Cch rt gn s liu-x l s liu

Trong cc bi vit trc chng ta tm hiu v phng php xc nh chun xc,

chnh xc, cc phng php ly mu v biu kim sot theo di chun
xc/chnh xc trong cng vic phn tch. ti ny s cp n vn n gin ha
s liu. Sau khi c c gi tr th ca vic phn tch, chng ta s cn phi n gin
d liu trc khi s dng n nh gi, din dch kt qu, xc nh cc nhu cu thit
k hay dng s liu bo co cho c quan qun l. Cc gi tr th c th thu thp
c t my phn tch cm tay/ bn hoc c xut ra t cc my phn tch lin tc
lp t trn h thng quan trc t ng. Mc ch ca vic rt gn s liu th d
x l ng thi m bo thng tin khng b sai lch, thay i.
Ch s c ngha
Mi php phn tch c cc gii hn chun xc do c im t nhin ha hc ca
quy trnh sn xut, thit b o c v phng php lun. S ch s c ngha c trnh
by cho bit chun xc ca php o thc hin. Mc ch l cho bit mc
chun xc tng theo s ch s c ngha trnh by nhm trnh vic s dng cc ch s
khng c bit. Khi hon tt vic ny, ngha ca thng tin s c bo m v d
liu khng ch th vt qu chun xc c th t c theo thng tin cung cp ca
nh sn xut. Ch s c ngha trnh by tt c ch s c bit l ng tr ch s cui
cng l khng tin cy. Trnh by s 14.72 c ngha l php o c chun xc n 1
con s sau du thp phn (14.72) v 2 con s sau du thp phn (14.72) l khng tin
cy. Con s 14.72 c 4 ch s c ngha.
Cc nguyn tc c bn xc nh ch s c ngha
Cc nh ton hc gi bt k con s m hay dng hoc 0 l s nguyn. Tt c ch s
nguyn khng l 0 u c ngha. S 4 c 1 ch s c ngha, s 16 c 2 ch s c ngha
v s 18.3 c 3 ch s c ngha.
Cc ch s 0 xung quanh cc s nguyn khng l 0 u c ngha. S 2001 c 4 ch s
c ngha, 607,402 c 6 ch s c ngha.
Cc ch s 0 sau du chm thp phn c i trc bi mt s nguyn khng l 0 u
c ngha. S 4.30 c 3 ch s c ngha, s 6.100 c 4 ch s c ngha.
Cc ch s 0 sau du chm thp phn khng i trc bi mt s nguyn khng l 0 th
khng c ngha. V d, s 0.004 ch c 1 ch s c ngha, trng hp ny cc ch s 0
ch nh du v tr thp phn. S 0.0040 c 2 ch s c ngha, 3 ch s 0 u tin nh
du v tr thp phn v khng c ngha, ch s 0 cui cng ch th chun xc ca
php o t n 3 con s sau du thp phn v khng tin cy con s thp phn th t
do ch s 4 v 0 u xem l ch s c ngha.
Xc nh cc ch s c ngha cho s 0 i sau mt s nguyn khng l s 0 th kh hn
cc v d trn. Cc ch s c th c ngha hoc khng c ngha. V d, s 100 c th
c t 1 n 3 ch s c ngha ty thuc vo chun xc ca php o. Nu php o c
chun xc n hng chc (100) vi khng tin cy hng n v (100) th s 100

