Uticaj rezidua sredstava za

zatitu bilja na bezbjednost

namirnica
Amela Peljto
Poljoprivredeni fakultet Univerziteta u
Sarajevu

Pesticidi su substance ili smjea substanci

kojom se prevenira, unitava ili kontrolie
tetni bioloki agens ivi organizam, koji
uzrokuje tete za vrijeme proizvodnje ili na drugi
nain interferira sa proizvodnjom, preradom,
skladitenjem, transportom ili marketingom hrane,
SREDSTVA ZA
ZATITU BILJA PESTICIDI ?

poljoprivrednih proizvoda, drveta ili proizvoda

od drveta. Termin ukljuuje i substance
ija je namjena upotrebe kao regulatori
rasta biljaka, defolijanti, desikanti ili agensi za
prorjeivenje plodova ili preveniranja opadanja
plodova prije zrenja, kao i sredstva za zatitu
uskladitenih proizvoda.

VIR
U

BAK
T

ERI

PESTICIDI
SI

JE

GLJIVE

NE
TETOI

DE
O
AT
M
NE

MIKOTOKSINI
sekundarni metaboliti gljiva

Aflatoksin (Aspergillus spp)

Ohratoksin (Penicillium spp.,
Aspergillus spp.)

tru,
e
j
i
ge tem,
e
r
is
ub
e b unos en
j
u
im
og
te
O ie na ancer
Ut rlo k
V

Zearalenon (Fusarium spp)

Vrlo kancerogen
irok spektar
zdravstvenih
problema
ljudi

Po k
e
vrlo mijskoj
slia
stru
k
met n estrog turi
a su
enu
repr
odu m u
k
orga tivni
ni

e
Ag
ro
it vn
te
a
r
hn
t
s
i
ik
PREVENTIVNE
in
e
m
d
A
Mjere suzbijanja
patogenih i tetnih
organizama na
biljkama

Ke
m

TERAPIJA
ijs

ke
B

on
k
io

e
n
l
tro

Fungicidi
Suzbijaju gljive
Insekticidi
Suzbijaju tetne
insekte

Baktericidi
Suzbijaju bakterije

Podjela pesticida
(prema namjeni)
Akaricidi
Suzbijaju grinje

Rodenticidi
Suzbijaju glodare

Regulatori rasta

Moluscidi
Suzbijaju pueve

Kontaktni

Eradikativni

Podjela pesticida prema

mogunosti translokacije

Oksidi, peroksidi,
baze, soli, kiseline, Neorganske
isti elementi

Na osnovu
kemizma
aktivne
substance

Organske

Sistemini

Karbamati,
benzimidazoli,
sulfonati,
organofosforna
jedinjenja ....

nti

Adhezit

fika
Sur

Ingredij

ator
Stabiliz

i
a va
s
No jei
zr
ra

Aktivna
O
substanca
kv

a Auvanti
iva

Disperzit

Disper
zit

ra
a
e nstv t i
Ra
Boja

r
lgato
Emu

A
oa ntik
la gu
nt

Gasovite
Gasovite

Formulacije prema agregatnom stanju

e
n

Te

vrste
vrste

Fumigacija

Prskanje

Naini aplikacije
pesticida

Zapraivanje

5X
12X

6X

7X
8X

efe ek erl ljivrov vatse

ka at (jivi i toati i
t ( NOtok ks
NO E s in
EL L)ini i
)

a pliko o dna asat ni izm

z
do ozatotolikda a norgrgan
d
d rt o
m
s mrt
s

Ho
H
o r
n nermme
e t
- n nemreregei mmotiiko
e
g so ek
ef mj jerist troe seo

a a ces si
z
fafazpro oce
a
nnaj su u prar nini
l
tataol jo j strui ira
e
LLeri k ojoes truupa a a
p ri k d esst upzm a

za
o
d
zijaacijuju
o
a
d
n
ssiinaa devevijaci i
k
o
TTokluje nna dcesaa i
je je ro es je

Djelovanje kemijskih
Stim
Djelovanje kemijskih
ulati
substanci na funkcije elije
Stim
n
a
p
substanci na funkcije elije
no
o
na p jedinulatviv
(tkiva i organa)
o
e
u
j
e
funknco
(tkiva i organa)
m
p
d
d
c
u
a
l
i
n
a
o
h

a
e
r
i
l
e
ivog organizma
je
maim
kojoja rdmj alnlnihopremeea
dozafunkicjeij
suu
ivog organizma
l
i
b
m
k No rmaje p oremim iliili
s
subtsanca dozamma e
n
o
l
u
p
i
m
N ok je ib i
stimtuancaddjeluje a
Uzrzroikreuverezrzibilinlnim
stimulirajujeluje
Usa irev rzib ilnim
lir e

sa reveverzkibom
reuininkom
u

ajue

Optimalna
faza
Optimalna
faza

doza
kojoj
doza
pripri
kojoj
je je
stimulirajui
efekat
stimulirajui
efekat
najizraeniji
najizraeniji

