ene iz BiH u periodu austrougarske

uprave
Period

austrougarske

uprave

Razmee koje e se ovdje obraditi tie se smjene dvije imperije na prostoru Bosne i
Hercegovine otomanske i austrougarske. Naglasak e ipak biti na drugom segmentu s
obzirom na obim i ciljeve knjige: ovdje se akcentuje odreeni period ne teei pri tom da se
niveliu drugi periodi s obzirom na sloenost drutvenog konteksta i uope drutvenog
determinizma, a posebno ako imamo u vidu genealogiju okcidentalizma, orijentalizma i
izmeu njih ugnijeenog balkanizma. Kada govorimo o bh. eni u periodu austrougarske
uprave (bilo da govorimo o eni kao takvoj, enama kao posebnoj drutvenoj grupi ili pak o
enama koje su se istakle u razliitim domenima svoga rada ali i svakodnevice) ne moemo a
da se ne osvrnemo na svojevrsni duh vremena na razmeima razliitih epoha.
Drutvene

kulturne

prilike

U periodu Osmanske imperije, ene su bile vezane za kuu, njihovo kretanje je bilo
ogranieno i praeno sistemom couverture (pokrivanja) i u oblaenju i u ponaanju, bez
obzira na etno-konfesionalnu pripadnost. No, seoske ene su se slobodnije kretale zbog svog
uea u poljoprivrednoj proizvodnji, pa ni kod muslimanki sa sela nije bio u potpunosti
prihvaen obiaj sakrivanja lica, iako postoje tendencije da se npr. nain ivota muslimanki iz
viih slojeva predstavi kao karakteristian za sve muslimanske ene. Dalje, uoena je i
tendencija prikazivanja ena kao imaginarnih bia, iako su konkretno uestvovale u tzv.
tradicionalnoj privredi i radinostima. Njihova ekonomska produktivnost je bila strogo
povezana sa biolokom i obratno, jer jedno bez drugog ne ide u tradicionalnom drutvu
proaranom religijskim vrijednostima i naelima. Religija je za ene bila prostor iskljuivanja,
ali i utjehe. Tako npr. u svojim putopisima kroz Bosnu, Hercegovinu i Staru Srbiju, ruski
putopisac panslavistike orijentacije opisuje kako se ene pravoslavke, skrajnute i odvojene
drvenim reetkama u posebnom odjelu zvanom priprat ili pritvor a u narodu enska crkva, do
koje ne moe akustiki doprijeti sama liturgija, usrdno mole i krste. Putopise su inae pisali i
autori iz Austrije u posljednjim godinama osmanske vladavine, s ciljem sticanja uvida u
politike,
obrazovne
i
druge
(ne)prilike.
Iako se osmanski apsolutizam odravao putem zastarjelog i represivnog upravnog aparata, i
njega je u XIX vijeku dotakao talas modernizacije, to se ogleda u ukidanju timarskospahijskog sistema vojno-feudalnog tipa 1839, odnosno formalnim izjednaavanjem svih
graana 1856. godine. Pravo na udruivanje je dobijeno 1862, kada dolazi do formiranja
crkveno-kolskih opina i esnafskih udruenja i do preobraaja arije u tzv. esnafsko javno
mnijenje, iz kojeg je opet bilo iskljueno vie od 90 % stanovnitva koje je ivjelo u ruralnim
sredinama.
U ovom periodu je posebno vaan i aktuelan rad, kada je o enama rije, Stake Skenderove,

koja je u potpunosti, jo od najranije dobi, odstupala od uobiajenog oblika enskog

ponaanja. Nauila je da ita i pie u periodu kada nije postojala nijedna djevojaka kola i
kada je pismenost stanovnitva iznosila svega 3%. Staka Skenderova je osnovala prvu
djevojaku kolu u Sarajevu 1858, gdje su organizovani kursevi iz matematike, crtanja,
itanja te uenja staroslavenskog jezika. Uenice su uglavnom bile bosanske Srpkinje, ali su
je kasnije pohaale i muslimanke i Jevrejke. Topal Osman-paa, koji je tada obavljao dunost
vezira u BiH, poslao je svoje kerke da pohaaju ovu kolu. U program kole je kasnije
ukljuena i obuka za budue uiteljice, pa su neke djevojke ostajale da rade u koli. kola je
1875. zatvorena iz ekonomskih razloga, ali je ostavila traga na putu prosvjeivanja ena BiH.
Dolaskom Austro-Ugarske uprave na ova podruja, nakon Berlinskog kongresa, poinje
modernizacija drutva odozgo. Meutim, zbog suptilnih mehanizama aneksiranja, koja su
evoluirala iz okupacije, oni nisu dublje zadirali u drutveni i svaki drugi poloaj ene, iako
jesu otvorili neke nove mogunosti, vizure i horizonte, kombinovanim pristupom spajanja
starog i novog, ili pak suptilnom zamjenom starog za novo zbog postojanja otpora kod
stanovnitva, sistemom korak po korak. No, austrougarski pristup je bio nekoherentan pa i
manipulativan, jer se teilo stvaranju integralnog bosanskog identiteta uz istovremeno
koritenje postojeih etno-konfesionalnih podjela u skladu sa principom divide et impera o
emu svjedoi i sauvana arhivska korespondencija funkcionera nove vlasti. Stoga se esto
istie da je Austro-Ugarska vie doprinijela razvoju materijalne kulture nego duhovne.
Na nivou svakodnevice enske obiajnosti, posebno je vidljivo, recimo, da krajem XIX vijeka
fereda izlazi iz mode (a pored nje se nosi i zar), ali i dalje vae nepisana pravila ako je ena
sama da se ne treba due zadravati na ariji, bila pokrivena ili ne. Ova pravila o pokrivanju
i boravljenju u javnom prostoru vaila su za ene sve etiri konfesije. I dok su ene iz
imunijih porodica bile vie vezane za kuu, ene iz drugih slojeva su radile u domaoj
radinosti, uslunim djelatnostima kao i doradi zanatskih proizvoda. Iako se jo ne moe
govoriti o postojanju nekih enskih profesija odnosno feminizaciji nekih djelatnosti u punom
smislu, neke od njih su posmatrane kao prirodno nakalemljene na ono to ena jeste, ali i
uslovljene statusom ene iz razliitih drutvenih grupa. U uslunim djelatnostima tako
govorimo o enama hamamdinicama, koje su se brinule o istoi javnih kupatila, a esto i
izraivale i prodavale kozmetike proizvode; vodonoicama, koje su donosile vodu sa javnih
esmi u kue; aikadunama koje su kuhale po kuama imunijih ljudi. Kada je o zanatima
rije, a to je kako navodi Lj. Beljkai-Hadidedi javnosti nedovoljno poznato, poto su
ene radile po svojim kuama, uestvovale su u doradi zanatskih proizvoda kao lanice
domainstva nekog zanatlije, ali i za majstore sa kojima nisu bile u srodnikoj vezi, najee u
kazandijskom, kazaskom, terzijskom, papudijskom, kujundijskom i drugim zanatima.
Posebno je bitno navesti da se javljaju ene doktorice, ene koje rade u obrazovno-odgojnim
institucijama,
koje
vode
tzv.
djevojake
kole.
Prve ene doktorice su bile strankinje, koje su radile mukotrpno esto putujui u
nepristupane predjele. O tome, recimo, svjedoe kako pisanja doktorice Theodore Krajewske
iz Krakowa tako i pisanja o njoj, gdje se na slojevit nain oslikava drutveni kontekst, upuuje
se na poloaj ena u drutvu kroz nijanse her-story pristupa, ali i tekoe vlastitog poziva