ny s c 3 ch s c ngha. Nhng nu php o c chun xc ch hng trm

( 100) vi khng tin cy hng chc (100) th ch c 2 ch s c ngha. Nu s
c trnh by l 100.0 th c 4 ch s c ngha v php o c chun xc hng
n v (100) v khng tin cy l s 0 sau du thp phn (100.0).
Khi no lm trn s
Mt khi s ch s c ngha ca mt php o c xc nh th c th cn lm trn
s thch hp. Nu mt dy cc s liu ca cc php o c s ch s c ngha khc
nhau th cn phi lm trn s trc khi c x l.
Cc php tnh (cng/ tr/ nhn /chia) m c dng x l s liu gip xc nh khi
no cc php o c lm trn s. Nu php tnh l cng, nhn hay chia, th lm trn
sau khi thc hin php tnh. Nu php tnh l tr th lm trn trc khi thc hin php
tr. Nu mt lot cc php tnh c s dng th lm trn sau khi thc hin cc tnh
ton.
Lm trn s nh th no
Nu mt s c ch s theo sau lm trn ln hn 5 th tng ln thnh s k tip. V
d, s 4.352 c lm trn thnh s c 2 ch s c ngha s l 4.4 v 52 ln hn 50.
Nu mt s c ch s theo sau lm trn nh hn 5 th nguyn khng i. V d,
s 4.342 lm trn thnh s c 2 ch s c ngha l 4.3 v 42 nh hn 50.
Nu mt s c ch s theo sau lm trn bng 5 th s tng ln thnh s k tip nu s
l s l, nu l s chn th gi nguyn. V d s 6.275 c lm trn thnh s c 3
ch s c ngha s l 6.28 v 7 l s l. S 6.265 c lm trn thnh s c 3 ch s c
ngha s l 6.26 v 6 l s chn. L do l v hn ch s sai lch trong php o, lun
lun lm trn khi ch s bng 5 sinh ra php o cao gi to. Lm trn ch s l ln v
gi nguyn ch s chn cng gip hn ch vn sai lch khi c s dng mt cch
nht qun.

Chng trnh kim sot cht lng - Xy dng biu kim sot cht lng cho
cht chun
Mt chng trnh m bo cht lng tt bao gm phng tin gim st cc hot ng
kim sot cht lng ni b chng hn nh o lng chun xc v chnh xc.
Biu kim sot cung cp mt h thng theo di d liu ny.
Tiu ch biu kim sot
Cc biu kim sot ph bin nht c s dng l cc biu trung bnh dng cho
phn tch cht chun v cc biu bin dng cho phn tch lp li trn mu. C
quan Bo v Mi trng Hoa K khuyn co s dng t nht t 15 n 20 b d liu
mu t mt qu trnh trong kim sot xy dng cc biu ban u. Cc biu
ring bit phi c xy dng cho tng thit b v phng php phn tch c s
dng.
Biu kim sot trung bnh
Mt biu kim sot trung bnh c xy dng bng cch ly gi tr trung bnh v
lch chun (SD) t mt b cc s liu (~20) thc hin trn mt dung dch chun. Lun
lun s dng 2 SD thit lp ngng cnh bo trn (UWL, LWL) v di, 3 SD
xc nh ngng kim sot trn v di (UCL, LCL). Biu trung bnh c th
c xy dng t gi tr trung bnh tnh ton v SD t nng o c hoc t cc
gi tr phn trm phc hi.
V d 1 : 20 gi tr phn trm phc hi (92%, 86%, 97%, 88%, 90%, 93%, 89%,
95%, 94%, 86%, 91%, 94%,92%, 95%, 93%, 89%, 85%,88%, 92%, 94%) cho mt
quy trnh kim sot bn trong phn tch COD c gi tr trung bnh v lch chun
nh sau: x = 91.2, SD = 3.39. Tnh gi tr ngng cnh bo trn v di ln lt l
98% v 84.4%. Tnh gi tr ngng kim sot trn v di ln lt l 101.4% v 81%.
Biu vi cc im phc hi c trnh by nh bn di.

V d 2: 20 gi tr nng COD (120, 102, 94, 129, 111, 91, 139, 146, 136, 96, 125,
131, 121, 113, 143, 132, 138, 143, 123, 138 mg/L) cho mt quy trnh kim sot bn
trong phn tch COD c gi tr trung bnh v lch chun nh sau: x = 123.6 mg/L,
SD = 17.3 mg/L. Tnh gi tr ngng cnh bo trn v di ln lt l 158.2 mg/L v
89 mg/L. Tnh gi tr ngng cnh bo trn v di ln lt l 175.5 mg/L v 71.7
mg/L. Biu vi cc im nng c trnh by nh bn di.

