MATEMATIKA I

pred. M.Tevi
1.) SVOJSTVA LINEARNIH JEDNADBI
2.) VEKTORI
3.) BROJEVI - KOMPLEKSNI BROJEVI
4.) FUNKCIJE
5.) NIZOVI (NIZ BROJEVA)
II SEMESTAR- derivacije i integrali

I. SISTEM LINEARNIH JEDNADBI

DETERMINANTE:
Determinante n-tog reda nazivamo broj "D" odreen sa n2 brojeva
"aij"(ELEMENT) rasporeen u tablicu od n redova i n stupaca na ovaj nain:
a11 a12 ....a1i....a1n

indeks retka

a21 a22 ....a2i....a2n

a i j

D=
indeks stupca
k

ak1 ak2 ....aki....akn

an1 an2 ....ani....ann

sporedna dijagonala
a1n, a2n-1,a3n-2

glavna dijagonala a11, a22, a33, ....ann

D= aij =ai1*Ai2+......+ain Ain

aij - naziva se elementom determinante Aij = (-1)i+j* a11....a1j....a1n
predznak

ai1.....aij....ain

i-ti redak

zove se
ADJUNKTA
elementa aij
ani....anj....ann
ona je u stvari minora elementa
aij=determinanta (n-1) reda koje se dobije
iz zadane determinante precrtavanjem i-tog
retka i j -tog stupca s predznakom "+" ili "-". MINORA j-ti stupac
SVOJSTVA DETERMINANTI

1.) Determinanta ne mijenja vrijednost ako njene retke zamijenimo stupcima ili
obrnuto
a11 a12 a13
a11 a21 a31
a21

a22

a23 = a12 a22 a32

a31

a32

a33

a13 a23 a33

2.) Ako u determinanti zamijenimo dva stupca (retka) tada determinanta

mijenja predznak, na primjer:
a11 a12 a13

a12 a11 a13

a21 a22 a23 = - a22 a21 a23

a31 a32 a33

a32 a31 a33

3.) Ako su dva stupca (retka) determinante jednaka ili proporcionalna, ili je
jedan stupac (redak) lineara nekih drugih stupaca onda je determinanta jednaka
nuli (=0).
4.) Faktor zajedniki svim elementima nekog stupca moemo izluiti ispred
determinante .
a11 *a12 a13

a11 a12 a13

a21 *a22 a23

= *

a21 a22 a23

a31 *a32 a33

a31 a32 a33

5.)
a11+d1 a12+d2 a13+d3
a21

a22

a31

a32

a23
a33

a 11 a12 a13
=

d1

d2

d3

a21 a22

a23 +

a21

a22 a23

a31

a33

a31

a32 a33

a32

IZRAUNAVANJE DETERMINANATA II. REDA

a11

a12
= a11* a22- a12*a21

a21

a22

IZRAUNAVANJE DETERMINANTE III . REDA

1.) LAPLACE-ov
a11

a12

a13

a21

a22

a23

a31

a32

a33

RAZVOJ PO I. RETKU

=a11 x A11 + a12 x A12 +a13 x A13

a22 a23
= a11 x (-1)

1+1

a21 a23
+ a12 x (-1)

x
a32 a33

1+2

a21 a22
+ a13 x(-1)

x
a31 a33

1+3

x
a31 a32

= a11 x(a22 x a33-a23 x a32) - a12 x(a21 x a33-a23 x a31)+a13 x (a21 x a32a22xa31)=
=a11 x a22 x a33-a11 x a23 x a32-a12 x a21 x a33 +......

2.)
3

Izraunavanje determinate po SORRUSOVOM pravilu

a11

a12

a13

a11

a12

a21

a22

a23

a21

a22

a31

a32

a33

a31

a32

= a11 x a22 x a33 + a12 x a23 x a31+ a13 x a21 x a32-a13 x a22 x a31 - a11 x a23 x a32 - a12 x a 21 x a33
RJEAVANJE SISTEMA LINEARNIH JEDNADBI
BROJ JEDNADBI = BROJU NEPOZNANICA

a11 x1+a12 x2+a13x3+..........+a1n* xn=b1

a21 x1+a22 x2+a23 x3+..........+a2n * xn=b2
.
.

