2

MELVILLE CHATER

MELVILLE CHATER

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE
E EVROPS

THE NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE

(Shkurt 1931)

Titulli: SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROPS

Autori: MELVILLE CHATER
Recensent: Mr.Gazmend ARIFI
Redaktor: Arben LlALlA
Prgatit pr botim: Arben LlALlA
Radhitja kompjuterike: Ramiz ILJAZI
Tirazhi: 500 cop
Ballina: Leka i Madh, n monedhn Lek t Republiks s
Shqipris n vitin 1926.
Kopertina e pasme: Pirro, Mbreti i Epirit.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

PARATHNIE
Nj ndr revistat m t vjetra dhe t njohura n bot
sht Nacional Geographic. Kjo revist u themeluam n
Uashington n vitin 1888, nga nj grup njerzish me profesione
t ndryshme. Ata ishin zbulues, gjeograf, msues, jurist,
udhtar, hartograf, oficer ushtrie, ekonomist etj. Pra, njerz
intelektual q kishin nj pasion t madhe pr natyrn, etjen pr
t msuar pr popujt dhe kulturat e tyre. Kta njerz bn
zbulime t mdha gjeografik si: Kanonin e Madh, Gurin e
Verdh, nguln flamurin amerikan n cepin m verior t toks,
matn lartsit m t larta t maleve, prcaktuan shprndarjen e
flors dhe fauns, na bn t njohur doket dhe zakonet e
popujve duke sjell jetn e vrtet t njerzimit pa censur,
ashtu si e shikonin dhe ishin njerzit me t mirat dhe t kqijat
e tyre.
N revistn Nacional Geographic e cila tashm
botohet n disa gjuh t bots sht shkruar n faqet e saj dy
her pr shqiptart dhe Shqiprin. Pr her t par u ka
kushtuar vmendje shqiptarve n vitin 1931, 56 faqe, ndrsa
hern e dyt pas rreth 70 vitesh m 2000, 30 faqe. Pr lexuesin
kt her do sjellim t plot revistn Nacional Geographic t
vitit 1931 e cila ishte suplement i gazets greke TO VIMA n
maj t vitit 2003. N kt numr t ksaj reviste pasqyrohet nj
vzhgim shum interesant i Melville Chater ishte zbulues,
studiues, gazetar dhe autor i librave: Ditt Dalmate, Aty ku
priten kufijt e lindjes s diellit, Udhtari m i madh i
Historis. Ai ishte bashkpuntor i revists Nacional
Geographic, dhe s bashku me shoqruesin e tij Nexhdet
Kurraxhian, shqiptarin me banim n SHBA q n udhtim sht
prezantuar me variantin amerikan t emrit, Nik Karter,
prgatisin numrin e revists s shkurtit 1931, me nj material

MELVILLE CHATER

kushtuar trsisht Shqipris, me titullin: "Shqipria, Mbretria

m e re e Evrops".
Gjat leximit t ktij materiali duhet pasur parasysh se
shkrimi sht br prpara rreth 78 vjetsh dhe pr kt arsye
mundet t ket pasaktsi, opinione e vlersime, t cilat mundet
t jen hedhur posht nga historia. Gjithsesi sht nj shkrim
dashamirs dhe real, gjithmon pr vitet n t ciln sht
shkruar. Ku autori na sjell doket, zakonet dhe prpjekjet e
kombit shqiptar pr mbijetes. N sy bie edhe trajtimi i
gjenezs shqiptare duke na l t kuptojm se z.Chater ka br
krkime shkencore mbi shqiptart dhe shtjet q lidhen me ta.
Pr shkak t historis s gjat t rajonit ton shpesh her
mendojm se shtetet e sotme t Ballkanit kan nj jet
shekullore. Por kur grmojn npr faqet e historis s vrtet
do t shohim se shum shtete Ballkanike jan themeluar dhe
kan krijuar historin e tyre me gnjeshtra dhe mite q nuk
kan ekzistuar asnjher. Ka nga kto shtete Ballkanike q
duke prvetsuar figurat kombtare t kombeve t tjera duan t
krijojn historin e tyre, por kjo sht nj metod politike e
dshtuar pr shek. XXI.
Bashkpuntori i Nacional Geographic, Melville
Chater, na shtit n Shqiprin e vitit 1931, tre vjet pas
shpalljes s mbretris. Teksti sht i shkruar me nj vshtrim
t mpreht e deprtues. Me shum vlera jan edhe fotografit e
kohs q ka br udhtari i huaj Melville Chater dhe shum
udhtar t tjer q nprmjet aparatit fotografik na sjellin
Shqiprin dhe njerzit e saj t atyre viteve.
Si thot ai n shkrimin e tij shqiptart fituan edukatn e
qarkullimit me zor. Tregon se ato vite ekzistonte nj ligj,
sipas t cilit do banor i zonave fushore ishte prgjegjs pr
mirmbajtjen e nj pjese t rrugs me gjatsi gjasht metra.
Gjat udhtimit t tij z.Chater, vren se shqiptart ende ruajn
zakonet e tyre t vjetra t trashguara q nga koha e ilirve.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

MELVILLE CHATER

N kt libr t vogl lexuesi do t msoj edhe njher

se shqiptart jan trashgimtar t ilirve, dhe nuk kan zbritur
nga mali ashtu si shkruajn dhe pretendojn disa
pseudohistorian t cilt kan botuar nj palo Enciklopedi q
vetm shkenc nuk kishte aty, por si doli ishte nj pamflet q i
shrbeu politiks ditore primitive sllave.
Historiani Ferdinand Schevill do t shkruante n librin e
tij Ballkani, Historia dhe Qytetrimi: Vetm dy gjuh jan
autoktone dhe t mdha greqishtja dhe shqipja, e para
ardhur nga errsira egjeniane dhe e shkruar n pergamen
e n letr, e dyta kalruar mbi natn pellazgjike e gdhendur
n gur, n gjak dhe n shpirtra...
Ky sht nj vlersim shkencor, sepse sht vrtetuar se
shqiptart jan m t vjetrit q e shkruajtn gjuhn e tyre n
gur, e lan tokn me gjak dhe ruajtn trashgim shpirtin pastr
pellazgjik, ilir e arbror.
Si prfundim le t jet ky studim i amerikanit Melville
Chater prgjigje pr ata akademik q nuk duan t lexojn dhe t
dgjojn pr historin e vrtet t popullit shqiptar i cili jeton
n trojet e veta q ather kur nuk kishte njeri tjetr n Ballkan.

Arben Llalla

Gjergj Kastrioti Sknderbeu, Mbreti i Epirit dhe i Arbris

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

MELVILLE CHATER

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROPS

HAPI NGA MESJETA N KOHRAT MODERNE

Pas shum shekujsh me luftra, m s fundi Shqipria shijon

paqen dhe stabilitetin.

Nj jav m von e pam veten t ecnim me nj tren

vargmalet e Maqedonis, deri n qytetin prrallor t Follorins.
Q aty nj makin na ngjiti n nj mal t lart dhe m pas na
zbriti n nj fush t madhe.
Kur do t hyjm n Shqipri?- e pyetm shoferin, duke
krkuar m kot me sy n horizont malet e pakaprcyeshm.
N Shqipri jemi,- na u prgjigj ai, duke na treguar
me dor lndinn e pafundme.
Ajo ka shihnin syt tan ishte nj livadh i pafund me
misr n ngjyr floriri, i cili prkulej leht prej flladit q frynte,
duke krijuar pamjen e nj deti prrallor toksor. N thellsi
gjendej qyteti i Kors, me kopshtet e gjelbruar dhe minaret e
shklqyeshme. Kt pamje bujqsore, kaq t ndryshme nga ajo
ka ne kishim prfytyruar, e prshkonte nj rrug
automobilistike e mbushur me kthesa, ku kamiona t mdhenj
ecnin me ngadal njri pas tjetrit duke transportuar postn dhe
mallra t ndryshme nga njri cep i Shqipris n tjetrin.
Nj luft katastrofike l pas t paktn rrug. Me
prfundimin e lufts t vitit 1918, Shqipria, e cila ishte fush
beteje dhe korridor ushtarak n t njjtn koh, zbuloi se kishte
prfituar boshtin e nj rrjeti t mir rrugor dhe prvoj n
mjetet automobilistike t transportit.
Kshtu, n vend q t kalonte me ngadal dhe gradualisht nga
avulli n benzin, si kishte ndodhur n vendet tjera t Evrops,
kishte br nj hap gjigant nga Mesjeta n kohn moderne, nga
kuajt n makinat, brenda nj dekade.
Sot (n vitin 1931, A.Llalla) qeveria shqiptare shpenzon
200.000 dollar n vit pr shtrirjen e rrugve automobilistike,
q ishin ndrtuar n kohn e lufts. Banort e Shqipris
fushore kan prfituar nj rrjet rrugor, n saj t nj ligji q i

