Otpornost Materijala

Halid Hrnji
Amir auevi
Milorad Skoko
OTPORNOST
MATERIJALA
Sarajevo, 2012
Halid Hrnji
Amir auevi
Milorad Skoko
OTPORNOST
MATERIJALA
ARHITEKTONSKI FAKULTET U SARAJEVU

Sarajevo, 2012
OTPORNOST MATERIJALA
Izdava
ARHITEKTONSKI FAKULTET U SARAJEVU
Za izdavaa
Prof. dr. Rada ahtarevi, dipl. ing. arh.,
Dekanesa Arhitektonskog fakulteta
Univerziteta u Sarajevu
Autori
Prof. dr. Halid Hrnji, dipl. ing. gra.
Doc. dr. Amir auevi, dipl. ing. gra.
Mr. sci. Milorad Skoko, dipl. ing. gra.
Recenzenti
Prof. dr. Branislav Verbi, dipl. ing. gra.
Prof. dr. Mustafa Hrasnica, dipl. ing. gra.
-----------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univer zitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
539.3/ .4:502.172] (075.8)
HRNJI, Halid
Otpornost materijala / Halid Hrnji, Amir
auevi, Milorad Skoko. - Sarajevo :
Arhitek tonski fakultet, 2012. - 255 str., [11]
str. s tablama : ilustr. ; 21 cm
Bibliografija: str. [268-269].
ISBN 978-9958-691-27-0
1. auevi, Amir 2. Skoko, Milorad
COBISS.BH-ID 19669510
------------------------------------
Tehniki urednik
Nadira Kuljuh
Lektor
Melisa Klaar
DTP
Lana Kudumovi
Nadira Kuljuh
tampa
tamparija Fojnica d.o.o.,
Fojnica
Tira
100
Sarajevo, 2012
Odlukom Senata Univerziteta u Sarajevu broj 01-38-1479-2/12 od juna 2012. godine

ova knjiga je proglaena univerzitetskim udbenikom Univerziteta u Sarajevu.
PREDGOVOR
Ukoliko elimo projektovati konstrukciju i dati joj odgovarajue proporcije, neophodno je da se kreemo i intuitivnim i matematski definisanim stazama.
-Pier Luigi Nervi
Otpornost materijala je opetehnika disciplina koja se izuava na svim tehnikim
fakultetima, najee u vidu posebnog predmeta. Otpornost materijala izuava
raspored i veliine sila unutar linijskih nosivih elemenata od djelovanja vanjskih sila.
Takoer, otpornost materijala izuava deformacije linijskih nosivih elemenata od
djelovanja vanjskih sila. Na osnovu tih izuavanja dobivaju se postupci za odreivanje dimenzija linijskih nosivih elemenata. Prema tome, bez poznavanja osnova
otpornosti materijala nije mogue odrediti dimenzije nosivih elemenata, koji e sa
sigurnou moi primiti i prenijeti projektovano optereenje na druge nosive elemente ili tlo.
Udbenik Otpornost materijala je podijeljen na dva dijela. U prvom dijelu udbenika
data je analiza napona i deformacija vrstog tijela. Ova oblast je detaljnije i opirnije
razraena u udbenicima teorije elastinosti i teorije plastinosti.
U drugom dijelu udbenika date su osnove prorauna linijskih (tapnih) konstrukcija. Izostavljen je proraun linijskih konstrukcija na dinamika optereenja. Takoer,
izostavljen je proraun specijalnih konstrukcija kao to su konstrukcije sastavljene
od krivih tapova male krivine i konstrukcija od tankostjenih tapova otvorenog
profila.
Autori
PREDGOVOR
1.
Uvod
1.1.
Zadatak otpornosti materijala ...................................................... 13
1.2.
Osnovne pretpostavke ............................................................... 14
1.3.
Podjela nosivih elemenata .......................................................... 15
1.4.
Historijski razvoj ......................................................................... 17
2.
Naponi
2.1.
Definicija ukupnog napona. Komponente ukupnog napona.......... 20
2.2.
Analiza napona u taki ............................................................... 23
2.2.1.
Prostorno stanje napona ............................................................ 25
2.2.2.
Ravno stanje napona ................................................................. 25
2.2.2.1. Proraun komponenti napona u kosoj ravni ................................. 26

2.2.2.2. Proraun ekstremnih normalnih napona .................................... 29
2.2.2.3. Proraun ekstremnih tangencijalnih napona................................. 30
2.2.2.4. Morov krug napona.................................................................... 31
2.2.2.
Linijsko stanje napona ................................................................ 33
3.
Deformacije
3.1.
Pomjeranje take. Komponente pomjeranja take ....................... 35
3.2.
Komponente deformacije (dilatacije i klizanja)............................... 36
3.3.
Relacije izmeu komponenti pomjeranja i komponenti

deformacija (bez dokaza)............................................................ 37
3.4.
Analiza deformacija u taki ......................................................... 38
3.4.1.
Prostorno stanje deformacija ...................................................... 38
3.4.2.
Ravno stanje deformacija ........................................................... 39
3.4.3.
Linijsko stanje deformacija .......................................................... 39
4.
Veze izmeu napona i deformacija (konstitutivne relacije)
4.1
Eksperimentalni podaci .............................................................. 41
4.2.
Hukov zakon ............................................................................. 44
4.2.1.
Hukov zakon za linijsko stanje napona ........................................ 44
4.2.2.
Uopeni Hukov zakon (bez dokaza) ............................................ 45
4.3.
Idealizirani dijagrami ............................................................. 46
4.4.
Hipoteze o slomu materijala u taki ............................................. 47
4.4.1.
Ravno naponsko stanje.............................................................. 47
4.4.1.1. Hipoteza najveeg normalnog napona ........................................ 48

4.4.1.2. Hipoteza najvee dilatacije ......................................................... 49
4.4.1.3. Hipoteza najveeg tangencijalnog napona .................................. 49
4.4.1.4. Hipoteza energije deformacije ..................................................... 50
5.
Linijske nosive konstrukcije
5.1.
Presjene sile ............................................................................ 55
5.2.
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona ....................... 58
5.3.
Veze izmeu presjenih sila i komponenti pomjeranja ................. 59
5.4.
Vrste naprezanja ........................................................................ 61
6.
Osnovni zahtjevi
6.1.
Provjera sigurnosti i upotrebljivosti konstrukcije ............................ 67
6.2.
Osnovne promjenljive veliine ..................................................... 69
6.3.
Metode prorauna konstrukcija .................................................. 70
A.
LINEARNA METODA
7.
Osnove prorauna konstrukcija po metodi dozvoljenih

napona
7.1.
Dozvoljeni napon ...................................................................... 78
7.2.
Dimenzioniranje ......................................................................... 80
PROSTA NAPREZANJA
8.
Aksijalno naprezanje
8.1.
Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ........................ 85
8.2.
8.3.
Proraun pomjeranja .................................................................. 90
8.4.
9.
isto smicanje
9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
Dimenzioniranje ....................................................................... 100
10.
Torzija
10.1.
Torzija nosivih elemenata krunog i prstenastog poprenog

presjeka .................................................................................. 108
10.1.1. Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 108

10.1.2. Analiza napona u taki ............................................................. 111
10.1.3. Proraun pomjeranja ................................................................ 114
10.1.4. Dimenzioniranje ....................................................................... 115
10.2.
Torzija tapova pravougaonog poprenog presjeka ................... 116
11.
isto savijanje
11.1.
Proraun napona u poprenom presjeku .................................. 119
11.2.
Analiza napona u taki ............................................................. 124
11.3.
Proraun pomjeranja ................................................................ 126
SLOENA NAPREZANJA
12.
Savijanje poprenim optereenjem
12.1.
Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 132
12.2.
12.3.
12.4.
12.4.1. Diferencijalna jednaina ugibne linije ......................................... 144

12.4.2. Morova analogija
................................................................ 147
13.
Koso savijanje
13.1.
13.2.
13.3.
Proraun pomjeranja ............................................................... 159
13.4.
14.
Ekscentrini pritisak (zatezanje)
14.1.
Proraun napona u poprenom presjeku stupa ......................... 165
14.2.
Analiza napona u taki ............................................................ 168
14.3.
14.4.
14.5.
Jezgro presjeka ....................................................................... 169
15.
Opi sluaj sloenog naprezanja
15.1.
Proraun napona u poprenom presjeku tapa ......................... 177
15.2.
15.3.
15.4.
B.
NELINEARNA METODA
16.
Osnove prorauna konstrukcija po metodi loma
16.1
Uvod ....................................................................................... 185
16.2.
Proraun granine nosivosti presjeka ........................................ 189
16.2.1. Prosta naprezanja .................................................................... 189

16.2.2. Sloena naprezanja.................................................................. 200
16.3.
Proraun granine nosivosti konstrukcije ................................... 206
16.4.
Dimenzioiranje ......................................................................... 209
PROVJERA ELEMENATA KONSTRUKCIJE NA STABILNOST

17.
Izvijanje centrino pritisnutih tapova
17.1.
Uvod ....................................................................................... 212
17.2.
Proraun kritine sile u podruju elastinih deformacija

materijala. E = konst (Ojlerova kritina sila)................................. 215
17.3.
Proraun kritine sile u podruju neelastinih deformacija

materijala. E konst. (Tetmajerova kritina sila) .......................... 219
17.4.
Proraun kritine sile pri dostizanju vrstoe materijala ............... 220
17.5.
18.
Bono izvijanje tapova
18.1.
Uvod ....................................................................................... 224
18.2.
Proraun kritinog optereenja u podruju elastinih

deformacija materijala. E = konst., G = konst.
(Prandtl-Michellov kritini momenat) .......................................... 225
18.3.
Proraun kritinog optereenja u podruju neelastinih

deformacija materijala............................................................... 230
18.4.
Proraun kritinog optereenja pri dostizanju vrstoe materijala 231
18.5.
18.6
Analogija izmeu izvijanja centrino pritisnutog tapa i bonog

izvijanja tapa .......................................................................... 235
19.
Izvijanje ekscentrino pritisnutih tapova
19.1.
Bono ukrueni tapovi............................................................ 238
19.1.2. Proraun napona ..................................................................... 238

19.2.
Bono neukrueni tapovi ........................................................ 250
20.
Koncentracija napona
Tablice
Literatura
ANALIZA NAPONA I DEFORMACIJA
PREDGOVOR
1.
Uvod
1.1.
Zadatak otpornosti materijala ...................................................... 13
1.2.
Osnovne pretpostavke ............................................................... 14
1.3.
Podjela nosivih elemenata .......................................................... 15
1.4.
Historijski razvoj ......................................................................... 17
1.
Uvod
1.1.
Zadatak otpornosti materijala
Konstrukcija je neophodni dio svakog graevinskog (arhitektonskog) objekta. Objekat se, dakako, ne radi zbog konstrukcije, ali objekat bez konstrukcije
ne moe biti, odnosno zanemarivanjem konstrukcije zanemarujemo i objekat.
Dakle, oblikovanje (morfologija) konstrukcije mora ukljuivati i pitanje njene pouzdanosti. Neophodnost ovog sinhronizovanog djelovanja inenjera i arhitekte
prvi put je istakao Marcus Vitruvius Pollio rijeima Firmitas - Utilitas - Venustas
(sigurnost - upotrebljivost - ljepota), shvativi da bi objekat trebao biti sinteza
funkcije, konstrukcije i forme, koja objedinjava unutranji i vanjski prostor.
Kod projektovanja nosivih konstrukcija potrebno je za svaki nosivi elemenat
odabrati materijal i dimenzije.
Dimenzije nosivog elementa treba tako odabrati da zadovolje sljedee uvjete:
1.
Uvjet nosivosti (vrstoe)
To znai da dimenzije nosivog elementa treba tako odabrati da nosivi elemenat

moe sa sigurnou primiti i prenijeti projektom predvieno optereenje na
drugi nosivi elemenat ili tlo.
2.
Uvjet upotrebljivosti (krutosti)
To znai da treba odabrati dimenzije nosivog elementa tako da maksimalne

deformacije budu manje od granice koju zovemo dozvoljena deformacija.
3.
Uvjet stabilnosti
To znai da dimenzije nosivog elementa treba tako odabrati da ne doe do

gubitka stabilnosti nosivog elementa.
4.
Uvjet ekonominosti
To znai da treba odabrati takav oblik poprenog presjeka da se utroi najmanje materijala pri izradi nosive konstrukcije.
5.
Uvjet trajnosti
To znai da nosivi elemenat zadovoljava gornje uvjete u toku predvienog trajanja

konstrukcije.
13
Da bismo dobili najekonominije dimenzije nosivog elementa i imali potpunu

predstavu o sigurnosti, potrebno je poznavati raspored i veliine sila unutar
nosivog elementa. Naune discipline koje izuavaju raspored i veliine sila
unutar nosivog elementa su:
-
Teorija elastinosti,
Teorija plastinosti i
Teorija stabilnosti.
Ove discipline (izuavaju se na nekim tehnikim fakultetima u vidu posebnih

predmeta) izuavaju raspored i veliine sila unutar nosivog elementa egzaktno
idui korak po korak i pri tome primjenjuju prilino komplikovan matematski
aparat. Otpornost materijala izuava iste probleme na prihvatljiviji nain, ali
samo kod linijskih nosivih elemenata.
Otpornost materijala usvaja odreene pretpostavke kako bi se dobili jednostavniji izrazi za veliine unutranjih sila koje se baziraju na tanim rjeenjima
Teorije elastinosti i na eksperimentalnim istraivanjima. Radi toga treba imati na
umu granice vanosti tih izraza.
1.2.
Osnovne pretpostavke
1. Da je materijal homogen i izotropan, da ima u svakoj taki i u svakom

pravcu iste mehanike osobine. Meki elik je jedini materijal koji u potpunosti
zadovoljava ovu pretpostavku.
2. Da materijal ima osobine neprekidne sredine. Ova pretpostavka omoguava da se primjenjuje diferencijalni raun iako je poznato da su
konstrukcioni materijali zrnaste strukture.
3.
(
}P
Da veliine unutranjih sila ne zavise od naina optereenja, npr.

