PGS.TS.

N G U Y N NH H I N

G I A O

T R I N H

SINH HC T BO
(Dng cho sinh vin Cao ng, i hc chuyn ngnh Sinh hc,
Cng ngh sinh hc, Nng - Lm - Ng nghip
v Gio vin Sinh hc ph thng)
(Ti bn ln th hai)

NH XUT BN GIO DC VIT NAM

Cng ty c phn sch i hc - Dy ngh - Nh xut bn Gio dc Vit Nam

gi quyn cng b tc phm.
04 - 2009/CXB/451 - 2117/GD

M s : 7K675y9 - DAI

LI NI U

Sinh hc t bo l mt trong nhng gio trnh c bn ca chng

trnh o to Cao ng v i hc cho cc sinh vin chuyn ngnh v
Khoa hc s sng.
Gio trnh gii thiu nhng kin thc c bn v hin i v cu
trc v chc nng ca t bo - n v t chc c bn ca c th sng,
trn nguyn tc cu trc lun lin h vi chc nng, cu trc chc
nng lun lin h vi mi trng sng. Trn c s kin thc v t chc
i phn t v siu cu trc ca cc bo quan, v cc qu trnh hot
ng sng nh chuyn ha vt cht v nng lng, qu trnh tch v
truyn thng tin di truyn, qu trnh sinh trng v sinh sn ca t
bo trong c th n bo cng nh a bo, sinh vin c th d dng hc
tp, nghin cu cc gio trnh sinh hc c bn khc nh Sinh hc pht
trin, Sinh l hc thc vt, Sinh l hc ng vt, Di truyn hc, Ha
sinh hc, Sinh hc phn t, Vi sinh vt hc..., cng nh cc gio trnh
chuyn ngnh nh Di truyn t bo, Di truyn y hc, Di truyn chn
ging vt nui v cy trng, Cng ngh sinh hc...
Gio trnh c th dng lm ti liu hc tp cho sinh vin cc
Trng Cao ng v i hc, ng thi c th dng lm ti liu tham
kho cho cc gio vin v hc sinh Trung hc ph thng v kin thc
sinh hc t bo c dy lp 10.
Gio trnh gm 4 phn:
Phn M u: Gii thiu khi qut v th gii sng v t bo n v t chc c bn ca c th sng, v cc kin thc t bo hc
c p dng trong Cng ngh sinh hc.
Phn . T chc p h n t ca t bo: Gii thiu v thnh phn
ha hc ca t bo, v cc cht v c v hu c cu to nn t bo v
cc bo quan, c bit gii thiu c tnh v vai tr ca nc, c
tnh v vai tr ca cc i phn t (protein v axit nucleic), c tnh
v vai tr ca cc lin kt yu.
3

Phn l i . Cu trc v chc nng ca t bo nhn s v t bo

n h n chun: Gii thiu cu trc ca t bo nhn s, c bit l t
bo nhn chun. Gii thiu cu trc phn t v siu vi ca cc bo
quan cng chc nng v tin ha ca chng nh mng sinh cht,
mng li ni cht, riboxom, ty th, lc lp, phc h golgi, lizoxom,
peroxixom, trung th, b khung xng t bo, nhn t bo vi mng
nhn, nhim sc th v hch nhn.
Phn I U . Chuyn ha vt cht v nng lng: Gii thiu v
enzim v vai tr ca enzim, v cc phng thc chuyn ha nng lng
trong t bo nh h hp t bo, ha tng hp v quang hp.
Phn rv. Chu k t bo v sinh sn t bo: Gii thiu v chu
k t bo v c ch iu chnh chu k v phn bo nguyn nhim v
phn bo gim nhim.
Cui mi chng gii thiu mt s bi tp trc nghim vi mc
ch gip hc vin n tp kin thc c bn nht ca chng.
Tuy sch c bin son vi kinh nghim gn 40 nm ging dy
mn Sinh hc t bo ca tc gi, nhng khng th trnh khi mt s
sai st. Tc gi mong nhn c kin ng gp ca c gi gio
trnh ngy cng hon thin. Mi kin xin gi v: Cng ty C phn
Sch i hc - Dy ngh, Nh xut bn Gio dc, 25 Hn Thuyn H Ni.
TC GI

