Univerzitet u Tuzli Pravni fakultet

Seminarski rad iz predmeta DRAVNOPRAVNI

RAZVITAK BiH
Agrarno ureenje u Osmanskom carstvu

Mentor:
mr.sci. Edin Mutapi, prof.

Autor:
Hadiefendi Selma
I-12/14

Tuzla, decembar 2014.god.

UVOD
U ovom seminarskom obradit u agrarno ureenje u Osmanskom carstvu. Prije nego to
ponem pisati o samoj temi bitno je navesti kako je nastalo Osmansko carstvo, kada je ono
doivjelo svoj vrhunac, proces izgradnje carstva, kako je bila organizovana centralna vlast i
lokalna uprava. Takoe jako je bitno spomenuti da sve do 1517, kada je sultan Selim I osvojio
Egipat, Osmansko carstvo se dijelilo na samo dva velika upravna podruja. To su bili
Anadolski i Rumelijski (maloazijski i evropski) beglerbegluk, ejalet ili paaluk. Poslije 1517.
broj ejaleta se poveao na devet, a kasnije za vlade Sulejmana I Zakonodavca na etrdeset, od
ega samo u evropskim dijelovima Carstva dvadeset est. Meu njima je jedan od najveih i
najprostranijih bio Bosanski ejalet ili paaluk.

1. Nastanak i razvoj Osmanskog carstva1

Osmansko carstvo je bila jedna od najveih i najmonijih drava koje poznaje
moderna historija. To je bila najdugotrajnija muslimanska drava svih vremena. Tu je
dravu poetkom XIV stoljea utemeljio Osman Gazi, kao voa jedne od brojnih
selduko-turskih ratnikih skupina, koje su operirale u Maloj Aziji (Anadoliji), na
istonim granicama Bizanta. Za razliku od drugih slinih skupina, koje su se raspale,
Osman (1299-1326) je uspio uspostaviti i organizirati u zapadnoj Anadoliji dravu
koja je u poetku imala status kneevine, odnosno emirata ili bejlika (beylik).
Osmanlijsko razdoblje Bosne i Hercegovine traje od 1463. godine i uspostavljanja
Bosanskog sandaka do 1878. i poetka austro-ugarske okupacije. Dolazak Osmanlija
je vjerovatno najvaniji dogaaj u historiji Bosne i Hercegovine, i imao je ogromne
vjerske, jezike, kulturne, politike, i vojne posljedice za podruje Bosne i
Hercegovine. Za vrijeme osmanlijske vladavine islam i judaizam se po prvi put
znaajno pojavljuju u Bosni dok se pravoslavlje iri na itav prostor dananje drave.
Politiari i mislioci bosanskog porijekla imaju uticaj na tok historije daleko van
granica njihove domovine, dok u samoj Bosni su utemeljeni gradovi
poput Sarajeva i Mostara, a sa njima i izgraeni impresivni arhitektski objekti
poputStarog Mosta i Ferhadije damije. Savremene granice Bosne i Hercegovine
takoer potiu iz ovog doba. Poslije zauzimanja Bosanskog kraljevstva, Osmanlijsko
carstvo ne pokazuje veliki respekt prema stanovnitvu u Bosni i ne eli se previe
uplitati u svakodnevni ivot stanovnitva, nego se ak tada, a i kasnije deavaju mnoge
stvari u Bosni koje su bile veoma nekarakteristine za ostale zemlje koje ulaze u
sastav Osmanlijskog carstva. Ve na samom poetku, uz obostrani dogovor,
godine 1465. se ponovo uspostavlja Bosansko kraljevstvo, na ije elo se postavlja
jedan od potomaka bosanske kraljevske porodice Kotromani, Matija Kotromani,
koga Turska priznaje izvjesno vrijeme kao legitimnog kralja Bosne. Meutim, poslije
zauzimanja nekoliko tvrava koje su se jo uvijek opirale vojnoj okupaciji, Osmanlije
preuzimaju postepeno potpunu vojnu kontrolu nad zemljom. Do 1465. godine
bosanski plemi Herceg Stjepan Vuki Kosaa ak uspostavlja apsolutnu dominaciju
bosanske vojske na prostoru june Bosne, ali biva potisnut i povlai se u svoju tvravu
u bosanskoj luci Novi, osnovanu jo od strane kralja Tvrtka, gdje i umire 1466.
godine, a Novi se od tada, po njemu, zove Herceg Novi. ovjek, pod ijom
komandom je zauzeta Bosna, Mehmed II. je bio jedan od najuspjenijih vojskovoa
Osmanlijskog carstva u njegovoj historiji. Pod njegovom komandom je1453. godine
osvojen Carigrad, a potom stavlja pod kontrolu cijelu Anatoliju, te daje sebi titulu
"Fatih", to znai "Osvaja". Potpuno je unitio mletaku armiju u Grkoj, zauzeo
Bosnu, te osvojio Moldaviju i Maarsku, a bio je u procesu pripreme velike invazije
na Italiju, kada je umro 1481. godine.

1.1.

Centralna vlast u Osmanskom carstvu2

1 http://bs.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovina_u_Osmanlijskom_carstvu

Centralni organi vlasti bili su sultan, kao car i poglavar drave, i carski divan kao
izvrni organ, odnosno dvorski aparat ili vlada.
Osmanskom dravnom organizacijom je dominirala veoma jaka centralna vlast koja je
bila oliena u sultanu. Neograniena vlast sultana u prvom je redu bila uslovljena
osobenim oblikom svojine na zemlju. Sultan je praktino smatran vlasnikom
cjelokupne dravne teritorije (erazi miri) kojom je po svojoj volji disponirao. Zatita
nepovredivosti erazi miri mogla se ostvarivati i provoditi samo putem jake centralne
vlasti. Zahvaljujui takvom obliku vlasnitva osmanski su sultani bili u mogunosti da
stoljeima osiguraju cjelovitost svoje drave i povlaten poloaj vladajue vojnike
klase (asker), te izvre velika osvajanja na Bliskom Istoku, jugoistonoj i centralnoj
Evropi i sjevernoj Africi. Osvajanjem Sjeverne Afrike, odnosno Egipta sultan Selim I
je 1517. preuzeo titulu i dunost halife, tj. vjerskog poglavara svih muslimana. Tu su
dunost osmanski sultani obnaali sve do 1924. kada je Republika Turska ukinula
instituciju hilafeta. Osmanski sultani su u svojstvu halife na prvom mjestu titili
Mekku, Medinu i Jeruzalem i odravali slobodnim sve kopnene i pomorske puteve do
ova tri sveta muslimanska grada. Kao halifa, osmanski sultan je meu muslimanskim
vladarima u cijelom islamskom svijetu uivao najvei autoritet i presti. U
ostvarivanju svoje vlasti se sluio centraliziranim i razgranatim dravnim aparatom.
Na elu carskog divana, odnosno vlade stajao je veliki vezir. U dvorskom aparatu
najvaniji inovnici bili su zapovjednik strae, tj. kapije (kapi agasi) i starjeina
posluge - crnih evnuha (kizlar agasi). Kizlar aga je, kao starjeina harema, poslije
sultana i velikog vezira bio najvii osmanski inovnik, u rangu pae sa tri tuga
(konjska repa na koplju). Dravnim aparatom i dravnim poslovima neposredno je
rukovodio veliki vezir uz pomo carskog divana tj. vlade, u koji su obino ulazili
dvojica kadi askera (rumelijski i anadolski), dvojica defterdara (kao ministri
finansija), reis efendi (kancelarija, spoljni poslovi), janjiarski aga i kapudanpaa
(admiral flote). Na zapadu je carski divan, tj. vlada, bio poznat kao Visoka Porta
(Babu Ali).

1.2.