P ). Greke se javljaju samo u okolini djelovanja optereenja.
4. Da vai Hukov zakon, tj. da postoji proporcionalnost izmeu napona

i deformacija.
5. Da vai Bernulijeva hipoteza ravnih presjeka, tj. da popreni presjeci

tapa i nakon deformacije tapa, ostaju ravni i okomiti na osu tapa.
6.
Da su deformacije male u odnosu na dimenzije nosivog elementa.
7. Da vai zakon superpozicije, tj. da su utjecaji od vie sila jednaki

zbiru utjecaja od pojedinih sila.
14
1.3.
Podjela nosivih elemenata
Pod pojmom nosivi elemenat podrazumijevamo dio konstrukcije koji u pogledu

prijema i prenosa optereenja ini jednu cjelinu. Sve nosive elemente moemo
podijeliti na tri grupe: linijske, povrinske i prostorne.
1. Nosivi elemenat koji ima jednu dimenziju znatno veu od druge dvije
naziva se linijskim nosivim elementom (Sl. 1.1).
Tu spadaju:
Linijski nosivi elementi imaju veliku primjenu u arhitektonskim konstrukcijama.

2. Nosivi elemenat koji ima jednu dimenziju znatno manju od druge
dvije, naziva se povrinskim nosivim elementom. Povrinske nosive elemente
moemo podijeliti na tri podgrupe: ploe, visokostjene nosae i ljuske.
a) Ploe su ravni povrinski nosivi elementi kod kojih optereenje djeluje
okomito na ravan (Sl. 1.3).
1
Ploe imaju veliku primjenu u arhitektonskim objektima kod meuspratnih
konstrukcija.
15
b) Visokostjeni nosai su ravni povrinski elementi kod kojih optereenje

djeluje u ravni nosivog elementa (Sl. 1.4).
Zidovi u arhitektonskim konstrukcijama su visokostjeni nosai.

c) Ljuske su zakrivljeni povrinski nosivi elementi (Sl. 1.5). U zavisnosti
od krivine mogu biti: kupole, cilindrine ljuske, paraboline ljuske, hiperboline
ljuske itd.
1
16
3. Nosivi elementi koji imaju priblino jednake sve tri dimenzije nazivaju
se prostorni nosivi elementi. U arhitektonskim konstrukcijama oni se susreu
kod temelja, potpornih zidova, hidrotehnikih objekata (brane) itd.
1.4.
Historijski razvoj
U prolosti se projektovanje konstrukcija uglavnom temeljilo na iskustvu. Zasigurno broj kolapsa konstrukcija u toku i neposredno nakon zavretka graenja
u tom vremenu je bio ogroman i bili bi nam nemjerljivo dragocjeni, napisani
podaci ovih dogaanja.
Empirijska saznanja, taloena stoljeima, prenosila su se uglavnom usmenim
putem. Taj kontinuitet je prekinut graditeljskom revolucijom potaknutom novim
materijalima i tehnologijama. Prelazni period, kao to je npr. prva faza upotrebe
elika, karakterie imitiranje starih stilova.
Navier (1826) je prvi utvrdio da projektanti nisu ustvari bili zainteresovani za
pitanja kolapsa konstrukcije, naglaavajui srednjovjekovni pristup projektovanju prema kojem objekat treba da stoji drei se geometrijske
proporcije konstrukcije, za razliku od modernog pristupa prorauna napona
pojedinih elemenata konstrukcije.
Osnivaem nauke o Otpornosti materijala smatra se Galileo Galilej (Galileo Galilei - 17. stoljee). Galileo je u svom djelu Two new sciences iz 1638. godine
razmatrao pitanja vrstoe konstrukcije. Nastojao je rijeiti problem vrstoe
popreno optereene konzole i dati izraz kojim bi se mogla proraunati bilo
koja pravougaona greda. Rjeavajui ovaj problem Galileo je utvrdio da ne bi
trebalo primjenjivati pravilo proporcija i da je za udvostruene dimenzije greda
vrstoa mnogo vie nego udvostruena. Ovo je, zapravo, ujedno bio i kraj
srednjevjekovne teorije konstrukcija.
Do tada su nosive konstrukcije graene na osnovu iskustva pa su bile
glomazne ili riskantne po stabilnost. Gradnja je bila od prirodnih materijala,
drveta i kamena. Razvojem industrije dolo je do masovne proizvodnje elika,
pomou koga su se mogli premotavati veliki rasponi.
Tada se javlja veliki broj naunika koji izuavaju Otpornost materijala, meu
kojima su najpoznatiji:
Robert Huk (Robert Hooke, 1663-1703), koji je postavio zakon o proporcionalnosti izmeu napona i deformacija poznat kao Hukov zakon.
Tomas Jang (Thomas Young, 1773-1829), koji je eksperimentalnim putem

odredio koeficijente proporcionalnosti za razne konstrukcione materijale poznat
kao modul elastinosti materijala - Jangov modul (konstanta proporcionalnosti
izmeu sile naprezanja i relativnog izduenja elastinog tijela).
17
ak Bernuli (Jacob Bernoulli, 1654-1705, poznat i kao James ili Jacques), koji je
postavio hipotezu ravnih presjeka koja glasi: popreni presjeci nosivog elementa i nakon deformacije ostaju ravni i okomiti na njegovu osu.
Ojler (Leonhard Euler, 1707-1783), koji je izveo izraze za kritine sile kod
stabilnosti pritisnutih tapova.
Klapejron (Benot Paul mile Clapeyron, 1799-1864), koji je izveo izraze za
rjeavanje kontinuiranih nosaa.
Mor (Christian Otto Mohr - 1835-1918), koji je postavio ope izraze za odreivanje
pomjeranja.
Pronalaskom armiranog betona, dolazi do razvoja metoda za rjeavanje statiki
neodreenih konstrukcija, kao to su Metoda sila i Metoda deformacija.
Pronalaskom novih konstrukcionih materijala postavljaju se novi problemi pred
nauku o Otpornosti materijala.
1
18
2.
Naponi
2.1.
Definicija ukupnog napona. Komponente ukupnog napona.......... 20
2.2.
2.2.1.
Prostorno stanje napona ............................................................ 25
2.2.2.
Ravno stanje napona ................................................................. 25
2.2.2.1. Proraun komponenti napona u kosoj ravni ................................. 26

2.2.2.2. Proraun ekstremnih normalnih napona .................................... 29
2.2.2.3. Proraun ekstremnih tangencijalnih napona................................. 30
2.2.2.4. Morov krug napona.................................................................... 31
2.2.2.
Linijsko stanje napona ................................................................ 33
2.
Naponi
2.1.
Definicija ukupnog napona. Komponente ukupnog napona
Uzmimo u razmatranje tijelo opeg oblika optereeno sistemom uravnoteenih

vanjskih sila (Sl.2.1.a). Pod sistemom vanjskih sila podrazumijevamo sve sile
koje djeluju na konturu tijela, ukljuujui reakcije veza i vlastitu teinu.
Ako je tijelo u ravnotei tada je oigledno i svaki njegov dio u ravnotei.

Presjecimo tijelo zamiljenom ravni na dva dijela I i II (Sl.2.1.b).
Ravnoteu vanjskim silama P1 i P2 na dijelu tijela I ine unutranje sile koje djeluju
u svakoj taki presjene ravni, iji pravci i veliine za sada nisu poznati (Sl.2.1.c).
Na osnovu Njutnovog zakona akcije i reakcije na dio tijela oznaen sa II djeluju
iste unutranje sile samo suprotnog smjera (Sl.2.1.c).
Iz uvjeta ravnotee odsjeenog dijela tijela I (Sl.2.2) slijedi da je rezultanta
unutranjih sila R jednaka rezultanti vanjskih sila R12 po pravcu i veliini ali
suprotnog smjera (Sl.2.2).
2
20
Prema tome poloaj, pravac i smjer rezultante unutranjih sila je jednostavno

odrediti iz uvjeta ravnotee. Meutim, nije jednostavno odrediti pravce i veliine
unutranjih sila koje djeluju u svakoj taki presjene ravni.
Da sada definiemo unutranje sile.
Posmatrajmo u presjenoj ravni elementarnu povrinu . U svakoj taki te
elementarne povrine djeluju unutranje sile (Sl.2.3). Oznaimo sa rezultantu unutranjih sila koje djeluju na elementarnu povrinu (Sl.2.3).
Iz praktinih razloga za nas je vaan odnos izmeu elementarne sile i

elementarne povrine na kojoj djeluje. Taj odnos zovemo ukupni ili totalni
napon i oznaavamo sa p (Sl.2.4).
p srednje = P
A
( 2.1 )
Ako pri tome smanjujemo elementarnu povrinu, dobivamo konanu vrijednost

ukupnog napona u taki za tu presjenu ravan.
2
21
pn
lim P
A
A0
( 2.2 )
Napon pn je vektorska veliina odreena presjenom ravni, poloajem, pravcem i smjerom (Sl.2.4). Naponu pn dajemo oznaku presjene ravni u kojoj djeluje (presjena ravan je odreena svojom normalom n). Prema tome definicija
napona glasi:
Napon je unutranja sila na jedinicu povrine presjene ravni. Jedinica za
napon je Paskal. Paskal je napon koji se dobije kada se sila od 1 N podijeli sa
povrinom od 1 m2, a oznaava se sa Pa.
Pa =
1N
,
1m 2
( 2.3 )
U tehnici se najee primjenjuju jedinice: MPa, kN/cm2, N/mm2

Identiteti: 1 MPa = 106 Pa = 1 N/mm2 = 0,1 kN/cm2
Oznake:
m
- metar
- Njutn
Pa
- Paskal
MPa - Mega Paskal

Ukupni napon, najee, rastavljamo na komponentu u pravcu normale na
presjenu ravan i komponentu u ravni (Sl.2.5).
2
22
Komponentu ukupnog napona okomitu na presjenu ravan zovemo normalnim

naponom i oznaavamo sa grkim slovom (sigma).
Komponentu ukupnog napona u presjenoj ravni zovemo tangencijalnim
naponom i oznaavamo ga sa grkim slovom (tau).
Ako je poznat ugao izmeu ukupnog napona i normale, tada je:
=
=
pn
pn
cos
sin
( 2.4 )
Najee komponente napona prikazujemo u koordinatnom sistemu. Ako

usvojimo koordinatni sistem (kao pomono sredstvo), tako da X - osa bude
paralelna sa normalom presjene ravni, a ukupni napon rastavimo na komponente paralelne koordinatnim osama, tada komponentama napona dajemo dva
indeksa. Prvi indeks oznaava presjenu ravan, a drugi indeks smjer (Sl.2.6).
2.2.
Analiza napona u taki
Komponente napona u taki, u raznim presjenim ravnima kroz tu taku su

razliite.
Stanje napona u taki bie poznato ako su poznate komponente napona u toj
taki za svaku presjenu ravan kroz tu taku.
23
Analizu napona u taki moemo izvriti ako su nam poznate komponente

napona za tri meusobno okomite presjene ravni kroz tu taku (Sl. 2.7.a).
Prema tome naponsko stanje elementa tijela dimenzija dx, dy, dz, (Sl.2.7.b) definie se sa est komponenata napona - (x, y, z, xy = yx, xz= zx, yz=zy) kojim
okolni materijal djeluje na taj elemenat (Sl. 2.7.b).
Na suprotnim stranama elementa djeluju iste komponente napona samo

suprotnih smjerova zato to je elemenat u ravnotei ako je tijelo u ravnotei. Na
slici 2.7.b prikazani su pozitivni smjerovi komponenti napona.
Analiza napona u taki svodi se na prouavanje komponenti napona u taki
u zavisnosti od poloaja presjene ravni kroz tu taku, a krajnji cilj je da se
odrede pravci i veliine ekstremnih normalnih napona i ekstremnih tangencijalnih napona.
Nije teko dokazati da postoje tri meusobno okomite ravni kroz tu taku u
kojima postoje samo normalni naponi (1, 2, 3). Te presjene ravni zovemo
glavnim ravnima, a napone glavnim naponima.
2
24
Ako su sva tri glavna napona razliita od nule (1 0, 2 0, 3 0), tada to

naponsko stanje zovemo prostornim naponskim stanjem (Sl. 2.8.a).
Ako su dva glavna napona razliita od nule (1 0, 2 0), a jedan jednak nuli
(3=0), tada imamo ravno stanje napona (Sl. 2.8b).
Ako je jedan glavni napon razliit od nule (1 0), a druga dva jednaka nuli
(2=0, 3=0), tada imamo linijsko stanje napona (Sl. 2.8c).
2.2.1. Prostorno stanje napona
Ako su nam poznate komponente napona u taki za tri meusobno okomite
presjene ravni kroz tu taku (x, y, z, xy = yx, xz= zx, yz=zy), tada moemo
odrediti:
1. Komponente napona u toj taki za bilo koju unaprijed odabranu presjenu ravan kroz tu taku
2. Ekstremne normalne napone u toj taki i poloaj presjenih ravni u
kojima djeluju
3. Ekstremne tangencijalne napone u toj taki i poloaj presjenih ravni
u kojima djeluju
2.2.2. Ravno stanje napona
Ako komponente napona u taki lee u jednoj ravnini, tada to stanje napona
nazivamo ravno stanje napona (Sl.2.9).
2
25
Kada je tijelo u ravnotei tada je i svaki njegov dio u ravnotei, tj. zadovoljava
uvjete ravnotee.
Treba naglasiti da uvjeti ravnotee vae samo za sile (Sila je jednaka proizvodu
izmeu napona i povrine na kojoj djeluje).
Iz uvjeta ravnotee sila (Sl. 2.9.b) M0 = 0, slijedi:
(xydydz)
dy
dx
2 (yxdxdz)
2 = 0
2
2
|: dx dy dz
dobivamo
xy = yx
( 2.5 )
Zakljuak
Ako postoje tangencijalni naponi u jednoj ravni, tada postoje tangencijalni
naponi i u okomitoj ravni i brojno su jednaki.
2.2.2.1.
Proraun komponenti napona u kosoj ravni
Poznato: x , y , ,
Trai se:
2
26
n, nl
Najjednostavnije je elemenat tijela prikazati u projekciji (Sl. 2.11).
Iz slike (sl. 2.11) slijedi:

dx = ds sin
dy = ds cos
P1 = x dy dz = x ds dz cos
P2 = dy dz = ds dz cos
P3 = y dx dz = y ds dz sin
( 2.6 )
P4 = dx dz = ds dz sin
Pn = n ds dz
Pl = nl ds dz
Iz uvjeta ravnotee sila (Sl.2.11b) n = 0, imamo:
1)
Pn - P1 cos - P2 sin - P3 sin - P4 cos = 0
( 2.7 )
Iz uvjeta ravnotee sila (sl. 2.11b) l = 0, imamo:

2)
Pl + P1 sin - P2 cos - P3 cos + P4 sin = 0
( 2.8 )
27
Kada uvrstimo u jednaine (2.7) i (2.8) vrijednosti (2.6) za sile, dobivamo:

n ds dz - x ds dz cos2 - ds dz sin cos - y ds dz sin2 - ds dz sin cos = 0
nl ds dz + x ds dz sin cos - ds dz cos2 - y ds dz sin cos + ds dz sin2 = 0
Kada podijelimo jednaine sa ds, dz dobivamo:
n = x cos2 + y sin2 + 2 sin cos
nl = - (x - y) sin cos + (cos2 - sin2)
( 2.9 )
( 2.10 )
Ako uvedemo smjene:

cos 2 = cos2 - sin2
sin 2 = 2 sin cos
cos2 =
1 cos 2
2
,
sin2 =
1 cos 2
2
dobivamo komponente napona za unaprijed odabranu presjenu ravan pod

uglom u obliku (2.11) i (2.12):
n =
x y
nl = -
2
28
x y
2
x y
2
cos 2 + sin 2
sin 2 + cos 2
( 2.11 )
( 2.12 )
2.2.2.2.
Proraun ekstremnih normalnih napona
Ekstreme funkcije f odreujemo na sljedei nain:

1.
izraunamo f
2.
odredimo sve korjene jednaine f' = 0
3.
korjene jednaine f uvrstimo u zadatu funkciju f
4.
ako je f ' < 0 max f, a ako je f '' > 0 min f
n =
x y
2
x y
2
cos 2 + sin 2
( 2.11 )
x y
d n
=
(-2 sin 2 ) + 2cos 2 = 0 |: cos 2
2
d
dobivamo poloaj glavnih ravni:
tg 21 =
2
x y
za 1', 1'' 1,2 =
1', 1'' = 1 + 90o
x y
2
x y
( 2.13 )
( 2.14 )
za 1', 1'' nl = 0
2
29
Zakljuak
U presjenim ravnima u kojima su tangencijalni naponi jednaki nuli, djeluju
ekstremni (glavni) normalni naponi, ili
U presjenim ravnima u kojima djeluju ekstremni normalni naponi, tangencijalni
naponi su jednaki nuli.
2.2.2.3.
Proraun ekstremnih tangencijalnih napona
nl = -
x y
2
sin 2 + cos 2
( 2.12 )
y
d nl
2cos 2+ (-2sin 2) = 0 | : cos 2
- x
d
2
Poloaj glavnih tangencijalnih napona
tg 22 = -
x y
2
2, 2' = 2' + 90o
y
1, 2 x
2
( 2.16 )
za 2, 2
za 2, 2
n =
x y
( 2.18 )
Lako je dokazati da postoji identitet:

2 = 1 + 45o
2 = 1+ 45o
30
( 2.17 )
2.2.2.4.
Morov krug napona
Kada su poznate komponente napona x, y, i odabrana presjena ravan pod

uglom , tada se pomou Morovog kruga mogu odrediti:
-
ekstremni normalni naponi i poloaj ravni u kojima djeluju
ekstremni tangencijalni naponi i poloaj ravni u kojima djeluju
komponente napona za unaprijed odabranu presjenu ravan pod

uglom .
2
31
Dokaz:
Izrazi za komponente napona u kosoj ravni (2.11) i (2.12) glase:
1.
n -
x y
2
2. nl = -
x y
x y
2
cos 2 + sin 2
sin 2 + cos 2
|2
|+
|2 | +
Ako gornje jednaine kvadriramo pa saberemo, dobivamo:
(n -
x y
2
)2 + nl2 = (
x y
2
)2 + 2
( 2.19 )
Gornja jednaina predstavlja jednainu kruga oblika ( x a )2 + y2 = r2, gdje su

x = n,
y = nl, a =
x y
2
, r2 = (
x y
2
)2+2
Postupak:
1.
Nacrtati koordinatni sistem , .
2.
Odrediti centar kruga C (
x y
2
, 0 ).
3. Odrediti poloaj take A ( x, ).

4.
Nacrtati krunicu poluprenika AC.
5. Take D i E odreuju veliine ekstremnih normalnih napona 1 i 2.

6. Take F i G odreuju veliine ekstremnih tangencijalnih napona 1 i 2.
7.
2
32
Iz take D povui pravu koja zatvara ugao sa pravom DA.
8. Taka B (n, nl) odreuje komponente napona u kosoj ravni n i nl.
2.2.2. Linijsko stanje napona

Linijsko stanje napona je specijalan sluaj ravnog stanja napona. Izraze za
linijsko stanje dobivamo iz izraza za ravno stanje napona uvrtavanjem y = 0
i = 0.
Komponente napona u kosoj ravni:
n =
nl = -
x
2
cos 2
( 2.20 )
sin 2
( 2.21 )
za 1 = 0, 1 = x
( 2.22 )
za 1 = 0, 2 = 0
( 2.23 )
Ekstremni normalni naponi:
Ekstremni tangencijalni naponi:
za 2 = - 45o, 1 =
x
2
za 2 = +45o, 2= _
x
2
( 2.24 )
( 2.25 )
2
33
3.
Deformacije
3.1.
Pomjeranje take. Komponente pomjeranja take ....................... 35
3.2.
Komponente deformacije (dilatacije i klizanja)............................... 36
3.3.
Relacije izmeu komponenti pomjeranja i komponenti deformacija

(bez dokaza) .............................................................................. 37
3.4.
Analiza deformacija u taki ......................................................... 38
3.4.1.
Prostorno stanje deformacija ...................................................... 38
3.4.2.
Ravno stanje deformacija ........................................................... 39
3.4.3.
Linijsko stanje deformacija .......................................................... 39
3.
Deformacije
3.1.
Pomjeranje take. Komponente pomjeranja take
Deformacijom nazivamo pojavu koja se oituje u promjeni oblika i zapremine

tijela. Deformacija tijela nastaje od djelovanja optereenja, promjene temperature, skupljanja, bubrenja i puzanja materijala i drugih utjecaja.
Uzmimo u razmatranje tijelo proizvoljnog oblika (Sl. 3.1) i posmatrajmo u njemu
taku M. Kada opteretimo tijelo sistemom uravnoteenih vanjskih sila, tijelo e
se deformisati, a taka M e se pomjeriti u poloaj M'.
Vektor s koji spaja take M i M' se zove pomjeranje take.

Deformacija tijela bie poznata ako je poznato pomjeranje svake take tijela.
Ako oznaimo projekcije vektora s na koordinatne ose sa u, v i w imamo:
s = iu + jv + kw
u, v i w - nazivamo komponente pomjeranja take
Oblik deformisanog tijela se moe potpuno opisati sa tri pomjeranja u, v i w.
Komponente pomjeranja taaka tijela su u opem sluaju razliite, tj. funkcije
poloaja take su:
u = u ( x, y, z )
v = v ( x, y, z )
( 3.1 )
w = w ( x, y, z )
35
Pri proraunu deformacija tijela usvajamo pretpostavke:

1.
u, v i w su neprekidne funkcije (nema prslina u tijelu).
2. Pomjeranja taaka tijela su mala u odnosu na dimenzije tijela. Ova

pretpostavka je zadovoljena za nosive elemente u arhitektonskim konstrukcijama.
3.2.
Komponente deformacije (dilatacije i klizanja)
Osim poznavanja pomjeranja taaka tijela, vano je poznavati i relativne deformacije u takama tijela. Relativne deformacije daju nam uvid u deformaciju tijela
u okolini posmatrane take i omoguava da se uspostavi veza izmeu napona
i deformacija u posmatranoj taki.
Posmatrajmo dvije take tijela M i N na rastojanju l (Sl. 3.2).
Kada tijelo opteretimo sistemom uravnoteenih vanjskih sila, taka M i N e

se pomjeriti u poloaj M i N. Rastojanje taaka M i N e se poveati za l.
Promjena duine l predstavlja mjeru linearne deformacije.
Promjena duine u odnosu na prvobitnu duinu zove se relativno izduenje
ili dilatacija u taki M u pravcu MN i oznaava se grkim slovom (epsilon).
n = MN = lim
l 0
l
l
n - dilatacija u taki M u pravcu N

Dilatacije posmatrane take u pravcu osa koordinatnog sistema oznaavamo
sa x, y i z.
36
Pri deformaciji tijela ne mijenja se samo duina izmeu dvije take nego i
njen pravac, a to znai da je potrebno poznavati i rotaciju te duine. Umjesto
apsolutne rotacije prave, vaniji je podatak o promjeni ugla izmeu dva okomita
pravca kroz posmatranu taku (Sl. 3.3).
Granina vrijednost usljed promjene pravog ugla uslijed deformacije tijela zove se
klizanje () take M u ravni MNL. Relativna uglovna deformacija ili ugao
smicanja:
nl = lim (
l 0
n 0
L M N )
( 3.3 )
- ugao smicanja, relativna uglovna deformacija

Klizanja u taki M u ravninama paralelnim sa koordinatnim ravnima kroz tu
taku oznaavamo sa xy, xz i yz.
Dilatacije i klizanja zovu se jednim imenom komponente deformacije.
3.3. Relacije izmeu komponenti pomjeranja i komponenti

deformacija (bez dokaza)
x=
u
,
x
y=
v
,
y
z=
w
z
( 3.4 )
3
37
xy =
u v
u w
, xz =
,
y x
z x
yz =
v w
+
z y
Za sluaj da su u = u ( x ), v = v ( x ), w = w ( x ), tada veze izmeu komponenti

pomjeranja i komponenti deformacija glase:
3.4.
x=
du
,
dx
xy =
dv
,
dx
y = 0,
z= 0
dw
,
dx
yz = 0
xz =
Analiza deformacija u taki
Deformacije u taki u raznim pravcima kroz taku su razliite. Analiza deformacija u taki svodi se na prouavanje deformacija u taki u zavisnosti od poloaja
pravca kroz tu taku, a krajnji cilj je da se odrede pravci i veliine ekstremnih
dilatacija i klizanja.
Stanje deformacija u taki bie poznato ako su poznate komponente deformacije za svaki pravac kroz tu taku.
Analizu deformacija u taki moemo izvriti ako su nam poznate komponente
deformacija za tri meusobno okomita pravca kroz tu taku, tj. x, y, z, xy, xz
i yz.
Glavne deformacije i njihovi pravci odreeni su istim relacijama kao i za napone,
samo u tim takama umjesto x, y, z, xy, xz, yz treba staviti x, y, z, xy, xz i yz.
3.4.1. Prostorno stanje deformacija
3
38
Ako su nam poznate komponente deformacija za tri meusobno okomita

pravca (x, y, z, xy, xz i yz) tada je mogue odrediti:
1.
Komponente deformacija za unaprijed odabrani pravac kroz tu taku
2.
Ekstremne dilatacije kroz tu taku
3.
Ekstremna klizanja u toj taki
3.4.2. Ravno stanje deformacija

Ako su nam poznate komponente deformacija razliite od nule x 0, y 0,
xy= 0, 0, tada imamo ravno stanje deformacija i moemo odrediti:
1.
Komponente deformacija za unaprijed odabrani pravac
2.
Ekstremne dilatacije (1, 2)
3.
Ekstremna klizanja (1, 2)
3.4.3. Linijsko stanje deformacija

Kada u izraze za ravno stanje deformacija uvrstimo y = 0 i = 0 dobivaju se
izrazi za linijsko stanje deformacija.
3.5.
Mjerenje komponenti deformacija
Mjerenje komponenti deformacija se vri pomou preciznih instrumenata

(tenzometara, mjernih traka, fotoelastinom metodom, metodom krtog laka...)
na stvarnim konstrukcijama, modelima ili kombinovano. Mjerenje deformacija
se vri iz sljedeih razloga:
1. Da se uporede mjerene deformacije sa proraunskim deformacijama i donese zakljuak o ispravnosti nosive konstrukcije.
2. Da se na temelju izmjerenih deformacija i poznatog modula elastinosti materijala odrede naponi u takama mjerenja,
3. Da se u realnim uvjetima prakse provjere pretpostavke na kojima se
zasniva teorijski proraun.
3
39
4.
4.1
Eksperimentalni podaci .............................................................. 41
4.2.
Hukov zakon ............................................................................. 44
4.2.1.
Hukov zakon za linijsko stanje napona ........................................ 44
4.2.2.
Uopeni Hukov zakon (bez dokaza) ............................................ 45
4.3.
Idealizirani dijagrami ............................................................. 46
4.4.
Hipoteze o slomu materijala u taki ............................................. 47
4.4.1.
Ravno naponsko stanje.............................................................. 47
4.4.1.1. Hipoteza najveeg normalnog napona ........................................ 48

4.4.1.2. Hipoteza najvee dilatacije ......................................................... 49
4.4.1.3. Hipoteza najveeg tangencijalnog napona .................................. 49
4.4.1.4. Hipoteza energije deformacije ..................................................... 50
4.
4.1
Eksperimentalni podaci
Naponi i deformacije u napregnutom tijelu javljaju se istovremeno i nalaze se u

odreenom odnosu.
Da bi se mogli rjeavati zadaci iz otpornosti materijala neophodno je poznavati
relacije izmeu napona i deformacija i mehanike osobine materijala.
Mehanike osobine materijala i karakteristike odnosa izmeu napona i deformacija utvruju se eksperimentalnim putem.
Eksperimenti se izvode na epruvetama (Sl. 4.1) kod kojih je lako mjeriti deformacije i raunati napone.
Da bismo dobili odnose izmeu napona i deformacija i mehanike osobine

materijala, epruvetu optereujemo sa dvije kolinearne sile (P) jednakih intenziteta suprotnih smjerova od nule do sloma epruvete (Sl. 4.1). Pri tome za svaku
vrijednost sile (P) mjerimo deformaciju ( l ), zatim raunamo napon u poprenom presjeku epruvete ( = P / A) i dilataciju ( = l / l). Izraunate vrijednosti
napona i dilatacija nanosimo u koordinatni sistem , . Spajanjem tih taaka
dobivamo vezu izmeu napona i dilatacija (, - dijagram).
Savremene maine (kidalice) automatski crtaju - dijagram, za ispitivani
konstrukcioni materijal. Dijagrami - za razne konstrukcione materijale su
razliiti. Takoer, za isti materijal dobivaju se razliiti - dijagrami, ako se
eksperiment vri pri raznim brzinama nanoenja optereenja i pri raznim
temperaturama epruvete. Zbog toga se u graevinarstvu epruvete ispituju pri
sobnoj temperaturi i standardnoj brzini poveanja intenziteta sile.
4
41
Pri ispitivanju konstrukcionih materijala dobivamo dva karakteristina tipa -

dijagrama. Jedan tip je karakteristian za ilave (plastine) materijale (Sl. 4.2),
kao to su meki elik, aluminij i sl., a drugi za krte materijale (Sl. 4.3), lijevano
eljezo, beton, kamen, opeku, staklo itd.
Karakteristika ilavih materijala je da jednako podnose napone pritiska i napone zatezanja (Sl. 4.4), a krtih materijala da bolje podnose napone pritiska od
napona zatezanja (Sl. 4.5).
4
42
Detaljnije emo razmotriti - dijagram za meki elik (Sl. 4.6) koji je tipian za
ilave materijale.
Take P, T i M na - dijagramu (sl. 4.6), su vane mehanike osobine materijala.