Nga MELVILLE CHATER

Shkurt 1931.
Prse do t shkoni me kuaj?, na pyeti konsulli
shqiptar ndrsa na kthente pasaportat e vulosura.
Po, pse, far duhet t bjm!,- iu prgjigjm, -N Shqipri
nuk ka linj hekurudhore...
Ja mendojeni dhe nj her. Shtrirja e vendit sht rreth
30.000 kilometra katror... Siprfaqe shum e madhe q ta
prshkoj ndokush me kal. Dhe pse nuk merrni nj makin?
N kt pik ngelm. N Shqipri me makin? far
plage pr traditn! Me perndimin e diellit, e lidha kalin pr t
shijuar pamjen e mrekullueshme t maleve: Kjo sht njra
nga frazat e lordit Bajron, q prsritej prej udhtarve q
kishin vizituar vendin e Sknderbeut dhe t Ali Pashait.
Me kal n Shqiprin malore- kjo sht njra nga zgjedhjet
e zakonshme t udhtarve q vizitojn kt vend. Pr kt
arsye edhe ne e kishim prfytyruar Shqiprin si nj vend tejet
malor, me male q nuk e lejonin kaprcimin e tyre me mjete t
motorizuara, t banuara nga njerz t egr dhe q dinin ta
prdornin mir pushkn. Dhe megjithat, ja ku na doli nj
konsull q na tregonte n hart mbi nj mij kilometra rrug
nacionale t shtruar dhe q na kujtonte neve amerikanve
romantik se koha sht para dhe se Benzina ishte e vetmja
gj q do t na nevojitej n Shqipri!
Do ta kemi parasysh, i tham. Dhe me t vrtet q e
menduam.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

bn ata prgjegjs pr mirmbajtjen e nj pjese t rrugs prej

gjasht metrash, qoft me shpenzimet e tyre, qoft duke punuar
ata vet.

KORA TREGON SE SHQIPRIA PO NDRYSHON

Sa shqiptart, po aq edhe t huajt q udhtojn n kt vend,
gjenden prball ndryshimeve t mdha sociale. N vend t
frazs Lidha kalin, sot dgjohet fraza fika makinn.
Kora, e cila sbashku me Shkodrn, Tirann dhe
Gjirokastrn, prfshihet n qytetet e mdha t Shqipris, t
cilat kan nj popullsi nga 12.000 banor n 32.000 banor,
paraqet njrn nga pamjet m interesante t Shqipris. Godina
moderne ngrihen mbi shtpit e vjetra t rrugicave tradicionale,
ndrsa gardhe t tejdukshme me kangjella hekuri ruajn
kopshtet e mrekullueshme me lule, arratisjen tradicionale t
lindorve. Qerre t ngarkuara me male prej kashte bllokojn
rrugn kryesore, duke nervozuar s teprmi shofert.
Lagjja myslimane karakterizohet nga thjeshtsia q
projn grat me ferexhet e zeza. Lagjja kristiane ka adaptuar
nj mnyr evropiane jetese. Fustane gjer tek gjuri, orape n
ngjyrn e kmbs dhe flok t shkurtra.
Gjimnastika n shkolla, sht nj lloj i ri msimi q vlen
n t gjith vendin, gj q tregon pr prparimin- ndrkoh q
pjesn konservatore t Shqipris e prfaqsojn nnat, pr t
cilat do sport q krkon pantallonat t shkurtra dhe pasohet
nga nj dush i ftoht sht mnyra m e sigurt q ndonjri t
vdes i ri.
Pastaj sht edhe historia e tharjes s knets s Maliqit.
Nj qeveri e re dhe ambicioze, e cila donte t thante mijra
hektar toke dhe ta bnte pjellore, e shiti t drejtn e

10

MELVILLE CHATER

shfrytzimit t liqenit nj firme. Inxhiniert e huaj ndrtuan

kanale dhe depozita, ku burgosn ujin e knets.
Kneta ishte krijuar prpara disa brezash, prej valve t
rrmbyeshme t prrenjve q zbritn nga malet dhe prmbytn
zonat prreth. Ishin me dhjetra fshatra tosksh. Nj dit, sipas
tradits lokale toske, ujrat e knets do t thahen dhe vendasve
do tu rikthehen prsri arat e prmbytura t gjyshrve t tyre.
Nprmjet nj mnyre t mrekullueshme, ashtu si mendonin
banort vendas, ujrat u trhoqn, duke u zbuluar atyre atit
dhe oxhaqet e strgjyshrve t tyre, t cilat ishin pr kaq koh
t humbura. Me britma gzimi e mirnjohjeje ata u vrsuln n
tokn e re t fituar dhe filluan ta kultivonin.
sht e teprt q t prshkruaj ndokush trazimin e tyre
kur msuan se mrekullia ishte br prej teknologjis dhe jo nga
vullneti i Zotit dhe se toka e knets tashm i prkiste nj firme
t huaj...
N qoft se ndonjher vizitoni zonn e knets s
Maliqit, mos u flisnin vendasve pr tharjen e knets, sepse do
tju przn.
Ditn e pazarit Kora ndryshon pamje. Mblidhen me mijra
fshatar, secili i veshur me veshjen shumngjyrshe t fshatit t
tij. Zbresin nga malet ose me kuaj, ose me kmb pr gjat
gjith dits pr t shitur n pazarin e madh pak grur, nj dele,
nj kal.
Pazari i kuajve n Kor, m i madhi i Shqipris, sht
i mbushur me kafsh q godasin t shqetsuara kmbt e tyre
dhe me burra q u bien duarve pa pushim. Ktu zbatohen t
gjitha mjetet e t gjitha llojet e provave q jan t zakonshme
n pazaret e kafshve t mbar bots. Shum prej tyre prpiqen
q t vrtetojn nse shprehja Nuk ikn akoma edhe sikur t
mos ta lidhsh sht mentaliteti i kuajve apo i sht br zakon
q t rrij si i ngrir e t jet dembel.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

11

NJ NICK CARTER SHQIPTAR

N shtetet e qytetruara nj hajdut makinash dnohet
me burg. N Shqipri, ku kushtet sociale t kujtojn shpesh
Perndimin e kaubojve, vjedhja e nj kali nnkupton vrasjen
me an t nj procedure t shpejt. Pr kt arsye shitblerjet e
kuajve n pazar bhen nn vshtrimin vigjilent t nj npunsi
shtetror, i cili i jep blersit nj vrtetim nprmjet t cilit
vrteton se blerja ishte e ligjshme.
M von nj makin e vogl, me nj shofer t cilin na e
kishin rekomanduar, ndaloi jasht ders son. Pasi prshkojm
fushn e gjer t Kors, duke ln pas nesh minaret e shumta,
u gjendm n nj rrpir t ngusht, ndrmjet shkmbinjve t
thepisur. Ky vend sht i mbushur me vjedhs,- deklaroi,
shoferi yn shqiptaro-amerikan. E dini se do t thot hajdut?
E dim, iu prgjigjm ne. Nj or m von hym n nj tunel t
dyt e t frikshm. Ky vend sht i mbushur me banda
kusarsh,- tha prsri shoferi yn.- E dini se do t thot banda?
Prsri i vrtetuam se e dinim se do t thoshte ajo fjal...
Djaloshi i ri vazhdoi t na tregonte pr vendet ku dikur
ushtria u kishte ngritur kurthe banditve. Kur mbrritm n
Ersek, ku ndalm pr t par vllaht nomad, q merrnin
srish rrugn e malit, pas mbarimit t pazarit, e pyeta pr emrin.
Pa dashur t shtiret u kthye e m tha: Nik Karter
Si ishte e mundur? Pas kishim udhtuar me nj mbrojts
t veant, Nikun, heroin e historive t fmijris son. E ai
paska qen me origjin shqiptare? Ndrsa i krkonim
shpjegime, na tregoi se ndonja dhjet vjet m par, i gjendur n
nj shkoll fillore t New Jorkut, msuesja tek dgjonte emrin e
tij, Nexhdet Qurraxhia, u tha prindrve t tij se duhej t bnin
dika pr t br t mundur t shqiptonin emrin e djalit e pr ta
shkruar at. Kshtu babai adoptoi pr familjen mbiemrin

12

MELVILLE CHATER

Karter, ndrsa shokt e klass i shtuan atij emrin Nik. N

dokumentet e tij t para figuronte ky emr, q m pas punonjsi
q merrej me dokumentet nuk dukej t kishte pikn e fantazis,
bile me ironi nuk vonoi t shtonte:- Nga Lugina e Vdekjes!
Duke iu afruar Leskovikut mure t larta dbore nisn t
ngriheshin deri n re duke na e ndrprer kontaktin me pjesn
tjetr t bots, krcnuese si t donin t na drejtonin n ndonj
udh t pakrye alpine. N dhjet ditt e ardhshme, gjat t
cilave prshkuam me makin, zonat malore e luginat e
pafundme, e hasm m shpesh kt lloj krcnimi t natyrs.