Lokalna uprava u Osmanskom carstvu

Osnovne jedinice lokalne uprave u Osmanskom carstvu bili su sandaci. To su bile

vojno-upravne teritorijalne jedinice. Sandak, ili arapski liva, znai zastava ili bajrak.
To je bila oblast u kojoj se pod jednu zastavu mogao mobilizirati odreeni broj spahija
(vojnika-konjanika) kojima je zapovijedao sandak-beg ili alaj-beg. Pored toga
postojale su nie i vie upravno-teritorijalne jedinice od sandaka. Sandaci su se
dijelili na kadiluke kao sudske okruge. Kadiluci su se dijelili na nahije koje su se
uglavnom poklapale sa teritorijom srednjovjekovnih slavenskih upa. Nahijama su
upravljale subae ili vojvode, a od XVIII stoljea muteselimi, ili muselemi. Vie
upravno-vojne teritorijalne jedinice od sandaka bili su beglerbegluci, ejaleti ili
paaluci. Na elu ejaleta stajao je beglerbeg kao najvii provincijski vojno-upravni
funkcioner. Od XVI se stoljea za njega uobiajila titula vezir ili valija. Sve do 1517,
2 Imamovi, Mustafa, Osnove upravno-politikog razvitka i dravnopravnog poloaja Bosne i
Hercegovine
3

kada je sultan Selim I osvojio Egipat, Osmansko carstvo se dijelilo na samo dva velika
upravna podruja. To su bili Anadolski i Rumelijski (maloazijski i evropski)
beglerbegluk, ejalet ili paaluk. Poslije 1517. broj ejaleta se poveao na devet, a
kasnije za vlade Sulejmana I Zakonodavca na etrdeset, od ega samo u evropskim
dijelovima Carstva dvadeset est. Meu njima je jedan od najveih i najprostranijih
bio Bosanski ejalet ili paaluk.

2. Bosanski ejalet (paaluk)

Poslije osvajanja Bosne 1463. uspostavljenje u njenim centralnim i jugoistonim
dijelovima Bosanski sandak. Ovaj sandak se vremenom irio, pa je poetkom XVII
stoljea obuhvatao prostor od Cazina na sjeverozapadu do Kosovske Mitrovice na
jugoistoku. Kao matini, glavni i najvei sandak Bosanskog ejaleta, ovaj je sandak
esto nazivan "paa sandak". Poslije Bosanskog sandaka, Osmanlije su januara
1470. uspostavile Hercegovaki sandak. Ovaj je sandak u poetku, ustvari,
obuhvatao Gornje Podrinje (matine, odnosno nasljedne zemlje hercega Stjepana
Kosae), a sjedite mu je bilo prvo u Foi, a potom u Pljevljima (Taslida). Naziv
Hercegovina za "zemlje hercega Stjepana" javlja se upravo u jednom osmanskom
dokumentu, odnosno pismu skopskog krajinika Isa-bega, datiranom u Skoplju 1458.
godine. Sredinom 1483. osmanske vlasti su uspostavile i Zvorniki sandak. Na
desnoj, istonoj strani Drine najvee i najznaajnije naselje Zvornikog sandaka bio
je abac ili u osmanskim izvorima Bogurdelen na Savi. Poslije Mohake bitke 1526.
godine Osmanlije nastavljaju osvajanje Slavonije i Hrvatske. Ve u proljee 1527.
osvojili su najvei dio Slavonije, gdje su neto kasnije uspostavili dva sandaka,
Poeki i azmanski (Zaasna) ili Pakraki (Cerniki). Iste godine Osmanlije osvajaju
Liku i Krbavu, gdje na prostoru ispod Velebita, prema Senju, uspostavljaju Krki ili
Liki sandak sa sjeditem u Kninu, odnosno Udbini. Nakon toga, Osmanlije se
okreu Dalmaciji, gdje su jo od 1503. drali Makarsku sa irom okolinom. Oni, prije
svega, nastoje osvojiti Klis, koji je dominirao prilazima Splitu i cijelom srednjom
Dalmacijom. Kako su kliki uskoci redovno uznemiravali Bosansku krajinu, to se od
1536. godine bosanska vojska stalno nalazila oko Klisa. Posada Klisa se konano
predala poetkom 1537, kada je uspostavljen Kliki sandak. Zvanino sjedite ovog
sandaka bio je Klis, ali su njegovi upravnici najee stolovali u Livnu. Svi su ovi
sandaci u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji bili usko povezani sa Bosnom, pa su 1580.
godine, kada je osnovan Bosanski ejalet uli u njegov sastav. Bosanski beglerbeg
Hasan-paa Predojevi je odlunom akcijom 19. juna 1592. osvojio Biha. Time je
zaokruen teritorij Bosanskog ejaleta, koji se prostirao od apca na sjeveroistoku do
Jadranskog mora i od Zveana na Kosovu do Virovitice na sjeverozapadu Slavonije.
Tako je bosanski namjesnik ili beglerbeg drao teritorij koji je bio vei i od onog
kojim je svojevremeno vladao kralj Tvrtko I Kotromani.

3. Krajina
Dolaskom Habsburgovaca za ugarsko-hrvatske vladare u prvoj polovini XVI stoljea
poelo je organiziranje Vojne krajine ili granice. Graniari ili krajinici, koji su
Habsburgovcima uvali granicu prema osmanskoj Bosni, na prostoru od Drave do
4

sjeveroistonih obala Jadrana, regrutirani su uglavnom iz redova pravoslavnog

vlakog (stoarskog) stanovnitva. Ratovima prorijeenu zemlju na tom prostoru
naseljavaju poslije Mohake bitke uglavnom Vlasi iz Bosne, koji uz preostale
katolike starosjedioce zaposjedaju nekadanja sela. Oni se kao slobodni seljaci, vojni
obveznici, ukljuuju u austrijsku graniarsku slubu.
Sa druge, osmanske strane granice formirala se "turska", odnosno Bosanska krajina,
koju su teritorijalno inili krko-liki, kliki i bihaki sandak.

3.1.

Krajiki sandak- bezi

Krajiki sandak-bezi, age i dizdari (zapovjednici tvrava) su iz svojih tvrdih
gradova i kula iznenadnim upadima uznemiravali susjedne krajeve po Primorju
i Dalmaciji. Na drugoj su strani to isto inili uskoci i graniari. Njihovi oruani
sukobi su u narodnoj epici opjevani kao lini dvoboji i mejdani istaknutih
krajikih voa i junaka sa graniarskim i hajdukim starjeinama. To vrijeme u
historiji Krajine, Like i srednje Dalmacije prikazano je u epskim pjesmama kao
njihovo "viteko doba". U stvarnosti to je bila krvava i opora svakidanjost,
iju muku jasno odslikavaju pisma koja su krajiki sandak-bezi, kapetani i
dizdari na jednoj, te kapetani i harambae na drugoj strani meusobno
razmjenjivali. Oni, kao ljudi u slubi dva carstva, ali i dvije vjere i kulture, piu
jedni drugima na svom maternjem slavenskom jeziku, koji im je zajedniki.
Tim zajednikim jezikom oni su izraavali i dijelili zajedniku muku ivota,
etovanja i ratovanja na granici. Krajika su se pisma najee odnosila na
razmjenu ratnih zarobljenika. Mada pisana u nudi i nevolji, ta su pisma u
pravilu obostrano uljudna. Ljuti protivnici, koji otro ratuju jedni protiv drugih,
uglavnom su se meusobno ophodili i odnosili sa potovanjem. Osim to su
razmjenjivali pozdrave sa svojim protivnicima, bosanski su im krajinici
ponekad slali male poklone, kao znak priznavanja njihovog junatva i vitetva.