Doktorica je, po navodima Theodore Krajewske iz 1901, bilo samo etiri, a muslimanske ene
i
njihovi
muevi
su
preferirali
da
ih
pregledaju
doktorice.
Tzv. ensko djelovanje, angaman, kreativnost, posebno ako ih sagledamo kroz aspekat
razvoja tampe, kulture i umjetnosti raznovrsni su, iako se, kako navodi Sarita Vujkovi u
segmentu koji se tie tampe koja je poela da buja i bila ne samo odraz drutva ve i
nametanja znakova i simbola kroz mehanizme reprezentacije, prije moe govoriti o
stereotipovima nego o tipovima. Neke istaknute pojedinke su ih ipak ruile. Tako se npr.
novinarstvo kao slobodna profesija smatralo neprikladnim za ene i u Evropi, ali se Milena
Mrazovi, koja je u Bosnu dola kao dijete, probila u taj poziv kao prva novinarka u BiH, a
kasnije i kao vlasnica i urednica lista Bosnische Post. Sam list je prije svega bio okrenut
stranoj publici, ali je autorica bila svjesna ovih problema. Npr. u svojim knjievnim djelima
kao to su Skice iz bosanskog ivota, s ciljem da se stekne uvid u duh nepoznatog i stoga
prezrenog, ukazuje na probleme svake imperijalne svijesti u susretu sa drugou. No, u
novinarstvu su se ogledale i domae ene. Tako je npr. Stoja Kaikovi ostala zabiljeena kao
saradnica, koourednica i administratorka Bosanske vile i ugledna lanica srpskih dobrotvornih
drutava
u
BiH.
asopisi i glasila su imala viestruku funkciju, predstavljala su prikriveni otpor
austrougarskoj politici i nainu gledanja vlasti na ono bosansko, imali su moralno-obrazovnu
funkciju jer su uglavnom bili usmjereni prevashodno na kulturu, pouku ali i zabavu, te u
nekim sluajevima, kao kada je rije o mostarskoj Zori, uspjela su da u svojim sredinama
stvore snana duhovna arita. Vlasti su strogo kontrolisale sadraje udbenika u kolama i
teile brisanju znatnog dijela sadraja koji se tie historije i kulture pojedinih naroda u BiH,
pa se kroz tampu djelimino odupiralo ovakvoj politici. Kada je o enskom autorstvu rije,
mnoge ene su pisale pod pseudonimom, ili pod inicijalima, a komentari na njihov rad su
esto apostrofirali da je rije o eni. Vlasti su u ideoloke svrhe pokrenule i vlastite asopise,
kao
to
su
listovi
Bonjak
i
Nada.
Prvi broj Nade je izaao 1. januara 1895. i u predgovoru, kao i u samim tekstovima, mogu se
iitati tzv. civilizatorske misije monarhije. asopis je obilovao kulturnim, umjetnikim i
naunim tekstovima kroz koje su se prelamale kako vizure bosanskohercegovakog ivota
tako i sadraji koji su se ticali drugih dijelova monarhije. esto se teilo integraciji ovih
raznovrsnih elemenata to je odgovaralo misiji monarhije. Tako se u tekstu Majka u naoj
narodnoj pjesmi na idealizovan nain velia uloga majke u odgoju vrlog pojedinca, a ujedno
istie da u njihovim rukama lei srea ili nesrea pojedinog naroda. Iako naslov teksta
sugestivno navodi da e biti rije o domaim majkama, on obiluje imenima majki iz razliitih
historijskih perioda i kulturolokih miljea to se potkrepljuje citatima evropskih pisaca,
filozofa i pedagoga koji sa posebnim pijetetom slave majinske uloge. Ovakva jedna struktura
teksta ukazuje upravo na drutveno-politiku funkciju asopisa Nada. Naime, kroz sliku
idealizovane majke, iako je idealizacija esto potkrepljena i historijskim navodima, kriju se
misionarske i univerzalistike pretenzije koje tee da integriu lokalne specifinosti. Inae, na
spisku saradnika asopisa Nada mogu se nai i enska imena, Milena Mrazovi, Kora
Zlatica, kao i imena slikarica koje su dolazile iz drugih krajeva monarhije i svojim slikama

bosanskih pejzaa, razliitih kulturno-historijskih objekata i ivotne svakodnevice uestvovale