(*)

an1 x1+ an2 * x2+.............+ ann * xn=bn

slobodni lanovi

a11 a12....a1j....a1n
D = a21 a22....a2j....a2n
an1 an2....anj....a1n
determinanta
sistema

a11 a12....b1....a1n
Dj=

a21 a22....b2....a2n
an1 an2....bn....ann
determinanta Dj

Determinanta Dj je determinanta koju dobijemo iz determinante "b" zamjenom stupca

a1j ; a2j ;....anj ; sa stupcem sastavljenim od slobodnih lanova b1 ; b2 ; ....bn.
Sistem jednadbi (*) zvijezda nazivamo homogenim ako su svi bk=0,
k=1,2,.....,n ( za svaki)
to znai da su i svi k=0
4

Dk=0, k=1,.........,n
HOMOGEN sistem ima rjeenje razliito od "0" rjeenja ako je determinanta sistema
zvijezda jednaka nuli i obrnuto.
TRIVIJALNO ili NUL rjeenje je kada su sve nepoznanice jednake "0".
Sistem zvijezda (*) je nehomogen ako je barem jedan ( bk0) bk razliit od nule.
RJEENJE SISTEMA ZVIJEZDA
1.) Ako je determinanta sistema zvijezda "d" razliita od nule onda je sistem
zvijezda odreen , on ima jedinstveno rijeenje.
Korijeni Xi izraavaju se po Cramerovim pravilima.
X1=

D1
D2

, X2=

D2
D3
Dn
, X3=
,.......Xn =
D
D
D

2.) Ako je determinanta D=0 i nisu svi Dj=0 tada je sistem zvijezda nesnoljiv
(postoji termin inkopamtibilan ili kontradiktoran) sadri protuslovne jednadbe. U tom
sluaju sustav nema niti jednog rjeenja.
3.) Ako je determinanta sustava D=0 i ako su sve D1=D2=D3=......=Dn=0 tada su
mogua dva sluaja ---- sistem nema niti jedno rjeenje ili sistem ima beskonano
mnogo rjeenja.

ZADACI:
1.primjer

X-3Y=6
2X+5Y=1

D=

1 -3

D1 Dx
=
D D

Y=

D2 11

1
D
11

NEHOMOGEN SISTEM

= 1x5-(-3).2=5+6=11

2 5
DX=D1= 6 -3 =6x5-(-3)x1=30+3=33
1 5
Dy=D2=

X=

X=

33
=3
11

X=3 ; Y=-1

1 6 = 1x1-6x2=1-12=-11
2 1

II. VEKTORI
OSNOVNI POJMOVI
SKALAR--------

BROJ
5

VEKTOR-------1.DEFINICIJA
SKALAR JE fizikalna veliina zadana jednim numerikim podatkom koji se
naziva iznos te veliine .
2.DEFINICIJA
VEKTOR ili USMJERENA DUINA (geometrijska ili fizikalna) je veliina
odreena :
1.)duljinom (modul ili apsolutna vrijednost)
2.) smjerom (nosa, pravac nositelj)
3.) orijentacijom (smisao ili usmjerenje)
Vektor se oznauje malim slovom i oznauje se strelicom, dok velikim slovom
oznaujemo poetak i kraj vektora.

a
A

poetna toka

zavrna toka
ili
kraj vektora

Duljinu vektora a = AB nazivamo duljina duine AB i oznaujemo ovako :

a = AB
P
B

a
AKO NEMA
A

P1

a = a

SMJER VEKTORA = pravac na kojem lei vektor ab nazivamo smjerom vektora ab.

P2

P1
a

P1

Ako su pravci nositelja vektora a i b paralelni (P1II P2)

tada kaemo da su vektori a i b istoga smjera i da su
to kolinearni vektori.

P2

U1
a

U2
c

P1 P2
U1
a , b jednako
orijentirani , isti smjer

U2

a , c suprotno orijentirani
isti smjer

Vektori a i b su kolinearni i jednake orijentacije. Vektori a i c su kolinearni vektori

koji imaju suprotnu orjentaciju. Ako vektori nisu kolinearni ne moemo govoriti o
njihovim orijentacijama.
JEDNAKOST VEKTORA
P2
B

DEF.3 Dva su vektora jednaka ako su istog

smjera , orijentacije i jednake duljine.
SUPROTNI VEKTORI

D
AB=CD

P1

DEF.4 Ako su dva vektora iste duljine, istog

smjera ali suprotne orijentacije , tada ih
nazivamo suprotnim vektorima.