NJ VARGMAL JASHT DO FANTAZIE

Shtrirja e vargmaleve t Shqipris vshtir se mund t
prshkruhet saktsisht. Nse dikush mund t thot se Alpet
shtrihen n veri, duke llogaritur vargmalet q e shndrrojn n
nj shkall t theksuar kufirin shqiptar e se ky vend ka shum
vargmale n gjith shtrirjen e saj, e vetmja gj q pranohet
sht se ka prshkruar vetm prciptas karakteristikat
gjeografike t ksaj mbretrie t vogl t maleve.
Kshtu Shqipria sht nj vend q mund t krahasohet
me nj nga motivet karakteristike popullore t ktij vendi, nj
sr formash, trajtat e t cilave t kujtojn diamantet, t
qndisura nga cepi n cep n tr gjatsin e veshjes. N
kundrshti me terrenin gjeografik t Shqipris, kto diamante
prfaqsojn prmasat e shtrirjes, ndrsa ngritjet e tyre n maja
jan shtigjet nprmjet t cilave kalohet nga nj lugin n
tjetrn.
Ditn e dyt ndoqm rrjedhn e lumit Vjosa, e cila
rrjedh rrmbyeshm nga Greqia n Shqipri, midis ujvarash e
kataraktesh t mbidheshme e t nndheshme. Dy roje kufiri n

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

13

cepat e urs, njri nga ana e bardh-blu e tjetri nga ana e

flamurit t kuq me shkabn e zez t shqiptarve, q nga koha e
Sknderbeut, bn do lloj prpjekjeje pr tu dukur gjakftoht
e armiqsor. Nj paket cigaresh e ndryshoi gjendjen, ata
menjher nisn t diskutonin se cila an ishte m e mir pr t
nxjerr fotografi, ajo e shqiptarve apo ajo e grekve. Pas rreth
nj ore rrkeja e vogl u zgjerua e u ndodhm n nj lugin t
vrtet alpine, t gjelbr me nj lum t thell q e prshkonte
duke zbritur nga maja malesh t largta me dbor.

BIJT E SHQIPONJS
Ndrsa lidhnim- dua t them, ndrsa shuanim
motorin e makins- nj shqiponj gjigante u duk n qiellin e
kaltr q ishte edhe mbretria e saj. Ky zog mbretror na
bri q ta ndiejm me t vrtet se gjendeshim n Skiprin
(Shqiprin) antike, n Vendin e Bijve t Shqiponjs.
N qoft se ndonj udhtar i antikitetit grek ose
romak do t thrriste: Ah, kjo qenka, pra Albania?!,
shqiptart nuk do ta kuptonin se pr far vendi e kishte
fjaln. Prpara nnt shekujsh ndonj i huaj, i cili e
konsideronte si t pakuptimt emrtimin Shqipri, do ta
shtrinte Alp ose Alb n Albania- pr t prshkruar me
an t ktij emri vendin me malet e larta e t mbuluara me
dbor.
Prejardhja e emrit Shqiptar humbet n legjendat e
fiseve malore ballkanike. Pasi fjala shkep nnkupton
shkmb, dhe emrtimi shqiptar ndoshta mundet t
nnkuptoj banor t shkmbinjve. Por Plutarku jep nj
shpjegim tjetr m interesant.

14

MELVILLE CHATER

Biografi antik grek na rrfen se, kur mbreti i Epirit, Pirroja

u krahasua nga ushtart e tij me nj shqiponj, n mnyr
t sjellshme u prgjigj se armt e tyre i jepnin krah. Ashtu
si epiriott q pranuan modestin e mbretit Pirro, edhe
albant morn emrin shqiptar, bijt e shqiponjs.
Shqiptart e sotm do tju thon se jan fisi m i
vjetr n Evropn juglindore. Me t vrtet, gjuha e tyre
dhe zakonet e tyre dshmojn pr nj origjin t lasht.
Jan ndoshta pasardhs t Ilirve, t cilt e kishin
prejardhjen prej Pellazgve.
Derisa arkeologjia t hedh m shum drit n
gjuhn shqipe, mendimet e filologve do t jen t
ndryshme. Nga kta nj pjes e madhe beson se nj e treta e
gjuhs shqipe ka prejardhje pellazge. T tjer besojn se
gjuha shqipe e ka prejardhjen nga ilirishtja dhe se nuk ka
asnj lidhje me gjuhn greke. Nj pjes tjetr e gjuhtarve
beson se shqipja sht gjuha m e vjetr n Evrop, nna e
greqishtes dhe e latinishtes.
Platoni dhe Herodoti, prmendin n veprat e tyre se
grekt e lasht i morn perndit e tyre prej pellazgve.
Sipas disa shkenctarve kjo teori mbshtetet prej faktit se
shum emra t perndive antike, si p.sh. Zeus, Nemesis dhe
Rea mundet t shpjegohen ose t ken prejardhjen prej
fjalve Z, NM dhe RE e gjuhs s shqiptarve.
Shqiptart mundet q ta ken me t vrtet prejardhjen
prej ilirve. Si nj pem e madhe, ajo mbretri e lasht e
shtriu hapsirn e saj n Epir, n Maqedonin
veriperndimore dhe n nj pjes t madhe t Jugosllavis
s sotme. Gradualisht nga shklqimi kaloi n rnie, n
venitje, pas ekspeditave t Filipit t Maqedonis dhe djalit
t tij t famshm Aleksandrit t Madh. M von dhe pasi
romakt shkatrruan Kartagjenn e shtrin interesin e tyre
tutje Adriatikut, Iliria u nda n tre perandori.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

15

Pas shprbrjes s perandoris, Iliria kaloi n duart

e Gotve dhe m pas n ato t Bullgarve. U ndrydh edhe
m tepr fiset ilire, epirote dhe maqedone u grumbulluan n
truallin q sot quhet Shqipri. E vetmja q mbeti prej lisit
ilir ishte brthama shqiptare.
Pasi kaluam Prmetin, Krcyrn, Tepelenn dhe
kshtjelln e shkatrruar q ka mbetur nga kujtimi i t
ashprit Ali Pashs, n perndim arritm n Gjirokastr...

UDHTART FLEN KU E SI T MUNDEN

N hanet shqiptare kushtet jan pothuajse primitive.
Udhtart zakonisht mundohen q tu shmangen dhe flen kudo
q t munden, n qoft se munden. N Gjirokastr gjetm nj
teqe t ngritur mbi nj qaf dhe t mbushur me qiparisa, ku
provuam e shijuam mikpritjen tradicionale t dervishve
bektashinj.
Pr shkak t shekujve t shumt t sundimit turk,
Shqipria jugore dhe ajo qendrore jan kryesisht myslimane.
Priftrinjt kristian, ortodoks e katolik nuk predikonin n
gjuhn shqipe, gj q bnte q populli t mos kuptonte edhe
fort mir dogmn kristiane dhe t quhej kristian, thjesht sa pr
t thn. N t kundrt, shqiptart e prqafuan lehtsisht fen
muhamedane, e cila u siguronte edhe nj mbrojtje e siguri
politike. Prfundimi ishte q dy t tretat e 833.000 banorve t
Shqipris t ishin mysliman, ndrsa t tjert t ishin t
besimit ortodoks e katolik.
Pritja e dervishve bektashinj dhe e kryetarit t tyre
ishte e paharruar. N nj dhom t ftoht e t mnjanuar dhe pa
asnj mobilie baba Sulejmani me mjekrn e gjat, me syt q i
shklqenin, me fustanelln e bardh dhe jelekun e jeshilt