Dijagram - (sl. 4.6) od take O do P je prava linija. Taka P se zove granica
proporcionalnosti, a napon (p) u taki P se zove napon na granici proporcionalnosti.
Taka E se zove granica elastinosti, zato to su deformacije do ove take
elastine, tj. ako se epruveta rastereti u taki E, deformacija se vrati u nulu.
Napon (E) u taki E se zove napon na granici elastinosti.
Poveavanjem napona dolazimo do take T (granica) - tada dolazi do naglog
teenja (razvlaenja) epruvete bez poveanja optereenja.
Taka T se zove granica teenja (razvlaenja), a napon (T) u taki T se zove
napon na granici teenja (razvlaenja).
Ova pojava se odvija do take K, kada dolazi do konsolidacije (ovravanja)
materijala i materijal je sposoban da primi poveanje napona.
Napon (M) u taki M dostie ekstremnu vrijednost. Ova taka se zove granica
vrstoe, a napon (M) se zove napon na granici vrstoe ili kratko vrstoa
materijala.
Poslije ove take dolazi do rasta deformacije iako prividno napon opada sve do
take L kada nastaje kidanje materijala.
Stvarni dijagram , (Sl. 4.8) moe se dobiti eksperimentalnim putem pomou
epruvete u obliku tankostjene krune cijevi (Sl. 4.7) optereene na torziju.
4
43
4.2.
Hukov zakon
4.2.1. Hukov zakon za linijsko stanje napona

Za proraun konstrukcija potrebno je poznavati matematsku formu - dijagrama. Iz eksperimentalno dobivenog - dijagrama (Sl. 4.6) se vidi da je odnos
izmeu napona i dilatacija komplikovan. Poto stvarni (eksploatacioni) naponi u
nosivim konstrukcijama ne dostiu granicu proporcionalnosti, za nas je najinteresantniji dio - dijagrama od take O do take P (Sl. 4.9) koji je prava linija. To
znai da je napon od take O do take P proporcionalan dilataciji.
za p,
4
44
= E ,
E = tg
( 4.1 )
( 4.2 )
Izraz (4.1) postavio je Huk (Robert Hook) u prvoj polovini 17. stoljea i po njemu
se zove Hukov zakon. Hukov zakon je osnovni zakon teorije otpornosti materijala. Koeficijent proporcionalnosti E = tg je vana mehanika osobina materijala
i zove se modul elastinosti materijala (Jungov modul). Modul elastinosti (E)
dobiva se eksperimentalnim putem i ima jedinicu napona.
Npr:
E = 2,1 104
kN/cm2
Beton E = 3,0 103
kN/cm2
elik
Drvo
E=
103
kN/cm2
( 4.3 )
4.2.2. Uopeni Hukov zakon (bez dokaza)

Ravno stanje napona
H[
H\
J

V [ PV \
(

V \ PV [
(

W
*
( 4.4 )
Prostorno stanje napona
1
x y z
E
1
y y x z
E
1
z z x y
E
J [\
J []
J \]

W [\
*

W []
*

W \]
*
( 4.5 )
4
45
G - se zove modul klizanja, a dobiva se eksperimentalnim putem i ima jedinicu

napona (kN/cm2).
- se zove Poasonov koeficijent poprene deformacije, a odreuje se pomou izraza
y
0,5
x
( 4.6 )
1
3
za veinu konstrukcionih materijala .

Veza izmeu modula elastinosti (E) i modula klizanja (G) glasi:
E
2(1 )
( 4.7 )
G slijedi da se poklapaju pravci glavnih normalnih napona sa
Iz izraza
pravcima glavnih dilatacija.
4.3.
4
46
Idealizirani dijagrami
Da bismo mogli koristiti eksperimentalno dobivene dijagrame (Sl. 4.10.a OPM, Sl. 4.11.a - OTM, Sl. 4.12.a - OTM) moramo im dati matematsku formu.
Matematska forma eksperimentalno dobivenog dijagrama zove se zamjenjujui (idealizirani, proraunski) dijagram. Linearna metoda za proraun
konstrukcija usvaja zamjenjujue dijagrame u obliku pravca koji prolazi
kroz koordinatni poetak i granicu proporcionalnosti (Sl. 4.10.b - OPK, Sl. 4.11.b
- OT, Sl. 4.12.b - OT), tj. usvaja pretpostavku da se materijal ponaa linearno
elastino sve do sloma. Nelinearna metoda za proraun konstrukcija usvaja zamjenjujue dijagrame u obliku pravca od koordinatnog poetka do
granice proporcionalnosti, a od granice proporcionalnosti do granice vrstoe
odabrane su jednaine krivih linija koje najbolje aproksimiraju eksperimentalno
dobivene dijagrame (Sl. 4.10.c - OPM, Sl. 4.11.c - OTK, Sl. 4.12.c - OTK).
4.4.
Hipoteze o slomu materijala u taki
4.4.1. Ravno naponsko stanje

Hipoteze o slomu materijala u taki prognoziraju mehanika svojstva materijala
pri sloenom naponskom stanju, na osnovu svojstava materijala pri linijskom
stanju napona.
Pod opasnim (graninim) stanjem podrazumijeva se lom kod krtih materijala ili
pojava teenja kod ilavih materijala.
Kod linijskog stanja napona veliine opasnih (kritinih) napona se lako odreuju
ispitivanjem materijala u laboratoriji na zatezanje ili pritisak (Sl. 4.13 i 4.14).
( 4.8 )
(vidi l. 2.2.3)
47
Poto se kod linijskog stanja napona kritine vrijednosti K, K, K javljaju istovremeno, sasvim je svejedno koja je od ovih veliina uzrok sloma materijala.
Kod sloenog stanja napona opasno (kritino) stanje u materijalu vezano je za
brojne vrijednosti glavnih napona i njihovih odnosa. U ovom sluaju eksperimentalno ustanoviti granino stanje napona je veoma sloeno zbog sloenosti
eksperimenata i velikog broja ispitivanja.
Drugi put za rjeenje ovog zadatka predstavljaju hipoteze o slomu materijala
kod sloenog stanja napona na osnovu eksperimenata za linijsko stanje napona.
Zadatak ovih hipoteza je uspostavljanje zakona pomou kojih se mogu predvidjeti kritini uvjeti pri svakoj vrsti sloenog stanja napona, na osnovu kritinih
vrijednosti napona pri linijskom stanju napona.
Za uporeivanje slue nam eksperimentalni podaci (k, k, k) za linijsko stanje
napona (Sl. 4.13 i Sl. 4.14).
4.4.1.1.
Hipoteza najveeg normalnog napona
Prema ovoj hipotezi slom materijala u nekoj taki kod sloenog naponskog
stanja nastupa kada najvei normalni napon dostigne vrijednost kritinog
napona za linijsko stanje napona.
1,2 = K
slom materijala
( 4.9 )
Kada je odnos glavnih napona takav da se taka

nalazi na granici kvadrata ili izvan - dolazi do sloma
materijala u toj taki (Sl. 4.15).
Eksperimenti su pokazali da ova hipoteza daje
dobre rezultate za krhke materijale.
4
48
4.4.1.2.
Hipoteza najvee dilatacije
Po ovoj hipotezi slom materijala u nekoj taki kod sloenog naponskog stanja
nastupa kada najvea dilatacija dostigne vrijednost kritine dilatacije za linijsko
stanje napona.
1,2 = K
slom materijala
( 4.10 )
ili preko normalnih napona

V PV
(

V PV
(
H
H

V .
(

V.
(
( 4.11 )

nalazi na granici romba ili izvan - dolazi do sloma
Eksperimenti su pokazali da i ova hipoteza daje
dobre rezultate za krhke materijale.
4.4.1.3.
Hipoteza najveeg tangencijalnog napona
Po ovoj hipotezi slom materijala u nekoj taki kod sloenog naponskog stanja
nastupa kada najvei tangencijalni napon dostigne vrijednost kritinog tangencijalnog napona za linijsko stanje napona.
1,2 = K
slom materijala
( 4.12 )
ili preko normalnih napona
1 2
2
K
2
( 4.13 )
4
49

nalazi na granici ovog poligona ili izvan - dolazi do
sloma materijala u toj taki (Sl. 4.17).
Eksperimenti su pokazali da ova hipoteza daje
dobre rezultate za ilave materijale.
4.4.1.4.
Hipoteza energije deformacije
Po ovoj hipotezi kritino (granino) stanje u materijalu u (nekoj) taki nastupa

kada energija utroena na promjeni oblika kod sloenog naponskog stanja
bude jednaka energiji utroenoj na promjeni oblika kod linijskog naponskog
stanja. Eksperimenti su pokazali da i ova hipoteza daje dobre rezultate za ilave
materijale.
1
1
1 2 1 2 2 2
K2
6G
6G
slom materijala ( 4.14 )

nalazi na granici elipse ili izvan - dolazi do sloma
Primjer:
Pri kojoj veliini napona dolazi do sloma materijala u datoj taki.
Poznato: K (K kritini napon za linijsko naponsko stanje)
0,3 ( Poasonov koeficijent poprene deformacije)
50
Rjeenje:
Ekstremni normalni naponi su
1,2 =
x y
2
x y
2 =
hipoteza
II hipoteza
1,2 = K
= K
1 - 2 = K
+ = K
W
III hipoteza
V.
P
V .
1 - 2 = K
+ = K
IV hipoteza
K
2
12 - 12 + 22 = K2
2 + 2 + 2 = K2
V.

V .
51
OSNOVE PRORAUNA KONSTRUKCIJA
5
5.
5.1.
Presjene sile ............................................................................ 55
5.2.
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona ....................... 58
5.3.
Veze izmeu presjenih sila i komponenti pomjeranja ................. 59
5.4.
Vrste naprezanja ........................................................................ 61
5.
5.1. Presjene sile

Otpornost materijala izuava linijske nosive konstrukcije. Liniju koja spaja teita
poprenih presjeka linijskog nosivog elementa nazivamo osom nosaa.
Kada linijski nosivi elemenat, koji je optereen sistemom uravnoteenih vanjskih

sila, presjeemo na dva dijela sa ravninom koja je okomita na osu (Sl. 5.1),
ravnoteu vanjskim silama ine unutranje sile koje djeluju u svakoj taki
presjeka.
Ako unutranje sile u poprenom presjeku nosaa redukujemo na teite
presjeka, dobivamo glavni vektor i glavni momenat. Projekcije glavnog vektora
i glavnog momenta na glavne centralne ose inercije poprenog presjeka nosaa nazivamo presjene sile (Sl. 5.2). U opem sluaju postoji est presjenih
sila u poprenom presjeku nosaa (N, Ty, Tz, Mz, My, Mx).
Oznake:
N
- normalna sila
Ty,Tz
- transferzalne sile
Mz,My - momenti savijanja

Mx
- momenat torzije
z, y
- glavne centralne ose inercije poprenog presjeka
55
Na slici 5.2 su prikazane pozitivne orijentacije presjenih sila.
Za optereenje u ravnini u poprenom presjeku nosaa postoje samo tri presjene sile koje oznaavamo bez indeksa ( N, Ty T, Mz M ).
Presjene sile odreujemo iz uvjeta ravnotee odsjeenog dijela nosaa:
X = 0
( 5.1 )
Y = 0
Ty
( 5.2 )
Z = 0
Tz
( 5.3 )
Mx = 0
Mx
( 5.4 )
My = 0
My
( 5.5 )
Mz = 0
Mz
( 5.6 )
Ako za neku presjenu silu dobijemo negativan rezultat to znai da je suprotnog smjera od pretpostavljenog.
Za odreivanje veliine i znaka presjenih sila najee se koriste praktina
pravila.
Normalna sila N je brojno jednaka zbiru projekcija na x-osu svih vanjskih sila
sa jedne strane presjeka nosaa. Projekcije vanjskih sila koje imaju smjer od
presjeka daju pozitivnu normalnu silu.
Transverzalna sila Ty je brojno jednaka zbiru projekcija na y-osu svih vanjskih
sila sa jedne strane presjeka nosaa.
Transverzalna sila Tz je brojno jednaka zbiru projekcija na z-osu svih vanjskih sila
sa jedne strane presjeka nosaa.
56
Momenat savijanja Mz je brojno jednak zbiru statikih momenata obzirom na

z-osu svih vanjskih sila sa jedne strane presjeka nosaa.
Momenat savijanja My je brojno jednak zbiru statikih momenata obzirom na
y-osu svih vanjskih sila sa jedne strane presjeka nosaa.
Momenat torzije Mx je brojno jednak zbiru statikih momenata obzirom na
x-osu svih vanjskih sila sa jedne strane presjeka nosaa.
Primjer:
Za zadati nosa i optereenje nacrtati dijagrame presjenih sila.
Poznato: P, l, b, h
Pri crtanju dijagrama presjenih sila uzima se osa nosaa za nultu liniju.
57
0<x<l
X = 0,
N-P = 0
N =P
Y = 0,
Ty = 0
Z = 0,
Tz = 0
h
=0
2
b
My = 0, My + P
=0
2
Mz = 0,
Mx = 0,
5.2.
Mz + P
Ph
2
P b
My = 2
Mz = -
Mx = 0
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona
Odreivanje komponenti napona u poprenom presjeku nosaa je jedan od

osnovnih zadataka Otpornosti materijala. Na slici 5.3 prikazane su presjene
sile i komponente unutranjih sila dA, zdA, ydA, koje djeluju na elementarnu
povrinu dA u poprenom presjeku nosaa.
5
Oznake:
x
xz z
xy y
A
- povrina poprenog presjeka
x, y
- glavne centralne ose inercije poprenog presjeka
N, Ty, Tz, Mx, My, Mz - presjene sile
58
Presjene sile su jednake rezultantama elementarnih unutranjih sila u poprenom presjeku. Rezultanta paralelnih sila jednaka je algebarskom zbiru sila.
Zbirove elementarnih sila predstavljamo u obliku integrala. Relacije izmeu
presjenih sila i komponenti napona glase:
1 V G$
( 5.7 )
7\ W \ G$
( 5.8 )
7] W ] G$
( 5.9 )
0] V G$ \
( 5.10 )
0\ V G$ ]
( 5.11 )
0[ W \ G$ ] W ] G$ \ {0[
( 5.12 )
W G$ U
$
z2 y2
Komponente napona ( , y, z ) u poprenom presjeku nosaa se dobivaju iz jednaina