-a

-a
-(-a)

-a = a = a

NUL VEKTOR
DEF.5 Ako je duljina vektora jednaka 0 (nuli) ((I a )= 0) tada govorimo o nul
vektoru i oznaujemo ga sa 0. Nul
vektor se predoava (oznauje) tokom, poetak i kraj mu se podudaraju , a smjer i
orijentacija su mu neodreeni.

JEDININI VEKTORI
Neka je a 0 (a je razliit od nul vektora). Sa a0 (a nula) oznaavamo
jedinini vektor vektora a. To je vektor koji ima isti smjer kao i vektor a , a duljina
mu je jednaka jedan ( naziva se i "ORT"). Dobijamo ga tako da vektor podijelimo s
njegovom duljinom.
a
7

( a = I a I * a0)
a0

a
IaI

ZBRAJANJE I ODUZIMANJE VEKTORA

C
b

b
A

a
dio vektora

B dva nadovezana vektora

C

a+b

AB + BC = AC
A

B
nadovezuju se
DEF. Pod zbrojem dvaju vektora A i B
podrazumijevamo vektor kojem je poetak u
poetku vektora a , a kraj mu se podudara s
krajem vektora b koji je paralelnim pomakom
doveden u takav poloaj da mu se poetak
pokriva s krajem vektora a . ZAKON
PARALELOGRAMA ako imamo vektore a i
b s istom poetnom tokom onda je zbroj
vektora a i b vektor AC koji je dijagonala
paralelograma razapetog vektorima a i b .

b
a+b

zakon

paralelograma
a

a + b = AB
Za zbrajanje vektora vrijedi =
1. Zakon komutacije a + b = b + a
2. Zakon asocijacije (a + b ) + c = a + b + c
3. a + (-a ) = 0
4. a + 0 = a ( nul vektor je neutralni
element za zbrajanje)

b
a

a+b

a+b+c

ZBRAJANJE VIE VEKTORA

Zbroj " n " nadovezanih vektora A1A2 , A2A3 , ........ AnAm+1 jednak je
vektoru A1An+1
8

A1A2 + A2A3 + A3A4......AnAn+1 = A1An+1

ODUZIMANJE VEKTORA
Pod razlikom ( a - b ) vektora a i b podrazumijevamo zbroj vektora a i vektora
suprotnog vektoru b (- b).

a - b = a + (-b)
a-b
b
a
-b
a-b
-b

a+b a-b
a

MNOENJE VEKTORA SKALAROM

Kod mnoenja vektora skalarom dolazi se poopenjem zbrajanja vektora.
2xa=a+a

n * a = a + a .......xa
n puta

Skalar s kojim mnoimo ne mora nuno biti cijeli broj.

a
a
a

-2 a
a

DEF.
Pod produktom . a = a . nekog skalara s vektorom a podrazumijevamo
novi vektor kojemu je duljina jednaka apsolutna puta apsolutno od a .
9

Smjer ostaje isti kao i smjer vektora a , a orijentacija se mijenja ovisno od i to

0 (lamda vei od nule ) onda je orijentacija ista kao orijentacija vektora " a ".
0 , ako je manja od nule, orijentacija je suprotna od vektora " a ".

SVOJSTVA PRODUKTA VEKTORA SA SKALAROM

1.) (a + b) = . a + . b
2.) ( + ) . a = . a + . a
3.) . ( . a ) = ( . ) . a
4.)
5.)
6.)
7.)
8.)

..a=..a
.a = a.
1.a = a
(-1) . a = - a
0.a =0.a
Primjer:
a.)

1
1
b ) + 2( b + 3 a ) = 6 a + 6 b - 3 a - 3 . (- ) . b + 2 b + 2 . 3 a =
3
3
=6a+6b-3a+b+2b+6a=9a+9b=9(a+b)
6 .(a + b )- 3 . (a -

b.)

a 3b a 3b 1 3b a 3b 2a

a
2
2
2
2

LINEARNA KOMBINACIJA VEKTORA

LINEARNA ZAVISNOST I NEZAVISNOST
DEF.
Neka su a i b vektori , a alfa i beta realni brojevi. Vektor c = a + b
nazivamo linearna kombinacija vektora a i b s koeficijentima alfa i beta, a analogno
se definira i linearna kombinacija n vektora a1, a2 ,.......an -koeficijenta
1, 2,...... n kao suma 1 . a1 + 2 . a2 +.......+n an .
NAPOMENA:
Ako vektor c napiemo preko linearne kombinacije vektora a i b tada
kaemo da smo vektor c rastavili u komponente po vektorima a i b .