16

MELVILLE CHATER

qndronte i ulur kmbkryq mbi qilima t trash e t rnd,

duke mbajtur n njrn dor tespihet dhe n tjetrn Kuraninishte mishrimi i mirsjelljes.
U prshndetm, prgzuam njri-tjetrin, pim kafe t
fort turke. Nj shrbtor gunga me nj hund tepr t madhe,
sikur t kishte dal nga prrallat e Nj mij e nj netve
afrohej duke br temenara e duke u prkulur sa her q Baba
Sulejmani thoshte: Vllai im!. Biseduam pr shum or pr
tolerancn fetare dhe pr t vrtetat q jan t prbashkta n t
gjitha dogmat fetare. Ai na solli si shembull nj shprehje t
lasht: Ajo q i ndan fet e bots sht vetm fakti q njeriu
beson se njeh. Dhe ajo q e bn njerzimin nj sht ajo q
ende nuk sht gjetur, ajo q ende t gjith krkojm!
Pasoi darka n nj disk t madh prej bakri, rreth t cilit
u ulm t gjith kmbkryq sipr nj qilimi. Shrbtori i Nj
mij e nj netve na oi m pas nn dritn e nj qiriri n dy
dhoma q kishin prgatitur enkas pr ne. Qoft mysliman,
qoft kristian t ishin mysafirt dhe bujtsit e paparashikuar t
nats, dhoma ishte e rehatshme. Katr ngjujt q ishin mbi
kokn e krevatit na dhuruan nj gjum t mbl e t rehatshm
n qetsin e mrekullueshme t teqes.
Mngjesin e ardhshm zbuluam se nuk u detyroheshim
gj prej gjje dervishve, asnj kacidhe pr mikpritjen e tyre,
darkn dhe fjetjen. Mikpritja dhe toleranca jan dy nga kodet
themelore t dogms s bektashinjve. sht e keqe t jet
ndokush i plot, kur t tjert jan bosh,-thot njra nga
vlerat e tyre. Dhe nj tjetr thot: sht e keqe q t
krenohet ndokush pr urtsin e tij, kur mohon urtsin e
t tjerve!
Baba Sulejmani na dha uratn e tij. Pastaj e lam q t
mendohej mbi shtjet e fes me vshtrimin e drejtuar mbi
malet. Nj varg i Bibls na erdhi ndr mend. Psalti hebre dhe

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

17

dervishi mysliman dallojn shum ndrmjet tyre nga ajo ka

krkojn?
At dit kaluam plantacione t mdha me ullinj, duke
shkuar drejt detit. Pak prpara se t arrinim n Sarand takuam
nj kasolle t mbushur me gjethe, t ngritur mbi trungje t
vegjl me lartsin 4,5 metra. Hipm n shkalln e saj, duke
befasuar banorin e vetm t saj. Puna e tij, si na shpjegoi ai me
nj anglishte t dialektit t Maausetit, t msuar kur punonte
aje n nj fabrik kpucsh, ishte q t vzhgonte plantacionet e
ullinjve nga kjo fole ajrore!

18

MELVILLE CHATER

aq shum e kishim pritur: njerzia q mblidhej pran burimeve

pr tu freskuar, asti i mbushjes s shtambave me ujin e ftoht,
ecja apkne e grave me to mbi sup, q ktheheshin n fshat me
hapa t ngadalt e duke i folur njra-tjetrs. U ngjitm n
shpatet e pjerrta t vargmalit q derdhej mbi det t Himars e
arritm n ann e tij, mali ika me emrin e vjetr pritsi i
rrufeve.
Makina jon lvizte n zbritje n kthesat e pafundme t
rrezikshme t rrugs s ndrtuar n kohn e lufts. Q nga maja
pa kuptuar mbshtilleshim nga aroma e pishave e m pas
vazhduam npr rrugn bregdetare q na udhhiqte pr n
Vlor.

GJASHT VJET BURG PR VRASJE

Pastaj filloi t na tregonte sekretet e jets s tij duke na
thn se kjo pun ishte nj vendstrehim i sigurt pr dik q sapo
kishte dal nga burgu. E shikoni,- na tha- Bra gjasht vjet
burg vetm se u solla keq ndaj nj burri!
Gjasht vjet se veprove pa u menduar!?- e pyetm ne.
Po,- na u prgjigj- Sepse veprova pa u menduar dhe
nxora thikn. Dhe tani q jam jasht vllai i vejushs s atij
burrit q vrava do q t hakmerret ndaj meje!
Prgjat brigjeve t detit Adriatik, midis porteve t
Sarands e Vlors, ndoqm nj rrug t vshtir nga pikpamja
gjeografike pr n veri. Rruga ngrihej mbi shkmbinj t
thepisur pr m se 150 km, ullishta e pisha t pafund, nj pamje
e mrekullueshme e par nga aeroplani. Nj moment m pas u
gjendm n nj liman t vogl krejt t virgjr e t
mrekullueshm, ku dora e njeriut nuk kishte mbrritur ende. M
pas ndalm pr t drekuar n buz t rrugs, buz ullinjve e nj
fshati t vogl me ati t kuqe q flinte nn diellin e paqt t
mesdits s qershorit. M n fund ja dhe perndimi i diellit q

UJI SHT I MUAR N SHQIPRI

Dy dit m von arritm n Berat e Elbasan, malet
shtriheshin m larg, duke krijuar nj rrethore pambarim t pasur
me gjelbrim n brigje. Lugina zgjerohej e prshkuar nga dy
lumenj t vegjl- nj pamje e gjallruar e freskuese. Uji n
Shqipri sht shum i muar, sepse vendi ka vetm dy lumenj
t mdhenj q sjellin ujin e pijshm dhe ata n stin t thata
kan m pak prurje, prvese n pak deg. Ujvara zbresin t
vrullshme nga malet n dimr, e gjysm t thara n ver: ky
sht problemi i ujit n nj vend ku ndrtimi i liqeneve
artificiale do t ishte bekim i Zotit.
Sapo kishim kaluar nj lum dhe po vazhdonim
udhtimin ton, kur nj djal i ri u shfaq papritur prpara nesh
dhe na bri me shenj q t ndalonim. Pa asnj lloj mirsjelljeje
e edukate na krkoi q ta onim deri n Berat, rreth katr or
larg.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

19

Prse?- e pyetm, duke e ditur q ai mund t shkonte

falas me fardo qerreje q mundet t kalonte aty pran.sht dika urgjente?
Prse?!- na u prgjigj me mendjemadhsi- Sepse jam
djal beu, ja prse!...
Nik Karteri i tha dika dhe shkeli gazin. M von na
shpjegoi duke qeshur: I thash atij t menurit se juve jeni
djali i presidentit t SHBA!
Ky ishte edhe kontakti yn i par me nj shoqri
primitive, por edhe t fuqishme t feudalve, shoqri q kishte
mbijetuar pr shekuj me radh n Shqipri. Sipas politiks s
ndjekur n Shqipri, Porta e Lart u jepte poste disa feudalve
vendas, duke i br bej e pasha, u dhuronte toka q trashgonin
nga brezi n brez, si shprblim i detyrave ushtarake t tyre n
shrbim t perandoris osmane. Rendi feudal n Shqipri, ashtu
si edhe n mjaft shtete t tjera ballkanike, u shprb me
vshtirsi.
Berati, i ndrtuar mbi faqen e malit e kodrinat prreth,
nn born e pashkrir t malit Tomorr, dhe Elbasani jan nga
ato qytete n t cilat ndr t parat gjra q t z syri jan majat
e minareve q shpojn qiellin e jo oxhaqet e fabrikave.
Pothuajse e tr popullsia merret me bujqsi, do familje merret
me pastrimin e lkurve, prpunimin e leshit e tjerrjen e tij. Do
t ishte nj fakt shum domethns e i rndsishm sikur t
ngrihej n qendr t qytetit nj prkujtimore pr nder t
Dhaskal Todrit nga Elbasani. Prpjekjet e para pr shkrimin e
gjuhs shqipe i detyrohen puns e kmbnguljes s disa
murgjve e priftrinjve, t cilt u prpoqn q t kthenin n
shqip ungjillin e pikrisht n gjuhn e folur. Prpjekja e tyre
nuk pati aq rezultat sa ajo e Dhaskal Todrit, me mendje shum
t ndritur e q nuk trhiqej kollaj nga qllimi q i kishte vn
vetes. Kur dgjoi pr nj shpikje t uditshme q t tjert ia
vishnin Zotit dhe t tjert Djallit, shkoi n Venecia q t

20

MELVILLE CHATER

hetonte mbi kto zra. Kur u kthye, t vetmet bagazhe t tij

ishin disa arka me ...ishte ai thesar q Todri e ruante me aq
fanatizm si t ishte drita e syve t tij? Ar!-pshpritnin nn
z shoqruesit e mushkave q e mbartnin. E kshtu vran
Teodorin, q t vinin dor mbi thesarin e tij. Tek i hapnin
pan me udi mijra copza prej nj metali t formave t
uditshme. Duhej t ishin ndonj vegl e Djallit ato forma t
vockla t ngulura mbi mbrthecka gozhde! Marrveshje me
Djallin! T tmerruar karvanart u larguan duke e ln msuesin
t vrar mbi germat e tij tipografike. Kshtu tipografia erdhi n
Shqipri.