u vizuelnoj opremi ovog luksuznog asopisa. Slikarice Anka Linkar, Paula Krampl, Ivana
Kobilca su na taj nain preko asopisa Nada imale ulogu u afirmaciji afiniteta prema
umjetnosti, ali su i doprinijele da austrougarska politika kroz likovnu umjetnost koju je
proteirala
dobije
svoje
konture.
Ono to je pak bitno podvui je da se u novinarstvu, a prije svega u novinarskim sadrajima i
anrovima mogu otkriti zaeci aktivizma. Tako u tekstu Jelene Belovi Bernadinovkse
objavljenom u mostarskoj Zori stoji: Moderna je ena samostalan individualitet, kome ne
treba tek tui dah, da ga dozove i probudi u ivot i svijest, pa one za to i ne utehnu, kada im
otme taj dah, to im je sluaj oduzeo. (...) Moderna ena nee nikada pasti na enske slabosti.
One kurano stupaju u borbu ivota (...) Autorica u tekstu pokazuje duboko poznavanje
vladajuih muko-enskih stereotipa, diskursa u oblasti psihologije i fiziologije, etike i
knjievnosti (npr. kroz sliku Geteove Grtchen iz Fausta), ali i domete enskog angaovanja.
Za nju su Amerikanke prvakinje jer su kroz svoja drutva, saveze i aktivnosti pokazale ta
ena moe, te zakljuuje: Moderna je ena ovom vijeku nadjenula ime 'feminalni vijek' (...)
ene koje su objavljivale u tadanjoj tampi i uope se bavile pisanjem nisu bile samo
spisateljice, ve i aktivistkinje na kulturnom, humanitarnom i obrazovnom polju. Staka
Skenderova je i nakon zatvaranja kole nastavila sa humanitarnim i aktivnim radom i u
periodu Austro-Ugarske. Posebno se brinula za siromane djevojke, vodila ih je redovno u
crkvu u kojoj su one esto pjevale u horu, a njena kua je postala neki oblik dnevnog centra za
prihvat
djevojaka
koje
su
bile
u
stanju
socijalne
deprivacije.
Stoja Kaikovi, koja je inae zavrila kolu kod Miss Irby, podravala je enski kulturni i
drutveni aktivizam ne samo kroz pisanu rije, ve i kroz svoj profesionalni angaman budui
da je bila uiteljica i aktivna lanica Kola srpskih sestara. Uope, uiteljski poziv je u ovom
periodu imao i kulturnu misiju te su uitelji bili i najistaknutiji kulturni radnici, a od posebnog
je znaaja njihovo pregalatvo u prikupljanju i tumaenju kulturne batine, koja je na taj nain
uvana od zaborava i u irenju pisane rijei. Suprug Stoje Kaikovi je bio zajedno sa tri
uitelja jedan od osnivaa Bosanske vile i njen urednik sve do zabrane izlaska asopisa
izbijanjem Prvog svjetskog rata, a ona je za vrijeme muevljeve bolesti faktiki obavljala
posao urednice, iako je zvanino stojalo ime Steve Kaluerovia. Povremeno je pisala za
asopis iako je njen rad bio nedovoljno prepoznatljiv sve dok, zajedno sa suprugom, nije
dobila orden vlade Kraljevine Srbije na 25. godinjicu izlaenja Bosanske vile 2010. godine.
Za vrijeme Prvog svjetskog rata zajedno sa grupom srpskih intelektualaca i politiara osuena
je u veleizdajnikom procesu na smrt, ali je presuda kasnije pretoena u zatvorsku kaznu zbog
veleizdaje, a o njenom radu i ivotu nakon Prvog svjetskog rata ostalo je malo zapisanih
tragova.
No, ovaj angamanski aktivizam ne treba idealizovati jer su ene uglavnom obavljale
tradicionalne rodne uloge. Meutim, kako se to zapravo odigravalo i kroz javnu sferu i
aristotelijanske
principe
deliberacije
napravljen
je
znaajan
iskorak.

Na pisanje Sofije Pui-Pletikosi se posebno treba osvrnuti, budui da je iznosila ne samo

konzervativna ve i retrogradna stajalita. Kako je Bosanska vila bila list za zabavu, pouku i
knjievnost, u rubrici pod nazivom Moda ova autorica je iznosila negativne poglede na tzv.
emancipaciju ena koja je okrenula enu od kue, Boga i uope svih vrlina. Tako je u tekstu
ena i stid njezin, u konzervativnom ruhu govorila o muko-enskim odnosima i uope o
ulozi i mjestu ene u drutvu, a njeni napisi su proeti ironijom na, kako se navodi,
spoljanjost
i
temelje
tzv.
modernog
naina
ivota.
Ono kurano stupanje u borbu ivota, koje je apostrofirala Jelena Belovi Bendadinovska,
postaje vidno i otvaranjem tvornica u ovom periodu, pa se navodi kako za razliku od
muslimanskih, hrvatske i srpske ene pristaju da rade u tvornici duhana. Njihov udio u radnoj
snazi u ovim tvornicama je 1904. bio duplo vei od udjela mukaraca. ene svih
vjeroispovijesti su radile i u tkanicama ilima, u vrlo tekim uslovima i sa niskim nadnicama,
a u njima su radile i djevojice od sedam do deset godina. Tako se ne moe govoriti samo o
kurai, ve i o suoavanju sa ekonomskom nunou koju donose novi oblici privreivanja.
No, tradicionalni zanati su bili na cijeni, a tekstilna ornamentika se smatrala enskim poslom
koji moe postati kulturan proizvod interesantan stranoj publici. U ovome se vidi priliv
modernih trinih shvatanja, ali u kombinaciji sa okrenutou tradiciji tj. ouvanju kulture
posmatrane
tradicionalistiki.
Umjetnost je, pak, kao s jedne strane sfera slobode, a s druge strane i kanonskih pravila,
ujedno otvarala i zatvarala prostore za ensku kreativnost. No, u umjetnosti uvijek ostaju polja
otvorena za popunjavanje ali i za situiranje u politike namjene. Austrougarska uprava s jedne
strane radi na njenom unapreenju, a u isto vrijeme vidi sredstvo za denacionalizaciju kroz
promicanje tzv. bosanskog stila i zaviajne umjetnosti. S druge strane, u lokalnim sredinama
se u umjetnosti vidi snaga za promicanje nacionalnih interesa, a pojava nekog umjetnika
tumai
se
kao
patetina
potvrda
nacionalnog
samobitka.
U umjetnosti je ena uglavnom bila znak, izloen pogledu kao nainu dominacije, makar on
bio distanciran pogled kao u antievoj Emini. No, rodni profil je ujedno specifian jer se npr.
u feministikim teorijama slike istie da se on ne moe jednostavno prevesti kao
generalizovani vizuelni diskurs ekvivalentan jeziku. Pogotovo kad ene preotmu i aktersku
poziciju, ne negirajui pri tom ogranienja sa kojima su se susretale prve ene knjievnice,
slikarice i uope umjetnice u ovom periodu. Salonski likovni akademizam je smatrao da je za
ene slikarice objekt stvaralatva prirodni kolorit, bio on mrtav ili iv, dok su se aktovi,
recimo,
smatrali
nedolinim.
Prilike