Phn tch d liu t biu

Mt khi thit lp c biu kim sot, d liu mi c th c a ln phn
tch xu hng phn tch. Nu cc im a ln cho thy ang c xu hng tin v
ngng cnh bo th cn kim tra tt c cc bin s trong quy trnh phn tch o xu
hng trc khi b vt qua khi ngng kim sot. Nu mt php o vt ngng
kim sot, cn phn tch ngay lp tc thm mt mu khc. Nu gi tr thu c ca
mu cng nm ngoi ngng kim sot th phi ngng phn tch v kim tra tt c cc
bin. Mt khi quy trnh phn tch c iu chnh, pht hin nguyn nhn th cc mu
b o nm ngoi kim sot phi c phn tch li ln na.

Xy dng biu kim sot cht lng cho cc phn tch lp li

Vic pht trin v s dng cc biu kim sot l mt trong s nhng k thut quan
trng nht theo di cc qu trnh o c ca mt phng th nghim. Cc biu
kim sot c th c s dng theo di chun xc v chnh xc ca vic o c,
phn tch. Bi ny gii thiu cch xy dng v s dng biu cho cc php phn tch
trn mu lp li nhiu ln.
Bin biu
Bin biu i vi cc php o lp li c xy dng bng cch tnh gi tr ti
ng trung tm hay cn gi l bin trung bnh (R), gii hn cnh bo (WL) v gii
hn kim sot (CL). Ti thiu cn 20 gi tr bin xy dng cho mt biu .
Bng 1: Cc h s nhp cc ng mc trn bin biu
S lng kho
st, n

H s cho ng trung tm,

D2

H s cho ng kim sot,

D4

2
3
4
5
6

1.128
1.693
2.059
2.326
2.534

3.267
2.575
2.282
2.115
2.004

Bin trung bnh c tnh:

ng kim sot (CL) c tnh:

ng cnh bo (WL) c tnh:

Trong :
D2= h s chuyn lch chun (SD) sang bin
RSD= lch chun ca bin
D4=h s chuyn i bin trung bnh sang 3 lch chun ca bin

V d: Xy dng biu kim sot ng bin yu cu phi c t nht 20 gi tr.

n gin php tnh, ch ly 5 gi tr bin t mt chui cc gi tr phn tch hai ln
Nitrat-Nit c s dng xy dng biu bin nh sau:
Php o hai ln NO3-N

Bin (R)

4.52 - 4.40
3.67 - 3.88
5.47 - 5.12
7.69 - 7.50
8.48 - 8.91

0.12
0.21
0.35
0.19
0.43

Trong v d ny, D2 = 1.128 v D4=3.267 bi v php phn tch c thc hin hai ln

Xy dng biu t s liu tnh ton:

Phn tch d liu t biu

Khi biu kim sot c thit lp, xc nh im d liu mi m c th nhn
bit din bin. Nu bt k gi tr bin no ln hn CL th lp li cc php o. Nu
gi tr bin thc hin li nm trong cc gii hn, tip tc cc phn tch khc. Nu
gi tr bin c c t php o thc hin li ln hn CL, ngng ngay vic phn tch
v kim tra tt c cc bin s trong quy trnh phn tch.
Nu c hai trong s 3 gi tr bin ca php o lin tip ln hn WL, lp li php o
c thm 1 gi tr bin . Nu gi tr ny nh hn WL th tip tc cc phn tch
khc. Nu bin ny ln hn WL, ngng phn tch v kim tra tt c cc bin s
trong quy trnh phn tch.
Nu c 6 gi tr bin lin tip ln hn hoc nh hn bin trung bnh, lp li cc
php o c thm 1 gi tr bin . Nu gi tr ny i ngc vi din bin, tip tc

