O S M A N L I

A R

V C L N N
G E L M

T A R H

-VIIT A R A D A V L A Y E T , S A N C A K V E K A Z A L A R D A K U R U L A N
A R V L E R *
Merkez brokrasi ile srekli irtibat halinde olan ta ra kurumlar da merkezdeki
sistematik ve kronolojik brokrasi i leyi ine daha basit de olsa ayak uydurmaya al m
olmaldr. Ta ra idar birimleri gerek kendilerine merkezden gelen bilgi ak n gerekse
kendi ynetim sahasndaki brokrasinin neticesi olan belgeleri belli bir ekilde ve dzen
iinde muhafaza etmenin yollarn aram tr. Tanzmt ncesi dnemde ta radaki konumu
sebebiyle olu an brokratik birikimin ana merkezi kadlk makam ve dolaysyla onlarn
tuttuu kad sicilleri olmu tur. kinci olarak da eyalet ve sancak merkezlerinde kurulan
ar ivlerdir.

a- Tanzmt'tan nce Ta ra Ar ivleri

Tanzmt'tan nce eyletler, Osmanl Devleti idar te kiltnn en byk parasn
te kil ediyordu. XVI. asr ortalarna kadar beylerbeyiler tarafndan idare edilen eyletler, bu
tarihten sonra vezirler tarafndan idare edilmeye ba lanm tr. Sancaklar ise iki ksma
ayrlmaktadr. Bir ksm elviye-i mlhaka (ki eyletlere bal livlardr) ve elviye-i gayr-
mlhaka (mstakil livlar) dr. Her iki livnn da kendilerine bal kazalar bulunmaktayd.
Yarg merkezi olan nc idare birimi kazlardr. Voyvodalar, suba lar veya benzeri
yneticiler tarafndan idare edilen kazalarda asl icra makam kadlard. Eylet, liv ve
kazlar mstakil yarg merkezleri olduklarndan bunlarn hepsinde de eriyye sicilleri
mevcuttur206.
1- Kad Mahkemeleri Ar ivleri
Osmanl Devleti'nde kad sadece yarg yetkisi olmakla kalmayp grevinin er
nitelii ona idar ve beled baz grevler de yklyordu. Tanzmt ncesi Osmanl ta rasnda
gerek merkezden gelen gerekse orada cereyan eden yaz ma ve i lemlerin hemen tm
kaytlar er sicillere kaydedilirdi. Bu yzden ta ra ar ivciliinin esasn eriyye sicilleri
olu turmu tur. Bir kadnn bu defterleri kaybetmesi veya tahrifi cezay gerektiren bir
durumdur. Kad ve hkimin defter tutma uslnde tbi olaca hususlar, kanun metninde
yle zikredilmi tir: "Hkim, mahkemeye sicillt defteri vaz' edip verecei ilmt
muntazam bir surette ol deftere kayt ve ann hfzna dikkat eder. Azli vuku buldukta sicillt

* Bu blm daha nce biraz daha farkl ekliyle I. Mill Ar iv fira'snda tebli olarak sunulmu tur. Bkz. Ali

Osman nar, "Osmanl mparatorluu'nda Tanzmttan Sonra Kurulan Ta ra Ar ivleri" I. Mill Ar iv firas
(Tebliler-Tart malar) <20-21 Nisan 1998>, Ankara 1998. s. 257-294.
* Bu blm daha nce biraz daha farkl ekliyle I. Mill Ar iv fira'snda tebli olarak sunulmu tur. Bkz. Ali
Osman nar, "Osmanl mparatorluu'nda Tanzmttan Sonra Kurulan Ta ra Ar ivleri" I. Mill Ar iv firas
(Tebliler-Tart malar) <20-21 Nisan 1998>, Ankara 1998. s. 257-294.
206 Ahmet Akgndz, fieriyye Sicilleri, Mahiyeti, Toplu Katalou ve Seme Hkmler, c I, stanbul 1988, s.

53.