(5.7) (5.12) uz pomo hipoteze ravnih presjeka
i Hukovog zakona.
5.3. Veze izmeu presjenih sila i komponenti pomjeranja

Deformacija tijela je poznata ako je poznato pomjeranje svake njegove take. Za linijske nosive elemente dovoljno je poznavati komponente pomjeranja
taaka ose nosaa (u, v, w) i uglove zaokreta poprenih presjeka (, , ). Na
osnovu tih podataka i hipoteze ravnih presjeka, mogu se odrediti pomjeranja i
ostalih taaka presjeka.
59
Na slici 5.5 prikazane su pozitivne orijentacije komponenti pomjeranja (u, v, w) i

pozitivne orijentacije uglova zaokreta poprenih presjeka (, , ).
1

($
0]

Y cc
(, ]
0\
Zcc

(, \
D Yc
E Zc
0[
Mc

*, R
Xc
( 5.13 )
( 5.14 )
( 5.15 )
( 5.16 )
( 5.17 )
( 5.18 )
Veze (5.13) (5.18) izmeu presjenih sila i komponenti pomjeranja taaka ose
nosaa, dobivene su na osnovu:
60
Relacija izmeu presjenih sila i komponenti napona u poprenom

presjeku
Relacija izmeu komponenti pomjeranja i komponenti deformacija
Hukovog zakona
Hipoteze ravnih presjeka
Oznake:
u, v, w - komponente pomjeranja taaka ose nosaa
, , - uglovi zaokreta poprenih presjeka nosaa
N, Mx, My, Mz - presjene sile
Iz, Iy
- glavni momenti inercije poprenog presjeka nosaa
Io - polarni momenat inercije poprenog presjeka obzirom na teite presjeka

E - modul elastinosti materijala
G - modul klizanja materijala
Komponente pomjeranja taaka ose nosaa se dobivaju rjeavanjem diferencijalnih jednaina (5.13) (5.18).
5.4. Vrste naprezanja

Ovisno od broja presjenih sila u poprenim presjecima nosaa naprezanja
dijelimo na prosta naprezanja i sloena naprezanja.
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo jedna presjena sila to
naprezanje zovemo prostim naprezanjem.
Zavisno od vrste presjene sile prosta naprezanja se dijele na:
-
aksijalno naprezanje
naprezanje na isto smicanje
naprezanje na isto savijanje
naprezanje na torziju
61
a)
Aksijalno naprezanje nastupa kada u poprenim presjecima tapa postoji samo

normalna sila (Sl. 5.6). Osnovna deformacija tapa kod aksijalnog naprezanja
se oituje u izduenju ili skraenju tapa.
b)
Naprezanje na isto smicanje
5
Naprezanje na isto smicanje nastupa kada u poprenim presjecima tapa
postoji samo transverzalna sila (Sl. 5.7). Osnovna deformacija tapa kod istog
smicanja je ugao smicanja ili klizanja.
62
c)
Naprezanje na isto savijanje
Naprezanje na isto savijanje nastupa kada u poprenim presjecima tapa postoji samo momenat savijanja (Sl. 5.8) oko jedne glavne centralne ose inercije
poprenog presjeka. Osnovna deformacija tapa je njegov ugib.
d)
Naprezanje na torziju
5
Naprezanje na torziju nastupa kada u poprenim presjecima tapa postoji
samo momenat torzije. Osnovna deformacija kod torzije je ugao uvijanja tapa.
Kada u poprenim presjecima tapa postoje dvije ili vie presjenih sila, to
naprezanje nazivamo sloenim naprezanjem. U arhitektonskim konstrukcijama,
najee se susreu sljedea sloena naprezanja:
a)
b)
Koso savijanje
c)
d)
63
a)
Savijanje poprenim optereenjem nastupa kada u poprenim presjecima

tapa postoje momenat savijanja i transverzalna sila (Sl. 5.10).
b)
Koso savijanje
Koso savijanje nastupa kada u poprenim presjecima

tapa postoje momenti savijanja oko z i y ose
(Sl. 5.11).
5
c)
Ekscentrini pritisak (zatezanje) nastupa kada u

poprenim presjecima tapa postoji normalna sila i
bar jedan momenat savijanja (Sl. 5.12).
64
d)
Opi sluaj sloenog naprezanja nastupa

kada u poprenim presjecima tapa postoje
sve presjene sile (Sl. 5.13). Opi sluaj
naprezanja ima samo teorijski znaaj.
65
6.
Osnovni zahtjevi
6.1.
Provjera sigurnosti i upotrebljivosti konstrukcije ............................ 67
6.2.
Osnovne promjenljive veliine ..................................................... 69
6.3.
Metode prorauna konstrukcija .................................................. 70
6. Osnovni zahtjevi
Od konstrukcije se zahtijeva da slui svojoj upotrebnoj namjeni u toku trajanja konstrukcije, zatim da sa odreenim stepenom pouzdanosti izdri oekivana optereenja i da bude ekonomina. Navedeni zahtjevi za konstrukciju se
ispunjavaju izborom pogodnih konstrukcionih materijala, zatim projektovanjem
konstrukcije, odgovarajuim proraunom, nainom izvoenja uz kontrolu
kvaliteta ugraenih materijala i odravanja konstrukcije.
Proraun konstrukcije zasnovan je na konceptu graninih stanja uz upotrebu
globalnog koeficijenta sigurnosti ili uz upotrebu parcijalnih koeficijenata sigurnosti. Pod graninim stanjem podrazumijeva se stanje iznad kojeg konstrukcija ne
zadovoljava proraunske zahtjeve (npr. stanje nosivosti neposredno pred slom,
granini ugib itd.).
6.1.
Provjera sigurnosti i upotrebljivosti konstrukcije
Konstrukcija i dijelovi konstrukcije moraju zadovoljavati niz graninih stanja. Sva

granina stanja se dijele na dvije grupe i to:
a) Granina stanja sigurnosti koja se odnose na nosivost konstrukcije. Za granina stanja sigurnosti potrebno je dokazati da maksimalni utjecaji,
(npr. maksimalne presjene sile) od proraunskih dejstava Ed = E (Fd, ad) ne
prekorauju proraunsku nosivost konstrukcije Rd = R (Xd, ad).
Ed Rd
( 6.1 )
b) Granina stanja upotrebljivosti koja se odnose na izgled konstrukcije i udobnost ljudi. Za granina stanja upotrebljivosti potrebno je dokazati da
maksimalni utjecaji (npr. maksimalno pomjeranje) od proraunskih dejstava
Ed = E (Fd, ad, Xd) ne prekorauju normativne kriterije ponaanja konstrukcije Cd.
Ed Cd
( 6.2 )
Granina stanja sigurnosti obuhvataju:

a1) Granino stanje nosivosti usljed gubitka ravnotee konstrukcije posmatrane
kao kruto tijelo
67
Kada se razmatra ovo granino stanje nosivosti, treba dokazati da je proraunska vrijednost utjecaja na konstrukciju od destabilizirajuih dejstava manja od
proraunske vrijednosti utjecaja od stabilizirajuih dejstava (npr. za prevrtanje
potpornog zida treba dokazati da je momenat prevrtanja zida od aktivnog potiska zemlje manji od momenta stabilnosti od vlastite teine zida).
a2) Granino stanje nosivosti usljed loma u kritinim presjecima konstrukcije
Kada se razmatra ovo granino stanje nosivosti, treba dokazati da je maksimalna vrijednost utjecaja od proraunskih dejstava manja od proraunske
nosivosti konstrukcije.
a3) Granino stanje nosivosti usljed gubitka stabilnosti konstrukcije
Kada se razmatra ovo granino stanje nosivosti, treba dokazati da je utjecaj od
proraunskih sila manji od kritinog utjecaja koji izaziva slom nosive konstrukcije.
Granina stanja upotrebljivosti obuhvataju:
b1) Granino stanje upotrebljivosti usljed prekomjerne deformacije konstrukcije,
koja utjee na: izgled konstrukcije, oteenje nenosive konstrukcije i upotrebu
konstrukcije.
Kada se razmatra ovo granino stanje upotrebljivosti, potrebno je dokazati da

je maksimalno pomjeranje konstrukcije (npr. ugib), manje od graninog pomjeranja koje je funkcija vrste, namjene i raspona konstrukcije, te vrste materijala.
b2) Granino stanje upotrebljivosti usljed vibracija konstrukcije koje smetaju ili
negativno utjeu na konstrukciju i opremu
su vlastite frekvencije konstrukcije razliite od frekvencije poremeajne sile
kako ne bi dolo do rezonancije.
b3) Granino stanje upotrebljivosti usljed oteenja konstrukcije koja smanjuju
trajnost konstrukcije
su karakteristine naprsline manje od graninih irina naprslina koje zavise od
sredine u kojoj se konstrukcija nalazi.
68
6.2. Osnovne promjenljive veliine

Proraunski model kojim se opisuje granino stanje konstrukcije sadri osnovne promjenljive veliine koje se izraavaju proraunskim vrijednostima.
1. Proraunske vrijednosti geometrijskih veliina (ad) se odreuju
prema izrazu
ad = ak + a
( 6.3 )
Geometrija konstrukcije se uvodi u proraun svojim proraunskim vrijednostima. Proraunske vrijednosti geometrijskih veliina (ad), najee su jednake
karakteristinim vrijednostima ak. Karakteristine vrijednosti geometrijskih
veliina jednake su geometriji konstrukcije koja opisuje oblik i veliinu gabarita
konstrukcije u cjelini i poprene presjeke. Kada promjena geometrijskih veliina moe imati znaajan utjecaj na otpornost konstrukcije, tada se promjena
geometrijskih veliina (a), koje su propisane normama, treba dodati karakteristinim vrijednostima za dobivanje proraunskih veliina (npr. kod stubova se
dodaje poetna zakrivljenost u funkciji duine stuba).
2.
Proraunske vrijednosti svojstava materijala (Xd) se odreuju prema
izrazu
Xd = X k /( 6.4 )
Svojstva materijala (npr. vrstoa) se uvode u proraun svojim proraunskim
vrijednostima (Xd) prema izrazu Xd = X k/Karakteristine vrijednosti svojstava
materijala (X k) date su u normama, a dobivaju se eksperimentalnim putem.
Za tlo i postojee konstrukcije, karakteristine vrijednosti svojstava materijala
moraju biti ustanovljene za svaki objekat posebno. Pomou parcijalnih koefici-
jenata sigurnosti (M) za svojstva materijala obuhvaena je netanost izmeu

svojstava materijala u konstrukciji i svojstava materijala na uzorcima. Parcijalni
koeficijenti sigurnosti za svojstva materijala su propisani u normama, a zavise
od vrste materijala i graninog stanja.
3. Proraunske vrijednosti dejstava (Fd) se odreuju prema izrazu
Fd = Fk F
( 6.5 )
69
Dejstva se uvode u proraun svojim proraunskim vrijednostima (Fd). Proraunske vrijednosti dejstava se dobivaju iz karakteristinih vrijednosti dejstava
(Fk) mnoenjem parcijalnim koeficijentima sigurnosti (F) za dejstva. Karakteristine vrijednosti za dejstva date su u normama, a dobivaju se osmatranjem
(Npr. teina snijega), proraunom (npr. teina konstrukcije poda), izborom
(Npr. odabire se nosivost krana) i procjenom (npr. optereenje od zemljotresa).
Dejstva se klasificiraju prema promjeni u vremenu (stalna, promjenjiva i incidentna), promjeni u prostoru (fiksna i slobodna) i svojoj prirodi (statika i dinamika).
Pomou parcijalnih koeficijenata sigurnosti za dejstva uzima se u obzir netanost u modelu optereenja i mogunost nepovoljnog odstupanja od karakteristinih vrijednosti. Parcijalni koeficijenti sigurnosti (F) za dejstva su propisani u
normama ije veliine zavise od posmatranog graninog stanja.
Parcijalni koeficijenti sigurnosti (F) pri dokazu graninih stanja upotrebljivosti,
jednaki su jedinici, izuzev ako nije drugaije odreeno.
Parcijalni koeficijenti sigurnosti (F) za dejstva pri dokazu graninih stanja
nosivosti su razliiti za trajno optereenje, kratkotrajno optereenje i incidentno
optereenje.
6.3. Metode prorauna konstrukcija
Postupak projektovanja i prorauna konstrukcija sastoji se od analize

optereenja, prorauna presjenih sila i prorauna poprenih presjeka. Proraun konstrukcija na granina stanja provodi se usvajanjem modela konstrukcije
i optereenja, zatim dokazivanjem da relevantna granina stanja nisu prekoraena. Za dokaz pouzdanosti konstrukcije tj. sigurnosti, upotrebljivosti i trajnosti
primjenjuje se nain prorauna uz pomo globalnog koeficijenta sigurnosti ili uz
pomo parcijalnih koeficijenata sigurnosti.
Za svako granino stanje potrebno je odabrati maksimalne proraunske
utjecaje od dejstava, kombinirajui dejstva koja se mogu istovremeno pojaviti na
konstrukciji.
Za proraun poprenih presjeka konstrukcija koriste se sljedee metode:
- Linearna metoda zasnovana na idealiziranim dijagramima napon-dilatacija u obliku pravca sve do sloma materijala i hipotezi ravnih presjeka.
- Nelinearna metoda zasnovana na idealiziranim dijagramima napondilatacija koji dobro aproksimiraju stvarne dijagrame i hipotezi ravnih
presjeka.
70
Za analizu graninih stanja upotrebljivosti po pravilu se koristi linearna metoda.