obrazovanju

muslimanki

etrdesetogodinja integracija BiH u Habsburkom carstvu imala je znaajne posljedice po

ivote muslimanki, naroito onih koje su ivjele u veim gradovima. Od svog osnivanja u
Sarajevu 1878. godine, habsburka Zemaljska vlada poela je reformisati obrazovanje. Kako
tvrdi Robin Okey, obrazovanje je imalo kljunu ulogu u civilizatorskoj misiji koju su
Habsburgovci eljeli razvijati u bivoj osmanskoj provinciji. kole su se smatrale najboljim

sredstvom za stvaranje reda obrazovanih lokalaca koji su se trebali zaposliti kao dravni i
vjerski slubenici da se ublae tenzije izmeu razliitih religijskih grupa i da se nacionalistiki
sentimenti
zamijene
umirenim
imperijalnim
patriotizmom.
Pored toga, reformirane kole trebale su biti sredstvo za irenje centralnoevropskih ivotnih
praksi srednje klase meu urbanim bosanskim stanovnitvom. U tu svrhu habsburke vlasti
nisu samo pokuavale reformirati postojei javni kolski sistem naslijeen od osmanskog
perioda i organizovan po konfesionalnim linijama, ve i uspostaviti potpuno novi dravni
kolski sistem koji bi bio otvoren i za djeake i za djevojice.
Habsburke vlasti su smatrale obrazovanje djevojica kljunim korakom u transformisanju
bosanskog stanovnitva iz orijentalnih u evropske subjekte: prema imperijalnim pedagozima,
samo ena koja je uena u predmetima kao to su pedagogija, higijena, religija i runi rad,
moe kasnije postati odgovorna majka, dobra supruga i umjena domaica, ime bi se
habsburka civilizatorska misija integrisala u samu sr bosanske privatne sfere. Iz tog razloga
je Zemaljska vlada osnivala enske osnovne kole i vie djevojake kole, a 1911. godine i
kolu
za
uiteljice
u
Sarajevu

ensku
preparandiju.
Napori Zemaljske vlade da muslimanske djevojice ukljue u javno obrazovanje naili su na
najjai otpor muslimanske zajednice, naroito islamskih vjerskih slubenika.
Dravne kole koje su slijedile naelo interkonfesionalnosti imale su nastavni kadar koji je
gotovo iskljuivo bio sastavljen od nemuslimana te su islamski vjerski slubenici u kolskom
sistemu pronalazili prikriveno nastojanje da se muslimanske djevojice preobrate u kranke
te da se ukine rodna i konfesionalna segregacija. Najsnanije protivljenje kolovanju ena
dolazilo je od hoda, uitelja u lokalnim mektebima, koji su redovno vrili pritisak na
muslimanske porodice da ne upisuju djevojice u dravne kole. Na prelazu stoljea, dok su
hiljade muslimanskih djeaka pohaali dravni kolski sistem, samo je nekoliko
muslimanskih
djevojica
sjedilo
u
klupama
osnovnih
kola.
Zemaljska vlada je imala dvije strategije za irenje pismenosti meu muslimanskim
djevojicama. Zahvaljujui intenzivnim pregovorima sa vjerskim slubenicima, 1892. godine
jedan broj enskih mekteba uveo je prvi put poduavanje iz srpskohrvatskog jezika na latinici
i irilici. Habsburke vlasti su 1897. godine odluile da naprave izuzetak od
interkonfesionalnog naela dravnih kola te su uspostavile osnovnu kolu u Sarajevu
iskljuivo za muslimanske djevojice Muslimansku osnovnu i viu djevojaku kolu. Vlasti
su 1901. godine ovome dodale i trogodinji (od 1913. godine etverogodinji) napredni kurs
za muslimanske djevojice koje su eljele nastaviti obrazovanje, a 1913. uspostavljen je
poseban trogodinji kurs za poduavanje muslimanskih uiteljica. Zahvaljujui ovim kolama
u Bosni, koja je imala 80% potpuno nepismenog stanovnitva, do 1918. godine bilo je
nekoliko desetina muslimanki koje su zavrile srednju kolu i nekoliko njih sa zavrenim
kursom
za
uiteljice.
U prva dva desetljea habsburke vlasti u BiH, protivnici obrazovanja muslimanki se nisu
oglaavali te su izbjegavali svoje ideje iznositi u javnost. Stvari su se promijenile 1911.