NJ LUM NDAN DY POPUJT E SHQIPRIS

N GEG E TOSK

Q t mbrrinim nga Elbasani n Durrs na u desh t

ndiqnim rrjedhn e lumit Shkumbin, lumi q i ndan shqiptart,
gegt n veri e toskt n jug. Straboni kishte shkruar se ilirt e
epirott banojn n veri e jug t rrjedhs s Shkumbinit. N
zonat m t thella sht i dukshm ndryshimi n dialektin e
banorve, por edhe n veorit karakteristike t tyre.
Ndryshimet nuk bazohen n ndonj konflikt mes tyre por
thjesht i detyrohen shtrirjes gjeografike e relievit, i cili luan nj
rol t rndsishm n mnyrn e tyre t jetess. Ky kufi, sipas
Strabonit, ishte rruga Egnatia. Kjo rrug e lasht e ndrruar prej
romakve n drejtimin e tyre pr n Azin e vogl, ishte edhe
ajo q ndoqm me makinn ton pr t vajtur nga Elbasani n
Durrsin bregdetar. Shum ilir tek shihnin t kalonte para syve
t tyre madhshtia e legjioneve romake vendosn t marrin
pjes n fushatat e Roms, duke u br nj forc e
konsiderueshme e rojeve pretoriane. Njri prej tyre me emrin

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

21

Dioklitian nuk do t mund ta imagjinonte kurr se nj dit do t

ishte ai q do t hidhte mbi krah petkun e dafinat perandorake.
Nj tjetr, i cili tek i shihte legjionet t kalonin e thrriste me
entuziazm: Ja ku jan, po vijn! ishte ai q do t dshironte
me aq zjarr t bhej nj lufttar i madh, Konstandini i
mbiquajtur I Madh pran qytetit t vogl Nish.
Mure iklopsh jan zbuluar pran Gjirokastrs,
grmadha skulpturash greke n Himar, Apolloni e Sarand.
Por miti i perandoris romake, n kohn kur senatort e
perandorit Tiber, vinin t pushonin e t vizitonin Durrsin, pr
ta prshkruar m pas n kujtimet e letrat e tyre si rrethinat e
reja ilire, vazhdon t mbetet ende nntok, i fshehur thell nn
rrnojat e rrugs Egnatia, duke nxjerr hera-hers krye, si pr t
na magjepsur me mrekullit e tij ende t pazbuluara.

KOSTUMET E ARTIZANVE UDHTOJN SHPEJT

Duke shkuar pr n Durrs u ndalm pr t ngrn
posht nj fiku ku qndronte nj plak me mjekr t bardh, por
kishte shum pluhur dhe kshtu ngarkuam srisht gjithka dhe
u nism n krkim t nj vendi m t mir pr t pushuar. Duke
ikur vura re se plaku q deri at koh mrmriste npr dhmb
e ndaloi lutjen e tij dhe na vshtroi i uditur. N nj vend me
pazare e turma t mdha t rejat udhtojn shpejt nga goja n
goj. Mngjesin e ardhshm n Durrs dgjuam tregimin e
plakut pr ne: Isha shtrir more vlla, isha rehatuar, nn nj
fik t madh, pes or rrug larg qytetit. Kur vjen nj makin me
targa amerikane. Zbritn disa udhtar, nxorn vez, djath,
mishra t ftoht, sardele, pjepra e nuk nxorn. Meq ishte ora
e lutjes, u hoqa mnjan dhe nisa t lutem. Betohem pr kt
gur se nuk kaluan as tre minuta para se ta kuptoj, pas

22

MELVILLE CHATER

pshprimave t mia q udhtart i kishin kullufitur t gjitha

dhe u larguan. Kaq pak or qenka mor vlla e ngrna e
amerikanve, q e quajn Fast Food?

TIRANA DREJT PERNDIMIT

Nga ajri i freskt i bregdetit t Durrsit iu kthyem t
nxehtit kontinental t kryeqytetit pr ta njohur m nga afr.
Kishim vrtet ndr mend t mjaftoheshim thjesht me nj vizit
disaorshe, pr tu larguar menjher m pas, meqense beteja e
fundit pr nj krevat, i vetmi i lir q gjetm n hotel, na kishte
ln ende shijen e saj ironike. Sikur t mos ishte nj qytetar
amerikan, i cili na i hapi menjher dyert e shtpis s tij e
bashk me t edhe shijen e banjs s ngroht, krevateve t
pastr e disqeve me muzik t vjetr, gjja e fundit q mund t
na shkonte ndr mend se mund t gjenim n Shqipri, me siguri
do t ishim larguar t njjtn dit.
Tirana sht nj an e mir e Shqipris me makinave
luksoze, ku prirja drejt perndimit, prpjekja pr t qen pjes e
tij, ndihet m shum se kudo. E kjo bie n sy q n shtrirjen e
prmasat e qytetit. Rrug t gjera me ndriim neonesh i bjn
shoqri sokakve t pazarit t vjetr. Nj radh e pafund taksish
t reja, autobuz e fugon t t gjitha markave, mbartin t gjith
llojet e pasagjerve. Shofer musliman me pantallona t gjera.
S largu, tej gjith ksaj turme q pi t gjitha llojet e pijeve e q
diskuton pr tregtin, hoxha i vetm i qytetit n majn e
minares bn thirrje pr orn e lutjes. Zri i tij t kujton nj
kokrriz rr n shkrettir.
Kjo mbretri e vogl tregtarsh ende nuk ka arritur
ekuilibrin e saj. Eksporti i saj i prbr nga produktet e
bulmetit, lkurs, leshit, qymyrit e ziftit nuk i kalon t ardhurat

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

23

prej 25.000 dollarsh n vit. Ndrkoh, vlera e importit, sheqer,

pambuk, stofra leshi arrin pothuaj dyfishin e ksaj shume. Si
mund t ekuilibrohet ky ndryshim kaq i madh? Malet jan kaq
t pasura me metale, ar, hekur, qymyr, bakr, por ende ato nuk
jan shfrytzuar nga gjeologt.
T ardhurat e drguar prej emigrantve q jetojn jasht
shtetit, kryesisht n Amerik arrijn mbi 300.000 dollar n vit.
Por ajo pr t ciln ky vend ka nevoj sht industria e rnd,
fabrikat. Me trishtim nga goja e shum njerzve do t mund t
dgjosh shprehjen: Ktu nuk ka pun! Isha nja pes vjet n
Amerik. Makar t kisha mundsin e t kthehesha srish atje.

24

MELVILLE CHATER

tyre. Jan geg kristian, grat nuk i kan mbuluar fytyrat e tyre
e nuk u bri prshtypje prania e t huajve. Prkundrazi fotografi
yn do t donte t kishte mbi krye nj pere, q t mund tu
fshihej vshtrimeve t tyre kurioze. Disa gjuhtar duan t na
bindin se emrtimi geg rrjedh nga greqishtja gjigasgjigand.
Na u duk logjik ky shpjegim kur pam ata trima
shtatgjat e me dyfeqet e varur mbi supe. Mbanin veshur
pantallona t gjat e t gjera, kmisha t bardha, sandale prej
lkure t papunuar e qeleshe t bardha. Diku-diku shihje edhe
xhokn e zez t Sknderbeut, t ciln e veshin pr nder t
trimit legjendar e udhheqsit t shqiptarve n luftn
shumshekullore kundr turqve.

BREZI I RI SHQIPTAR KRKON T ARSIMOHET

Kto ishin disa nga problemet m urgjente t ktij shteti
t ri, pavarsia e t cilit u shpall m 12 nntor t 1912, humbi
prkohsisht gjat lufts s Par Botrore pr tu njohur srish
n 1920. N 1928 republika u shpall mbretri.
Nj gj sht e sigurt: qeveria mbshtet dshirn e rinis
pr tu arsimuar. Funksionojn 600 shkolla fillore e shkolla nate,
pa prmendur shkollat teknike, t cilat jan themeluar e
prbhen nga personel msuesish amerikan.
Nevoja pr arsimim duket qart. Kur nj npuns i
shtetit t jep mbrapsht nj dokument t cilin megjithse t
shtypur n gjuhn e tij, nuk di ta lexoj, nuk ke t drejt t
ankohesh tek askush e nuk ka si t mos bj prshtypje.
Gjat udhtimit ton t fundit nga Tirana pr n
Shkodr, prshtypje t veant na la Kruja, me kshtjelln e saj,
pazarin e mbuluar e kodrat nga ku zbrisnin vazhdimisht
fshatar me thast n sup, t cilt pasi udhtojn gjith natn,
mbrrijn n mngjes n koh pr t sjell n pazar prodhimet e