MC LC
Li ni du 3

Phn m u
I TNG, NHIM v CA SINH HC T BO
- Khi qut v h thng sng
li- i tng, nhim v, lc s v pht trin ca Sinh hc t bo
IU- Phng php nghin cu trong Sinh hc t bo
IV- Sinh hc t bo vi sn xut v i sng
Phn . T CHC PHN TCA T BO
Chng . Thnh phn ha hc ca t bo
A- Cc cht v c trong t bo
- Thnh phn nguyn t ca t bo
li- Cc cht v c
B- Cc cht hu c trong t bo
- Cacbohydrat (gluxit)
li- Lipit....
HI- Protein
IV- Axit nucleic
C- Lin kt ha hc v vai tr ca chng trong c th sng
- c im ca cc lin kt hoa hc
li- Vai tr ca cc lin kt hoa hc
Phn li. CU TRC V CHC NNG CA T BO
Chng li. T bo nhn s v t bo nhn chun
- Hai dng tn ti ca t bo
N
.
li-T bao vi khun
IU- T bo nhn chun
Chng H. Cu trc v chc nng ca mng sinh cht
- Khi nim v mng sinh cht
li- M hnh phn t ca mng sinh cht
III- Chc nng ca mng sinh cht
Chng IV. T bo cht v cc bo quan
- Khi nim v t bo cht v bo quan
li- Ty th
HI- Lc lp
IV- Mng li ni cht
V Riboxom '.
VI- Phc h golgi
VII-Lizoxom...~
5

7
11
13
14

25
25
25
26
31
31
34
34
41
46
47
47
49
48
54
56
58
59
65
76
79
78
87
89
97
97
106

VlII-Peroxixom
no
IX- Glioxixom ............................................................................................... 111
X- B xng t bo: vi si v vi ng
ti
XI. Trung th
118
XII- Lng v roi
120
XUI- Khng bo
122
ChngV. Nhn t bo
124
- Cu trc nhn gian k
127
li- Mng nhn
131
IU- Cht nhim sc (chromatine) v nhim sc th (chromosome)
135
IV-Hch nhn
ni
V-Dch nhn
173
VI- Gi tr chc nng ca nhn
174
Phn HI. CHUYN HOA VT CHT V NNG LUNG T BO
Chng V. Nng lng v chuyn hoa nng lng t bo
175
. Khi nim nng lng
175
li- S s dng nng lng ca t bo
181
HI- Chuyn ha vt cht trong t bo
183
IV- Enzim - Cht xc tc sinh hc
184
Chng VU. Cc phng thc chuyn hoa nng lng t bo
193
A- H hp t bo
.........7.
193
- Ba giai on h hp t bo. Phn gii glucoz
198
li- Phn gii lipit, protein v axit nucleic
205
B- Hoa tng hp
201
- Khi quai v hoa tng hp
206
li- Cc nhm vi khun hoa tng hp
207
C- Quang hp
203
- Khi nim v quang hp
208
li- Sc t quang hp v lc lp
208
ni- Cc pha ca quang hp
209
IV-Tin ha ca quang hp
216
V- Cc nhn t nh hng n quang hp
216
VI- Vai tr ca quang hp i vi h sinh thi v con ngi
217
Phn IV. CHU K T BO V SSINH SN CA T BO
Chng VUI. Chu k t bo
213
- Cc thi k ca chu k t bo
218
li- S iu chinh chu k t bo
222
Chng IX S phn bo
235
- Phn bo t bo nhn s v t bo nhn chun
240
li- Phn bo nguyn nhim
242
HI- Phn bo gim nhim
248
HI- So snh phn bo gim nhim v phn bo nguyn nhim
256
6 Ti liu tham kho
259