godine kada je novouspostavljeni bosanski Sabor (parlament sa vrlo ogranienim

zakonodavnim ovlastima) poeo raspravu o zakonu o obaveznom obrazovanju za djeake i
djevojice. Za tu priliku je grupa islamskih uitelja/ica koji/e su se okupljali/e oko udruenja
Mualim (sarajevsko udruenje vjerskih uitelja) izdala pamflet pod nazivom Pisma u obranu
muslimanskog enskinja. Kako stoji u uvodu, pamflet je prvi put iznio zabrinutosti onih
osoba u muslimanskoj zajednici koje su se protivile dravnom kolovanju muslimanskih
djevojica, na temelju argumenta da e ih takvo obrazovanje odnaroditi i evropeizirati. Tekst
je izazvao estoke reakcije brojnih muslimanskih zvaninika, posebno onih koji su proli
obrazovanje habsburkih kola i univerziteta i koji su u muslimanskim listovima Musavat i
Zeman branili pravo muslimanki da se obrazuju u dravnim kolama.
Nije se radilo o jednostavnom sukobu izmeu podravatelja i protivnika enskog obrazovanja
kao takvog, ve je dolo do kontroverze izmeu zagovaratelja razliitih vrsta obrazovanja
ena, a u centru rasprave nalazila se dravna kola. Oni koji su zagovarali obrazovanje ena u
dravnim kolama proizvod su dva razliita reformatorska iskustva koja su dijelila iste ideje:
oni koje je oblikovao osmanski reformizam i oni koji su odgojeni u kulturalnoj klimi AustroUgarske. Samo su obrazovane majke mogle omoguiti muslimanima da se prilagode
postosmanskim okolnostima i time postanu nositelji napretka. Muslimanke u Bosni nisu bile
dobro pripremljene za ovu misiju. Prema stavovima muslimanskih intelektualaca, obrazovanje
ena predstavljalo je vaan nain za stvaranje boljih majki i supruga.
Pamflet protiv enskog obrazovanja iz 1911. godine je, s druge strane, pripisao veliki znaaj
nereligijskom gradivu koje se poduavalo u modernim kolama. Zbog toga to su davale
racionalno objanjenje stvarnosti, ideje heretika Kanta i Darvina, koje su se irile u modernim
kolama, bile su naroito opasne: djevojicama su u glave uvodile sumnju u postojanje Boga,
a ta sumnja je mogla rezultovati pojedinanom i kolektivnom nestabilnou, to bi onda
rezultiralo subverzijom porodinih i drutvenih hijerarhija. Prema pamfletu, najadekvatnije
obrazovanje za stvaranje dobre muslimanske femininosti razlikovalo se od onoga to se
nudilo u dravnim kolama, u smislu sadraja, praksi, ljudi i prostora; ono bi trebalo
obuhvatati samo vjerske sadraje, a potpuno izbaciti naune i nevjerske predmete, trebalo bi
biti usmeno a ne pismeno, i trebalo bi dolaziti od majke, mua i mualima, bez potrebe za
intervencijom uitelja/ice iz dravne kole, te bi se trebalo odvijati u privatnoj ili
poluprivatnoj sferi (u kui ili mahali), a ne u odvojenom pedagokom prostoru, odnosno koli.
Dakle, u mektebima nisu postojali nastavni programi, ve je sve zavisilo od stepena
obrazovanja, sposobnosti i volje hode ili bule. Medrese kao vii stupanj obrazovanja su
takoer varirale u kvalitetu, a najistaknutija je bila Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu.
Stanje u srpskim kolama je takoer bilo loe, a u kolama koje se spominju u drugoj polovini
XVIII i prvoj polovini XIX vijeka uila se elementarna pismenost sa osnovama pravoslavne
vjere. U drugoj polovini XIX vijeka vidljiv je i polazak enske djece u ove kole to govori u
prilog osavremenjivanju, iako se u literaturi spominje i ime gospode Evrozije kao uiteljice
djevojica
jo
od
1747,
ali
o
tome
nema
jasnih
tragova.
Hrvatske kole su u periodu otomanske imperije uglavnom bile vezane za samostane, a pred

kraj turske vladavine osnivaju ih i asne sestre u Sarajevu (1871), Mostaru (1872), Docu
kod Travnika i Banjoj Luci (1872) i Livnu (1874). Srednjokolsko obrazovanje je bilo tek u
zaecima.
O

obrazovanju,

uope

Kroz pitanje obrazovanja najbolje se iitivaju namjere okupacionih vlasti u pokuajima da

iznau najbolje modalitete. Tako dolazi do preplitanja starog i novog, tradicionalnog i
modernog, u isto vrijeme uskomeanog politikim interesima monarhije. Iako je vlast u
sutini proteirala katoliko stanovnitvo, manevrie sa terminom hrvatski jezik zbog pritisaka
iz Pete i inaugurie termin zemaljski jezik, koji je poslije pretoen u bosanski. Tek je 1907.
naziv srpskohrvatski stekao pravo na upotrebu u zvaninoj kolskoj terminologiji.
Kako je austrougarska vlast teila da reformie postojee stanje, ali i da ne doe u prevelik
konflikt sa zateenim obiajima, uredbom iz 1879. se razlikuju tri vrste kola: ope narodne
kole, privatne i konfesionalne. Vlasti su teile kontroli konfesionalnih kola zbog ega je
dolazilo do otpora kod stanovnitva, a na ta je posebno upozoravala vlast u Peti. Poseban
udar je bio na srpske kole, a situacija nije bila bolja ni za franjevake kole. Franjevci su bili
vezani za narod i kao takvi protivnici germanizacije, te su doli pod udar vlasti. kole asnih
sestara su ostale nedirnute, pri emu treba imati u vidu da je veliki broj redovnica doao u
Bosnu iz drugih dijelova monarhije. Katoliki enski red Keri boje ljubavi je 1871.
formirao osnovnu kolu, a kasnije i uiteljsku kolu 1884. godine. Iako je rije o
konfesionalnoj koli, ona je 1912. dobila pravo javnosti budui da su svrene uiteljice mogle
raditi i u dravnim kolama. Uprkos politizaciji njihove uloge, to se ogleda u injenici da je
njihov rad djelimino uslovljen i strahom od protestantskog utjecaja, naroito nakon to je
Engleskinja Miss Adeline Irby 1866. osnovala ensku kolu sa internatom, potrebno je istai
da
je
u
njihove
kole
bio
ukljuen
veliki
broj
enske
djece.
Mnoge sestre su upamene u narodu po svom pregalatvu kako u radu sa uenicama tako i u
humanitarnom radu. Tako je sestra predstojnica Luka Liegitz bila poznata po svojoj
pravednosti, a nakon njene smrti njen grob je postao mjesto gdje su ljudi esto dolazili da
nau utjehu. U kolama sestara redovnica je bilo i uenica drugih religija to je ovu kolu
pribliavalo principima dravnih kola. No, ona nije mogla da zadovolji potrebe za
uiteljskim kadrom pa je 1912. otvorena u Sarajevu enska uiteljska kola, nazvana
enskom preparadnijom, koja je radila po neznatno izmijenjenom nastavnom planu kakav je
bio u mukoj koli (sadravala je u programu enski kuni rad, kuanstvo i vrtlarstvo). Sa
izbijanjem rata, a uslijed straha od politikog djelovanja aka, kola je premjetena u
Derventu
i
upisivali
su
je
i
uenici
i
uenice.
Otvaraju se enske kole za muslimanske djevojice u kojima se pored vjerske pouke u
nastavnom planu velika panja poklanjala runim radovima. Kasnije se u nastavne planove
unose i itanje, pisanje, raun, a cilj je izmeu ostalog bio da se muslimanske djevojice
obue da postanu uiteljice. Ono to je posebno bitno jeste da se otvaraju i enske djevojake
kole, te vie djevojake kole za one iz vieg drutvenog statusa. Pored ope naobrazbe,