10

DEF.2
Neka su vektori a1, a2...... an razliiti od vektora 0 ( 0 ). Ako postoje realni
brojevi 1, 2......... n koji nisu svi jednaki 0 , tako da vrijedi da je nul vektor jednak
0 = 1. a1. a2+ ....... n an tada vektore a1, an, ...... n nazivamo linearno zavisnim
vektorima. Ako je linearna kombinacija 1. a1 + 2 . a2 +........+ n . an jednaka 0 (nuli)
samo u sluaju kada su svi jednaki 0 tada za vektore a1, a2..... an kaemo da su
nezavisni.
TEOREM
1.) Ako su a i b nekolinearni vektori ravnine tada su oni linearno nezavisni.
2.) Svaki vektor a u ravnini moe se na jedinstven nain prikazati kao linearna
kombinacija dva nekolinearna vektora a1 i a2 tj . a = 1 . a1 + 2 . a2
a1 , a2 ..... linearno nezavisni
1, 2........ jednoznano odreen
NAPOMENA
U ravnini su svaka dva kolinearna vektora ujedno i linearno zavisna.
3.) Svaki vektor u prostoru moe se na jedinstven nain rastaviti u komponente po
smjerovima u tri nezavisna vektora (nekomplanarna).
ZADATAK 1.a = AC, b = BD su dijagonale paralelograma
AB ; BC ; CD i

A,B,C,D. Izrazi vektore

DA preko vektora a i b .

Toka S je sijecite dijagonala.

Dijagonale paralelograma se
raspolavljaju.
D

1
1
a + (- b) =
2
2
1
1
1
= (a-b)=
a- b
2
2
2

AB = AS + SB=
S
a
A

b
B

BC = BS + SC = +
=+

1
1
b+ a=
2
2

1
1
1
a+ b = ( a + b )
2
2
2

11

CD = CS + SD = -

1
1
1
1
a + b = ( -a + b ) = - ( a - b )
2
2
2
2

DA = DS + SA = -

1
1
1 1
1
b - a = - a- b = - ( a + b )
2
2
2 2
2

ZADATAK 2.
Neka su vektori AB = c ; BC = a ; CA = b
A.) pomou vektora a ; b ; c izrazi vektore teinica AD ; BE ; CF
B.) pokai da i teinice mogu biti stranice nekog trokuta
C.) pokai da je vektor ED =

1
AB
2

RJ...

A -Teinica u omjeru 2:1

Teinica trokuta je spojen vrh trokuta
sa polovicom suprotne stranice.

C
E

b
A

1T. AD= AB + BD = AB +
a

T
F

=c +

1
a
2

B
= AC+CD=AC+
2T.

BE = BC + CE = BC +

1
BC =
2

ili

1
1
CB=-b - a
2
2

1
1
CA = a + b
2
2

3T.
CF = CA + AF = b +

1
c
2

B.....
Da bi tri vektora inila X + Y + Z vektor

12

1
a ) +( a +
2
1
3
+ ( + 1) c = a
2
2

1
1
1
1
b ) + (b + c ) = ( + 1) a + ( + 1) b+
2
2
2
2
3
3
3
b c a b c
2
2
2

AD + BE + CF = ( c +

a + b+ c je nul vektor zato to vektori a ; b ; c ine trokut pa je njihov zbroj

jednak nul vektoru. Prema tome teinice stvarno ini trokut.
AD + BE + CF=

1
1
1 1

1

1
b a a b b c 1 a 1 1 b c

2
2
2 2

2

1
1
1
1
1
a b c a b c 0 0
2
2
2
2
2

C....
ED =

1
AB
2

1 1
1
1
1

ED ECCD b a a b c AB
2 2
2
2
2
ako
je

a b c 0 onda je



c a b a b c a b
ZADATAK 3.

