i jam drejtuar komitctit shqlptar
t Helsinkit. t Qiitk organizmaye nderkombetare q merren mc
t drejtat e njcriut. Ksaj radhe i jam drejtuar dhe Anmesty
Intemacional. qe merret mc t burgosurit. Do t u drejtohcm t gjitha
ambasadave. per te njoftuar qeverite c tyre per hakmarnen politike
q po vazhdon t'i behet pjesetarit t familjes s Envcr Hoxhs ne
shtetin demokratik. ashtu dhe Komitetit Europian, me te njejtat
motivacionc. duke i vcn ne dukjc se ne Shqipen t drejtat e njertut
nuk respektohen, por merren neper kembe, bilc dhe burgosesh, po
t shprchsh mendmin tend t lir. n t kunderten c pergjigjes
shpresdhenese t zonjs Lalymier. qe me siguronte q shteti
dcmokratik do t'i respektonte t gjitha t drejtat e njeriut.
kushdoqofte ai. Nuk m vjen mire q kjo ankese c imja do t shkoje
n prag t pranimit t Shqiperise n Kshillin c Europs. Kurse pr
hrcnda vcndit do t vazhdoj t denoncoj padrejtesite qe me behen
190

ma. familjes sone, si dhe te mbroj nderin c dinjitetin e Envcr Hoxhes,

babait tim.
Me gjith kto q thcksova. un dua t v ne dukje se nuk
kercenoj askend per hakmarrje si me akuzon zoti Gjokutaj. por
ndjek gjitha rruget ligjore qe shtcti demokratik e njeh mua si
te drejta te mia. si gjithe qytetaret e tjere.
Duke perfimduar.
Une arrestiin tim e konsideroj hakmarrje politike ndaj
meje. si djali i Enver lioxhes, nga pinjollet c bashkepunetoreve t
nazi-fashisteve. baballaret c t cilve. ashtu si e kam thene dhe n
interviste, ikn 50 vjct mc pare s bashku me pushtucsit e mundur.
Esht nje dyluftim i paprincipt. i pabarabarte. Une kam vetem
fjalen time
ndersa ata kane pushtctin. organct e prokurorise,
policine, ushtrin. dplomacine, televizionin. kercenimet. burgjet
e te tjera. Me g.jithate, nuk m trembin dot. sepse, dukc mbrojtur
babain tim, kryej nj detyrim qc i takon djalit ne radh te par. Por
jam i bindur se edhe babai im_ megjithese i vdekur. aty ku prehet,
do te mc mbroje mua, djalin c tij, sepse nuk c kam turperuar.
Une i drejtohem zevendes-prokurorit t Tiranes zotit
Gjokutaj ta terheqe akuzen. se do te jete ne dinjitetin e tij c te
drejtesise shqiptare.
Nga ana tjeter, kam besim se drejtsia shqiptare do te shkoj
drejt pavaresise nga mendimi politik. dhe sa me shpejt ta beje kete.
aq me mire do te jete per te dhe reputacionin e shtetit shqiptar ne
bote. Kete dua te shpresoj dhe une ne vendimin tuaj, e ndenar
gjykate. per pafajesine time.
Ju faleminderit.
Tiran. 3 gershor 1995

191

Fjala pas pretencs

( n te ciln zevends-prokurori kerkoi 3 vjct burg)
T pranishmit qe ndoqn gjyqin tim me 3 qcrshor i habiti
kerkesa e prokurorit per te shtyre gjyqin dhe per tc mbajtur pretencen
e tij me 5 qershor. Ata i habiti dhe
shume pretenca c tij, c sidomos
kerkesa qe i beri tnipit gjykues per te m denuar mua me 3 \:jet
hegje Iirie. I habiti kjo kerkese. sepse e ndogen zhvillimin e gjycjit
dhe u binden n falsitetin e akuzes dhe ne mungesen e plote te
clementeve q perbejne figurn e krimit per
veper penale.
Mungonte objekti, edhe ana subjektivc, cdhe shkaku. edhe pasoja e
nje figure krimi.
Kursc mua. nga ana imc, kerkesa e proku rorit zotit Gjokutaj
pr shtvrjen e gjyqit nuk me habiti aspak. perkundrazi, me shtoi
bindjen e asaj qe u mundova te argumentoj nc fjalen time. se akuza
eshte fund e krye c sajuar e se ndaj meje, prej organit te prokurorise.
eshte dukc u zhvilluar nj proces politik i nxitur dhe i shtyre nga
motive te dobeta t rcvanshit dhe t hakmarries te te mundurve t
djeshem.
Pretenca e zevendes-prokurorit ishte nje pretence politike,
c njellojte me at t nenes sime, te bir nga prokurori Theodhori
Mosko. mc tc vetmin ndrvshim sc nena ime u denua duke ia maskuar
192