vi cc phn tch khc; nu gi tr ny l gi tr bin th by lin tip trn hoc di

bin trung bnh, ngng phn tch v kim tra tt c cc bin s trong quy trnh phn
tch.
Nu c 4 trong 5 gi tr bin lin tip ln hn 1 SD, lp li cc php o c thm
1 gi tr bin . Nu gi tr ny nh hn 1 SD, tip tc vi cc phn tch khc; nu gi
tr ny ln hn 1 SD, ngng phn tch v kim tra tt c cc bin s trong quy trnh
phn tch.
Nu c 4 trong 5 gi tr bin lin tip tng dn hoc gim dn, lp li cc php o
c thm 1 gi tr bin . Nu gi tr ny khng tng dn hoc khng gim dn, tip
tc vi cc phn tch khc; nu gi tr ny tip tc tng hoc gim dn, ngng phn
tch v kim tra tt c cc bin s trong quy trnh phn tch.
Nu c bt k quy trnh no ri vo cc trng hp lit k trn, cc php o gy ra
gi tr vt ngoi kim sot nn cn phi c phn tch li. V d liu mi c thu
thp v v ln biu kim sot bin nn cn tnh li gi tr bin trung bnh,
WL, CL s dng 20 gi tr bin gn nht. Nh vy biu mi c cp nht ng
tnh trng php o.

Xc nh khong tin cy Confidence intervals

Khi chng ta thc hin cc phn tch trn mt mu v tnh gi tr trung bnh ca cc
kt qu thu c, chng ta ang c lng gi tr thc ca mu. Mc d gi tr trung
bnh ny i din tt nht cho c lng gi tr thc nhng n vn ch l c lng.
Chng ta c th tnh khong tin cy ca cc phn tch ny biu din chnh xc
ca phn tch.
nh ngha khong tin cy
Khong tin cy c xc nh bng cch gii hn tin cy mc trn v di. Cc gii
hn ny c tnh t phn phi t Student. Cch tnh phn phi t Student nh sau:

Mu s ca cng thc l
s chun.

hoc i khi c trnh by l

, chnh l sai

Tnh cc gii hn tin cy

Nu ta bit
v v ( t do,v= n-1), ta c th tnh gii hn tin cy trn v di
v xc nh khong tin cy.
V d: Kt qu phn tch COD 20 ln cho mt mu cho gi tr nng ln lt nh
sau: 120, 102, 94, 129, 111, 91, 139, 146, 136, 96, 125, 131, 121, 113, 143, 132, 138,
143, 123 v 138 mg/L.

u tin ta tnh gi tr trung bnh ca tt c kt qu thu c bng cch cng tt c gi

tr v chia cho 20.
= 123.6 mg/L
K tip ta tnh sai s chun . Ly lch chun chia cho cn bnh phng ca s ln
phn tch

Cch tnh lch chun c th tham kho bi vit So snh SD v SRD. SD trong
v d ny s l 17.3 mg/L v c mu n=20. Do , sai s chun l:

 t do ca v d ny l:

Xc nh gi tr phn phi t Student

u tin xem gi tr t cho gii hn tin cy l 95% c gi tr ti hn 2 ui, talpha=0.05 vi bc t do l 19 trong v d ny th
= 2.093
(gi tr tra t bng phn phi t c trong bt k sch no v thng k)
Tnh ton gii hn tin cy
By gi ta c th tnh khong tin cy 95% cho 20 kt qu COD phn tch trong v d.
S dng = 123.6 mg/L, = 3.87 mg/L v = 19, ta tnh gii hn tin cy nh sau:

Nh vy 95% tin cy cho php o COD ca mu ny th gi tr trung bnh COD

s ri trong khong 115.5mg/L n 131.7 mg/L.
Lu quan trng l khong tin cy th nh hn khi tng quan trc tip vi sai s
chun nh. V bi v sai s chun c tnh t , c mu ln (n ln) s sinh ra sai s
chun nh. Do , c lng php o t vic thc hin nhiu ln phn tch th s cho
chnh xc hn so vi thc hin t s ln phn tch trn cng mt mu nht nh.