SKNDERBEU DRAGOI I SHQIPRIS

Rrnojat e kalas s Krujs jan prmendorja m e
gjall e Gjergj Kastriotit, princ i shqiptarve, i njohur nga turqit
me emrin Sknderbej.
N fillime t shek.XV, ai dhe tre vllezrit e tij ishin pengjet e
sulltanit n Stamboll. Gjergji, i cili asokohe nuk ishte vese nj
fmij u rrit n sarajet e sulltanit e u quajt Iskander bej, u vu n
krye t nj reparti kalorsie e u b nj nga ushtarakt m t zot
t ushtris turke. Por, si do ta vrtetonte m vono historia n
zemr vazhdoi t mbetej gjithnj shqiptar.
Rreth tridhjet vjet m von, kur turqit u mundn prej
hungarezve, Sknderbeu hyri papritur n Kruj, przuri
garnizonin turk e u vu n krye t qytetit.
Brenda 24 vjetsh organizoi m se 13 fushata, duke dal
fitimtar ndaj ushtrive turke q jo pak her prbheshin prej m
se 200.000 ushtarsh, t armatosur deri edhe me topa e

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

25

katapulta q mbanin nj ngarkes eksplozivi mbi 600 kg. Kur

vdiq, n moshn 64-vjeare la pas nj fam e cila edhe sot
askush nuk sht zbehur sadopak. Kujtimi i tij sht prjetsuar
jo vetm n libra por edhe n balada, kng e anekdota
popullore, t cilat sjellin pjes nga jeta e heroit, menurin e
mendjes krahas forcs s krahut t tij.
Jeta e vepra e tij u prshkruan n librin e Longfellout
Jeta e bmat e Sknderbeut, ndrkoh q pamja e nj tjetr
lufttari shqiptar Ali Pashait, rrezaton n faqet e ajld
Haroldit t Bajronit, ku poeti i vuri vetes qllim t ndrioj t
vrtetn: Ali Pashai nuk iu dorzua kurr sulltanit n nj ast
dshprimi! E megjithse koka e tij u var para mureve t
pallatit t sulltanit, bmat e tij mbetn t paharruara n histori.

MISHI I DERRIT NDAN GEGT KRISTIAN

NGA TOSKT MUHAMEDAN

Ishim larguar shum nga Kruja, kur prezenca e nj derri,

i cili vrdallisej n mes t rrugs na tregoi se kishim kaluar
zonn e derrit, i cili nga pikpamja gastronomike, ndan gegt
kristian nga toskt muhamedan. Ishte e qart se kishim hyr
n zonn e fiseve veriore, ku zn prita dhe besojn n
gjakmarrjen, sepse kalimtart q takonim ishin t armatosur
gjer n dhmb dhe ecnin dy nga dy, ndrsa muret prej guri t
shtpive ishin t mbushura me lufttar.
Ishte dita e pazarit. far pamje. N asnj vend t
Evrops nuk ndesh n nj pamje kaq shumngjyrshe
kostumesh t malsorve. Q t mundet ti prjetsoj n
fotografi ndonj fotograf duhet q t paktn t ket katr duart e
dy koka. Ktu ndeshet ndokush me turmat e burrave t veshur

26

MELVILLE CHATER

me pantallona, ndrsa qeleshja e bardh dhe jeleku i zi i

Sknderbeut zvendsohet me qylaf t bardh.
Grat e zons veshin korse me rripa metalik, ose me
nj kordon t lidhur rreth trupit, q nga gjoksi e deri n brez.
Pr t kuptuar ndokush vlern e nj veshjeje t till mjafton t
shoh se si grat ngarkojn n shpin thast me miell, ose fuit
e ujit.
Asnj cirk i madh nuk mundet t krahasohet me pazarin
e Shkodrs. Ku prfundojn rrotat e makinave? Pyesni
gungain q prgatit sholla llastiku pr sandalet e malsorve.
Dhe si u ndrtua ajo fuia pr djathin? Nuk sht vese nj
trung peme q malsori e grryente ngadal, ngadal pr rreth
nj muaj t tr q n fund ta shiste pr 1.5 dollar.
Dhe pr far bisedojn me kaq pasion t gjitha ato
grupe njerzish q jan grumbulluar posht pemve ose n
pijetore t uditshme q shrbejn pije t ftohta frutash, t
ftohura n dborn e maleve. Pazari i Shkodrs sht nj shans
q t grumbullohen prfaqsuesit e fiseve, nj ngjarje e
rndsishme sociale pr t ciln malsort q nga malet e
Malsis s Madhe.

ME KUAJ N VENDIN E MALIT T MADH

Dhe s fundi, far t thot ndokush pr at vajzn e
kndshme q qndron n buz t pusit, e veshur me nj veshje
t mrekullueshme, jelek t art dhe nj gjerdan me monedh
floriri?
Nuk ka nevoj q t themi se far po reklamon. Ato q
ajo ka veshur kan pr qllim q t afrojn nj djalosh t ri, nga
nj fis tjetr q ka marrdhnie miqsore me fisin e saj.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

27

Vizita jon n pazarin e Shkodrs na nxiti kureshtjen q

t shikonim malsort shqiptar n vendbanimet e tyre. Kshtu
q lam makinn, morm kuaj me qira dhe morm me vete nj
drejtues dhe nj prkthyes. Pastaj filluam udhtimin npr nj
zon tepr t egr e t rrezikshme, e cila rrall ka mysafir, n
Malsin e Madhe, ose e prkthyer n vendin e malit t madh.
N fshatin Shkrel filluam t ngjitemi ngadal n nj t
prpjet mali, i cili ngrihej larg n horizont. Gjasht or m
von arritm n kishn e Bogs, ku qindra njerz, burra e gra
ndiqnin shrbimet fetare. Shum pushk ishin ln jasht
kishs. Kur mbaroi shrbesa fetare, besimtart, t cilt ishin t
fiseve t Kastratit dhe t Kelmendit, u lshuan npr rrugt e
fshatit. Nga ndryshimet n veshjet e tyre, vendasit dallohen se
cils zon apo fis i prkasin. T gjith shqiptart dallohen njri
nga tjetri nga veshja. Veshjet e Bogs ishin kilota t bardha ose
t zeza me feste pr burrat, ndrsa grat kishin fustane t
uditshme, t cilat valviteshin kur ato e vinin.
Nj burr i rnd iu afrua shoferit dhe prkthyesit ton,
t cilt ishin nga fshatrat e Hotit dhe t Dukagjinit dhe i
prshndeti duke cikur faqet e tij me t tyret. Na shpjegoi se
ishte bajraktari i zons dhe q nga ai moment ne gjendeshim
nn mbrojtjen e plot t tij.
Sot, sikundr ktu e shum vjet, do fis shqiptar
grumbullohet n shtpin e nj pjestari t fisit, i cili komandon
kryetart e familjeve t tjera t afrta. Ai quhet bajraktari,
d.m.th mbajtsi i bajrakut, flamurit.
Ende edhe sot fiset shqiptare vazhdojn q t ruajn
ligjin pr mikpritjen, sepse tashm ai sht nj ligj i prer dhe
jo m forc zakoni, apo zakon i thjesht i trashguar. Ktij ligji
i gjith fisi apo fshati sht i detyruar ti bindet n mnyr t
verbr. P.sh, n rast se do t na kishin vrar n ndonj prit n
zonn e bajraktarit, shtja do t merrte prmasat e nj
gjakmarrjeje ndrmjet atij dhe vrassve tan. Pr kt arsye,

28

MELVILLE CHATER

do fis, apo fshat merr prsipr mbrojtjen e t huajve q qllon

t kaloj n zonn e tyre.
Megjithse u tham se nuk kishim frik nga pritat,
bajraktari, pasi bisedoi me Gjergjin dhe Pjetrin, vendosi q t
na shoqronin nj grup burrash t armatosur gjer n dhmb.
Gjergji ishte prkthyesi yn, e pagzuam ne kshtu pasi
emrin e vrtet e kishte Ndue, q ne nuk e shqiptonim dot.
Pjetri kishte emrin e tij t vrtet. Pjetri kishte qen prpara
disa vjetsh n qytetin malor t Kentakit. Ai na fliste gjithmon
pr ato koh aq t mira, kur ai kishte arritur t grumbullonte
5.000 dollar, duke punuar n nj restorant, deri sa i kishte
humbur t gjitha. astet m t lumtura t udhtimit ton ishin
kur pr shaka ai thrriste n ndonj maj mali: Nj hamburger!
Dy vez. Dhe nj kafe!
-Pjetr,- e pyesnim ne- A ka me t vrtet vjedhs n kto an?
-Shum hajdut ka, e marrt dreqi, -na thoshte me siguri t
plot.
-Mos ka edhe prgjues?
Kur i shpjeguam se far ishin prgjuesit ai qeshi e na
qetsoi.
Prgjues nuk ka n Malsin e Madhe!
U vrtetua krejtsisht e kundrta. do mbrmje na
sulmonin, por jo hajdutt...