kola je imala funkciju da djevojke osposobi i za neke oblike privreivanja, kao i da ih

pripremi za ulogu majke i domaice. Kasnije su se struna odjeljenja odvojila u posebne
kole i okosnica nastavnog plana je bilo ivenje i krojenje, no ove kole je pohaao mali broj
muslimanskih djevojica i djevojaka. U tridesetoj godini dravne okupacije tzv.
interkonfesionalne kole pohaalo je manje od 200 uenica muslimanki, pa je naen poseban
modus kroz uvoenje makar i manjih reformi u mektebe i medrese. Iako je vlast isticala da
principi koedukacije imaju u savremenom svijetu svojih zagovornika i prednosti, iz praktinih
razloga su se osnivale samostalne djevojake kole, odnosno odvojena odjeljenja za ensku
djecu u mjeovitim kolama. Nastavnom osoblju je posebno propisano da vre nadzor kako se
nita ne bi dogodilo, to bi moglo povrijediti priroenu njenost i stidljivost enske djece.
Kako je ve istaknuto, voene su rasprave pune naboja o dometima i ciljevima kolovanja
enske djece, posebno muslimanki, gdje je posebno mjesto zauzela Safijja-hanum, otro se
suprotstavivi ovim trendovima kao obliku novotarije, odnaroavanja koje vodi u brojne
poroke. Zanimljivo je da su odgovori i napadi na njena pisanja dolazili od strane mukaraca
muslimana, koji su isticali da kola i nauka nisu uzrok pokvarenosti budui da je dunost
kole, pored obrazovanja razuma, i obrazovanje srca i due. Otri tonovi su se posebno uli
kad je otkriven pravi identitet autorice, imenom Sofija Pletikosi, to je protumaeno kao
tenja da se bosanski muslimani i dalje dre u stanju zaostalosti. Prosta injenica da je sama
autorica pismena i da prati politiki ivot u BiH, u nekim je krugovima protumaeno kao
prikrivena,
ak
i
jezuitska
tenja
ka
nazadovanju
muslimanki.
Ipak, ni nemuslimanke nisu bile u mnogo boljoj situaciji sve do dolaska Miss Adeline Irby,
Engleskinje viktorijanskog morala, koja je veliki dio svog ivota upravo posvetila
prosvjeivanju i obrazovanju hriana, posebno djevojaka. Pismenost i obrazovanje se u
otomanskom periodu njegovalo uglavnom kroz vjerske institucije te se pored pastoralnog rada
posebna panja posveivala opismenjavanju. No, ovakav angaman je esto zavisio od hirova
vlasti koja nije doputala graenje kola za hriane, pa su npr. franjevci organizovali
analfabetske kurseve za djecu, i muku i ensku, s uputama da ta djeca onda drugima
pokazuju.
Pitanje obrazovanja ena je bilo vie nego mukotrpan put, koji je teko saeto prikazati.
Naprimjer, na Zavod za ensku djecu, koji su osnovale Adeline Irby i njena prijateljica i
saputnica Miss Mackenzie, 1869. godine, nisu blagonaklono gledale ni turske vlasti ali ni
bosanski katoliki kler koji je u njima vidio propagandu protestantizma. Austrougarski period
takoer ne treba idealizovati, uprkos pokuajima vlasti da se, izmeu ostalog kroz
obrazovanje, BiH prosvijetli i izvede iz zaostalosti i da se uvedu oblici reda i funkcionalnosti.
Tako austrougarske vlasti nisu uope pomagale Zavod Miss Adeline Irby niti su ga navodile u
svojim izvjetajima. No, to nije sprijeilo uenice po zavretku kole da se ukljue u drutveni
ivot kroz pedagoku tampu, kulturno-prosvjetni rad i da nastave da rade u srpskim kolama.

Obrazovanje ena je imalo vie funkciju unapreenja porodinog ivota i stvaranja lojalnih
podanika monarhije i krune. To je inae vailo openito za obrazovanje budui da je
nastavnika vrlina bila jedan od uslova pristupa uiteljskom pozivu. U poetku je nazivana

moralno-politikim vladanjem, da bi se to postepeno konkretnije razraivalo. No, ono to je

ostalo nepromijenjeno jeste da nikada ovaj poziv nije bio adekvatno priznat ni nagraivan i
zaostajao je iza drugih slubi. Uiteljice, iako su imale iste obaveze kao uitelji, nisu
ravnopravno nagraivane, iako su podjednako investirale itavu svoju linost ne samo u
uiteljski poziv ve i u kulturni rad. Udatim uiteljicama su smanjivani neki oblici
materijalnog podsticaja, a poseban udar na njihov poloaj je predstavljala uredba iz 1908.
godine (koja je 1913. pretoena u zakon), a kojom se uiteljicama koje se nisu udale prije
donoenja uredbe namee celibat, u protivnom e se raditi o svojevoljnom naputanju slube.
Izuzetak
je
predstavljala
udaja
za
uitelja.
Jelena Belovi Bernadinovska se smatra najplodnijim, kao i najraznovrsnijom uiteljicom,
spisateljicom i kulturnom djelatnicom: Nema kulturnog podruja na kojem se nije ogledala
piui, komentariui i prevodei. Prva je pisala o ljepoti bosanske ornamentike i
organizovala u vie evropskih centara izlobe bosanskih motiva. Meu drugim uiteljicama i
kulturnim djelatnicima spominju se i imena Jagode Truhelke, Anke Kragi, Anke Topi,
Julijane Dubrovi, a koje su takoer doprinijele uvanju kulturne batine iz razliitih krajeva
BiH kroz pisanu rije. Uiteljica iz Bijeljine Marija erani-Todorovi osniva Kolo srpskih
sestara u Bijeljini 1905, a uiteljice Jerina Bori i Sofija Pupi humanitarne zabave u korist
siromanih uenika, to ukazuje na irok dijapazon oblasti na koje se profesija uiteljice
proirivala. Pristup vlasti je i u obrazovanju i u drugim sferama bio vie nego pragmatian,
gdje je akcent bio na kreiranju imida u evropskoj javnosti da je Austro-Ugarska donijela
kulturu
u
jednu
zaostalu
zemlju.
enska