3.1.1. Bosanska krajina

Bosanska krajina je poslije Karlovakog mira 1699. od nekadanje ofanzivne
dobila izrazito defanzivnu, odbrambenu ulogu i karakter. Karlovaki mir je
zakljuen nakon esnaestogodinjeg tzv. Bekog rata u kojem su Osmanlije
izgubile, u korist Austrije i Venecije, sve svoje posjede u Slavoniji, Lici, Krbavi i
Dalmaciji. Time su sjeverne, zapadne i jugozapadne granice Bosne, sa neznatnim
kasnijim promjenama, dole u okvir koji su imale i u vrijeme Berlinskog kongresa
1878, odnosno na svoje savremene pozicije.

4. Agrarno ureenje u Osmanskom carstvu3

U Bosni se zavodi klasino tursko agrarno ureenje, poznato kao timarski sistem.
Naziv ovog oblika potie od perzijske rijei timar, ije je znaenje ienje i uredno
hranjenje konja. Porijeklo timarskog sistema je od perzijskih seldUkih i bizantskih
ustanova. Perzijski timar se smatra prototip kasnijg osmanskog timara. Tim sistemom
odreena je cjelokupna finansijska, socijalna i agrarna politika.Sistem je uvjetovan
potrebom da se velika carska vojska izdrava i odrava na osnovama naturalne
privrede. U timarskom sistemu imamo dvije vrste posjeda i to: timari i zijameti i
hasovi. Timar je bio u vojnoj funkciji i dodjeljivano je za vrenje vojnike slube.
Nasuprot tome zijameti su obino dodjeljivani sandak-bezima i drugim dravnim
inovnicima. Oni su nosili titulu bega. Hasovi su dodjeljivani beglerbezima i
upravnicima veih sandaka. U onim krajevima gdje je uvren osmanski zakon i
administracija, uspostavljen je timarski reim i to prije svega u Anadoliji, Rumeniji i
Bosni. Dok u Egiptu, Bagdadu, Basri i Arabiji nisu zavedeni timarski sistemi. Taj
arapski reim se uspostavlja da bi se zavela potpuna dravna kontrola nad obradivom
zemljom. Sva obradiva seoska zemlja proglaena je mirijom, carskom zemljom.
Izuzetci su bili mulkovi, privatno vlasnitvo i vakufi. Bajazit I i Mehmed Fatiha
procjenjuje se da se 20.000 sela pretvoreno u mirijsku zemlju. 87 % cjelokupne
obradive zemlje je za vrijeme Sulejmana I pretvoreno u reim mirije. Kao i u
feudalizmu i u timarskom sistemu, vladao je princip podjeljenog vlasnitva i to na
seljake, spahije, sultan ili drava. Sultan je imao pravo da dodjeljuje i oduzima po volji
i procjeni politikih potreba dravnu zemlju. Spahija je dobio zemlju i ovlatenje da
prikuplja prihode. Prema tome spahija se moe nazvati zemljoposjednikom. Spahija je
ponekad umjesto orae zemlje dobijao vinograde i vonjake. Spahija je u osnovi
dravni inovnik koji pored vojne obaveze ima zadatak da sprovodi zemljine
zakone. Bio je ovlaten da uhapsi sve one koje kre mir. Spahija nije imao mogunost
da odredi kaznu niti da izvri. Za to su bili odgovorni sandak-beg i kadija. U
timarskom sistemu seljak je obraivao zemlju. Zakup se prenosio sa oca na sina. On je
imao pravo da trajno obrauje zemlju uz pojaanje dabine. Ukoliko seljak ne obavi
svoje obaveze mogao je biti otjeran od spahije. Dobio bi dovoljno veliki zemljini
posjed da moe da prehrani porodicu i ti posjedi zvali su se itluci i to samo
muslimanski. Kranski posjedi su se zvali batine. Krani su godinje plaali su
spahiji 22 ake, dok muslimani 25 aki. U 15. st. bio je manjak radne snage pa dolazi
do sukoba izmeu timarlija. Ukoliko seljak pobjegne u grad i pone se baviti
zanatstvom, spahija ga nemoe vie vratiti ni sudskim postupkom. U 16. st. dolazi do
ubrzane urbanizacije i procesa prihvatanja islama, pa se seljacima vie ne zabranjuje
da odlaze u gradove ve se to od njih zahtjeva.Porezi i dabine su bile podijeljene u
dvije vrste. U prvu vrstu spadaju one fiskalne obaveze koje su odreene erijatom, a u
drugu one koje su odreene dravom. Fiskalne obaveze bile su zemljini porez i
glavarina, obje obaveze su nazvane zajednikim imenom hara. Iznosi haraa bili su
stalno u porastu, to je nailazilo na otpor i izazvalo brojne nemire i ope
3 http://www.islamtuzla.com/nastanak-i-razvoj-osmanskog-carstva/

nezadovoljstvo. Svi porezi nazivani su jednim imenom resumi urfije. Tu spadaju

porezi na stoku, razne trgovake takse i takse od dravnih monopola. Dravni
monopoli su bili so, ria, vosak, svijee, safun, drvna graa, rudnici. 1485. godine bilo
je 269 spahijskih timara, od toga je bilo 35 kranskih prema popisu Bosanskog
sandaka. U Hercegovakom sandaku 1476.-1477. godine postajalo je 52 spahijska
timara a samo 14 kranskih. Broj krana spahija smanjuje se kao to vidimo iz
cifara. Razlog tome jeste da veina krana prelazi na islam. Znatan broj vlaha prelazi
sa stoarstva na zemljoradnju. Vlasi se uglavnom doseljavaju iz Crne Gore i
Dalmacije. Vee skupine vlaha se nalaze oko Travnika, Tenja i Maglaja. Uvoenjem
prava nasljeivanja timara posjed ostaje u rukama jedne porodice, time se stvara
uvjerenje vjenosti federalnih prava. U Bosni je opstao znatan broj spahija u vidu
itluk sahibija, ali sve do tenzimata (reforme) kojim je u carstvu konano i formalno
ukinuta spahijska organizacija.

4.1.

Timarski sistem

Timarski sistem ili timarska organizacija poivala je na vrhovnom pravu vlasnitva

nad zemljom koje je pripadalo dravi. Ta dravna zemlja se nazivala erazi miri (ili
mirija) i obuhvatala je svo obradivo zemljite i najvei dio uma. Kako je sultan
personificirao dravu, to je njemu pripadalo pravo raspolaganja erazi mirijom. Kao
nosilac vrhovnog prava vlasnitva, on je dijelio dravnu zemlju na uivanje pojedinim
feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti,
najee vojne slube. Takvi su se spahijski posjedi zvali timarima. Sama rije timar
je perzijskog porijekla i znai njegovati, istiti i uredno hraniti konja ("timar uiniti").
Timar je, prema tome, bio feudalni posjed koji je svom uivaocu donosio prihod od
kojeg kao vojnik-konjanik moe sebe izdravati, te na poziv sultana sa opremljenim
konjem i orujem ii u rat. U naelu je timar mogao svom uivaocu donijeti godinji
prihod do dvadeset hiljada aki ili aspri. Veina timara su u praksi bili mali posjedi
koji su svojim korisnicima donosili u prosjeku godinje dvije do tri hiljade aki. Po
nazivu ovog osnovnog oblika feuda, cjelokupni se osmanski feudalni sistem zvao
timarski sistem, odnosno timarska (spahijska) organizacija. Uivaoci timara obino su
nazivani spahijama, timarnicima ili timarlijama. U timarskom su sistemu postojala i
vea feudalna dobra zvana zijameti (zeameti) i hasovi.

4.1.1. Zijamet
Zijamet je bio feudalno dobro koje je svom uivaocu moglo u principu donijeti
godinji prihod od dvadeset do sto hiljada aki. Uivaoci zijameta su se zvali
zaimi.