TOKSINOST PESTICIDA
Sole dosis facit venenum (Paracelzius 1528)
Aktivna substanca pesticida moe izazvati
toksine promjene kod ivih organizama:
Teratogenost
Alerginost

Embriotoksinost

Iritantnost

Mutagenost

Korozivnost

Karcinogenost

Kumulativnost
Digestivnog trakta
(per os)

Genotoksinost
Respiratornog trakta
(per inhalatio)

Preko koe
(per cutis)

Zadesna,
Suicidna

Intoksikacija

Akutna,
Hronina

Toksinost pesticida

Podjela otrova u grupe prema toksikolokim osobinama

(mg/kg ili mg/l)

Srednja letalna (smrtonosna)

doza LD50 je doza potrebna
na se ubije 50% ispitivanih
organizama (pacova, mieva,
pasa, maka i dr.). Izraava
se u broju miligrama
substance na kilogram
tjelesne mase.

III
grupa

Izvan
grupe

I
grupa

II
grupa

Akutna oralna doza 50% (A.o.

LD 50) letalna doza (mg/kg)

<25

25200

200>2000
2000

Akutna dermalna doza 50%

(A.d.LD50) letalna doza (mg/kg)

<50

50400

400 >2000
2000

Akutna inhalacijska 50% (A.i.

LD50)letalna doza za 4 sata

<0,5

0,5-2

2-20

Toksikoloko svojstvo

>20

-Oko 850 a.s. formulisano u nekoliko hiljada proizvoda pesticida,

-Oko 350 se koristi u domainstvu, hrani, za ljubimce itd.
Procjeniti rizik uticaja pesticida na zdravlje ljudi
Odrediti rizik od pesticida
tako to e se spektar
pesticida testirati na itav
niz uticaja na zdravlje (od
iritacija do karcinoma i
embriotoksinosti i
genotoksinosti)
/ na testnim ivotinjama/
Odrediti rizine doze
Na testnim ivotinjama i
preraunava za ljude

Procjena izloenosti
Izvori pesticida:
-hrana (na povrini ili unutar)
-pijaa voda (ispiranjem sa povrine tla
dospijeva u podzemne vode)
-kuna upotreba (insekti, ljubimci,
cvijee, na kou, odjea..)
-radnici izloeni pesticidima (pravilna
upotreba pesticida sigurna)

Karakterizacija rizika
Rizik = toksinost x izloenost

Openito o propisima EU iz oblasti zatite bilja

Od ukupnog pravnog naslijea propisi koje ureuju oblast zatite bilja odnose se
na sekundarne izvore prava akte koje donose institucije EU u okviru tri
stuba na kojima se ona temelji:
1. Tri zajednice (Evropska zajednica, Evropska zajednica za ugljen i elik i
Evropska zajednica za atomsku energiju);
2. Zajednika vanjsku i sigurnosnu politiku;
3. Saradnja na podruju pravosua i unutranjih poslova;
Akti koji se donose u okviru triju zajednica dijele se na obavezujue:
-

Uredbe (regulations) koje su neposredno i u cjelosti obavezujue i nije ih

dozvoljeno prenositi u nacionalno zakonodavstvo, a primjena poinje danom
stupanja lanice u EU.

Smjernice (directives) koje su obavezujue po pitanju konanog rezultata, a

lanica bira nain i formu implementacije u svoj pravni sistem postoji
mogunost preuzimanja sjernica kao provedbenih akata.

Odluke (decisions) ija se obaveza odnosi na tano odreeni predmet ili

obavezuje tano odreenu dravu a koji odreeno postupanje zabranjuju ili
odobravaju

Neobavezujui propisi su: preporuke (recommendations) i miljenja (opinions)

OSNOVNI PROPISI IZ ZATITE BILJA

Zatitu zdravlja biljaka

Sredstva za zatitu bilja

Namjera ulaska BiH u EU preuzimanje i usklaivanje sa fitosanitarnim propisima

suoavanje sa mnogim i opsenim novim obavezama
koje do sada nisu bile zakonom regulisane
Prethodno jaanje institucionalne osposobljenosti za
odraivanje preuzetih obaveza
Uspostavljanje i ustrojavanje dravne slube za zatitu bilja
(Ured/Uprava) koja je nosilac statutarnih poslova, sa
definisanim lancem nadlenosti
Postupak usklaivanja najvanijih propisa EU iz ove oblasti:
Usklaivanje propisakoji se odnose na zdravlje biljaka
Usklaivanje propisa koji se odnose na sredstva za zatitu bilja i rezidue:
Uspostavljanje sistema praenja koritenja sredstava za zatitu bilja,
Sistem praenja ostataka sredstava za zatitu bilja u namirnicama;
Nadzor upoterbe sredstava za zatitu bila