N
b

B
M

a
O

b=ON =OC+ CN = AB +

U pravokutniku O ; A ; B ; C neka su M i
N polovita stranica AB i BC .
Rastavi vektor OB na vektore
OM koji emo oznaiti sa a i ON koji
emo oznaiti sa b - OM=a,ON=b
1
AB
2
1
a = OA + AM = OA+ ABOA =
2
1
= a- AB =()
2
OB= OM + MB = a +

1
1 1
1 1
3
1
OA = AB + (a- AB) = AB+ a- AB = AB a
2
2 2
2 4
4
2
13

 3
1 4
1
3
b AB a AB b a /
4
2
4
2
3
4 1 4 4 2
b a b a
3
2 3
3
3

AB

1
1 4 2 2 1 2 2 2
OB a AB a b a a b a a b a b
2
2 3
3
3
3
3
3
3
2 2
a b
3
3
1
CN CB
2

VEKTORI U KORDINATNOM SUSTAVU

VEKTORI U RAVNINI
Y

Promatrat emo kartezijev

koordinatni sustav ( O ; X ; Y ) u
ravnini.
Nula je ishodite koordinatnog
sustava.
0x os je apscisa , Y - os je
ordinata - ordinatni sustav.

nula
vektor OE1= i na X osi

14

vektor OE2= j na Y osi

i = j

=1

( X=0)
radij vektor toke P

E1 = (1, 0 )
E2 = (0,1)

E2
P (X;Y)

DEF.
Neka je nula ishodite u
ravni. Onda se vektor r
koji je jednak OP
(
r = OP ) naziva
radij vektor toke P.

jedinina
j
udaljenost
0

DEFI.
Neka je "P" bilo koja toka u ravnini
skalarne komponente , projekcije rx , ry
njezina radij vektora " r " u smjeru X osi
odnosno Y osi nazivamo PRAVOKUTNIM
(DECARTESOVIM) KOORDINATAMA
TOKE " P ".

P(X,Y)

Yj
X
i

jedinina udaljenost

P"

E1

(Y=0)

Radij vektor -- ishodite

je u nul - vektoru.

Xi
P

X= rx ; Y= ry vektor
OP= rx i = X i
OP"= ry j = Y j
OP + OP" = OP = r

r = rx + ry j = X i + Y j

r = ( X, Y ) P (X , Y )
radij vektor
toka
toke "P"

A (X1, Y1) ; B ( X2, Y2)

Neka su A i B poetna, odnosno zavrna
toka nekog vektora a .

ay

0 , i , j (0 , X , Y)

Y2
a
B (X2,Y2)
Y1
A (X1,Y1)
j r1
r2
0 i X1
X2 X
ax

a = AB

a2

ax 2 ay 2

a2= ax2 + ay2

AB = a = ax i + ay j
r2 = r1 + a
a = r2 - r1

r1= X1i +

Y1j

15

r2 = X2 i + Y2 j
AB = a = r2 - r1= (X2 i + Y2 j )-( X1i + Y1j )= (X2 - X1) i + (Y2- Y1) j
ax = X2- X1
ay = Y2- Y1
MODUL VEKTORA
Modul vektora AB= a =ax2- ay2 =

Iz Pitagorinog pouka
a2+b2=c2

x 1 y 2 y1
2

A x 1 , y1 , B x 2 , y 2

2
2

AB x 2 x 1 y 2 y 1 a

a
*

a x2 a 2y

RADIJ-VEKTOR , KOSINUSNI SMJER VEKTORA

= (0 , x)
= (0,y )

a
a
cos x x
a
a
ay a y
cos
a
a

A(X,Y)
y
ay

a =a

modul vektora
a|= a

kosinus smjera vektora a

SKALARNE KOMPONENTE
PROJEKCIJE VEKTORA a

ax

a = (acos) i + (acos) j
a = ax i + ay j
Iz Pitagorinog pouka:
a x2 a 2y a 2

a cos a cos a
2

a cos a cos a : a
2

cos 2 cos 2 1

2
2

sin2 x cos 2 x 1

16

JEDININI RADI VEKTOR

a axi ay j
0
a
a cos i a cos j
a
a

0
a cos i cos j

A=(x,y) a = (ax,ay) = ax i + ay j

1.) duljina vektora a ---- a a

a x2 a 2y

x2 y2

2.) kosinus smjera radij-vektora a

a
a
x
cos x x
a
a
a
ay a y
y
cos

a
a
a
3.) cos2 + cos2=1
4.) .......

17