4.1.2. Hasovi
Hasovi su bili veliki feudalni posjedi vezani za odreenu funkciju, obino
sandak-bega, beglerbega, velikog vezira i lanove carskog divana. Ovi su posjedi
donosili svojim uivaocima prihode od preko sto hiljada aki. Te je prihode uivao
onaj od spomenutih funkcionera, koji je u odreenom trenutku obavljao datu
7

funkciju. Sultan je dio zemlje zadravao za sebe, kao svoje line feudalne posjede.
Takvi su se posjedi nazivali carskim hasovima.

4.1.3. Razlika izmeu timarlija i zaima

Pored razlika u prihodima izmeu timara, na jednoj i zijameta i hasova na drugoj
strani, postojale su jo neke razlike. Timari su bili neslobodni posjedi (serbestsiz), to
je znailo da su njihovi uivaoci imali samo ekonomski imunitet, tj. pravo na ubiranje
feudalne rente. Nasuprot tome, zijameti su bili slobodni ili serbest posjedi na kojima
su zaimi kao njihovi uivaoci, pored ekonomskog, imali i administrativni imunitet. To
znai da su pored ubiranja rente istovremeno vrili upravno-policijsku vlast nad
naseljenicima svog posjeda. Odatle je u socijalno-politikom poloaju i rangu izmeu
timarlija i zaima postojala znatna razlika. Timarlije su kao vojnici bili obini
konjanici, dok su zaimi u pravilu bili odreeni zapovjednici spahijske konjice, pa su
esto nosili titulu bega. Hasovi su takoer spadali u serbest posjede, to znai da su
njihovi uivaoci imali pravo ekonomskog i upravno-policijskog imuniteta. Uivaoci
hasova, za razliku od ostalih spahija nisu neposredno upravljali svojim imanjima, nego
su to radili preko njima potinjenih vojvoda ili subaa. Pravna priroda timara i
zijameta principijelno je bila ista. Njihovi su uivaoci i jedne i druge posjede dobijali
lino i pod uslovom vrenja vojne ili rjee neke druge slube. Ni jedni ni drugi kao
spahije nisu bili vlasnici posjeda nego samo uivaoci rente i odreenih imunitetskih
prava. Sve su to mogli uivati samo dotle dok su vrili slubu za koju su dobili posjed.
Odatle su spahije ili feudalci u Osmanskoj carevini daleko vie bili potinjeni sultanu,
kao svom senioru, nego feudalci na Zapadu. Upravo je zato Osmansko carstvo moglo
u prvim stoljeima svog postojanja i uspona, jaati i napredovati, te nanositi brojne
udarce balkanskim i srednjoevropskim dravama.

5. Poloaj seljaka u timarskom sistemu

Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljakih posjeda ili zemljinih parcela.
Posjedi seljaka muslimana nazivali su se iflucima, a seljaka krana ili hriana
batinama. Te su posjede obraivali seljaci koji su time izdravali sebe i istovremeno
podnosili terete u korist spahija (feudalaca) i drave. Feudalno zavisni seljaci su u
osmanskoj dravi openito nazivani rajom, bez obzira da li su bili muslimani ili
krani. U Bosni se od kraja XVIII stoljea ovaj izraz uglavnom, mada ne iskljuivo,
koristio za nemuslimansko stanovnitvo. Osmanlije su batinu (ifluk) kao vlasniku
kategoriju preuzeli iz srpskog i bosanskog srednjovjekovnog prava. Posjednici batina
su uivali sva vlasnika prava uz uslov izvravanja odgovarajuih obaveza u korist
osmanske drave i feudalaca (spahija). Za razliku od spahija, seljaci su imali pravo da
prodaju i na drugi nain otuuju i nasljeuju svoje batine. Obaveze seljaka u
timarskom sistemu su bile dvojake, tj. prema spahijama (feudalna renta) i prema
dravi. To znai da su u Osmanskom carstvu kao i u ostalim feudalnim dravama
postojale dabine prema zemljinom gospodaru i opedravne obaveze.
Seljak je u odnosu na zemljinog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente.
Renta je u timarskom sistemu imala naturalni karakter. Seljak je bio obavezan da
spahiji kao svom zemljinom gospodaru daje jednu desetinu, zvanu uur, od osnovnih
zemljoradnikih proizvoda. Spahije su osim toga imali pravo na tzv. priselicu, koja se
8

sastojala u obavezi seljaka da mu prilikom obilaska sela daju smjetaj i hranu. Kako
spahije u Bosni uglavnom nisu zalazile kod seljaka, to je priselica kao tzv. solarija
takoer bila ukljuena u desetinu. Sama desetina nije znaila deset posto u
matematikom smislu, nego je zavisno od datih poljoprivrednih kultura (ito,
vinograd, masline itd.) skupa sa solarijom, obino iznosila jednu osminu ili sedminu
od svih teakih proizvoda. Pored ove osnovne feudalne rente, seljaci su kao i u svim
dravama bili obavezni na razna druga povremena davanja, koja se u modernim
pravima zovu taksama, a u Osmanskom carstvu su bila obuhvaena pojmom
baduhava (badava ili badihava) dabine. To su bili razni resmovi, tj. takse u vidu
pristojbi na pele, mlinove, vjenanja, prodaju zemljita i slino. Ove takse su bile
tano fiksirane u osmanskim kanunima, tako to je na ime "rusumata" (takse), svaka
nemuslimanska kua plaala 22 ake po odrasloj mukoj glavi (ispende) dok su
muslimani plaali po 25 aki po jednoj kui, to se zvalo resmi ift.

5.1.

Vlako (stoarsko) stanovnitvo

Neto povoljniji poloaj od ostalih seljaka imalo je tzv. vlako, tj. stoarsko
stanovnitvo. Osmanlije su razliitim povlasticama nastojali ovo stoarsko
stanovnitvo prevesti na zemljoradnju i naseliti po ravniarskim krajevima,
opustoenim raznim ratovima i epidemijama kuge. Vlasi nisu imali drugih
obaveza osim to su od svake kue plaali jedan dukat, tzv. filuriju. Oni na toj
osnovi ponegdje stiu status slobodnih seljaka. Vlasi su obino imali svoju
posebnu, katunsku organizaciju.

6. Karlovaki mir4
Iscrpljene dugogodinjim ratom sve strane su posredstvom Engleske, Holandije i
panjolske zatraile mirovne pregovore, koji su poeli krajem 1698. u Sremskim
Karlovcima. Ve poetkom 1699. zakljueni su i potpisani mirovni ugovori izmeu
Osmanske carevine s jedne, i Austrije i Venecije s druge strane. Ovi mirovni ugovori
su zakljueni na principu uti possidetis, to znai da je svaka strana zadrala one
teritorije koje je u tom trenutku kontrolirala. Karlovakim mirom 1699. poelo je
oblikovanje modernih granica Bosne i Hercegovine. Kako su Osmanlije izgubile sve
svoje posjede u Slavoniji, Lici, Krbavi i Dalmaciji, to su sjeverne, zapadne i
jugozapadne granice Bosanskog ejaleta, odnosno Bosne ile rijekom Savom, Unom i
Cetinom. Tako su ove granice Bosne i Hercegovine, sa neznatnim razlikama dole na
liniju koju e imati u vrijeme Berlinskog kongresa 1878, to znai na svoje savremene
pozicije. Na zapadu i jugozapadu ostali su u sastavu Bosanskog ejaleta jo jedno
vrijeme gradovi Cetingrad, Furjan, Drenik, Lapac, Borievac i Imotski sa kotarom.