PROPISI EU KOJI REGULIU

SREDSTVA ZA ZATITU BILJA
Brisanje granica izmeu lanica EU uticalo je na promjene propisa koji
se odnose na postupke registracije i stavljanje u promet sredstava za
zatitu bilja na donoenje relevantnih propisa za tu oblast.
Osnovna smjernica 91/414/EEC sadri odredbe i ureuje postupke koji se
provode na nivou EU, a odnose se na:
ukljuivanje aktivnih substanci na pozitivnu listu (Aneks 1);
odredbe kojima se propisuju postupci registracije sredstava za zatitu
bilja na nacionalnim nivoima zemalja lanica
Zahtjeve koje treba sadravati dokumentacija koju podnosi
proizvoa nadlenom tijelu EU radi ukljuivanje a.s. na pozitivnu listu
(Aneks II)
Zahtjeve koje treba sadrati dokumentacija za registraciju sredstava
za zatitu bilja na nacionalnim nivoima (Aneks III)
Aneksi IV i V odnose se na rizik i sigurnost, kao i etikete koje treba da
sadri sredstvo za zatitu bilja

Aneks VI je publikovan kao posebna smjernica Vijea (97/57/EC) a sadri

odredbe kojima se ureuju jedinstveni principi koje drave lanice trebaju
uvaavati prilikom registracije sredstava za zatitu bilja a koja sadre a.s.
Ve ukljuene u Aneks I Osnovne smjernica (91/414/EC)
Osnovna smjernica dopunjena je smjernicama Komisije: 93/71/EEC;
94/37/EC; 94/97/EC; 95/35/EC; 95/36/EC; 96/12/EC; 96/46/EC; 96/68/EC;
2001/36/EC (odredbe o mikroorganizmima).
Jedna od odredbi Osnovne smjernice odnosi se na vaan cilj koji se eli
postii na jedinstvenom tritu, a to je uzajamno priznavanje rezultata
ispitivanja sredstava za zatitu bilja, uz uslov ispinjenja odreenih
definisanih zahtjeva. Sve sa namjerom da se snize ogromni trokovi
kompanija pri registraciji sredstava i izbjegne ponavljanje istih
eksperimenata (da bi kompanije mogle vie novaca ulagati u razvoj novih
a.s.?). Ova odredba se ne provodi u potpunosti u EU (neke drave i dalje
rade svoja ispitivanja.
Austrija priznaje Njemake
Irska

vedska priznaje drugih lanica

priznaje V. Britanije

Portugal priznaje

panije

U Osnovnoj smjernici je naglaena vana obaveza zemalja lanica da provode

slubeni nadzor nad sredstvima za zatitu bilja nakon registracije u cilju
provjere da li sredstva zateena na tritu i u upotrebi odgovaraju odredbama
smjernica, naroito da li su u skladu sa podacima navedenim prilikom
podnoenja zahtjeva za registraciju, onima navedenim na etiketi proizvoda i da
li se primjenjuju na propisan nain.

EU ima zahtjev (na osnovu uredbi (EEC)3600/92 i (EC)451/200) da svaka

drava lanica EU treba odrediti jedno tijelo koje je nadleno za koordinaciju
cijelog postupka registracije SZB, za kontakte sa podnositeljima zahtjeva za
registraciju, za kontakte sa ostalim dravama lanicama.
Uprava/Ured za zatitu bilja BiH

Komisija EU takoer redovno publicira odluke o

ukljuivanju/iskljuivanju odreenih a.s. Po zavretku evaluacije od
strane nadlenog tijela Komisije (Stalni Komitet za hranu i zdravlje
ivotinja)

Odluka 2004/686/EC o priznavanje u principu kompletnosti

dokumentacije o predaji za detaljno ispitivanje u pogledu mogunosti
prokinazida, IKI-220 (flonicamid) i gama-cihalotrina u Aneks I odluke;
Odluka 2003/219/EC o neukljuivanju aldikarba u Aneks I odluke i
usporavanje priznavanja SZB koji sadre ovu a.s.

Do sada doneseno ukupno 63 odluke, preporuke i uredbe.