udruivanja

Posebno znaajan segment predstavljaju raznovrsni, aroliki oblici udruivanja koji se javljaju
u ovom periodu, a koji predstavljaju svojevrsni rezultat dodira tradicionalnog graanstva koje
je zanatsko-trgovako-rentijerskog tipa i doseljenikog graanstva, (...) gradei time novi
nacionalni i vjerski mozaik modernog graanstva potrebnog Austro-Ugarskoj (...)
ene u austrougarskom periodu na ovim osnovama iskorauju djelimino u javnu sferu,
bavei se prevashodno prosvjetnim, kulturnim i humanitarnim radom, tj. onim djelatnostima
koje se smatraju proirenim kunim radom, voenim principima etike, odnosno brige o
drugome. No uprkos tome, bitno je to u novonastalim udruenjima ene nalaze svoje
prostore, tanije nie socijalnog (enskog) kapitala, koji e im dati uporite za povremeno
isticanje i protofeministikih ideja, i uope moralnu drutvenu kritiku proetu emocionalnou
i posveenosti. No, humanitarni, prosvjetni i kulturni rad je bio nerazdvojno povezan sa
nacionalnim. Tako su npr. Banjaluanke 1901. godine osnovale Dobrotvornu zadrugu
pravoslavnih Srpkinja Banjaluanki, koja se pored humanitarnog rada, brige o siromanim
enama, kolovanja i pomaganja siromane enske djece, angaovala i na irenju nacionalnih
ideja. Kako je srpsko stanovnitvo bilo pod posebnom prismotrom uslijed injenice da, za
razliku od Hrvatske, Srbija nije bila dio Austro-Ugarske, vlasti su strogo kontrolisale rad
srpskih
udruenja.

Budui da se kroz obrazovni sistem tendenciozno radilo na brisanju odreenih sadraja iz

nacionalne grupe predmeta, kroz udruenja se teilo ouvanju vlastite nacionalne i kulturne
batine. Navodi se da su do 1912. godine otvorene dvadeset i dvije zadruge Srpkinja sa
slinim ciljevima, a te je godine osnovan i savez. Takoer su osnivane pridrunice nacionalnih
udruenja, pa su se Hrvatice organizovale u podrunicama hrvatskog kulturno-prosvjetnog
drutva Napredak. Prve podrunice su nastale u Fojnici i Vareu 1909. godine. Kada je rije
o istaknutom muslimanskom dobrotvornom drutvu Gajret, osnovanom 1903. godine, ono je
svoju ensku podrunicu odnosno enski odbor dobilo tek 1931, to ukazuje na vei broj
prepreka sa kojima su se suoavale muslimanke u javnom djelovanju. Uprkos nerazdvojnoj
povezanosti sa etno-konfesionalnim, udruenja su isticala i ljudskopravake zahtjeve. Tako je
npr. spomenuti Savez Srpkinja 1913. donio Rezoluciju sa zahtjevima koji se tiu
izjednaavanja prava ena i mukaraca, regulisanja poloaja neudatih majki i izjednaavanja
poloaja
brane
i
vanbrane
djece.
Pored nacionalnih odnosno etno-konfesionalnih, osnovana su i prva struna enska udruenja
1911. kao to su Savez organizacija primalja te Zadruga domaica. No, treba podvui i to da
nije postojao zakon o udruivanju, i da su vrijedile odredbe o javnom redu i miru te da su
vlasti mogle da zatvore neko udruenje bez navoenja razloga. Svojevrsno bujanje
udruivanja treba povezati i sa injenicom da su politike partije do donoenja Bosanskog
tatuta 1910. bile zabranjene pa su udruenja imala i odreenu supstitucijsko-posredniku
funkciju koja se ogledala u upuivanju zahtjeva i odreenih inicijativa vlastima.
Diskurzni okviri enskog udruivanja, odnosno uea u udruenjima, uglavnom su bili
propatrijarhalni i mjestimino proarani i proto-feministikim zahtjevima. Od posljednjih se
esto pravio i otklon, uporedo sa letiminim isticanjem ljudskopravakih zahtjeva,
ukazivanjem na bespotreban strah od intelektualno osloboenih ena budui da je
romantiarsko-patriotska osjeajnost uvijek bila na prvom mjestu a dom smatran hramom.
No, patrijarhalni okvir brige je bio preuzak da na adekvatan nain ukae na poloaj ena
radnica. One se stoga sindikalno organizuju, a 1905. godine radnice tkanice ilima
organizuju i trajk. Takoer se pridruuju i Socijaldemokratskoj partiji, a 1914. prvi put
proslavljaju 8. mart, to svjedoi o postojanju i ljeviarskih strujanja u enskom djelovanju i
svijesti,
koja
e
svoj
zamajac
dobiti
u
kasnijem
periodu.
Knjievnost
Potraga za enskim iskustvom knjievnoga stvaralatva se u bh. knjievnosti artikulie unutar
iskljuene historije enskoga pisanja, pogotovu kada se pozicioniramo na same poetke
enskoga stvaralatva. U prvim enskim knjievnim izriajima teko je izdvojiti neku vrstu
subverzivnog potencijala njihovih tekstova. Tekstove autorica kao to su Umihana uvidina
(17941870), Staka Skenderova (18211891), Habiba Stoevi-Rizvanbegovi (18451890)
moemo posmatrati naprosto kao enske. Njima se artikulie potreba autorica za prostorima
slobode koji su im u historijskom kontekstu turske okupacije ovih prostora bili onemogueni.
Iako su sve tri autorice pisale unutar principa klasinog mukog diskurza, to onemoguava
istraivake poduhvate za remetilakim uincima enskoga stvaralatva, ipak se traganje za

autentinim doivljajem vlastitoga tijela i postojanja treba nastaviti uprkos tvrdnjama da ne