7. Poarevaki mir i granice Bosne

Samo petnaest godina poslije Karlovakog mira, Osmanska carevina i Venecija su
ponovo meusobno zaratile. Mleani su i nakon mira u Karlovcima stalno
4 http://www.scribd.com/doc/239559134/Osmanska-Bosna

uznemiravali osmanske brodove. Osim toga, 1714. su pruili utoite crnogorskom

vladici Danilu, poznatom inspiratoru "istrage poturica", tj. genocida nad muslimanima
u Staroj Crnoj Gori. To je osmanska vlada ocijenila kao povredu Karlovakog mira, pa
je krajem 1714. objavila rat Veneciji. Osmansko oruje je u ovom ratu imalo znatnog
uspjeha. Osmanlije su brzom akcijom osvojile Moreju (Peloponez) i dva posljednja
mletaka uporita na otoku Kritu (Kreti) u istonom Mediteranu. Na bosanskodalmatinskoj granici Osmanlije su poetkom 1716. definitivno povratile Gabelu i
poruile skoro sve mletake pogranine kule i palanke. Ovi osmanski uspjesi
alarmirali su Austriju koja se uplaila za svoje posjede u Lici i Primorju, pa je odmah
poetkom 1716. pritekla u pomo Veneciji i zaratila sa Osmanlijama. Austrijanci su
vrlo brzo protjerali Osmanlije iz Banata i osvojili cijelu sjevernu Srbiju, tj. Beogradski
paaluk. Nasuprot tome, bosanski front se na Savi i Uni drao vrlo vrsto. Austrijanci
su uz velike rtve zauzeli Bosansku Gradiku, Bosansku Dubicu i Kostajnicu, te
Bijeljinu. Uprkos svim pokuajima Austrijanci nisu uspjeli zauzeti Zvornik i Bosanski
Novi, pa je tako propao njihov plan o napadu na Biha. Ovaj rat je posredovanjem
Engleske i Holandije okonan mirom u Poarevcu, u ljeto 1718. godine. Austrija je
ovim mirom, pored Banata i Beograda sa sjevernom Srbijom, dobila Bijeljinu sa
jednim uskim pojasom teritorije juno od Save u koji su uli gradovi i palanke Brko,
Bosanski Brod, Koba, Gradika, Dubica i Furjan. Bosna je trajno dobila Gabelu i
Popovo polje, dok je Veneciji pripao Imotski. Pored toga, Bosna je Poarevakim
mirom ponovo dobila izlaz na more. Kako su Dubrovani svim silama nastojali da se
osmanskom teritorijom odvoje i zatite od mletakih posjeda u Dalmaciji i Boki, to je
njihova diplomatija izradila da Bosanskom paaluku pripadnu dva mala izlaza na
more. To su na sjeveru bili Neum i Klek, a na jugu dolina rjeice Sutorine koja se
ulijeva u Toplanski zaliv kod Herceg-Novog. Ovaj dubrovaki zahtjev i prijedlog
podrale su odmah sama Porta i Austrija, te sile posrednice Engleska i Holandija.
Poraena Venecija je tako ostala usamljena. Ovim porazom ona je definitivno svedena
na jednu od drugorazrednih evropskih drava. Od tada je pa sve do kraja mletake
drave i vlasti u Dalmaciji 1797. juna bosanska granica bila mirna.

8. Boj pod Banjom Lukom i Beogradski mir

Poarevaki mir je trajao do novog rata izmeu Austrije i Osmanske carevine 17371739. godine. Ovaj rat Austrija je vodila u savezu sa Rusijom, koja je ve 1736.
zaratila protiv Osmanlija. Austrijanci su od proljea 1737. vrili veliku koncentraciju
svojih snaga na sjevernim i zapadnim granicama Bosne. Austrija nije bila zadovoljna
uskim pojasom Posavine koji je dobila mirom u Poarevcu, nego joj je namjera bila da
osvoji cijelu Bosnu kao osnovu za dalji prodor na jugoistok. U tom je smislu austrijski
car Karlo VI izdao jedan proglas bosanskom stanovnitvu u kojem poziva svo
kransko stanovnitvo (katolike i pravoslavne) da se pridrue njegovim etama. to
se muslimana tie, u proglasu im car garantira linu i imovinsku sigurnost ukoliko
ostanu mirni ili se dobrovoljno predaju. U tom sluaju mogu sa svojom imovinom
slobodno raspolagati i otii kuda ele. Oni muslimani koji bi radi imetka eljeli ostati
u Bosni morali bi se pokrstiti, poto Karlo VI istie u svom proglasu, da on druge
vjere osim kranske u svom Carstvu ne moe priznati. Austrija je raunala da se
10

Bosna nalazi u tekoj situaciji, jer je znatan dio njenih vojnih efektiva bio angairan na
ruskom ratitu, dok joj je stanovnitvo bilo prorijeeno kugom. Osim toga, Bosna nije
mogla raunati na pomo centralnih osmanskih vlasti, koje su bile zauzete brojnim
problemima na drugim stranama. Carigrad je zato savjetovao tadanjem bosanskom
namjesniku (veziru) Heimoglu Ali-pai da izbjegava sukob i da nastoji mirno se
nagoditi sa Austrijancima, makar i po cijenu odreenih teritorijalnih ustupaka.
Ali-paa je, meutim, odluio da djeluje samostalno i da sam organizira odbranu
Bosne. On je u tom smislu proglasio opu mobilizaciju u zemlji, a za zborno mjesto
odredio Travniko polje. Tu se skupila velika vojska iz svih krajeva Bosne. Jedan
hroniar je zabiljeio da je tu dolo malo i veliko, odnosno svako koje mogao oruje
nositi. Odatle je Ali-paa krenuo u susret austrijskoj vojsci koja je u meuvremenu
opsjela Banju Luku. Tu je 4. augusta 1737. dolo do velike bitke u kojoj su bosanski
odredi potpuno razbili austrijsku vojsku i natjerali je u panian bijeg preko Vrbasa i
povlaenje preko Save. Time je Bosna bila odbranjena. U toku daljeg ratovanja
1737/38. godine Heimoglu Ali-paa je oslobodio istone, prekodrinske dijelove
Bosanskog paaluka, tj. Novi Pazar, Valjevo i Uzice. Do odluujue bitke u ovom ratu
dolo je u ljeto 1739. kod Hisardika (Grocke) nedaleko od Beograda. Tu su u brojnoj
osmanskoj vojsci bili i bosanski odredi od 12.000 ljudi pod komandom Heimoglu
Ali-pae. Osmanlije su kod Grocke nanijele teak poraz Austrijancima, koji su nakon
toga uz posredovanje Francuske zatraili mirovne pregovore. Poslije kraih pregovora
mir je zakljuen i potpisan poetkom septembra 1739. u Beogradu. Ovim mirom
Austrija je kao poraena strana morala vratiti Osmanlijama sjevernu Srbiju i Beograd.
Istovremeno je Austrija izgubila sve posjede koje je u Bosni stekla prethodnim
Poarevakim mirom, osim Donjeg Furjana na hrvatskoj granici. Ugovorom u
Beogradu granica izmeu Habsburkog i Osmanskog carstva stabilizirala se za
narednih 150 godina na Savi i Dunavu. Tako je Beogradskim mirom 1739. sjeverna
granica Bosne konano utvrena du rijeke Save.