thclbin politik t gjycjit kundr saj me "pirje kafesh", ndersa pr

gjyqin tim n gojn e zotit Gjokutaj ksaj radhe nuk mbeti shija e
kafese, por vetm shija e gjyqit politik, dhe nuk kishte si t ndodhte
hdrvshe.
Ai, me nj shpejtsi t jashtzakonshme, se si duket i vinte
turp pr at q po lexonte. jo vetern u anash-shkoi akuzave, por me
dashjc u jepte ngjyrime politike, dcri sa arriti tek dnimi me 3 vjet
burgim, ku mori frym i lehtsuar se m n fund e tha at q duhej
t thoshte: masn c dnimit. Ai nuk e kupton se me e rendesishme
sht sa qcndron argumenti i pretences. se sa masa e denimit. Nj
argument i dobt i saj ul dinjitetin e tij dhc nje mas denimi c
rende nQre dinjitetin tim.
Si tiga leximi i intervistes, ashtu dhe nga shpjegimet e mia
dhe t deshmitareve. mendoj sc do t keni vene re kto gjra:
- Nuk kam qene une ai q kam dashur t jap intervist, por
kjo me sht krkuar nga gazetari. prandaj pretendimi i juaj, zoti
zvends-prokuror. se un kam zgjedhur ditn prkujtimore t 1 I
prillit pr t dhene interviste, nuk qcndron. Intervista eshte dhn
pa
politik. U jam prgjigjur pyetjeve q me ka br gazetari
dhe mendoj sc nuk prbn vepr penale mbrojtja q i bn djali i tij
babait t vdekur ndaj akuzavc fyese c denigruese kundr tij.
-Jo, zoti kr etar i trupit gjykues. tuie: s'Icarn br asnj thirrjc
pr t prishur pagen publike. Nuk ben thirrjc ai q u prgjigjet dytri pyetjeve q i ben nj gazetar, si qe n fakt intervista ime n
gazeten "Modeste". Paqja prishet vetm nga aktet e dhuns. nga
veprimet e kundrali gjshme q cnojne lirit dhc t drejtat c njeriut.
paqja shkelet nga grabitjet q i behen pasuris s popullit, nga
papunsia masive, nga mungesa e perspektives dhc e progresit.
- Une ju shpjegova n fjalen e mbrojtjes se n intcrvist
bja thirrje per tolerane. pajtim gjaqesh. lenien c hakmarjcs me
njeri-tjetrin dhe jo pr t kunderten e tyre, per nxitjen e urrcjtjcs
dhc t grindjeve kundr pjeseve t popullsis.
Zoti prokuror m akuzoi mua qe, n intervistn time.
ofendoja pjese t popullit. q eshte duke br historine e re. Mii vjen
1 93

keq per poziten e vesIntire ku kerkon te futet prokurori Gjokutaj.