39

B E L G E L E R L E

A R

V C L K

T A R H M Z

halefi olan hkime devir ve teslim eder207. Bu defterlerin ve evrak klliyatnn saklanmas
srf tefti ve ilgililerin durumunu belirlemenin de tesinde; grevin yeni gelen kadya devri
iin gereklidir. Tayin edilen yeni kad selefinin dvnn (evrak torbasn) ister ve iki emin
atayarak onlarn nlerinde gzden geirir. Aslnda bir yerde mahkeme sicili, ehrin ticaret
sicili ve noterlik ar ivi demektir208. Bu defterlere nelerin kaydedildiine genel olarak
baklacak olursa:
a- Her e it dava zabtlaryla mukavele, sened, sat , vakfiye, veklet, keflet, vesyet,
borlanma, tereke ve taksim vs. gibi fkh ilminin ba lca konularn te kil eden er
muamelelere dair resm kaytlar, narhlar ile esnaf tefti ine ait notlar.
b- Ba ta hkmdarlar olmak zere her derecedeki byk ve kk makamlardan
beylerbeylerine, sancakbeylerine, kadlara, mftlere, mtesellimlere ve dier tm resm
grevlilere gnderilen ferman, berat, dvn tezkiresi, mektup, rus vs. gibi resm
mahiyetteki emir ve yazlarn suretlerini bulmak mmkndr209.
eriyye sicillerinin nerelerde muhafaza edildikleri konusunda henz kesin bir bilgiye
sahip deiliz. Ancak byk ihtimalle bunlar kad konaklarnda muhafaza edilmekteydiler.
Osmanl kentlerinde antsal bir resm mahkeme binas olmadndan genellikle kad kendi
evini mahkeme olarak kullanrd. Ahali davay takip edebilmek iin serbeste girip
ktndan bu bina husus mesken niteliini de kaybederek mahkeme binas niteliini
kazanrd210. 1892 ylnda kurulmu bulunan ve sadece stanbul ile evresindeki
mahkemelere ait sicilleri ihtiva eden eriyye Sicilleri Ar ivi d nda211, kaz ve vilyet
sicilleri iin husus bir ar iv kurulduuna rastlanmam tr. Cumhuriyet kurulduktan sonra
eriyye sicilleri, Adliye Vekleti'nin emri altnda vilayet ve kaz merkezlerindeki mahkeme
anbarlarna bulunmaktaydlar. Sonuta uzun sre Adliye anbarlarnda saklandktan sonra
salam kalanlar; Maarif Vekleti'nin emriyle 1941 senesinde illerde mzelere
konulmu tur212. Son olarak bu siciller Ankara'daki Milli Ktphane'de toplanm tr.
2- Eylet Ve Sancak Ar ivleri
Eylet idaresinde en yetkili organ olan ve dorudan doruya beylerbeyine bal
olarak onun riyasetinde toplanan eylet dvnnn ne zaman te ekkl ettii bilinmemektedir.
Dvn, eyletin pa a sancanda, beylerbeyinin konanda toplanrd. Dvn- Hmyn lke
idaresinde en yetkili kurul olduu gibi pa a dvn da eylet idaresinin temel kurulu ve yap
itibaryle Dvn- Hmyn'un kk bir modeli idi. Eylet dvn halkn dilek ve
ikyetlerine akt. Temel konular eylet dvnnda gr ldkten sonra er meseleler
207 Mecelle-i Ahkm- Adliyye, md. 1814
208 lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994, s. 66-67.
209 Halit Ongan, Ankara'nn 1 Numaral fieriyye Sicili, Ankara 1958, s. X.
210 Ortayl, Hukuk, s. 50.
211 fieriyye Sicilleri Ar ivi'nin kurulmas hususunda bkz. BOA., Y.MTV., 63/9 ve Y.MTV., 63/17.
212 Akgndz, a.g.e., s. 61.

40

O S M A N L I

A R

V C L N N
G E L M

T A R H

kad dvnna, ml konular defterdar dairesine havale edilir veya ou zaman olduu gibi
Dvn- Hmyn'dan gr sorulmaktayd. Burada gr len konular ve varlan kararlar
deftere kaydedildikten ba ka merkezden eylete gelen emirler de defterlere
kaydedilmekteydi213.
Kanun Sultan Sleyman devrinde Rumeli Beylerbeyi Mehmed Pa a'ya gnderilen
943 (1536) tarihli fermanda214 "....Bu hkm-i erfim sretini defterde kayd eyleyp ve
kendsin dahi ayniyle defter sandklarnda hfz edp dim mazmn- erf ile amel
eyleyesin...." ifadesiyle defter sandklarna i aret edilmi tir.
lk nceleri eyletlerde cidd ve sreklilik arzeden bir ar ivleme sistemi
olu turulamadndan ta ra idaresinde nemli problemler ortaya km tr. Bunun zerine
merkez ynetim, ta ra ar ivleme sistemini belirleyerek yerel yneticilere bildirmi tir. Daha
nceleri her beylerbeyi kaytlarn tayin edildii yere naklettiinden sonradan gelen daha
nceki emirlerden haberdar olmadndan birok i in yaplamad anla lm tr. Bu yzden
bundan sonra merkezden gelen her hkmn suretlerinin zel olarak hazrlatlacak ciltli
defterlere kaydedilip beylerbeyi dvnnda mhrl kese iinde defter sandklarnda
saklanmas ve sonradan gelecek her beylerbeyinin de birbirine intikal ettirmesi kesin bir
dille emredilmi tir215.
Ta rada brokrasi-ar iv ili kisi asndan aslnda defter ve kaytlarn pa a konanda
muhafaza altnda tutulmas gerekmekteydi. Ancak bunun her zaman byle olmad
grlmektedir. Mesela Zlkadriye belerbeisine gnderilen bir hkmde; timar tevcihi ile
ilgili olan rznme defterleri, dier defterler ile birlikte muhafaza edilmeyip d arda
tezkireci yannda tutulduundan herhangi bir tevciht yapldnda bunlarn deftere
kaydedilememesi dirlik tevcihinde kar kla yol at iin bundan sonra ruznme
defterlerinin de dier defterler ile birlikte sandklarda muhafaza edilmesi gerektii
bildirilmi tir216.
Yine Karaman belerbeisine gnderilen bir hkmde; eskiden hkm gereince
timar, terakki ve dirlik tevcih olunduunda eski uygulama gerei ahkma kayt d ldkten
sonra o ahkmn sandklarda sakland ancak artk o hkmn ahslarn ellerinden
alnmamas yznden ayn hkmle tekrar timar ve dirlik alnd anla ldndan bundan
sonra timar veya dirlik verildiinde ahkma i aret konulup, ahkmn da ellerinden alnp
mhrl sandkta hfz ettirilmesi ve kimsenin sandktan hkm kartmak ihtimali olmamas
iin ok iyi korunmas emredilmi tir217.