9. Bune seljaka muslimana u Bosni u XVIII stoljeu

Poslije Karlovakog mira 1699. godine, Bosna je postala najisturenija osmanska
provincija prema Zapadu, izloena stalnim prijetnjama i napadima Habsburgovaca iz
Slavonije i Hrvatske i Mleana iz Dalmacije. To je nametalo potrebu ubrzane
fortifikacije Bosne, odnosno izgradnje cijelog sistema pograninih tvrava ili "tvrdih
gradova", kula i palanki. Teret podizanja i izgradnje ovih utvrda pao je najveim
dijelom na seljake u vidu kuluka, ali i raznih naturalnih davanja. Seljaci su i u
klasinom timarskom sistemu imali dunost da popravljaju puteve, mostove i gradove,
ali su od poetka XVIII stoljea te obaveze drastino uveane. Osim toga trokovi rata
1714-1718. i 1736-1739. doveli su do ogromnog porasta opedravnih nameta,
odnosno do poveanog oporezivanja seljatva. Odatle se u prvoj polovini XVIII
stoljea naglo pogorao poloaj seljatva, to je bio uzrok mnogim seljakim bunama i
stalekim nemirima. Seljacima su posebno teko padali nameti u korist upravnika
provincija (vezira) koji su se poetkom XVIII stoljea ustalili kao tzv. mirnodopska
pomo (imdadi hazarije). U Bosni je u narodu ovaj namet bio poznat pod nazivom
taksit, tj. rata, poto je plaan u dvije godinje rate. Pri tome su vrene i razne
11

zloupotrebe i nasilja od strane poreznika, odnosno ubiraa taksita. Sve je to do

krajnosti iscrpljivalo ekonomsku snagu seljaka. Odatle se meu seljatvom javljaju
razliiti vidovi otpora, od hajduije do otvorenih i masovnih buna. Obino su se
pojedinci iz kranske raje odmetali u hajduke, dok se muslimani seljaci otvoreno
bune. Ve je u toku XVII stoljea bilo vie takvih muslimanskih seljakih buna,
uglavnom u sarajevskom kadiluku.

10. Proces ifluenja

Od kraja XVII i poetka XVIII stoljea tee u Bosni postepeno proces ifluenja koji
predstavlja specifian vid izvlaivanja seljaka i stvaranja velikih zemljinih posjeda u
rukama veleposjednike klase. Proces ifluenja je nastao kao rezultat politike i
ekonomske krize Carstva i njegovog opadanja, to je dovelo do deformacija u
timarskom sistemu i uspostavljanja novih, iflukih agrarnih odnosa. Odnosi u
timarskom sistemu bili su regulirani osmanskim zakonima, tzv. kanunima. Na taj
nain su agrarni odnosi stavljeni pod strogu kontrolu drave, ime se osiguravalo
uspjeno djelovanje timarskog sistema i onih ustanova koje su na njemu poivale, kao
to su spahijska organizacija, pomoni vojni redovi, upravna struktura i poreski
sistem. Glavni instrumenti te kontrole bile su u prvom redu vrlo precizne zemljine
knjige, tzv. defteri. Drugi instrument te kontrole bilo je zadravanje sudstva u
iskljuivoj nadlenosti centralne vlasti. Kadija je kao sudija bio direktno odgovoran
centralnim vlastima, odnosno sultanu, ime su efikasno suzbijane zloupotrebe spahija i
nosilaca lokalne uprave. Slabljenjem centralne vlasti slabe i instrumenti kontrole nad
agrarnim proizvodnim odnosima, odnosno nad timarskim sistemom. Pojavom
ifluenja nastaju na prvom mjestu duboke promjene u ekonomskom i pravnom
poloaju seljaka. Proces ifluenja je zatim djelovao na postepeno raspadanje timarske
organizacije i drugih klasinih osmanskih ustanova, kao to su janjiarski red, sistem
dravnih finansija, centralna i provincijska uprava.

10.1. Dravna zemlja (erazi-miri)

Vladajui oblik zemljine svojine u Osmanskom carstvu bila je dravna zemlja
(erazi-miri), koju su posjednici timara i zijameta samo uivali pod odreenim
uvjetima, ali kojom nisu mogli raspolagati. To znai da je erazi mirija u naelu
bila imobilna, odnosno izuzeta iz pravnog prometa. U tome je, meutim,
postojala jedna protivrjenost, poto su seoski posjedi (ifluci i batine) u
praksi otuivani. Seoski posjedi su bili u pravnom prometu i transakcije s tim
posjedima oduvijek su postojale. Kako, za razliku od feudalizma na Zapadu,
vezanost seljaka za zemlju nije bila strogo postavljena, to su oni slobodno
meusobno prodavali i kupovali svoje posjede uz formalno odobrenje spahije i
plaanje tzv. tapijske pristojbe radi upisa u zemljine knjige. Svaki novi vlasnik
itluka ili batine preuzimao je i izvravao prema spahiji i dravi iste obaveze
koje je imao njegov prethodnik. Ostali slojevi stanovnitva nisu u vrijeme
uspona i pune moi Carstva imali veeg interesa da se ukljue u promet
seoskim posjedima. Oni su u to vrijeme mogli svoju egzistenciju osigurati na
12

drugi nain. Mogli su se ukljuiti u redove vojnike klase (asker) i kao takvi
dobiti na uivanje zemljine posjede u vidu timara ili zijameta. Isto su se tako
mogli svrstati u redove janjiara i uvara tvrava, te uivati plau u novcu i sl.
Sve dok se promet seoskim posjedima odvijao meu samim seljacima, dotle
osnove timarskog sistema i openito osmanskog ekonomskog i politikog
poretka nisu niim mogle biti ugroene. Tek kada se u promet seoskim
dobrima ukljuuju pojedinci iz ostalih slojeva stanovnitva poinje rastakanje
temelja timarskog ureenja i ostalih klasinih osmanskih institucija. Od XVII
stoljea u prometu seoskim posjedima sve vie uestvuju pojedine spahije,
janjiari, zanatlije i trgovci, pa i pripadnici uleme. Ovi pojedinci dolaze do
seoskih posjeda na razliite naine, bilo silom, odnosno prisiljavanjem seljaka
na prodaju zemlje, bilo tako to seljacima oduzimaju zaloena imanja radi
namirivanja dugova. U svakom sluaju, od trenutka kada se ovi slojevi ivlje
ukljuuju u promet zemljom, poinje proces ifluenja. Od tada se javlja jedna
trea linost izmeu spahije i seljaka. To je vlasnik zemlje, odnosno ifluka,
zvani ifluk-sahibija. On se pored spahije i drave namee kao trei
eksploatator seljakovog rada.

11. Beki rat (1683-1699)

Poraz Osmanlija u velikom "Bekom ratu" 1683-1699. oznaio je prestanak njihovih
daljih osvajanja i poetak defanzive i povlaenja. U tim uslovima nije bilo vie nove
zemlje, pa mnogi gube mogunost da stupanjem u redove spahija ili janjiara
osiguraju svoju egzistenciju. Gubitkom Ugarske i Slavonije brojne su spahije ostale
bez svog posjeda. Oni se povlae juno od Save i Dunava i vre pritisak na ograniene
zemljine fondove. U takvoj situaciji oni trae izlaz u razvlaivanju seljaka,
uzurpacijom njihovih imanja putem fiktivne kupovine ili prosto otimanjem seoskih
posjeda. Istovremeno i gradska privreda zapada u tekoe, pa mnoge zanatlije i trgovci
nastoje doi do bar jednog ifluka kako bi se u tim kriznim vremenima ispomogli
prihodima sa zemlje. Na isti nain postupaju janjiari, dravni slubenici i drugi koji
usljed finansijske krize Carstva neredovno primaju svoje dirluke (plae). Posebno
aktivnu ulogu u procesu ifluenja su imali razni gradski i seoski zelenai. Cijelim
ovim procesom seljaci se od nekadanjih vlasnika svode na poloaj golih proizvoaa
na zemlji, odnosno na ifluku.

12.