Kim sot v nh gi vic phn tch-so snh SD v SRD

chnh xc ca php o
chnh xc (precision) cho bit kt qu phn tch c lp li cao hay khng. Cc
kt qu o lng trn cng mt mu vi cng mt thng s c so snh vi gi tr
trung bnh ca cc kt qu thu c. Trong o lng, mt thit b c th cho kt qu
phn tch c chnh xc cao nhng chun xc (accuracy) li thp.

Ch s thng k c s dng thng thng nht c lng chnh xc chnh l

lch chun (standard deviation-SD) v lch chun tng i (relative standard
deviation-RSD) .RSD cng c bit n nh l h s bin thin (coefficient of
variation CV):
Tnh ton lch chun
Cc my tnh in t, nh Casio Fx-570es chng hn, u c chng trnh thng k
tnh gi tr SD mt cch n gin, ch cn nhp gi tr v nhn cc phm tng thch
theo hng dn. Cng thc tnh SD c biu din nh sau:

Trong :
SD = lch chun
Xi2 = tng bnh phng ca cc gi tr o c
Xi = tng cc gi tr o c
n = s lng cc ln o

V d 1: cc kt qu thu c khi lp li phn tch i vi dng ra nc thi c gi tr

tng cht rn l lng-TSS ln lt nh sau 10.5, 11.7, 12.6, 9.8 v 11.4 mg/L TSS

Tng ca Xi = 56
Tng ca Xi2= 631.90
n=5

SD = 1.08 mg/L
lch chun ca php o c c hoc ln ph thuc vo c hoc ln ca d
liu. V d, kt qu phn tch TSS ca nc thi u vo phi cao hn kt qu phn
tch ca nc thi u ra. Do , gi tr SD ca cc kt qu cho u vo s ln hn so
vi SD ca u ra.
V d 2: Cc phn tch lp li xc nh TSS ca u vo nc thi nh sau: 245,
230, 255, 247 v 253 mg/L TSS

Tng ca Xi = 1230

Tng ca Xi2= 302968

n=5

SD = 9.85 mg/L
S khc bit gia cc gi tr o c ty thuc vo ln v c ca gi tr cn xc
nh, thng qua 2 v d trn cho thy SD ca u ra v u vo khng th so snh
nh gi chnh xc vi nhau (1.08 mg/L vi 9.85 mg/L). Tnh gi tr RSD (hoc
CV) s gii quyt c vn ny do RSD hoc CV s cho ta bit tnh bin thin ca
mu theo phn trm i vi gi tr trung bnh.
Tnh lch chun tng i
Cng thc ca RSD (hoc CV) l

Trong :
RSD= lch chun tng i
SD= lch chun
= gi tr trung bnh ca cc kt qu o c
S dng cc gi tr t v d 1 ta c
= (56mg/L) /5 = 11.2 mg/L
RSD = (1.08 mg/L x 100% )/11.2 mg/L = 9.6%
Tng t s dng cc gi tr t v d 2 ta c
= (1230mg/L) /5 = 246 mg/L
RSD = (9.85 mg/L x 100% )/246 mg/L = 4.0 %

So snh chnh xc ca php o

RSD cho gi tr theo % khng c n v o (mg/L b loi tr trong cng thc tnh).
Gi tr RSD cng nh th chnh xc ca php o cng cao. Cc gi tr ca SD c
biu din di dng lin quan n c trung bnh ca cc gi tr TSS o c. Khi
chnh xc ca vic phn tch TSS u ra (9.6%) c so snh vi chnh xc ca
vic phn tch TSS u vo (4.0%), c th thy rng chnh xc ca vic o TSS u
ra thp hn gn 2 ln so vi u vo.