Un s'e kam ndar k-urre popullin n pjese. Une di q populli shqiptar
eshte nj dhe i pandar. Per mua populli eshte ai qc bri luften
heroikc antifashistc nacionall rimtare, ai qe ndertoi fabrikat, uzinat,
hidrocentralet, ai qe thau kenetat. q zhvilloi bujqesine, q ndrtoi
akademite e universitctet. ai q votoi per procesct demokratike, ai
qe nderton dhe jo qe shkatrron. Ketij populli un i beja thirrje pr
bashkim e pajtim, per unitet.
- Akuzohem pr f erje nepennjet fjals "t mundur", kur
dihet fare mir q Lufta e Dvt Boterore kishte fitimtaret dhe te
mundurit. ashtu si kishte dhc lufta antifashiste nacionallirimtare.
Solla dhc dy shembuj konkrete t prdorimit te fjales "te
mundur" nga dy deputete t nderuar. Kt c bra per t treguar sc
kjo tjale ka fituar nje ylere asnjanjese. ne saje t nje realiteti historik.
Pra. nga ana ime nuk kishte asnj tendence per te fyer dik.
N fjalen c mbrojtjes iu drejtoya zevendes-prokurorit me
pyetjen se si do ta komentonte ai perdorimin e ksaj fjale nga ana
c ketyre dv zoterinjve. Asnje prononcim nga ana e zotit Gjokutaj.
Apo mos valle ai studion mc vemendje. si shprchet dhe vct ne
akt-akuz. vctm intemsten e te birit t Envcr Hoxhs. ndersa per
t tjcrt q kerkojne t rrembejne dhe armet duhct t mbylle svt!
- Pr akuzn q lidhet me shprehjen "banda vandaliste": nuk
kam dashur t them asgjc m shum se sa po ripohoj me posht: te
gjithe ata q thyejne ligjct duke shkaterruar dhe djegur, une i kam
quajtur vandale. se keshtu mendoj sc jane ne do koh dhc cilido
qofte.
Si do t mendonit ju, zoti Gjokutaj. jo per poziten shteterorc
qekeni. por si njcri i thjesht. ne qoft sc dikush do Cju shkaterronte
varrin e babait tuaj, si vepruan me yarrin c babait tim tani s afermi,
n at vcnd t paqes se perjetshme? Mos valle do t' i quanit pllumba
t paqes. Ai le t'i quaj po t doje keshtu. ndersa une them sc
quhen vandale. Shkaterruesit mbeten gjithmone shkaternies, q
ligji n do vend t bots i denon.
Ju. ne pretencen tuaj. ngaterroni me keqdashje entuziazmin
194

e popullit pr demokraci me ata q bn veprimet e jashteligjshme

pr shkaterrimin e monumenteve, q prishn Iapidaret dhe pllakat
perkujtimore t deshmoreve, q hoqn dhe demtuan bustet e
heronjve. Jan kta q un i kam quajtur banda vandaliste dhe jo
popullin. Un n asnje vend dhe asnjher nuk kam akuzuar
popullin q prshndeti demokracine. bile as keto banda vandalc
nuk i kam akuzuar, por karn denuar veprimet e tyrete jashteligjsi-une.
Kjo, zoti Gjykates, mund t shihet n provn e administntar n
dosjen gjyqsore, gj e cila rrezon kt pjes t pretencs. Prandaj
po i drejtohem zotit zvendes-prokuror duke i thenC.: mos shperdoroni
detyren dukc shpifur, sc nuk jua lejoj.
Si jam shprehur kohe m par dhe po e konfirmoj perseri.
lill kam respektuar dhe do t respektoj vullnetin e popullit t
deklat-uar me anen e vots s tij te lire, dhe i uroj me gjith zemer
t gjej lumturin. gzimin, mireqenien sociale n kt sistem.
- Aktizen
lidhej me shprehjen -vegla qorre" zevendesprokurori e anash-kaloi, sepse, krahasimisht me akuzat q i kan
br nns dhe familjes son kta zoterinj q une permend
interviste, duke na quajtur kriminele, hajdut. shprehja ime figurative, ''vegla qorre", ishte sikur t i qlloja me pambuk, scpsc vet
zoti Gjokutaj, n intervistn q i ka dhene gazets Koha jone".
dat 26 maj 1995, ka deklaruar pr nj problem:
-Une do t denoncoja publikisht dhe do ta quaja amorale
dhe jo me ligjore. thote ai. faktin q flitet me nj kompetence ligjore
per nje shtje ku te gjithe kta persona q interpretojne dhc flasin
nuk dine as tri fjal nga dosja... Persona tc ndryshem flasin n nj
kohe kur eshtja eshte n hetim dhe askush prve gjykates nuk ka
t drejt t shpalle pafajesine apo fajesine", perfundon ai.
Shume drejt e ka. A u pe.rshtatet kjo deklarat e zotit Gjokutaj
personave q prmcnd n intervist? Mendoj se po. Ata q jan
cilsuar nga ana ime me shprehjen -vegla qorre", dukc raportuar
para parlamentit pr "shperdorimet kriminale t udheheqesve t
partis s punes ne kurriz t popullit dhe Shqiperise", kane akuzuar
nenen tone si kriminele, hajdute. c ku ta di une, jo vetem kur gjvqi
195