Dalji proces ifluenja

Kako je proces ifluenja tekao u okvirima jo postojeeg timarskog sistema, to su

nastali vrlo sloeni agrarni odnosi, u kojima se poloaj seljaka stalno pogoravao.
Seljak je u timarskom sistemu bio podloan jednom zemljinom gospodaru (spahiji),
prema kome je bio obavezan na relativno snoljiva davanja u naturi, manje u novcu i
radnoj snazi. U novom, iflukom sistemu seljak je, pored davanja spahiji, morao
davati odreenu dabinu i ifluk-sahibiji. Spahiji se obino davao "desetak"
(desetinu), a ifluk-sahibiji "devetak" (devetinu), koji je u praksi, zavisno od
poljoprivrednih kultura, ponegdje iznosio polovinu svih prihoda, a najee jednu
treinu. Seljak na ifluku (ifija ili kmet) za razliku od seljaka u timarskom sistemu,
13

nije imao svog zemljita (batine), ve je radio svom gospodaru (ifluk-sahibiji) pod
pogodbom. Dravi je bio duan jedino plaati hara. Po svom nastanku, tempu i
drutvenom poloaju svojih nosilaca, proces ifluenja ima niz regionalnih
specifinosti. Osnovna osobenost tog procesa u Bosni je da su njegovi glavni nosioci
bile same bosanske spahije. Tako se u Bosni najee u jednoj istoj linosti pojavljuje
spahija i ifluk-sahibija. Proces tee tako to spahije sve vie zahvataju one rajinske
zemlje koje su usljed ratova i raznih epidemija ostale puste. Na posjedima koji su
vremenom ostali bez svojih obradivaa gasilo se postepeno pravo dranja tih posjeda
po sistemu rajinskog tesarrufa (prava raspolaganja), koji se tako spajao sa spahijskim
tesar-rufom. U prvim stoljeima osmanske vladavine veinu raje inili su muslimanski
seljaci. Vremenom, usljed estih ratova, razliitih epidemija i gladi, smanjuje se broj
muslimanskog stanovnitva u Bosni. Pored toga, uee muslimanskih seljaka u
osmanskoj vojnoj slubi dovodi do njihovog oslobaanja od rajinskih i drugih
materijalnih obaveza prema dravi. Na taj nain najvei dio muslimanske raje svrstava
se u XVIII i XIX stoljeu u red slobodnih seljaka. Preuzimajui u svoj posjed
opustjele rajinske ifluke, bosanske spahije naseljavaju na njih koloniste sa strane,
uglavnom iz sjeverozapadnih dijelova dananje Crne Gore. Ve je bosanski namjesnik
Numan-paa uprili prilikom pohoda na Crnu Goru 1714. poveo sa sobom u
povratku oko dvije hiljade Crnogoraca i Brana sa porodicama i nastanio ih na tada
slabo naseljenu Glasinaku visoravan kod Sarajeva. Od tada se uobiajilo da se
Drobnjaci, Brani i ostalo vlako stoarsko stanovnitvo sa podruja Crne Gore samo
doseljavalo u Bosnu, posebno u gladnim godinama ("kad izda ljetina"), kako bi se
prehranilo. Ove migracije trajale su sve do prvih decenija XIX stoljea, kada je 18131817. posljednja velika kuga opustoila neke krajeve Bosne, pa su mnoge zemlje
ostale prazne. Posebno je stradalo muslimansko stanovnitvo. Na sve te puste zemlje
bosanske spahije, kao ifluk sahibije, naseljavaju Crnogorce i druge pravoslavne vlahe
(stoare), ali ne pod uslovima koji su vaili u timarskom sistemu, nego pod novim,
iflukim reimom. Na taj je nain u Bosni i Hercegovini nastao veliki zemljini
posjed ili veleposjed, iji su glavni nosioci bili ajani i kapetani.

13.Dubiki rat i Svitovski mir

Na bosanskim je sjeverozapadnim granicama, poslije poraza Austrije 1737-39, punih
pola stoljea vladao mir. Planovi o osvajanju Bosne, odnosno o potiskivanju
Osmanlija iz Evrope oivjeli su u Austriji dolaskom na vlast cara Josipa II 1780.
godine. Poslije duih priprema i pedeset godina mira Austrija je u savezu sa Rusijom
objavila poetkom 1788. rat Osmanskoj carevini. Cilj Austrije i Rusije bio je da se
Osmanska carevina potisne iz Evrope, a njeni posjedi meusobno podijele na principu
ravnotee snaga. Po tome bi zapadni dijelovi Balkana (Bosna, Albanija i Srbija) pripali
Austriji. Istovremeno bi se na sjeveroistoku i jugu Balkana uspostavile dvije
pravoslavne drave pod ruskom dominacijom. Na sjeveroistoku bi se ujedinjenjem
Vlake i Moldavije stvorila nova drava pod antikim imenom Dakija-Dacia (danas
14

Rumunija). U isto vrijeme bi se na jugoistoku, sjedinjenjem Trakije, Bugarske,

Makedonije i sjeverne Grke obnovio Bizant, tj. Grko srednjovjekovno carstvo sa
sjeditem u Carigradu. Mjesto prvog vladara tog zamiljenog grkog carstva bilo je
namijenjeno unuku ruske carice Katarine II Velike. Rat je pokazao da su svi ovi
planovi u datom odnosu snaga bili nerealni. Austrija i Rusija su bile nedovoljno
spremne za rat, a Osmanska carevina jo dovoljno snana da odbrani svoje pozicije na
Balkanu. Skupa sa objavom rata, car Josip II je uputio dva proglasa bosanskom
stanovnitvu, jedan kranima, drugi muslimanima. U prvom proglasu krani se
pozivaju da se dignu na ustanak i pridrue austrijskim etama. Nasuprot tome,
muslimani se pozivaju da ostanu mirni i bave se "svojim poslom i zaradom".
Pravoslavnim kranima se obeava da e pod habsburkom vlau uivati ista prava
kao pravoslavni u austrijskim zemljama. Svim muslimanima, ukljuujui i spahije i
janjiare, ukoliko ostanu mirni, jami se lina i imovinska sigurnost, te ravnopravan i
izjednaen status "sa ostalim cesarskim puanstvom". U tom smislu obeava se
potpuna ravnopravnost islama sa drugim vjeroispovijestima, pa ak i plaanje imama i
drugih vjerskih slubenika iz dravne kase. Bez obzira na ova obeanja, bosansko
muslimansko stanovnitvo, kome su centralne osmanske vlasti prepustile odbranu
Bosne, pruilo je snaan otpor brojno nadmonoj austrijskoj vojsci. Rat se vodio
uglavnom na sjevero-zapadnim granicama Bosne. Glavne borbe su voene oko grada
Dubice, pa je cijeli ovaj rat u historiji Bosne poznat kao "Dubiki rat". Poslije dvije
godine borbi Austrijanci su uspjeli zauzeti tri grada na Uni i Savi, Bosanski Novi,
Bosansku Dubicu i Bosansku Gradiku, a na zapadnoj granici Bosne gradove,
Cetingrad, Lapac i Donji Srb. Slabi rezultati na vojnom frontu i ope meunarodne
okolnosti prisilile su Austriju i Rusiju da odustanu od svojih osvajakih planova.
Eventualnom ruenju Osmanskog carstva usprotivile su se iz svojih razloga Pruska i
posebno Engleska. Osim toga 14. jula 1789. izbila je Francuska revolucija koja je
veoma uzdrmala i zabrinula feudalnu Evropu. Tako su Austrija i Rusija u kontekstu
opasnosti koju je za njih predstavljala Francuska revolucija, iznenada postale sile koje
u meunarodnim odnosima brane status guo. Zato su 1791. pristupile mirovnim
pregovorima sa Osmanskom carevinom. Mir izmeu Austrije i Osmanske carevine,
zakljuen je poetkom augusta 1791. u Svitovu, gradu na Dunavu u Bugarskoj. Ovim
ugovorom u osnovi je zadrano stanje od prije rata, odnosno granice uspostavljene
Beogradskim mirom 1739. godine. Austrija je vratila Osmanskoj carevini tri osvojena
grada, Novi, Dubicu i Gradiku, ali je na zapadu zadrala Cetingrad. Ovo stanje
uspostavljeno Svitovskim mirom ponovo je potvreno "Zavrnim aktom" Bekog
kongresa iz juna 1815, kojim su njegove potpisnice, Austrija, Engleska, Pruska i
Rusija, priznale sultana za legitimnog vladara i gospodara osmanskih balkanskih
posjeda. Time su implicitno priznate postojee granice Bosanskog paaluka, odnosno
Bosne i Hercegovine.