213 Mehmet p irli, "Klasik Dnem Osmanl Devlet Te kilt," Editr; Ekmeleddin hsanolu, Osmanl
Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I, IRCICA Yaynlar, stanbul 1994, s. 226.
214 Kannnme, tf Efendi Ktp., nr. 1734, vr. 12/a.
215 BOA., Mhimme Defteri, nr. 22, hkm. 175.
216 BOA., Mhimme Defteri, nr. 48, hkm 1005.
217 BOA., Mhimme Defteri, nr. 22, hkm 41.

41

B E L G E L E R L E

A R

V C L K

T A R H M Z

Sancaklarla ilgili baz defterlerin de eylet merkezinde muhafaza edildii

anla lmaktadr. nk bir sancak ba ka bir beylerbeyilie balandnda o sancak ile ilgili
icml ve mufassal defterleri de yeni eylet merkezine nakledilmektedir218. Sonu olarak
Tanzmt ncesi ta rada ar ivler daha ok yerel idarecilere ait olan genelde ah ap
konaklarda muhafaza edilmi lerdir. Ne yazk ki eylet ar ivlerinden gnmze kalanna
rastlanmadndan bugn bu ar ivlerin ve aslnda ta ra brokrasisinin i leyi i hakknda fazla
bir bilgiye sahip deiliz.

b- Tanzmt'tan Sonra Vilayet, Sancak Ve Kazlarda

Ar ivlerin Kurulu u
1- Ta rada Ar ivler Olu turulmasnn Sebepleri
Tanzmt, Osmanl brokratik yaplanmasnda ciddi dei imlerin habercisi olmu tur.
Tanzimat'la birlikte artk yalnzca merkez dairelerdeki ktiplerden olu mayan mlkiye, ta ra
ynetimi, adalet, eitim ve nfus saym gibi alanlarda modern sivil brokrasiden beklenen
i levlerin bir ounda sorumluluk stlenmi tir. Tanzmt, Osmanllarn ilk kez sistemli bir
biimde, tm imparatorluu kapsayan sivil memurlardan olu an bir ta ra te kiltlar alt
yaps kurmaya ba lad bir dnem olmu tur219. Tanzmt'la birlikte karlan
nizamnamelerle yeni vilyet idareleri te kil edilerek ta ra brokrasisi de hem uzmanla p
ayr birimler eklinde rgtlenmi hem de merkez ile daha youn bir ili ki iine sokulmu
ve brokrasi de karma kla arak daha ok belge retmee ba lam tr. Hele XIX. yzyl
sonlarndan itibaren telgrafn devlet yaz malarnda youn bir ekilde kullanlmaya
ba lanmasyla birlikte merkez-ta ra arasndaki bilgi ak nn hzlanmas hem merkezde hem
de ta rada brokratik malzemenin hacmini iyice arttrarak merkez ve ta ra brokrasisinde
ciddi bir ar iv sknts ortaya karm tr. Mesela Defterhne, 1314 (1897) senesinde ta ra
senetlerinin aylk muameltnn 100.000'den fazla olmas zerine evrak mahzeni yapmak
maksadyla acilen kiralk kgir dkknlar aramaya ba lam tr220.
Ta ra brokratlar evraklarn hsn-i muhafazas -ki bu husus hemen her ta ra
biriminin ba vurusunda her zaman gsterilen bir gerekedir- iin kgir ve hkmet konana
yakn, yangndan korunakl bir ar ivleri olmas konusunda merkez idarenin
brokratlarndan a a kalmayan bir uur ve kararllkla konunun takipisi olmu lardr.
Dorusu merkez brokrasi de genel olarak (I. Dnya Sava dnemi hari) ta radan gelen
bu taleplere msbet cevap vermi tir. Hatta zaman zaman kartt genelgeler vastasyla
ta radaki kuydun nasl ve ne ekilde korunacan bile belirlemi tir. Ta ra brokratlar da
bu genelgeler zerine yeni ve kgir ar ivler in a ettirmek iin taleplerini
younla trm lardr.
218 Bu hususta iki rnek iin bkz. BOA., Mhimme Defteri, nr. 23, hk. 222 ve Mhimme Defteri, nr. 47, hk.

67.
219 Findley, a.g.m., s. 261.
220 BOA., . Defter-i Hkn, 1314 L./5.

42