nuk ishtc br akoma. por ende pa filluar hetuesia. Pra, zoti Gjokutaj
qenka dakord me mua, q ktyrc zotrinjve nuk u jep t drejt
kush te na akuzojne pa u marre nj vendim gj cjesor?! (sepse kshtu
shprehet ai vete). Athere, pse po m akuzoni ju, zoti zvendsprokuror, kur ne t dy jemi ne nje. mendje per ket problem? Nuk
ju kuptoj!
- Akuzohcsha q paskam krcnuar hapur se "do t vij nj
dit q do t japin llogari, scpse kt do ta ki.s:rkojme ne".
Dua t bj nj saktesim ne lidhje mc dhenien e lajmit n
televizion. N intervist bhej fial se jan dy persona t caktuar q
do tc japin llogari per akuzn e ferjcs tcpr te rnd q keta zoterinj
i bjn familjes sone. dhe jo pr "ata q rrzttan bustet e Enverit".
si komentoi televizioni shqiptar n t gjitha edicionet e lajmeve.
Edhe n intervist jam shprchur q: monumentet i prkisnin popullit
dhe jo familjes, kshtu qc ne planin personal nuk prbente problem.
Le te shpresojm se dhnia e lajmit n at forme nuk ishte e
qellimshme, por si rezultat i ardhjes me vones t televizionit.
Por le t icthehemi tck akuza. Mbas fjalis q citova. pr t
ciln akuzohesha, vintc
''Kjo jo pr hakmarrjc, por pr t'u
vendosur drejtsia". Kjo nuk ka nevoj per koment. Prandaj dhe
un uditesha se si do ta interpretonte kt fakt si jurist zoti
Gjokutaj, sepsc ai pretendonte se e kishte studivar me vmendje
intervistn, kurse, n fakt. i ka marr idet e mia t shkputura n
interes t tij. Ose, n te kunderten, ai duhct t pranoj se t'i
drejtohesh drejtsis quhet kercenim i hapur apo hakmarrje! E
fundit q i mbetet te pranoj slite tjetra: sc i jep t drejtn vctes t
me heq t drejten time te ligjshme pr t' iu drejtuar drejtsis. Le
t zgjcdh ai cilen zgjedhje dshiron.
Un shpjegova perpara jush sc gjithmon i kam respektuar
dhe nuk i kam shkelur ato, prandaj nuk c shoh t nevojshmc
qe zoti Gjokutaj t m kujtoj. n pretencen e tij. se ka ikur koha
ime, sikur une i kam ndar koht n ''timen" dhe "tenden" (si
mund ta kct ne mendje ai). Un i kain zbatuar ligjet njsoj n t dy
sistemet. Si jam shprehur, asnj organ shteteror a liejor nuk ka
196

ndonj arsve q t mund t ankohet pr qendrimin tim, i cili ka qen

tcpr korrekt. N rastin e sotm, arrestohcm nga organi i prokuroris
scpse mbroj babain tim, me akuza q nuk clendrojne.
Une dua t ritheksoj edhe nj her: nuk kam krcnuar asnjeri
pr bakmarrje, si m akuzon zevendes-prokurori, por ndjek t
gjitha rrugt e liKishme q shteti demokratik m'i njch mua si t
drejta t miat. si gjith qytetareve t tjcr. Megjithate. prokurori i
akuzs hcsht dhe nuk shpjegon gj pr kt, pavarsisht se akuzen
ma bn q kercenokam hapur c do t bakmerrem.
Dnimi qc zvendes-prokurori m jcp mua me duket i
pamotivuar dhe hakmarres. jo i bazuar n Iigj dhe me tendenca
politikc. Nderkohe. un krkoj pafajesin c plot, scpsc nga
argumentet q paraqita vrtctohet se nuk kam kn .er asnj krim.
Duhet t dini q rcportcrt e Kshillit te Europs i kan ven
kusht Shqipris q fnksioni i prokuroris t ndryshoj, duke e
transforrnuar kt institucion n nj organizm n prputhje mc
ligjet e rregullat e standarteve t ktij organizmi, duke e larguar
nga roli i nje ''gardiani politik" ndaj t ashtuquajturve
"kundershtare t kasts eksistuese n pushtet". A do t mundet
prokuroria (1 t ndahet nga diktati politik pr t'itt prshtatur
krkesave t bashkesise europiane? Pr mendimin tim, me
prokuror si Gjokutaj nuk mund t arrihet.
Krkintin e dnimit tim politik nga ana e prokurorise, ashtu
si dhe krkesn pr shkarkimin e dy gjyqtareve t kasacionit, une
i shikoj si veprime t mbrapshta. q bhcn q Shqipria t mos
pranohet n Kshillin c Europs. ne mbledhjen qe do t mbahet
in 29 t ktij muaji.
Ju. zoti Gjokutaj. "pretendimin se po zhvillohet gjyq politik"
c kundrshtuat dukc thn n pretencn tuaj se, po t ishte i till.
duhcj te Zhvillohej shume koh prpara.
Gaboheni rnd. Pr at moment ju mjaftonte denimi i nenes,
sepse nuk do te dukej demokratike n svt e popullit dhe t bots
t denohej e tzjithij familja. Por tani. kur figura e Enver Hoxhs po
ngrihet dhe po ze venclin mcriton shume me shpejt se sa c menduat
197