THIRRJA SHT TELEFONI I MALSORVE

Prpara se t zbardhte e lam Bogn t shoqruar nga
nj roje prej tet burrash t armatosur . Ishin t gjith t bukur,
t gjat e t fuqishm, q kishin hyr n etn q ruante fshatin
n kuadrin e nj politike qeveritare e cila prpiqej q t godiste
t jashtligjshmit, duke u ofruar pun. Gjysma e tyre ecte

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

29

prpara, duke hetuar udhn e ashpr nga do t kalonim. Her

pas here ata q kishin ngelur me ne lshonin nga nj klithm,
britm, s cils i prgjigjeshin disa t tjer q ishin t fshehur
n pyllin prreth e n mal.
Kjo britm, majekrahu, sht telefoni i malsorve,
transmetohet aq mir nga maja e malit n majn e malit tjetr,
saq t rejat lokale msohen brenda pak orsh, n nj zon, t
ciln neve na u desh mbi nj jav q ta kalonim. Lilashi, njri
nga rojet tona, na shpjegoi se britma, majekrahu, ishte
gjithmon motiv.
far bn? p.sh nnkupton Ka mbrritur nj i huaj.
Ai shtoi se britma e malsorit, theksi i valzuar n qoft se edhe
jo fjalt dallohet n nj distanc prej pes kilometrash.
Gjat rrugs son na ndiqnin edhe udhtar t tjer,
kristian dhe mysliman, derisa shoqria jon u shtua me nja
dhjet kuaj, por edhe po kaq roje t armatosur. Nj kalors
kishte nj tatuazh n dorn e djatht, nj zakon q e kishte
prmendur edhe Herodoti kur fliste pr Ilirt e lasht. Pjetri m
tregoi at q kishte tatuazhin dhe m tha: sht grua-burr.
Nuk do t martohet kurr.
Pas ksaj gjje msuam pr nj zakon t vjetr e t
lasht t Malsis s Madhe, i cili mundet t datonte q nga
epoka e Amazonave. Malsort e kishin pr zakon q t-i fejonin
fmijt e tyre q n djep, duke ofruar nj shum t hollash si
paradhnie pr nusen. Ata e vlersojn si shum t rndsishme
pranin e nj trashgimtari djal, q ende edhe n shekullin e
18-t, bashkjetesa nuk prfundonte n martes n rast se
gruaja nuk lindte djal.
N rast se kur rritet vajza e fejuar e shkel fjaln e dhn
prej prindrve dhe nuk martohet, duhet q t largohet q at
koh nga burri i saj i ardhshm duke dhn fjaln se nuk do t
martohet kurr dhe do t ngelet e virgjr pr gjith jetn. N
vijim mundet t bhet burr, t mbaj arm dhe t vesh

30

MELVILLE CHATER

rroba burrash. Gjithashtu, n rast se nuk ka vllezr, trashgon

arat nga babai i saj, t cilat pas vdekjes s saj i kalojn n
trashgim ndonj t afrmi t saj, gjithmon mashkull.
Pas shtat orsh mbrritm n kufijt e zons q
kontrollonte bajraktari q na kishte marr n mbrojtje. Pasi na
prshndetn shum her me mnyrn e tyre tradicionale, u
larguan pa na krkuar as shprblimin m t vogl, duke qen se
kishin plotsuar detyrimin e tyre ndaj bajraktarit t tyre, d.m.th
q na kishin mbrojtur nga prgjegjsia e gjakut. Duke ecur n
kmb vazhduam t zbrisnim n udhn e thepisur q na onte
n livadhin e blert t Shals.
Tashm gjendeshim n zonn e Dukagjinit, njerz prej
shtat fiseve kryesore t malsorve. Pjetri, q ishte nga
Dukagjini, lshoi nj klithm t mpreht e t ashpr pr t
lajmruar t tijt se sapo kishim mbrritur. Pastaj shkuam n
nj shtpi me mure t trash, me frngji t mbushura me
lufttar, ku na ofruan buk, sup, djath e gjiz pr t ngrn.

KUMBARI I FLOKVE
Pjetri na shpjegoi se i zoti i shtpis ku kishim bujtur
ishte Kumbari i tij, q i kishte prer flokt. Ashtu si ilirt e
lasht edhe malsort e rruajn kokn. N kt ceremoni, e cila
bhet kur ata mbushin moshn dy vje, kumbari sjell grshrt.
N rast se fmija sht kristian, e qeth me katr cullufe, duke
ln n kok formn e kryqit. N rast se sht muhamedan, e
qeth me tre cullufe, t cilat formojn nj trekndsh n kok t
fmijs.
Pas nj ore gjendeshim t ulur n shesh s bashku me
bajraktarin e fshatit dhe burrat e tij, duke iu prgjigjur pyetjeve
kmbngulse t tyre dhe duke u ofruar cigare.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

31

Malsort shqiptar jan krenar pr origjinn e tyre,

racn e tyre. Jan shum t kujdesshm dhe t msuar me iden
e vdekjes. Dukagjinasit kan nj arsye m tepr pr t qen
krenar pr origjinn e tyre, pasi nga fisi i tyre lindi ligjvnsi i
shquar Lek Dukagjini, kodi i t cilit vlen n gjith vendin dhe
kryesisht n zonn malore t vendit q nga Mesjeta. Me t
vrtet disa studiues mendojn se Lek Dukagjini risolli n
Shqiprin e Veriut disa ligje e kode t lashta, t cilat mundet t
datohen nga fiset e shqiptarve t lashtsis.
Kodi i pashkruar i Lek Dukagjinit, ose Kanuni, gjendet
mbi ligjet e shtetit, por edhe mbi Dhjet Porosit. Ai mbshtetet
n Lex Talionis, ose n kthimin e s drejts dhe mbshtetet
n patriakatin dhe pushtetin e burrit.
Sipas tij burri ka t drejta t plotfuqishme mbi gruan, ka
t drejt edhe ta vras gruan dhe fmijt e tij. Prpara njzet
vjetsh nj shqiptar malsor mori hak pr tradhtin e gruas
duke e vrar at me nj plumb q ia kishte dhn vllai i saj, si
prov e miratimit t familjes s gruas pr aktin q do t kryente
burri.

HAKMARRJA SHT E DETYRUAR

Sado barbare q mundet t na duken kto zakone t
lashta, kto kode t malsorve t Kanunit t Lek Dukagjinit
dhe hakmarrja e malsorve shqiptar, duhet t kuptojm se ato
lindn si nj nevoj e brendshme gjat periudhs s gjat t
pushtimit turk, pr shkak t tolerancs s otomanve, t cilt
nuk arrestonin dhe nuk dnonin asnj shkels t ligjeve.
Kto fise malsorsh t pannshtruar kan arritur q t
qndrojn deri n koht tona t pavarura, pavarsisht sedrs s
t gjith atyre perandorve, t cilt i pushtonin gjat shekujve.

32

MELVILLE CHATER

Dhe megjithse se karakterizimi si konservator pr kta

shnjues t rrall n pushk dgjohet si i uditshm , e vrteta
sht se malsort jetojn sipas kodeve t lashta zakonore.
Le t marrim pr shembull hakmarrjen, ose vendetn si
quhet n Evrop. N malsi ajo emrtohet gjakmarrje. Ende
edhe sot ai q vonon t paguaj taksn e gjakut, krcnohet me
izolim nga fshati e zona. Nga ana tjetr, n qoft se dikush vret
gjakhupsin kur ai sht i shoqruar nga gruaja ose nga fmij,
ose edhe gjat kohs s bess, emri i tij hyn n listn e zez t
njerzve dhe ai tallet prej t gjithve. Pas vrasjes personi q e
ka kryer at deklaron se mori gjakun. N qoft se e ndjekin
mundet t krkoj ushqim dhe strehim pr 24 or n fardo
shtpie. Pjestart e shtpis kan pr detyr q ta mbrojn dhe
ta shoqrojn deri n ndonj vend t sigurt. Prpara disa vjetsh
nj prift mori gjakun dhe pasi vrau hasmin, ishte ai q kreu
shrbimet fetare t t vdekurit.
Kanuni i Lek Dukagjinit zbatohet sipas marrveshjeve
t kryetarve t fiseve, t cilt jan m t moshuarit. Kjo sht
njra nga trajtat m origjinale t gjyqeve t pashkruara. Q t
shpallet i pafajshm nj i akuzuar duhet q t bien dakort t
gjith gjykatsit. N qoft se qoft edhe njri voton duke e
quajtur fajtor t akuzuarin, ather zvendsohet nga dy t tjer.
Pleqsia nuk mundet t marr vendim pr dnimin me vdekje,
as burgosje, por vetm me vendosje gjobe ose mundet t
vendosin q t digjet e gjith pasuria e t akuzuarit. Pr rreth tre
dit zbrisnim n luginn e Shals. Kishim prshtypjen se na
priste nj oaz freskie n kt stin kaq t nxeht, ku
mbizotronte knga e gjinkallave dhe mizat e kuajve. Prpara
nesh ecte truproja jon, e cila prbhej nga shtat shaljan. Pak
m von shoqruesit tan provuan pushkt e tyre duke shtir n
nj strehim t vjetr hajdutsh. Dikush nga ata ia mori kngs
duke prdorur n vend t gajdes tytn e pushks. Udhtart e
vjetr do ta quanin si nj gjest t keq kt lvizje, por n qoft

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

33

se do t dinin fjalt e kngs do t ndryshonin mendim: U

fsheha pas shkmbit. Vrassi i vllait tim kaloi prpara. Plumbi
im fishklleu. Borxhi u shlye!.
Rojtart tan kontrollonin pllmb pr pllmb
vendin ku kalonim. Ku ishin hajdutt, pr t cilt kishim
dgjuar aq shum? Si na shpjegoi Lulashi, ata ishin hakmarrs
t arratisur, ose pjestar bandash q sillnin trazira n gjith
Ballkanin.