Phn m u
I TNG, NHIM v CA SINH HC T BO

I - KHI QUT V H THNG SNG

1.1. H thng sng l h thng m
H thng sng d l t bo, c th, qun th hay qun x l
nhng h thng m, c ngha l h lun trao i vt cht, nng lng v
thng tin vi mi trung. ng v phng din nhit ng hc, trong
mt h thng m, entropi c xu th gim (nng lng c ch s tng),
trt t ca h c tng cao (t chc cng phc tp v n nh), lng
thng tin ca h cng gia tng (phn ng v thch nghi vi mi trng
sng). Cng v vy m h thng sng tn ti v pht trin.
Tri li h v c l h kn, entropi c xu th gia tng, trt t
gim, lng thng tin gim v cui cng h s tan r.
(Entropi l i lng ch v trt t hay nng lng v ch
ca h thng).
1.2. H thng sng l h c t chc theo cp bc l thuc
Mt trong nhng c im ni bt ca h thng sng l c t
chc phc tp gm nhiu cp l thuc nhau v tng quan vi mi
trung sng. Ngui ta thng chia h thng sng thnh cc cp t
chc chnh t thp n cao nh: t bo, c th, qun th - loi, qun
x, h sinh thi - sinh quyn.
Trong mi cp chnh c cc cp ph. T bo gm cc cp ph nh:
phn t, i phn t, bo quan. C th gm cc cp ph nh: m, c
quan, h thng c quan. Cc cp t chc chnh l cp t chc tn ti
c lp nh mt n v sng, cn cp ph ch tn ti ph thuc vo
cp t chc chnh. i phn t, bo quan ch tn ti trong t bo. M,
c quan, h c quan ch c th tn ti trong c th.
Trong mi cp t chc u th hin mi tng quan mt thit
gia cu to vi chc nng sinh l, gia cu to v chc nng vi mi
7

trng sng. Cc cp t chc ca th gii sng c xut hin v pht

trin t thp n cao, t n gin n phc tp trong qu trnh tin
ha ca s sng theo thi gian v khng gian.
1.3. T bo - n v t chc c bn ca s sng
a) Hoe thuyt t bo
T bo c nh khoa hc ngi Anh Robert Hooke pht hin
ln u tin vo nm 1665 khi nghin cu lt ct m bn (m thc
vt b bn ha v cht) di knh hin vi c phng i 30 ln.
ng quan st thy m bn c cu to gm rt nhiu rng c
thnh bao quanh xp cnh nhau ging nh t ong v ng gi chng l
cellulae (cellulae - ting La tinh c ngha l xoang rng hoc t bo,
t bo l ting Hn, t c ngha l rng, bo l xoang). T bo bn l
t bo thc vt cht ha bn, ch cn li thnh xenluloz ha bn
nn c dng xoang rng. v sau, vi s pht trin ca knh hin vi c
phng i ln hn, nhiu nh sinh hc pht hin c nhiu
loi t bo vi sinh vt, thc vt, ng vt khc nhau v thy t bo
khng phi l xoang rng m c cu to phc tp. c bit l Antonie
Van Leeuwenhoek vo nhng nm 1674-1683 pht hin nhiu loi
t bo khc nhau nh ng vt n bo, t bo mu, tinh trng... v
thy chng u c cu to rt phc tp khng phi l chic xoang
rng. Nhng v l do lch s nn vn dng thut ng t bo (xoang
rng) gi chng, mc d chng u c cu to rt phc tp gm
mng sinh cht, t bo cht cha nhiu bo quan v nhn nh chng
ta bit ngy nay.
Mi n th k XIX, nh s hon thin knh hin vi, nh thc
vt hc M. Schleiden v nh ng vt hc T. Schvvann tng kt cc
thnh tu nghin cu v t bo ca nhiu nh nghin cu trc y,
v vo nm 1838 - 1839 xut hc thuyt t bo: Tt c vi sinh vt,
thc vt cng nh ng vt u c cu to t bo. Hc thuyt t bo
chng minh rng, th gii sng tuy rt a dng nhng c tnh
thng nht, c ngun gc chung v u c cu to t bo.
Ngy nay di nh sng ca sinh hc hin i, hc thuyt t bo
vn gi nguyn gi tr ca n v t bo c xem l n v t chc c
bn ca th gii sng c v cu to, chc nng sinh l v di truyn
theo 3 nguyn l sau:
8