ju. kjo gj nuk ju vjen per mbar dhe kshtu duhet br theror nj(::
nga pjesetaret e familjes Hoxha, per Cua mbvilur gojen t tjereve.
Kt naivitct s'e ha njeri. Esht absurditet t mendosh q kv nuk
sht moment politik dhe denimin tim mos e quash hakmarrje
politikc.
Ne pretencn e tij zoti Gjokutaj m quan fajtor se jam
shprchur ''nuk paskemi dinjitet nc svt e botes". Nuk jam une ai qe
ul dinjitetin c shtetit, por jeni ju, me postin zyrtar q keni, q e ulni
ket dinjitet, duke fabrikuar akuza falsc per qellime politike.
N gazetn "Drita" t dats 4 qershor 1995, ne intervisten
e shkurter qe keni dhene ju zoti zevendes-prokuror pas prfundimit
t scancs s pare te gj qit tim. pyetjes sc gazctarit: "a nuk ju dukct
se po "heroizoni" nj person te tille si Ilir Hoxha, npr mjet ndjekjes
sc tij?", i jeni prgjigjur: "Te deklarosh fajtor pr nj dispozit t
kodit penal per mua nuk sht heroizm, nuk sht cilsi pozitive,
por nj shkeles ligji. t cilin opinioni e perbuz". Jam plotesisht dakord
me juve, sepse dhe un i perbuz shkelsit e ligjit, por dua t'ju kujtoj
se po ky opinion q permendni juperbuz dhe t gjith ata qe i mundon
ndergjegjja si "vegla qorre" t shtetit, ashtu si i perbuz dhc un.
Arrestimi im eshte fillimi i fundit te karricrs suaj.
Prokuroria kerkon denimin tim jo sc kam kryer veper penale.
jo sekam shkelur ndonj ligj t kodit penal. por sepse jam llir Hoxha,
i biri i Enverit, se kam guxuar t mbroj figuren e babait tim
publikisht, dukc e quajtur krenaria e kombit. Eshte c njjta figure
krimi per t cilen deri djc jan dnuar nga armiqte e Shqipris me
qindra vllezr kosovare. kurse sot denohen shqiptart ne Tiran
dhc n qytete t tjera te Shqiperise. Dhe tani krkohet dhe denimi i
djalit t Enverit.
Zoti zvendes-prokuror: nuk do t fitoni gj sc po burgosni
Ilir Hoxhn. sepse Enver Hoxha nuk ka bere asgje mc shume per
djalin e tij sa 'ka bere per popullin e tij. Ju nuk mund tc burgosni
te gjith ata q e kan ni zemer.
Zoti Gjokutaj. duhet ta keni te qart. ,ju dhe tc tjeret, q une
dhe nga qelia c burgut do t gjej forca tc mbroj babain tim.
198

E nderuara gjykate,
Une ndihem i pafajshern, prandaj krkoj pafajsin time t
plote. Dukc qen se jeni nga t part qe po gjykoni mc kodin e ri
penal. do tiu lutcsha te me gjykonit vetem n baz t tij, jashte
mendimit politik dhc situates tcjct te renduar qe po perjetojme, scpse
qet n ndergjegjen tuaj profesionale dhe
kshtu do
njekohesisht, duke qen sc hyri ne fuqi kodi i ri penal, do te jeni t
part cle i beni nje nder drejtesise shqiptarc drejt pavarsis s saj
nga diktati politik.
Duke besuar ne vendimin tuaj te pavarur shpresoj t me jepni
pafajesine e plot.
Ju faleminderit.