34

MELVILLE CHATER

ushqimeve dhe insektet e bezdisshme bn q shum her neve

ta humbisnim besimin dhe t na binte morali. Por prkthyesi
yn, Pjetri, prpiqej q t na mbante moralin lart: E shikoni at
qafn atje lart? Do t shkojm atje, do t ecim nja njzet metra
dhe pastaj do t zbresim n qytet, atje ku ka nj vend t
mrekullueshm freskimi.

M N FUND UJ
NJ VEND I NXEHT DHE I URITUR
Vendi nuk ishte vetm i nxeht. Ishte edhe i uritur. N
disa fshatra malore nuk kishte as dhjet franxholla buke, dhe
banort e shuanin etjen me qumsht dhie t holluar.
Nj her, kur ishim duke ndar ushqimet e pakta t nj
prifti fshati, e pyetm nse ishte e vrtet fjala se dikush kishte
hedhur dinamit n lum e kishte zn 20 kile peshk. Kur dgjoi
pr kt akt barbar mikpritsi yn ngriti duart drejt qiellit i
mrzitur. Neve kishim par m prpara n dollapin e tij disa
sende q nuk ngjanin fare me sende t ndonj prifti. Ai na
kishte thn se ishin shenjat e disa plagve dhe plumbave. Ne
nuk e besuam dhe vendosm q t hapim shishen e vetme t
uiskit q na kishte mbetur. Pasi pim ai filloi t na rrfehej.
Shkuam me t n breg t lumit dhe pasi nxori sendet q kishte
t fshehura n dollap i mbushi ato me dinamit dhe bri nj
bomb t vogl. Megjithse kam turp q po e them, pasi e
hodhi n lum ne shijuam nj drek t mrekullueshme me
peshk.
Afr nj fshati pam nj burim me uj t freskt e t
ftoht, i cili ujiste me radh arat e zons. Ishte i vetmi burim uji
pr 30 familje t fshatit. Nxehtsia e padurueshme, mungesa e

Duke zbritur nga Shkodra mbrritm n Gurin e Kuq.

Sa m shum q zbrisnim, aq m i egr bhej vendi e pamja, aq
edhe m i shkret. Her pas here takonim ndonj udhtar t
vetmuar, nj grua q kishte tri dit q ecte duke mbajtur n
shpin nj thes me grur. Pas pes orsh u gjendm prball
lumit Kiri.
M s fundi uj! U hodhm nga kuajt, zhveshm rrobat
dhe filluam t luajm si fmij n lum.
Ditn e fundit t udhtimit ton udhtuam pr tet or pr t
mbrritur n pikn kufitare t Shkodrs. U takuam me
przemrsi me burrat q na kishin shoqruar pr aq dit. Pjetri
mbshteti butsisht faqen e tij me tonn dhe pastaj u kthye
kurriz i ngashryer e duke qar me dnes...
Hipm n nj makin e cila na priste dhe u nism.
Duhet t kemi qndruar pr disa koh t heshtur gjat kohs s
kthimit. Kam besimin se nostalgjia e Pjetrit kishte qen
ngjitse...

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

35

36

MELVILLE CHATER

ALBUM FOTOGRAFISH T BRA GJAT UDHTIMIT

Pamje nga kryeqyteti i mbretris Tirana. N fotografi dallohen

shtyllat elektrike. Sot kjo pamje sht sheshi Sknderbe afr
Hotel Internacional Tirana.(foto, Melville Chater)
Rrug n bregdetin e Vlors

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

37

Garda e mbretris n Tiran me veshje kuq-zi.(foto, Luigi Pellerano)

Nxnsit e shkollave me uniforma kuq-zi. (foto, Luigi Pellerano)

38

MELVILLE CHATER

Pr t luftuar analfabetizmin mbretria shqiptare kishte hapur

afrsisht 600 shkolla dite dhe nate ku msoni t vegjl dhe t rritur.
(foto, Luigi Pellerano)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

39

40

MELVILLE CHATER

Gra t ngarkuara. (foto, Merl La Voy)

Kndi i lojrave n Tiran. (foto, Merl La Voy)

Nj grua mban pajn e vajzs s saj t dhuruar nga dhndri.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

41

42

MELVILLE CHATER

Nj ift me veshje tradicionale. (foto, Luigi Pellerano)

Mikpritja n shtpi me llokume dhe kafe. (foto, Luigi Pellerano)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

43

44

MELVILLE CHATER

Nj Bajraktar i veriut me veshje tradicionale. (foto, Luigi Pellerano)

Burra me veshje tradicionale. ( foto, Luigi Pellerano)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

45

46

MELVILLE CHATER

Bukshitsi duke pritur blersit. (foto, Melville Chater)

Nj burr me veshje tradicionale t Gjirokastrs.

( foto, Luigi Pellerano)

Nj vajz e vogl duke mbajtur dru. (foto, Melville Chater)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

47

48

MELVILLE CHATER

Npr rrugt e Shkodrs. (foto, Milville Chater)

Nj nn me dy fmijt e saj, Shkodr.

(foto L.F.Hurlong)

Nj shqiptar i sapo kthyer nga emigracioni n Amerik. N mes

prindrit me djalin dhe anash gruaja e tij. (foto, Melville Chater)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

49

50

MELVILLE CHATER

Vajza n ditn e martess e stolisur me ar. (foto L.F.Hurlong)

Pazari i kuajve t Kors sht m i madhi n Shqipri.

(foto, Melville Chater)

Grat e Mirdits. (foto, Luigi Pellerano)

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

51

52

MELVILLE CHATER

Burra me arm n mal gjat udhtimit. (foto, Melville Chater)

Puntort n portin e Vlors. (Alice Schalek)

Ura me shum harqe mbi lumin Osum, Berat.(foto, Franz Bespaletz)

Melville Chater duke mbajtur shnime rreth udhtimit

npr Shqiprin, Mbretrin m t re t Evrops.

SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROP

53

Prmbajtja
Parathnie ................................................................................. 3
Shqipria, Mbretria m e re e Evrops ................................... 7
Hapi nga mesjeta n kohrat moderne ...................................... 8
Kora tregon se Shqipria po ndryshon ................................... 9
Nj Nick Carter shqiptar ..................................................... 11
Nj vargmal jasht do fantazie ............................................. 12
Bijt e shqiponjs ................................................................... 13
Udhtart flen ku e si t munden .......................................... 15
Gjasht vjet burg pr vrasje .................................................... 17
Uji sht i muar n Shqipri ................................................. 18
Nj lum ndan dy popujt e Shqipris n geg e tosk .......... 20
Kostumet e artizanve udhtojn shpejt ............................... 21
Tirana drejt perndimit ........................................................... 22
Brezi i ri shqiptar krkon t arsimohet ................................... 23
Sknderbeu Dragoi i Shqipris ......................................... 24
Mishi i derrit ndan gegt kristian nga toskt muhamedan .. 25
Me kuaj n vendin e malit t madh ........................................ 26
Thirrja sht telefoni i malsorve ...................................... 28
Kumbari i flokve ................................................................... 30
Hakmarrja sht e detyruar .................................................... 31
Nj vend i nxeht dhe i uritur ................................................ 33
M n fund uj ........................................................................ 34
Album fotografish t bra gjat udhtimit ............................. 35
Prmbajtja ............................................................................... 53

54

MELVILLE CHATER

Falnderojm dashamirsit e kulturs shqiptare q

financuan botimin e ktij libri.
z.Lazim DESTANI
z.Kadri VOKA
z.Islam RAMIZI

Titulli: SHQIPRIA, MBRETRIA M E RE E EVROPS

Autori: MELVILLE CHATER
Recensent: Mr.Gazmend ARIFI
Redaktor: Arben LlALlA
Prgatit pr botim: Arben LlALlA
Radhitja kompjuterike: Ramiz ILJAZI
Tirazhi: 500 cop.