1) Tbo l n v sng b nht, n vi_tj:hc c bn ca tt c

cc c th sng.
2) Tt c c th sng c cu to gm mt t bo hoc nhiu t
bo. Cc qu trnh trao i cht v di truyn u din ra trong t bo.
3) T bo c sinh ra t t bo c trc. Mc d t bo nguyn
thy c hnh thnh t sinh ngu nhin trong mi trng ca Tri
t cch y khong 3,5 t nm, nhng hin nay t bo khng c
kh nng t sinh ngu nhin m t bo ch c sinh ra t t bo c
sn (Omnis cellulae e cellulae) nh R.Virchov khng nh t
nhng nm 1858, v tt c t bo tn ti trong tt c cc c th hin
nay ch l hu du ca t bo nguyn thy .
Cng nhn t bo l cp t chc c bn ca c th sng c ngha
l trong qu trnh xut hin v tin ha ca s sng, ch giai on
xut hin t bo th s sng mi biu hin y vi cc c tnh
nh trao i cht, sinh trng pht trin, sinh sn, cm ng v thch
nghi vi mi trng sng. Tt c hot ng sng u din ra trong t
bo d l c th n bo hay a bo.
b) Tbo c cu tao gm cc phn t, i phn t, bo quan
to nn 3 thnh phn c bn l: mng sinh cht, t bo cht v nhn.
Cc i phn t v bo quan ch thc hin c chc nng sng vi
mi quan h tng tc ln nhau trong t chc t bo ton vn.
Ngi ta phn bit 2 dng t bo cu to nn tt c cc c th
sng: t bo nhn s (Procaryota) v t bo nhn chun (Eucaryota).
Cc phn t c trong t bo l cc cht v c nh cc mui v c,
nc v cc cht hu c. Cc cht hu c b (n phn) tp hp to
thnh cc i phn t (trng hp).
Cc cht i phn t (macromolecule): ch yu l protein v axit
nucleic l cc cht trng hp (hay cht a phn: polimer gm nhiu
n phn - monomer) c vai tr quyt nh s sng ca t bo, nhng
chng ch thc hin c chc nng ca mnh trong to chc t bo.
Cc phn t v i phn t tp hp li to nn cc bo quan.
Bo quan (organella - c quan nh, hay l organoid - tng t c
quan) l cu trc gm cc i phn t v phc hp trn phn t c
chc nng nht nh trong t bo. V d, riboxorri gm rARN v
protein c chc nng l ni tng hp protein. Ty th gm cc photpholipit,
protein... c chc nng l trm nng lng. Nhn gm mng nhn,
nhn con, nhim sc th. Nhim sc th gm ADN v protein c chc
nng cha thng tin di truyn. Nhn con gm ADN, AEN v protein
l ni tng hp, d tr riboxom...
9

1.4. a dng sinh vt. Cc gii sinh vt

H thng sng v cng a dng. Hin nay ngi ta thng k
v m t, t tn khong 1,8 triu loi sinh vt v hng nm cc nh
khoa hc pht hin thm hng nghn loi. Ngi ta c tnh rng s
loi sinh vt trn Tri .t c th t ti con s 30 triu loi.
c th nghin cu c s a dng sinh vt, ng t ca ngnh
phn loi hc Carl Linne t nm 1735 sp xp cc sinh vt vo
bc phn loi: loi (species) - chi (genus) - h (family) - b (order) - lp
(class) - ngnh (phylum) - gii (regnum). ng ngh danh php
nh phn (binominal) t tn loi, theo , tn th nht l chi v
tn th hai l loi, v d, loi ngi l Homo sapiens. Loi ngi c
xp vo chi Ngi (Homo), h Ngi (Homonidae), b Linh trng
(Primates), lp ng vt c v (Mammalia), ngnh C dy sng
(Chordata), gii ng vt (Animalia). ng phn loi tt c sinh
vt bit thi vo hai gii l gii Thc vt (Plantae) v gii ng
vt (Animalia).
T nm 1969, nh sinh thi hc M R. H. Wittaker cn c vo
cc c im cu to c th, phng thc dinh dng, ngh h
thng 5 gii sinh vt (s hnh 1):
KHI SINH
(Monera)
- T bo
nhn s
- n bo
- D dng
- T dng
(Vi khun)

NGUYN SINH
(Protista)
- T bo nhn
chun
-an bo,da bo
-DduBng
-Tdu&g
(ng vt
n bo, To)

THC VT
NM
NG VT
(Pantae)
(Fungi)
(Animalia)
- T bo nhn - T bo nhn
- T bo nhn
chun
chun
- a bo phc tp - a bo phc tp chun
- T dng
- D dng hoi
- a bo phc tp
quang hp
sinh
- Sng c dnh - Sng c inh - D dng
(Thc vt)
(Nm)
- Sng chuyn
ng
(ng vt)

Hnh 1. S phn loi sinh vt theo 5 gii

10