199

Komunikat e Federats
NIdrkombtare t Helsinkit
(Marr nga gazeta "Koha jon", dat 14 shtator 1995)
Kur segmente t caktuara t shtetit shqiptar po krkojn
nenshtrimin perfundimtar t piramides m te lart t gjyqesorit n
Shqiperi. Federata Nderkombtare e Helsinkit pr t drejtat e
njeriut. n nj komunikate shtypi tc publikuar dje n Vjene, kerkon
gjykimin n gjendje t lir t Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhs.
Disa dite me par Amnesty International i konsidcroi Fatos
Nanon dhe Ilir Hoxhn t burgosur politik. Kv z po pushton prej
kohesh jo vetem organizatat nderkombetare t t drejtavc t njeriut,
por edhe qeveri dhe media nderkombetare, t cilat do dit drgojn
protesta prane presidcntit shqiptar dhe organevc ekzekutive t tij.
Ndrkoh, pavarsia e gjykatave sht vn ne diskutint, dukc
rrezikuar kolonat baz t demokracise n Shqipri.
"Ne jemi t shqetesuar thelle. - fillon komunikata pr shtyp
e Fedcrats Nderkombetare te Helsinkit, - nga vazhdimi i burgimit
t Fatos Nanos dhe Ilir Hoxhs. djalit te ish-diktatorit komunist.
T dy duket se jan te burgosur si rezultat i abuzimeve dhe
gjykimeve mc piknisje nga motive politike".
Federata Nderkombetare e Helsinkit veren se gjyqi i Ilir
Hoxhs u b pas hyrjes n fuqi t kodit te ri penal ne Shqiperi, q
200

pasqyron nj prpjekje pr t reformuar ligjct e regjimit t

meparshem. Mirpo prokurort paten sukses ne akuzat c tyre sc ai
(Ilir Hoxha) u perpoq "t shkaktonte kaos politik-.
Komunikata v n dyshim kshtu pavarsin e pushtetit
gjyqesor. si dhc shkalln e t drejtave te njeriut n Shqipri. --Pr
t'u qendruar parimcve t shtetit ligjor. gjykata duhet t veproje e
lir, - vazhdon Fcderata e Helsinkit. - Nga ana tjetex, t dv gjyqet
vn n pikeRyetje shkalln me t cilen njerezit ne Shqipri jan t
lir t shprehin opinionet e tyre politikc dhe, rrjedhimisht. sa u
permbahet Shqiperia standarteve nderkombetare q mbrojn
shprehjen e lir t mendimit.
Ne mendojme, - perfundon komunikata c publikuar n
mesditen c clates 12 shtator 1995 ne Vjene. - sc si Fatos Nano,
ashtu cdhe Ilir Hoxha, duhet te lihen n gjendjc t lir qysh perpara
shqyrtimit tc dy rasteve n stadin e fundit tc gjykimit".
Rasti i fundit na bn te mendojme se Federata krkon t
siguroje jo vetem gjykimin e lir t Nanos dhe Hoxhes, por dhe
pavarsiv e gjykates s kasacionit n dy gjyget q do t zhvillohen
s shpejti. Por, me gjith protestat e vazhdueshme, pushteti politik
ne Shqipri ende nuk ka marre asnj mase per lirimin e dy te
pandchu rve.