Za analizu graninih stanja nosivosti koristi se linearna metoda poznata pod
nazivom metoda dozvoljenih napona i nelinearna metoda poznata pod nazivom
metoda loma.
Granina nosivost statiki odreene konstrukcije i statiki neodreene
konstrukcije kod linearne metode jednaka je graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije.
Kod nelinearne metode granina nosivost statiki odreene konstrukcije jednaka je graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije, a granina nosivost
statiki neodreene konstrukcije nastupa kada se iscrpi granina nosivost i
posljednjeg kritinog presjeka tj. kada se pojavi broj plastinih zglobova na
konstrukciji vei za jedan od stepena statike neodreenosti konstrukcije.
Koja e se metoda odabrati za analizu granine nosivosti konstrukcije zavisi od
odgovora materijala i konstrukcije na djelovanja.
Za proraun granine nosivosti presjeka, usvaja se pretpostavka, da vai hipoteza ravnih presjeka sve do sloma materijala i idealizirani dijagram napon-dilatacija za odabrani materijal.
Dijelovi konstrukcije i konstrukcija u cjelini, proraunavaju se za relevantna
granina stanja sigurnosti i relevantna granina stanja upotrebljivosti.
Za praktinu primjenu proraunski uvjeti za granina stanja mogu se pisati, ako
se upotrebljava globalni koeficijent sigurnosti, u obliku:
a)
Za granina stanja sigurnosti

E ( Fk , ak ) 1/n R ( xk , ak )
b)
( 6.6 )
Za granina stanja upotrebljivosti

E (Fk , ak , xk ) C
( 6.7 )
71
ili ako se upotrebljavaju parcijalni koeficijenti sigurnosti u obliku:

c)
Za granina stanja sigurnosti

E ( Fd , ad ) R (xd , ad )
d)
( 6.8 )
Za granina stanja upotrebljivosti

E (Fd , ad , xd ) Cd
( 6.7 )
Oznake:
n
- globalni koeficijent sigurnosti
Fd
- proraunska vrijednost dejstva
Fk - karakteristina vrijednost dejstva
xd
- proraunska vrijednost za svojstva materijala
xk
- karakteristina vrijednost za svojstva materijala
ad
- proraunska geometrijska veliina
ak
- karakteristina geometrijska veliina
E ( Fd , ad ), E (Fd , ad , xd ) - proraunske vrijednosti utjecaja od dejstava

E ( Fk , ak ), E (Fk , ak , xk ) - karakteristine vrijednosti utjecaja od dejstava
R (xd , ad ) - proraunska nosivost konstrukcije
R ( xk, ak ) - karakteristina nosivost konstrukcije
Cd - normativno ogranienje (zavisi od vrste konstrukcije i graninog stanja)
72
73
A - LINEARNA METODA
A.
LINEARNA METODA
7.
Osnove prorauna konstrukcija po metodi

dozvoljenih napona
7.1.
Dozvoljeni napon ...................................................................... 78
7.2.
A.
LINEARNA METODA
7.
Osnove prorauna konstrukcija po metodi dozvoljenih
napona
Za proraun poprenih presjeka linijskih konstrukcija koriste se sljedee raunske metode:
a) Linearna metoda zasnovana na modelu idealnog elastinog tijela tj na
zamjenjujuim (idealiziranim) dijagramima napon - deformacija u obliku pravca,
koji prolazi kroz koordinatni poetak i granicu proporcionalnosti za koji se pretpostavlja da vrijedi sve do sloma i hipotezi ravnih presjeka.
b) Nelinearna metoda koja je zasnovana na zamjenjujuim (idealiziranim)
dijagramima napon - deformacija, koji dobro aproksimiraju stvarne eksperimentalno dobivene dijagrame i hipotezi ravnih presjeka.
Obje metode za proraun linijskih nosivih konstrukcija, nazivaju se zajednikim imenom proraun konstrukcija na granina stanja zato to dimenzije konstrukcija moraju zadovoljavati niz graninih stanja, koja se mogu svrstati u dvije
grupe i to granina stanja nosivosti i granina stanja upotrebljivosti. Koja e se
metoda upotrijebiti zavisi od razmatranog graninog stanja i specifinosti same
konstrukcije.
Za analizu graninih stanja upotrebljivosti koristi se linearna metoda koja daje
dovoljno tana rjeenja. Da bi konstrukcija zadovoljila zahtjeve upotrebljivosti,
njene deformacije pod djelovanjem eksploatacionog optereenja, treba da
budu u granicama dozvoljenih veliina. Za eksploataciono optereenje maksimalni naponi u nosivoj konstrukciji su manji od granice proporcionalnosti do
koje se poklapaju stvarni (eksperimentalno dobijeni dijagrami napon - deformacija) i zamjenjujui dijagrami po linearnoj metodi.
Za analizu graninih stanja nosivosti koriste se linearna metoda poznata pod
nazivom metoda dozvoljenih napona i nelinearna metoda poznata pod imenom metoda loma. Koja e se metoda odabrati za analizu granine nosivosti
konstrukcije zavisi od odgovora materijala i konstrukcije na optereenje
Metoda dozvoljenih napona (linearna metoda) je bila prva metoda za proraun
konstrukcija koja se zadrala i do danas. Prema metodi dozvoljenih napona
(linearnoj metodi), granina nosivost statiki odreene i statiki neodreene
77
konstrukcije nastupa dostizanjem granine nosivosti kritinog presjeka konstrukcije. Drugim rijeima granina nosivost konstrukcije (presjeka) po metodi
dozvoljenih napona nastupa kada maksimalni napon u kritinom presjeku dostigne kritinu vrijednost tj. granicu teenja kod ilavih materijala ili vrstou kod
krtih materijala. Poto su kod metode dozvoljenih napona zamjenjujui dijagrami
napon-dilatacija u obliku pravca, lako je dokazati da je odnos izmeu granine
nosivosti presjeka i dozvoljene nosivosti presjeka, jednak odnosu izmeu kritinog i dozvoljenog napona tj. jednak globalnom koeficijentu sigurnosti. Umjesto da se pri dimenzioniranju uporeuje stvarna nosivost kritinog presjeka
(konstrukcije) sa dozvoljenom nosivou kritinog presjeka (konstrukcije) kod
metode dozvoljenih napona se uporeuju stvarni napon od eksploatisanog
optereenja u kritinom presjeku sa dozvoljenim naponom (koji je po pravilu
manji od granice proporcionalnosti).
Treba naglasiti da stvarna granina nosivost presjeka i granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona u opem sluaju nisu jednake zbog usvajanja zamjenjujuih dijagrama napon - deformacija u obliku pravca. Zbog toga
je stvarni koeficijent sigurnosti konstrukcije po metodi dozvoljenih napona vei
od odobrenog koeficijenta sigurnosti, ali nije isti za sve forme poprenog presjeka konstrukcije. To je osnovni nedostatak prorauna konstrukcija po metodi
dozvoljenih napona.
Da bi se ublaio taj nedostatak metode dozvoljenih napona, propisi kod naprezanja na savijanje i torziju dozvoljavaju neto vee napone. Treba naglasiti
da su stvarni naponi u konstrukciji proraunati po metodi dozvoljenih napona
tani, zato to su uvijek manji od granice proporcionalnosti do koje se stvarni i
zamjenjujui dijagrami poklapaju.
Prednost metode dozvoljenih napona za proraun konstrukcija je u tome, to je
proraun jednostavniji. Takoer, primjena metode dozvoljenih napona (linearna
metoda) za proraun statiki neodreenih konstrukcija, ne zahtijeva posebne
mjere za obezbjeenje duktiliteta karakteristinih presjeka konstrukcije.
7.1.
Dozvoljeni napon
Dimenzije nosivih konstrukcija trebaju biti tako odabrane da za projektom predvieno optereenje ne doe do sloma materijala ni u jednoj taki nosive konstrukcije, tj. da ekvivalentni napon proraunat prema usvojenoj hipotezi o slomu
materijala, bude manji od kritinog napona (k), koji je utvren eksperimentalnim
putem pri linijskom stanju napona za ilavi materijal (Sl. 7.1) i krti materijal (Sl. 7.2).
78
Kritini napon za ilavi materijal je granica teenja, a za krti materijal granica

vrstoe.
U praksi se odabiru dimenzije nosivih konstrukcija tako, da ekvivalentni naponi
u materijalu konstrukcije izazvani projektnim optereenjem ne smiju prekoraiti
dozvoljenu granicu koja predstavlja samo dio kritinog napona za odabrani
materijal.
Ta granica napona naziva se dozvoljeni napon i obiljeava se sa d.

d =
K
n
n>1
( 7.1 )
Oznake
k -
kritini (granini) napon
d -
dozvoljeni napon
n > 1 - globalni koeficijent sigurnosti

Npr.
n =
1,4 - 2
za ilave materijale
n =
2-3
za krte materijale
Uvoenje globalnog koeficijenta sigurnosti u postupak projektovanja potrebno

je iz vie razloga. Globalni koeficijent sigurnosti (n) obuhvata utjecaje koje nije
mogue obuhvatiti proraunom. Prema tome globalni koeficijent sigurnosti (n)
nije u pravom smislu rijei koeficijent sigurnosti.
79
Utjecaji koji se ne mogu obuhvatiti proraunom su:

projektom predviena optereenja nisu apsolutno tana (vjetar, snijeg,
zemljotres),
statika ema nosivog elementa ne odgovara u potpunosti stvarnom
stanju (ne uzima se u obzir trenje u leajevima),
proraun napona nije apsolutno taan (usvajaju se pretpostavke koje
nisu apsolutno tane),
greke u materijalu (vorovi u drvetu, gnijezda u betonu, kvalitet nije
ujednaen),
greke pri izvoenju dimenzija nosivog elementa,
dimenzije nosivog elementa nisu apsolutno tane (npr. kod betona),
vanjski utjecaji koji dovode do slabljenja osobina materijala i dimenzija

(npr. vlaga, korozija).
Radi vanosti odreivanja koeficijenta sigurnosti graevinske vlasti u svakoj zemlji propisuju dozvoljene napone (ili koeficijente sigurnosti) za sve vrste konstrukcionih materijala. Veliine dozvoljenih napona zavise od svojstva materijala,
karaktera optereenja i tipa konstrukcije. Takoer, veliina dozvoljenog napona
zavisi od prirode optereenja (statiko, dinamiko) i temperature kojoj je nosivi
elemenat izloen.
Najnoviji propisi uvode parcijalne koeficijente sigurnosti za optereenja (stalno,
pokretno, incidentno) i za materijale.
7.2.
Dimenzioniranje
Odreivanje dimenzija konstrukcije svodi se na proraun dimenzija presjeka na

karakteristinim mjestima konstrukcije. Pri dimenzioniranju konstrukcije trebaju
biti zadovoljeni sljedei uvjeti:
80
a)
uvjet nosivosti,
a)
uvjet upotrebljivosti (krutosti),
b)
uvjet stabilnosti i
c)
uvjet ekonominosti i trajnosti.
Najee se konstrukcija dimenzionira prema uvjetu nosivosti, a zatim se

kontroliu ostali uvjeti.
Dimenzioniranje presjeka po metodi dozvoljenih napona vri se za maksimalne statike utjecaje koji su izraunati u presjecima, a za optereenje koje se
predvia da e djelovati na konstrukciju u toku njezine normalne upotrebe.
Da bi uvjet nosivosti bio zadovoljen u svim takama konstrukcije, potrebno je
odrediti kritine take (ili taku) u kojima se oekuje slom materijala.
U praktinim zadacima otpornosti materijala, najee se kritine take nalaze
u linijskom naponskom stanju (Sl. 7.3). Tada uvjet nosivosti glasi:
1 d
( 7.2 )
7
Za sluaj da se kritina taka nalazi u ravnom stanju napona (Sl. 7.4), dimenzije
presjeka se odreuju (za odabranu hipotezu o slomu materijala) iz uvjeta koji
glasi:
1,2 d
( 7.3 )
II hipoteza
1-
( 7.4 )
III hipoteza
1 2 d
hipoteza
IV hipoteza
2 d
1 2 1 2 2 2 d
( 7.5 )
( 7.6 )
81
za kritinu taku koja se nalazi u specijalnom sluaju ravnog naponskog stanja

(Sl. 7.5).
7
Graevinske vlasti su za svaki materijal propisale dozvoljeni tangencijalni napon
(d) da ne bi bilo dileme oko izbora hipoteze po kojoj e se vriti proraun, radi
toga to se za ovaj sluaj ravnog stanja napona hipoteze o slomu materijala
znatno razlikuju.
Za ovaj sluaj naponskog stanja uvjet nosivosti glasi:
( 7.7 )
U praksi se, najee, susreu sljedei zadaci iz otpornosti materijala:

1. Za zadatu emu nosaa, optereenje i materijal odrediti: dimenzije
poprenih presjeka nosaa (projektantski proraun)
2. Za zadatu emu nosaa, optereenje, dimenzije poprenih presjeka,
izvriti kontrolu da li nosa moe izdrati zadato optereenje (kontrolni proraun)
3. Za zadatu emu nosaa, dimenzije i emu optereenja, odrediti
veliinu dozvoljenog optereenja
82
U osnovi svih zadataka lei uvjet

pmax pd
( 7.8 )
tj. da najvei normalni napon, tangencijalni napon ili ekvivalentni napon u kritinim takama ne prelazi dozvoljene napone.
Tok rjeavanja zadataka:
1.
Na zadatu emu nosaa nanijeti zadate sile.
2.
Odabrati materijal nosaa i ustanoviti veliine dozvoljenih napona.
3. Odabrati presjeke poprenih presjeka nosaa u brojnoj ili algebarskoj formi i izraunati najvee napone u kritinim takama nosaa.
4. Napisati uvjet nosivosti (7.8) i iz njega odrediti dimenzije poprenih
presjeka nosaa ili izvriti kontrolu odabranih dimenzija.
U veini sluajeva potrebno je izvriti i kontrolu nosaa na stabilnost i krutost.
83
PROSTA NAPREZANJA
8.
8.1.
8.2.
8.3.
8.4.
PROSTA NAPREZANJA
8.
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo normalna sila, tada to naprezanje nazivamo aksijalno naprezanje (Sl. 8.1).
8
U arhitektonskim konstrukcijama se susree kod reetkastih nosaa, stupova,
zatega, itd.
8.1.
Proraun napona u poprenom presjeku nosaa
Normalna sila jednaka je zbiru elementarnih unutranjih sila u poprenom presjeku nosaa.
1 V G$
( 8.1 )
Da bismo odredili napon iz jednaine (8.1) potrebno je poznavati raspored

normalnih napona u poprenom presjeku nosaa.
85
Ako izvedemo eksperiment tako to na tapu obiljeimo jedan popreni presjek, zatim tap opteretimo sa dvije kolinearne vanjske sile, jednakih intenziteta,
a suprotnih smjerova - take obiljeenog poprenog presjeka e se pomjeriti
za istu veliinu l.
Na osnovu hipoteze ravnih presjeka slijedi da e se i take unutar obiljeenog

presjeka tapa pomjeriti za istu veliinu tj.
konst
( 8.2 )
= E = konst
( 8.3 )
Na osnovu Hukovog zakona slijedi:
Kada uvrstimo vrijednosti iz (8.3) u (8.1) dobivamo