postoji enski glas u tom periodu, niti pisanje kao takvo, nego samo kao glas histerine osobe
koji je muevni jezik ene (...) i takav muevni jezik ene uspijeva monolitnost
falogocentrizma dovoljno izobliiti i svesti na stupanj igre rijeima.
Kada govorimo o vrijednostima njihovih knjievnih poetika, mora se istai da poeci
enskoga knjievnog stvaralatva nisu bili istananog izraza i stila, nego su zapravo
odgovarali vrijednosnom imperativu knjievnog stvaralatva tog vremena i zadovoljavali su
nacionalni diskurz, epsku tehniku i klasini epski izraz. Samo kao sljedbenice ovih poetika
ene su uope i mogle biti prihvaene kao autorice, naravno, nikada ravnopravne sa
mukarcima, autorima. Iako ovaj period predstavlja poetnu fazu kreiranja enskoga
stvaralatva i sainjavanja knjievnoga puta, koji e nadolazeim generacijama autorica
posluiti kao uvid u historijski kontinuitet stvaranja knjievno-umjetnikih djela, njihove
tekstove ne moemo posmatrati otrgnute od konteksta. Naprotiv, sve tri autorice su naprosto
muke pjesnikinje i nita vie od toga. Mada situacija nije tako jednostavna, jer je Umihana
uvidina jedina enska predstavnica alhamijado knjievnosti na junoslavenskim prostorima.
Staka Skenderova je bila upravnica enske kole u Sarajevu i prva ena koja je napisala
knjigu u BiH, dok je Habiba Stoevi-Rizvanbegovi jedina bosanskohercegovaka
pjesnikinja koja je pisala pjesme na turskom jeziku, po uzoru na svoje turske savremenike,
tako da se ubraja u bosanskohercegovaku knjievnost na orijentalnim jezicima. Iako odane
mukom svijetu, kulturi i knjievnim poetikama, ove autorice predstavljaju poetke enskog
knjievnog stvaralatva u BiH i omoguavaju sagledavanje historijskog kontinuiteta, te slue
za mapiranje diskurzivnog razlikovanja i promjena u enskom knjievnom stvaralatvu, od
njegovih
poetaka
do
danas.
Imajui na umu dugaku tradiciju pjesnikinja u Osmanskom carstvu, pjesnitvo je ostalo prvi
i najraireniji anr za muslimanke do kraja habsburkog perioda. Meu prvima koje su
objavljivale pjesme bila je Hasnija Berberovi, uenica sarajevske muslimanske kole za
djevojice i prva muslimanka koja je postala uiteljica u dravnoj koli. Potie iz porodice
skromnih trgovaca eerom iz Sarajeva koji su svu svoju djecu slali u dravne kole, a prvu je
pjesmu objavila u listu Behar 1907. godine. Smatra se da je njezina poezija inspirisana
tradicionalnom
bosanskom
narodnom
poezijom.
Pred poetak Prvog svjetskog rata, nekoliko muslimanki se okualo i u prozi. Nafija Sarajli
(roena Hadikari), biva uenica sarajevske kole za djevojice, jedno vrijeme je radila kao
uiteljica u reformiranom mektebu, a bila je prva muslimanka koja je u tom periodu pisala
romane. Potie iz poznate porodice krojaa. Godine 1913. poinje objavljivati seriju kratkih
pria u muslimanskom listu Zeman, a sljedee godine u Biseru, objavivi oko dvadeset pria
do
kraja
Prvog
svjetskog
rata.
U tom istom periodu se efika Bjelevac (roena Alihodi), biva uenica sarajevske
muslimanske kole za djevojice, iz poznate porodice tekstilnih obrtnika u Sarajevu, kerka
uiteljice veza u reformiranom mektebu u Sarajevu, okuala u tipino mukom anru pisala
je
eseje
kao
komentare
na
drutvena
zbivanja.

Ope

napomene

ovom

periodu

Period koji smo letimino dotakli karakterie ukrtanje tradicionalnog i modernog, stranog i
domaeg, a protivrjenosti ovih ukrtanja su se odrazile i na same ene, bilo da su bile
relativno autonomne akterke brojnih dogaaja ili pak dio bh. ope populacije. Radovi ena
strankinja, koje su obiljeile period prosvjeivanja i utrle put novim pogledima na mjesto i
ulogu ene u drutvu, takoer su bili proarani protivrjenostima. Tako i sama Miss Irby, koja
je predano radila na obrazovanju djevojica, nije zaboravila svoju superiornost tako da su
Bosanci za nju ipak ostali poluvarvari, dok su umjetnice strankinje posmatrale zemlju i njeno
stanovnitvo kao neto egzotino, drugaije a stoga i inspirativno. Neke od njih su napustile
BiH nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (npr. Milena Mrazovi). Angaman
lokalnih ena je, iako skuen u okvire okupirane zemlje i modifikovanih verzija konfesionalne
i nacionalne patrijarhalnosti, dijelom ove okvire potvrivao, a dijelom ih prevazilazio.
Prvi iskoraci u javnu sferu desili su se kroz angaman u razliitim udruenjima, profesijama,
ukljuivanjem u nove oblike proizvodnje, pisanu rije i poteze kistova. Tako otvaraju nie za
artikulaciju protofeministikih zahtjeva. Posebno je znaajno pero Jelice BeloviBernadinovske koja je u lancima, kao to su ena budunosti i Moderna ena, isticala da
ena ne treba biti limitirana branim i majinskim dunostima, ve da joj je dunost da
doprinese kulturnom i uope drutvenom napretku. Ono to posebno treba apostrofirati je
vanost kulturno-prosvjetnog rada na poboljanju poloaja ena i uope drutvenih odnosa, i
ukljuivanja u modernizacijske tokove. Najivlje promjene u ovom periodu su se desile u
sferi obrazovanja, ali su ujedno reflektovale i razliite taktike okupacijskih vlasti ija je
manifestna funkcija bila modernizacija zaostale zemlje, a latentna njezino dranje u stanju
pokornosti.
Svojevrstan rezime austrougarskog perioda na vizuelan nain predstavlja izloba odrana
1917. godine s ciljem da prui spektakularan dokaz brige austrougarske uprave o kulturi i
umjetnosti. To je bila prva velika zajednika manifestacija bh. umjetnika (njih 14 od 21
umjetnika ukupno), i po prvi i posljednji put su se nali na okupu strani i domai umjetnici
koji su djelovali u BiH. No, umjetnici nisu nastupili sa svojim najreprezentativnijim djelima, a
nisu se pojavili ni neki od najboljih, ukljuujui i umjetnice Adela Ber i Lujza Kuzmi.