20l

Raport i Departamentit Amerikan t Shtetit

te dreltat e ftle iut

Sluppe:ri

(janar 1995 - dhjetor 1995)

Ndarja 2.
Respekti per lirite civilc.
A -Liria c fjales dhe e shtypit.
Ligji per te drejtat dhc per
themelore t njcriut jep te
drejten c fjals dhe shtypit. Sidoqoft,
praktike qcvcria
ndonjehere pengon lirin e fjales. Ligjet kunder shpifjeve.
ofendimeve. nxitjes se urrejtjes kombetare dhe shperndarjes se
literatures antikushtetuese jane perdortir per t - i persekutuar njerezit.
Ne nje interviste. Ilir Hoxha, i biri i ish-diktatorit. i quan
pjesemarresit ne demonstrata qe rrezuan statujen e t atit ne Tirane
si --bande e organizuar vandalesh". Ai vazhdon me tutje dukc
quaitur -hajdute dhe frikaeake" ata q hapin varrin c te atit ne
Varrezat c Deshmoreve. Ai i quan - vegla qorre" ata qe denuan te
emen_ gruan e Enver Hoxhes. Nexhinijen. dukc perfshire ketti dhc
udheheqesit demokratike. Ai sinon. "Dita do te vije kur ata do te
japin llogari per sjelljen e tyre sepse ne e kerkojme ate. Kjo nuk
eshte per hakinarrje. por per te vendosur te drejtn n vendin
vct".
Per kete thenie ai u denua nic nj vit burg.

202

N vend t mbylljes
(Sipas Friedrich Nietzsche)
.1u

them dhe kt jjal atyre q rrzojn dhe p&mhysin

statuja.
ata q hedhin krip n det, jan ata q
M idiot se
prmhysin statuja n halt
N haltn e prynimit tuaj shtrihet statuja, por hy sht
pilirisht ligji i saj, q nga prmitni t lind nj jet e re, nj
hulittri e
Me tipare hyjnore ajo rigrihet, e vitajtur dhe trheqse:
vrtet ajo do t'jtt .falnderoj y e rrzuat, o prtnhyss!

7()3

Tryeza e ln(Ws
Prtej "perdes s ngritur" t nj jete n familje - Sh.Sinani 3
Lexuesit .11
PJESA E PARE
Jeta qenka shum e uditshme 15
Si dinte t ndshkonte babai 18
"Syri i keq" n shtpin e Enver Hoxhs 21
Nj ndodhi me motrn 24
Dika pr giyshen time 27
Babai tifoz 30
Si e msova bilardon n Kor 33
"11 Janari" 35
Kshtu e mora patentn 39
Dadoja ime 42
Dashuria pr lulet dhe kafsht 44
"Petro Nini Luarasi" 49
Prpara ekranit t televizorit 51
Trmet q na tundi edhe ne nga shtpia 55
Nga letrat n aksion 59
Nj dhurat e veant pr ditlindje 63
Nj fotografi q transmeton mesazh 76
Shklzeni, nj mal, nj emr 78
Durrsi - prvoj q la ujurm t pashlyera n jetn time
204

iftja e babait 86
Pogradeci, akoma m lodhs 91
Librat e tij 95
Regjimi dhe shijet pr ushqimet 99
Ndarja nga nj "shok" armik 102
ek anglez pr Enver Hoxhn 109
"Borxhi" i Papandreut 111
Gzimi i fundit i babait tim 115
Bashkshort dhe prindr t mir 118
PJESA E DYTE
Zhvarrimi 123
Ku ndodhet blloku i mermerit? 128
Burgu i nns 130
Arrestimi im 133
Gjyqi 138
Prapa hekurave t burgut 141
PJESA E TRETE
Intervista q u b shkak pr t m arrestuar 151
Vendimi pr arrestimin 158
Kam krkuar paqen dhe jo hakmarrjen 159
Duan apo s'duan politikant, ai nuk do t mbetet "jasht
si sot 163
Letr miqve jasht atdheut 175
Fjala e mbrojtjes n gjyq 17x
Fjala pas pretencs 192
Komunikat e Federats Ndrkombtare t Helsinkit 200
Raport i Departamentit Amerikan t Shtetit 202
Ne vend t mbylljes 203
205

I loxha, Ilir
13abai itn, Enver Iloxha: Ktntime, leterketnbim.
publieistike
Red. f.11okha. - T.: Extra. 1998.
- 205f.; 20ern
ISBN 99927-602-8-1
Ifoxha. Enver per ate
I. Kujlitne slniipe 2. Iloxba. Enver
891.983-94

4-

929(496.5) 11Ioxba. En er

Tirazhi 2000 kopjc

Format 56x8-1/16

Tirati. 1998