PROPISI KOJI REGULIU OSTATKE (REZIDUE) PESTICIDA

Do sada utvreno vie od 17 000

MRL za 133 a.s. pesticida za
razliite namirnica

Zatita zdravlja potroaa

Na
na
u
no
jb

Za one pesticide ili kombinacije

pesticida za koje nije jo utvren
maksimalni nivo rezidua na
nivou Zajednice, lanice mogu
odreivati same za svoja
nacionalna podruja.

az
i

Reim odobravanja i odreivanja

maksimalnog nivoa ostataka
pesticida (MRL) zasnovanog na
podjeli odgovornosti izmeu
Komisije i lanica

PROPISI KOJI REGULIU OSTATKE (REZIDUE) PESTICIDA

Odluka 76/895/EEC kojom je fiksirano MRL za 43 a.s. Na odreenom

vou i povru (bazirane na tadanjim opdacima i sada su mnoge predmet
revizije)
Odluka 86/362/EEC gdje su ustanovljeni MRL za ita i proizvode od ita
Odluka 86/363EEC ustanovljeni MRL za proizvode ivotinjskog porijekla
Odluka 90/642/EEC ustanovljeni MRL za proizvode biljnog porijekla
ukljuujui voe i povre

ta je do sada uinjeno u EU

data je lista svih a.s. za koje je odreen MRL (za jedan ili vie
artikala);
Propisana je procedura za odreeivanja MRL
Usvojena odluka 99/39EC koja uvodi ozbiljne restrikcije za upotrebu
pesticida pri proizvodnji pesticida za djecu i omladinu
Usvojena odluka 94/41/EC:
Omoguuje sistem odreivanja MRL u preraevinama i
mjeavinama na osnovu MRL odreenom za sirovine,
Ustanovila proceduru rjeavanja sporova u sluaju da se
nacionalni MRL kose unutar zajdenice
Prenijela ovlasti za odreivanje MRL sa Vijea na Komisiju

ODREIVANJE MRL
na bazi
1
Utrvivanje nivoa rezidua u/na
poljoprivrednim usjevima tretiranim
pesticidima pod uslovima dobre
poljoprivrivredne prakse (GAP)
supervizijom rezidua.

3
Na osnovu toksikolokih testiranja
utvrivanje prihvatljivog dnevnog
unosa (ADI) uz odreivanje najvie
doze koja nee izazvati hronine
efekte, perioda izloenosti kao i
primjenu odgovarajuih mjera
sigurnosti

Koritenjem odgovarajueg
modela: masa potroaa, dnevni
unos rezidua (u normalnim i
ekstremnim sluajevima), koje se
mogu procijeniti na evropsku
populaciju, nacionalne ili
subpopulacije (djeca)
4
Ako je procijenjeni dnevni unos
proraunat modelom (2) manji od
prihvatljivog dnevnog unosa (3) onda je
nivo rezidua (1) utvren kao MRL.
U protivnom potrebno je modificirati
primjenu pesticida, a ako to nije
mogue onda se upotreba tog pesticida
determinie kao nulta efektivnost tj.
MRL se utvruje kao krajnje ogranienje
za upotrebu tog pesticida (koji se skida
sa pozitivne liste)

Do sada je doneseno ukupno

57 odluka Vijea
koje se odnose na
Maksimalni nivo ostataka
u hrani

Zakonodavstvo o sredstvima za zatitu bilja na

snazi u FBiH i RS

Proizvodi za
zatitu bilja

Ostaci pesticida

Zakon o zatiti bilja od bolesti i tetocina koje

ugroavaju cijelu zemlju (SG SFRJ, 89/74
Pavilnik o uslovima koje moraju ispunjavati
preduzea odnosno druga pravna lica cija je
djelatnost promet sredstava za zatitu bilja (SG
SFRJ, 36/91)
Pavilnik o uslovima koje moraju ispunjavati
preduzea odnosno druga pravna lica cija je
djelatnost proizvodnja sredstava za zatitu bilja (SG
SFRJ, 36/91)
Pravilnik o nacinu izdavanju dozvola za stavljanje u
unutranji promet sredstava za zatitu bilja (SG
SFRJ, 32/91)
Pravilnik o uslovima uz koje preduzeca i druga
pravna lica mogu obavljati bioloka predispitivanja i
ispitivanja fizikih, hemijskih i biolokih svojstava
sredstava za zatitu bilja (SG SFRJ, 36/91)

Zakon o zatiti bilja (SG RS, 12/97)

Pravilnik o uslovima koja moraju ispunjavati preduzea i
druga pravna lica koja se bave proizvodnjom sredstava za
zatitu bilja (SG RS, 4/98)
Pravilnik o uslovima uz koje preduzea i druga pravna
lica mogu obavljati bioloka predispitivanja i ispitivanja
fizikih, hemijskih i biolokih komponenati sredstava za
zatitu bilja (SG SFRJ, 36/91)
Pravilnik o sadraju deklaracija i sadraju uputsvta za
sredstva za zatitu bilja prije plasiranja na trite (SG RS,
3/98)

Pod nadlenou Ministarstva zdravstva

Pod nadlenou Ministarstva zdravlja