1 V G$ V$ G$
$
$
1

$
>V @ 1 >03D@
PP
LOLV
Oznake:
- normalni napon u takama poprenog presjeka nosaa

N - normalna sila u poprenom presjeku nosaa
A - povrina poprenog presjeka nosaa
86
( 8.4 )
Znak normalnog napona zavisi od znaka normalne sile u posmatranom

presjeku.
Crtanje - dijagrama
Najee se - dijagram prikazuje kao na slici 8.4.c
8.2.
Uzmimo u razmatranje aksijalno optereen konzolni nosa (Sl. 8.5)
u presjecima I i II,
x = =
N
A
Kada iz nosaa isjeemo elemenat duine dx, imamo:

x O x =
N
A
87
Za analizu napona u taki najlake je koristiti ranije izvedene izraze za ravno

stanje napona (v. l. 2.2.2) uvrtavajui u njih x =
N
, y = 0, = 0.
A
Komponente u kosom presjeku
8
Poznato: x =
Trai se: n, nl
n =
x y
nl = -
x y
N
,
A
cos 2 + sin 2 =
x y
2
sin 2 + cos 2 = -
N
N
cos 2
2A 2A
N
sin 2
2A
( 8.5 )
( 8.6 )
Ekstremni normalni naponi

Poloaj presjenih ravni
tg 21 =
2
0
x y
21' = 0o,
1 = 0o
1 = 1 +90o = 90o
88
( 8.7 )
Veliine ekstremnih normalnih napona

1,2 =
x y
x y
2 = x x
2
2
N
1 =
A
2
za 1' = 0o
za 1' = 90o
2 = 0
( 8.9 )
za 1' , 1''
nl = 0
( 8.10 )
( 8.8 )
8
Ekstremni tangencijalni naponi
Poloaj presjenih ravni
tg 22 = -
x y

2
22' = - 90o,
( 8.11 )
2' = - 45o
2'' = 2 + 90o = 45o

Veliine ekstremnih tangencijalnih napona
1, 2
x y
za 2 = - 45o
za 2'' = 45o
za 2, 2
N
2 =
2A
N
1
2A
N
2
2A
n =
x y
2
( 8.12 )
( 8.13 )
N
2A
( 8.14 )
89
8.3.
Proraun pomjeranja
Usljed djelovanja vanjskih sila duina tapa se mijenja. Sve take jednog
poprenog presjeka imaju jednako pomjeranje.
Veza izmeu presjene sile i pomjeranja take presjeka dobiva se na osnovu:
-
veze izmeu pomjeranja i dilatacija (v. l. 3.3)
H
-
GX

G[
Hukovog zakona (v.l. 4.3.1)

=E
( 8.16 )
veze izmeu presjene sile i napona

=
90
( 8.15 )
N
A
( 8.17 )
hipoteze ravnih presjeka koja glasi: sve take jednog poprenog presjeka se pomjeraju za istu veliinu.
Iz gornjih izraza slijedi:
H G[
GX
G[
1
G[ LOL
($
GX

X
( 8.18 )
($ G[ F
Konstanta c se dobiva iz graninih uvjeta. Za specijalni sluaj:

N = konst, A = konst , slijedi

X
1
[ F
($
( 8.19 )
za N = 0, u = 0 c = 0
8.4.
Dimenzioniranje
Dimenzije nosaa se u pravilu dobivaju iz uvjeta nosivosti, a ostali uvjeti se

kontroliu. Uvjet nosivosti glasi: maksimalni naponi u svim takama nosivog
elementa trebaju biti manji od dozvoljenog napona (v. l.7.2).
max d
( 8.20 )
Ako je nosa konstantnog poprenog presjeka kritina taka se nalazi na

mjestu maksmalne normalne sile
max =
N max
d
A
Apot
N max
( 8.21 )
zatim se odabere forma poprenog presjeka nosaa (pravougaonik, krug, profil

itd.) i dimenzije (Astv Apot).
91
Kontrola:
1.
2.
Nosivosti:
Nmax d . Astv
( 8.22 )
l = .... ld
( 8.23 )
Upotrebljivosti:
3. Stabilnosti:
Za pritisnute elemente obavezna je kontrola stabilnosti. U pravilu ovaj kriterij
zahtijeva vee dimenzije poprenog presjeka pritisnutih elemenata.
4.
Ekonominosti:
Forma poprenog presjeka kod zategnutih nosivih elemenata ne utjee na

ekonominost. Za pritisnute nosive elemente najekonominiji oblik poprenog
presjeka je kvadratna ili kruna cijev (tj. Imax = Imin).
Primjer
Za zadati sistem i optereenje odrediti dimenzije tapova BC i CD, ako se usvoji
kvadratni popreni presjek tapova.
Poznato:
P = 75 kN,
d = 12 kN/cm2
sin = 0,6
cos = 0,8
Proraun sila u tapovima BC = S1 i CD = S2
92
X=0
S1 sin - S2 sin = 0
S1 = S2
Y=0
S1 cos - S2 cos - P = 0
6 6
3
FRV D

N1
Dimenzioniranje
=
N
,
A
$SRW
6
VG

FP D FP
odabrano a = 2,0 cm, Astv = a2 = 4,0 cm2

Kontrola:
S d . Astv
46,9 12,0 . 4,0 = 48,0 kN
93
9.
isto smicanje
9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
9.
isto smicanje
isto smicanje nastupa kada u poprenim presjecima nosivog elementa postoji samo transverzalna sila (Sl. 9.1).
Naprezanje na isto smicanje se susree kod nosivih elemenata kod kojih je

momenat savijanja zanemarljivo mala veliina, (ako postoji transverzalna sila
tada postoji i momenat savijanja).
U arhitektonskim konstrukcijama naprezanje na isto

smicanje se susree kod spojnih sredstava. To su
sredstva koja slue za spajanje dva ili vie tapova.
Spojna sredstva mogu biti razliita po obliku (kod
metalnih konstrukcija: vijci, zakivci, varovi itd, a kod
drvenih konstrukcija: ekseri, modanici, prstenovi,
ljepilo itd.). Koje e se spojno sredstvo odabrati zavisi
od niza faktora, npr. veliine sile, dimenzija tapova,
mogunosti ugradnje, mogunosti nabavke, cijene
itd.
95
9.1.
Transverzalna sila je rezultanta elementarnih unutranjih sila u poprenom

presjeku nosaa (v. l. 5.2).
7 W G$
$
( 9.1 )
Da bismo rijeili ovaj integral potrebno je poznavati raspored - napona u

poprenom presjeku nosaa.
Pretpostavka o ravnomjernom rasporedu tangencijalnih napona u poprenom
presjeku kod elemenata optereenih na isto smicanje je dovoljno tana za
inenjersku praksu, zato to se transverzalna sila kod istog smicanja javlja na
maloj duini nosivog elementa.
(Za sluaj kada se transverzalna sila prostire na veoj duini tapa, izvest emo
kasnije taan izraz za raspored - napona).
Za = konst, dobivamo
7 W G$ W$ G$ $LOL

7
1
W >W @
>03D@

$
PP
96
( 9.2 )
Dijagram - napona u poprenom presjeku nosivog elementa:
9.2.

Uzmimo u razmatranje elemenat
tapa optereen na isto smicanje (Sl. 9.5) u presjecima I, II
= T / A. Na osnovu zakona o
parnosti tangencijalnih napona
slijedi da postoje tangencijalni
naponi i u ravnima okomitim na
presjeke I i II i brojno su jednaki
tangencijalnim naponima u presjecima I i II (Sl. 9.6).
Naponi u unaprijed odabranoj kosoj ravni
Ovo je specijalni sluaj ravnog stanja napona

(v. l. 2.2.2.) (x = 0, y = 0).
Poznato: =
T
,
A
97
n =
x y
nl = -
x y
x y
2
cos 2 + sin 2 =
sin 2 + cos 2 =
T
sin 2
A
T
cos 2
A
( 9.3 )
( 9.4 )
Glavni normalni naponi

Poloaj ravni:
tg 21 =
2
2
,
x y
0
21 = 90o,
1 = 45o
( 9.5 )
1'' = 1' +90o = 135o
za 1, 1' 1,2 =
x y
2
x y
T
2 = =
( 9.6 )
A
za 1, 1 nl = 0
( 9.7 )
Glavni tangencijalni naponi

Poloaj ravni:
tg 22 = -
x y
0
0,
2
2
22 = 0o,
2 = 0o
( 9.8 )
2'' = 2' +90o = 90o

za 2', 2'
98
1, 2
x y
2 =
A
( 9.9 )
za 2', 2
9.3.
n =
x y
2
=0
( 9.10 )
Proraun pomjeranja
Oznake:
- ugao klizanja
v - pomjeranje
(G =
E
)
2(1 )
1. veza izmeu komponenti pomjeranja i komponenti deformacija

(v. l. 3.3)
dv = dx
2.
( 9.11 )
veza izmeu presjenih sila i komponenti napona
T
A
( 9.12 )
=G
( 9.13 )
3. Hukov zakon (v. l. 4.3.2)
99
Iz gornjih izraza slijedi
7

*$
7
7
Y
GY
G[
G[ F
*$
*$
7
7
NRQVWY
]D
[ F
*$
*$
( 9.14 )
( 9.15 )
Konstantu c odreujemo iz graninih uvjeta: za x = 0, v = 0 c = 0
7
[ , a maksimalno pomjeranje imamo
*$
7D
]D[ D YPD[

*$
Dimenzioniranje
pa imamo Y
9.4.
( 9.16 )
Kritina taka se nalazi na mjestu maksimalne transverzalne sile.

Iz uvjeta nosivosti slijedi:
W PD[
7
7PD[
d W G $SRWt PD[
WG
$
( 9.17 )
Zatim se odabere oblik poprenog presjeka i dimenzije (Astv Apot).

d dato propisima za sve materijale
Kontrola
T max d Astv
( 9.18 )
7
*$
( 9.19 )
1.
Nosivosti:
2.
Upotrebljivosti: J
d J G
U praktinim zadacima ovaj kriterij je u pravilu zadovoljen pa se ne kontrolie.

3. Stabilnosti: Za nosive elemente optereene na isto smicanje u
pravilu ne postoji problem stabilnosti.
4. Ekonominost: Ekonominost ne zavisi od oblika poprenog presjeka nosivog elementa.
100
Primjer
Za zadatu formu veze odrediti:
-
prenik zakivka d
debljinu lima t
irinu lima b
rastojanje od zakivka do kraja lima e

P
P
2
Poznato:
P optereenje
P
2
t
2
d doputeni napon na smicanje
d doputeni normalni napon
t
2
rd doputeni napon na gnjeenje 2 d
k broj ravni smicanja
Pretpostavke:
-
zanemaruje se trenje izmeu spojnih limova
svaki zakivak prima jednak dio sile
tangencijalni napon u poprenom presjeku zakivka je ravnomjerno

rasporeen
normalni napon po omotau rupe je ravnomjerno rasporeen po povrini projekcije omotaa
Sjenost zakivka k (vijka) zavisi od broja ravni u kojima je zakivak izloen

smicanju. Prema tome zakivak moe biti jednosjean, dvosjean, a rjee
viesjean.
101
Proraun prenika zakivka d = ?
P
d
A
ili
k n
d 2
P
d
4
A pot
d 2
A k n
4
4P
d k n
Proraun debljine lima t = ?

Normalni napon na pritisak (gnjeenje) na konturu zakivka i omotau rupe ima
lokalni karakter, pa je zbog toga d 2 d .
P
P
d A pot
, ( A = n d t )
d
A
n d t
P
P
n d d
Proraun irine lima b = ?

b
n1 broj zakivaka u presjeku

b-d
2
I I
P
P
d A pot
,
d
A
P
t ( b n1 d )
P
102
A t b n1 d
b
P
t d
n1 d
Proraun minimalnog rastojanja izmeu zakivaka (vijaka) e = ?

b
P
P
, ( A = n 2e t )
d A pot
d
A
n2et
P
P
2n t d
Primjer
Odrediti nosivost date zavarene veze tapova.

Poznato: a, b, t, d, d, (t-debljina vara)
l
P
2
P
2
a/4
a/4
a/4
a/2
a/4
a/2
Rjeenje:
P = a . b . d
P = 4 . 0,7 . t. l. d
P = Pmin
103
Primjer
Za vezu ugaonika za vorni lim odrediti duine varova l1 i l2.
Poznato: P, e1, e2, t, d
detalj vara
0,
7t
e1 e2
e1 e2
l2
l1
Rjeenje
P1
P2
e1
P1
e2
P1 = 0,7 t l1 d
P1 = 0,7 t l1 d
P e2
e1 e2 ,
P2
P e1
e1 e2
P1
0,7t d
P2
l2
0,7t d
l1
Zbog nemogunosti ostvarenja kvalitetnog vara na poetku i na kraju, duina

vara se usvaja neto vea i ona iznosi: l l 2 a
Primjer
Za zadati konzolni nosa i optereenje odrediti prenik zakivka d.
Zadato:
d = 10 kN/cm2, rd = 24 kN/cm2, L100 x 50 x 6 mm, t = 1 cm, P = 4 kN

104
Rjeenje
9
MA = 0,
R B 10 - P 80 = 0
R B = 32 kN
MB = 0,
R A 10 - P 70 = 0
R A = 28 kN
5%
d W G $ SRW
$
5%
WG

FP
2
2 d 3,2 , d = 1,43 cm
odabrano d = 1,6 cm (16 mm)

Kontrola
W VWY
VU
5%

N1 FP W G

G S

5%

N1 FP V U G
G W
105
10
10.
Torzija
10.1.
Torzija nosivih elemenata krunog i prstenastog

poprenog presjeka ................................................................. 108
10.1.1. Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 108