14. Kapetani i ajani

S obzirom na krajiki karakter Bosne, u njoj se ve poetkom druge polovine XVI
stoljea javljaju kapetanije, kao granine vojno-teritorijalne jedinice. Tokom XVII
stoljea radi odbrane Bosanskog ejaleta uspostavljen je cijeli niz kapetanija na
15

prostoru od Gradike na Savi do Novog u Boki Kotorskoj. Gubitkom Slavonije, Like i

Dalmacije, Osmanlije su izgubile i veinu tih kapetanija sa bonjakim posadama
(Osijek, Viroviticu, Jasenovac, Udbinu, Obrovac, Zemunik i Islam kod Zadra, Nadin,
Skradin, Knin i Herceg-Novi). Poslije Karlovakog mira 1699, osmanske vlasti rade
na hitnom uspostavljanju novih kapetanija du bosanskih granica, ali i u njihovom
zaleu. Funkcija kapetana dodjeljivala se pojedincima iz reda bosanskih spahija i vrlo
brzo je postala nasljedna.
Kao kapetani u poetku se javljaju istaknute timarlije i
zaimi. Neki od kapetana su za obavljanje svoje dunosti primali redovne plate iji je
novani iznos obino bio ravan prihodima sa jednog zijameta. Kapetan je bio
komandant cjelokupne vojske na podruju kapetanije, a vremenom je poeo obavljati i
druge upravne funkcije.
Od druge polovine XVII stoljea dolazi u organizaciji lokalne uprave u Carstvu do
znaajnih promjena pojavom tzv. vilajetskih ajana (uglednih ljudi). Oni vremenom
uvruju svoj poloaj i u XVIII stoljeu postaju organima lokalne uprave. Ajani su
zajedno sa kadijama i drugim upravnim funkcionerima odreivali razrez opedravnih
nameta na stanovnitvo, organizirali su kolektivno suzbijanje hajduije i nereda, zatim
prenos pote od Carigrada do pojedinih provincija, maksimirali su i kontrolirali cijene
hrani, vrili mobilizaciju muslimanskog stanovnitva u vojsku, koju su tokom rata na
raznim frontovima predvodili. U poetku su ajani bili birani iz reda uglednih ljudi.
Ponegdje su u njihovom izboru uestvovali i predstavnici kranskog stanovnitva.
Praksa biranja ajana je ubrzo iezla, poto je njihova funkcija (ajanluk) pruala velike
mogunosti njenim nosiocima za lino bogaenje putem zloupotrebe vlasti.
Vremenom ajani, regrutirani uglavnom iz najuglednijih begovskih porodica, postaju
nosioci cjelokupne upravne vlasti na podruju jednog kadiluka (sudskog okruga). U
veini kadiluka gdje su postojale kapetanije, funkciju ajana preuzeli su kapetani. Tako
je dolo do spoja upravne ajanske i vojne kapetanske funkcije u jednoj linosti,
odnosno nasljednim putem u jednoj porodici. Ova injenica dovodi do snanog jaanja
ekonomskih i politikih pozicija svih bosanskih kapetana, kojih je poetkom XIX
stoljea bilo 39. Svoj poloaj odravali su, bez obzira na povremene sukobe,
meusobnom ravnoteom i stalekom solidarnou, posebno u odnosu na centralnu
vlast. Ajanski su se interesi dugo podudarali sa politikom i ciljevima centralnih
osmanskih vlasti. Zajedniki im je interes, prije svega, bio odbrana granica osmanske
drave, odnosno Bosne, ime su ajani istovremeno branili kako vlastitu domovinu tako
i svoj povlateni socijalno-ekonomski i politiki poloaj.

16

ZAKLJUAK
Na kraju ovog seminarskog rada moemo rei da je Osmansko carstvo je bilo
najmonija drava poznata u historiji. Godine 1301. moe se smatrati godinom
uspostavljanja i uvrenja Osmanske dinastije i drave. Carstvo se uspostavlja 1326.
godine, a do njegovog ukidanja dolazi 1922. godine. Samo carstvo trajalo je 600
godina, a na vlasti su se nalazili 36 sultana, koji su bili potomci Osmana. Po njemu
carstvo dobija slubeni naziv Osmansko, a ne tursko. Turski je bio administrativni
jezik carstva. Osmansko carstvo smatra se univerzalnom svjetskom imperijom koja
okuplja etniki raznorodne elemente. Odatle potie razlika Osmanskog i turskog
pojma, prvi je politiki, a drugi etniki. Politiki se narodi Osmanskog carstva
nazivaju Osmanlijama, a ne Turcima. Pod pojmom Osmanlije podrazumjevamo
vladarsku porodicu koji upravljaju Osmanskim carstvom od 1288. do 1922. godine
koja je dobila naziv po osnivau. Osmansko carstvo se nalazi na tri kontinenta: Aziji,
balkanskim i srednjoevropskom dijelu Evrope te sjevernoj Africi koje se zasnivalo na
principu islama, te openito politikoj tradiciji i civilizaciji bliskog istoka. Osmansko
carstvo svoj vrhunac doivljava u 16. i 17. stoljeu kada je na Bliskom Istoku i
17

Balkanu uspostavljen. Do raspadanja Osmanskog carstva dolazi u prvom svjetskom

ratu, nakon kojeg nastaje Turska kao republika i nacionalna drava.

LITERATURA
1. Imamovi, Mustafa, Osnove upravno-politikog razvitka i dravnopravnog
poloaja Bosne i Hercegovine, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu,
Sarajevo, 2006.
2. http://bs.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovina_u_Osmanlijskom_carst
vu
3. http://www.scribd.com/doc/239559134/Osmanska-Bosna
4. http://www.islamtuzla.com/nastanak-i-razvoj-osmanskog-carstva/

18

SADRAJ

UVOD...................................................................................................................... 1
1.

Nastanak i razvoj Osmanskog carstva......................................................................2

1.1.

Centralna vlast u Osmanskom carstvu...............................................................3

1.2.

Lokalna uprava u Osmanskom carstvu..............................................................3

2.

Bosanski ejalet (paaluk)....................................................................................... 4

3.

Krajina.............................................................................................................. 4
3.1.

Krajiki sandak- bezi.................................................................................... 5

3.1.1.

Bosanska krajina..................................................................................... 5

4. Agrarno ureenje u Osmanskom carstvu..................................................................6

4.1.

Timarski sistem............................................................................................. 7

4.1.1.

Zijamet................................................................................................. 7

4.1.2.

Hasovi................................................................................................... 7

4.1.3.

Razlika izmeu timarlija i zaima................................................................8

5. Poloaj seljaka u timarskom sistemu........................................................................8

5.1.
6.

Vlako (stoarsko) stanovnitvo........................................................................9

Karlovaki mir.................................................................................................... 9
19

7.

Poarevaki mir i granice Bosne........................................................................... 10

8.

Boj pod Banjom Lukom i Beogradski mir...............................................................10

9.

Bune seljaka muslimana u Bosni u XVIII stoljeu....................................................11

10.
10.1.

Proces ifluenja............................................................................................. 12
Dravna zemlja (erazi-miri)........................................................................12

11.

Beki rat (1683-1699)....................................................................................... 13

12.

Dalji proces ifluenja...................................................................................... 14

13.

Dubiki rat i Svitovski mir............................................................................... 15

14.

Kapetani i ajani.............................................................................................. 16

ZAKLJUAK......................................................................................................... 18
LITERATURA........................................................................................................ 19

20