10.1.2. Analiza napona u taki ............................................................. 111
10.1.3. Proraun pomjeranja ................................................................ 114
10.2.
Torzija tapova pravougaonog poprenog presjeka ................... 116
10.
Torzija
Naprezanje na torziju nastupa kada u poprenim presjecima nosaa postoji

samo momenat torzije (Sl. 10).
Torzija se najee susree kod mainskih konstrukcija, npr. kod burgije burgija je zapravo turska rije i oznaava vrstu alata - svrdlo, builica. U arhitektonskim konstrukcijama torzija se susree zajedno sa savijanjem.
10
U poprenim presjecima nosaa napregnutog na torziju javljaju se samo

tangencijalni naponi.
Momenat torzije jednak je zbiru momenata elementarnih sila u poprenom

presjeku oko ose nosaa (v. l. 5.2).
0W
W
$
G$ ] W ] G$ \
( 10.1 )
W G$ U
( 10.2 )
LOLXREOLNX 0 W
107
y z
2
Oznake:
najkrae rastojanje od teita do pravca elementarne
unutranje sile
A povrina poprenog presjeka nosaa
dA elementarna povrina poprenog presjeka
10
10.1. Torzija nosivih elemenata krunog i prstenastog poprenog

presjeka
10.1.1.
Veza izmeu momenta torzije i komponenti napona (v. l. 5.2) glasi:
0W
W G$ U
$
( 10.3 )
Da bismo rijeili ovaj integral potrebno je poznavati raspored unutranjih sila u

poprenom presjeku nosaa. Raspored unutranjih sila dobivamo na osnovu
hipoteze ravnih presjeka.
108
Hipoteza ravnih presjeka vai samo za nosive elemente krunog i prstenastog

poprenog presjeka koja glasi:
- popreni presjeci tapa ostaju ravni i nakon deformacije nosaa
- pri deformaciji nosaa, ne mijenja se rastojanje izmeu poprenih presjeka
- poluprenici u poprenom presjeku ostaju pravci i nakon deformacije nosaa
Da bismo dobili matematsku formu hipoteze ravnih presjeka uzeemo u razmatranje konzolni nosa krunog poprenog presjeka (Sl. 10.4) i na njemu obiljeiti
dva poprena presjeka na rastojanju dx.
10
Razmotrimo deformaciju isjeenog dijela nosaa (Sl. 10.5)
Iz slike (10.5) imamo:
WJ J | J
)) c
G[
GM
)) UGM , ili
G[
GM

G[
( 10.4 )
Izraz (10.4) predstavlja matemetsku formu hipoteze ravnih presjeka.
109
Hukov zakon (v. l. 4.3.2) glasi:
( 10.5 )
Kada se zamijeni iz izraza (10.4) u (10.5), dobivamo
U *
GM

G[
( 10.6 )
Ako u izraz (10.2) uvrstimo vrijednost iz izraza (10.6) imamo
GM
W G$ U * G[ U G$ U
0W
,R
10
GM
G[
GM
U G$
G[ $
GM
,R
G[
G$ RGQRVQR
0W

* ,R
( 10.7 )

GM
Kada uvrstimo vrijednost G[ iz jednaine (10.7) u jednainu (10.6) dobivamo
izraz za proraun napona u poprenom presjeku nosaa:
GM
G[
*U
0W
LOL
* ,R
*U
0W
U
,R
>W @
( 10.8 )
( 10.9 )
1

>03D @

PP
Oznake:
Mt - momenat torzije
- ugao uvijanja nosaa
- ugao klizanja

Io - polarni momenat inercije poprenog presjeka nosaa ( , R U G$ )
$
- rastojanje od teita presjeka do take u kojoj se trai smiui napon
110
za = 0
=0
za = R
Mt
Wo
Mt
I
R , Wo o
Io
R
( 10.10 )
Wo polarni momenat otpora poprenog presjeka obzirom na teite poprenog presjeka

Dijagram - napona
10
10.1.2.
Ako iz nosaa isjeemo elemenat duine dx
na osnovu zakona o parnosti tangencijalnih napona slijedi, da postoji tangencijalni napon i u okomitoj ravni koji je brojno jednak tangencijalnom naponu u
poprenom presjeku.
111
Ovo je specijalni sluaj ravnog stanja napona (v. l. 2.2.2).
( x 0, y 0,
Mt
)
Io
Komponente napona za unaprijed odabranu presjenu ravan su:
Mt
, x = 0, y = 0,
Io
x y
x y
Poznato: ,
n =
2
nl = -
10
cos 2 + sin 2 =
x y
sin 2 + cos 2 =
Mt
sin 2
Io
Mt
cos 2
Io
( 10.11 )
( 10.12 )

Poloaj ravni:
tg 21 =
2
2
,
x y
0
21 = 90o,
1 = 45o
( 10.13 )
1 = 1 +90o = 135o
za 1, 1 1,2 =
x y
za 1, 1 nl = 0
112
x y
Mt
( 10.14 )
2 =
Io
( 10.15 )
Kada glavni naponi zatezanja kod krtih materijala prekorae vrstou na zatezanje, tada dolazi do sloma tapa pod uglom od 45o, zbog toga to je kod krtih
materijala vrstoa na zatezanje manja od vrstoe na smicanje.
Poloaj ravni:
tg 22 = -
x y
0
0,
2
2
22 = 0,
2 = 0o
( 10.16 )
2 = 2 +90o = 90o
za 2, 2
1, 2
za 2, 2
n =
x y
x y
2
=0
2 =
( 10.17 )
( 10.18 )
10
Kada glavni naponi smicanja kod ilavih materijala prekorae vrstou na smicanje, tada dolazi do sloma tapa okomito na osu, jer je kod ilavih materijala
vrstoa na smicanje manja od vrstoe na zatezanje.
113
10.1.3. Proraun pomjeranja

Iz izraza (10.7),
GM
G[
0W
, slijedi:
* ,R
0W
*,
G[ F
( 10.19 )
Konstanta c se odreuje iz graninog uvjeta.

Za konzolni nosa konstantnog poprenog presjeka optereen na kraju
prepusta sa Mt, tj.
10
0W
*, R
114
NRQVW LPDPR
0W
G[ F
* ,R
0W
[ F
* ,R

]D[
M
]D[ O
M PD[
F
0W O

* ,R
( 10.20 )
10.1.4. Dimenzioniranje
Nosivi elementi napregnuti na torziju najee se izvode od ilavih materijala.
Za ilave materijale ( d d ).
Kritine take nosivog elementa su na mjestu maksimalnog momenta torzije, a

na rubu poprenog presjeka.
max
a)
max M t
d
Wo
Wo pot
max M t
( 10.21 )
Kruni popreni presjek
R 4
I
R 3
Wo o 2
R
R
2
10
2 max M t
R 3 max M t
R3
2
d
d
b)
( 10.22 )
Prstenasti popreni presjek
R 4 r 4
3
I
2 R 1 4
Wo o 2
R
R
2
gdje je
r (zadano ili odabrano)

R
max M t
2 max M t
R 3
1 4
R3
2
d
d 1 4
( 10.23 )
Kontrola
1.
Nosivosti:
2.
Upotrebljivosti:
max M t Wo d
max = ..... d
( 10.24 )
( 10.25 )
3. Stabilnosti: (ne postoji problem stabilnosti osim kod tankih cijevi)

4.
prsten
Ekonominosti: najekonominiji popreni presjek tapa je kruni
115
10.2. Torzija tapova pravougaonog poprenog presjeka
10
Za pravougaoni popreni presjek ne vai hipoteza ravnih presjeka.
Ovim problemom se bavi Teorija elastinosti.
Rezultati Teorije elastinosti su:
B = 0, za b < h | A | > | D |
Maksimalni - napon se nalazi na
sredini due strane pravougaonog
poprenog presjeka.
116
Mt
h
, f1 ( )
2
b
b h
d A , f 2 ( h )
b
h
Mt l
f3 ( )
max
3
b
G b h ,
max A
( 10.26 )
( 10.27 )
( 10.28 )
TABELA
h/b
1,0
1,5
1,75
2,0
2,5
3,0
4,0
6,0
8,0
10,0
0,208
0,231
0,239
0,246
0,258
0,267
0,282
0,299
0,307
0,313
0,333
0,141
0,196
0,214
0,229
0,249
0,263
0,281
0,299
0,307
0,313
0,333
1,000
0,859
0,820
0,795
0,766
0,753
0,745
0,743
0,742
0,742
0,742
10
Dimenzioniranje
Za odabrani odnos h/b = ........
max
Mt
b3
h
b
= ..... (iz tablica)
d b
Mt
3
h
b
( 10.29 )
Za odabrano b i h vri se kontrola:

1.
2.
Nosivosti:
Mt d b2 h
( 10.30 )
max = .... d
( 10.31 )
Upotrebljivosti:
3. Ne postoji problem stabilnosti

4.
Najekonominiji popreni presjek je kvadratna cijev
117
11
11.
isto savijanje
11.1.
Proraun napona u poprenom presjeku .................................. 119
11.2.
11.3.
11.
isto savijanje
isto savijanje nastupa kada u poprenim presjecima nosaa postoji samo

momenat savijanja oko glavne centralne ose inercije poprenog presjeka (Sl.
11.1).
11
11.1.
Proraun napona u poprenom presjeku
U poprenim presjecima nosaa nema tangencijalnih napona, zato to nema

transverzalnih sila i momenta torzije.
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona u poprenom presjeku

(v. l. 5.2) su:

( 11.1 )
1 V G$
$
0 \
V G$ ]

( 11.2 )
0 ]
V G$ \
( 11.3 )
119
Potrebno je odrediti izraz za -napon koji e zadovoljavati integrale (11.1), (11.2)

i (11.3). Da bi rijeili ove integrale potrebno je poznavati raspored -napona u
poprenom presjeku. Raspored -napona u poprenom presjeku nosaa dobivamo na osnovu hipoteze ravnih presjeka koju je postavio ak Bernuli (Jacob
Bernoulli). Hipoteza ravnih presjeka glasi: popreni presjeci nosivog elementa
ostaju ravni i okomiti na osu i nakon deformacije nosivog elementa. Eksperimentalno je dokazano da hipoteza ravnih presjeka vai sve do sloma nosivog
elementa.
Da bi dobili matematsku formu hipoteze ravnih presjeka uzeemo u razmatranje tap na kome obiljeimo poprene i podune presjeke (Sl. 11.3.a), a zatim
tap opteretimo na krajevima koncentrisanim momentima jednakog intenziteta
(Sl.11.3.b). Usljed djelovanja momenata tap e se deformisati.
11
120
Zakljuak
- Popreni presjeci se ne iskrivljuju
- Popreni presjeci se zaokreu
- Donja vlakna tapa se izduuju, a gornja vlakna skrauju. To znai da postoje
vlakna koja ne mijenjaju svoju duinu.
11
Ravan u kojoj se vlakna ne deformiu zove se neutralna ravan (Sl. 11.4).
Presjenica neutralne ravni sa poprenim presjekom zove se neutralna osa
(Sl. 11.4).
Popreni presjeci I i II se nakon deformacije tapa sijeku u taki O (Sl. 11.3.b).
Vlakno AA1 e se izduiti za ' H G[ .
Nakon deformacije tapa obiljeeni popreni presjeci se sijeku u taki O. Rastojanje od ose tapa do take obiljeimo sa R. Vlakno BB1 izduie se za
' H G[ (dilatacija po definiciji jednaka je odnosu izmeu promjene obiljeene duine i duine H ' G[ .
Iz slinosti trouglova O C C1 C1 A1 A1
' G[
\ 5 LOL H
' \
\ 5
G[ 5 , ili
( 11.4 )
Izraz (11.4) je matematska forma hipoteze ravnih presjeka tj, zakon promjene
dilatacija.
Iz izraza (11.4) slijedi da je uzduna dilatacija vlakna nosaa, proporcionalna
rastojanju vlakna od neutralne ose.
Kada smijenimo dilataciju iz (11.4) u Hukov zakon, dobijemo raspored
-napona u poprenom presjeku tapa:
121
E
y
R
( 11.5 )
Izraz (11.5) predstavlja zakon raspodjele normalnih napona u poprenom

presjeku tapa. Naponi se mijenjaju po visini poprenog presjeka po zakonu
pravca.
Uvrstimo sada zakon raspodjele normalnih napona (11.5) u postavljene uvjete
(11.1), (11.2) i (11.3).
V G$
1
LOL
11
0 \

5 \ G$
$
(
6]
5
LOL

V ] G$
5 \ ] G$
$
\ G$ 6 ]
\ ] G$
(
z 6]
5

6 ] \ G$ \ R $
(
z , ]\
5

$z\R

=DNOMXDN
=tRVDMHWH{LxQDRVD
Oznake:
V \ G$
0 ]
LOL
(
, ]\
5
, ]\
5\
G$
\ G$
(
, ]
5
, ] LOL

0]

5 ( ,]

=DNOMXDN
]\tVXJODYQH
FHQWUDOQHRVHLQHUFLMH
SRSUHQRJSUHVMHND
- normalni napon u taki poprenog presjeka

Mz - momenat savijanja oko z-ose
Iz - momenat inercije obzirom na z-osu
Izy - centrifugalni momenat inercije poprenog presjeka
Sz - statiki momenat povrine poprenog presjeka
y - koordinata take u kojoj se trai normalni napon
122
Iz izraza (11.5) i (11.8), slijedi:
R y
E Mz
R
Iz
Mz
y
Iz
( 11.9 )
N
m 2 MPa
Dobili smo vezu izmeu presjene sile i napona (11.9) u poprenom presjeku
nosaa.
Izvedeni izraz (11.9) vai za h/l < 1/5.
11
Dijagram normalnih napona u poprenom presjeku (Sl. 11.5)
V

0]
\ ]D\ V
,]
0]
0]

]D\ H V
H

,]
:
0
0

]D\ H V ] H ]
,]
:
0

]D: : : V r
:
( 11.10 )
( 11.10 )
( 11.11 )
123
Oznake:
W1, W2 otporni momenti poprenog presjeka obzirom na z-osu
W1 = Iz / e1, W2 = Iz / e2
11.2.
Isjecimo iz nosaa elemenat dimenzija dx, dy. Na elemenat djeluju naponi
Mz
y
Iz .
11
Komponente napona u kosoj ravni
Komponente napona u kosoj ravni dobivamo (v.l. 2.2.2) iz izraza za ravno stanje napona (poznato: x = M z y , y = 0, = 0, ).
Iz
n =
124
x y
2
x y
2
cos 2 + sin 2 =
x
2
x
2
cos 2
( 11.13 )
nl = -
x y
sin 2 + cos 2 = -
x
2
sin 2
( 11.14 )

Poloaj ravni:
tg 21 =
2
0
0,
x y x
1 = 0o
21 = 0o,
( 11.15 )
1 = 1 +90o = 90o
za 1, 1 1,2 =
x y
2
1 = x,
x y
2 = x x
2
2
2 = 0
( 11.16 )
nl = 0
11
( 11.17 )

Poloaj ravni:
tg 22 = -
x y
x ,
2
0
22 = - 90o, 2 = - 45o
( 11.18 )
2 = 2 + 90o = 45o
x y
1, 2
2 = x
2
2
n = x
= x
2
2
2
za 2, 2
za 2, 2
( 11.19 )
( 11.20 )
125
11.3.
Proraun pomjeranja
Za isto savijanje M = konst. Na osnovu izraza (11.8) dobivamo
11
Mz
1
konst
R E Iz
Ugibna linija nosaa konstantnog poprenog presjeka kod istog savijanja je
dio krunice.
Mz
1
konst
R E Iz
11.4.
( 11.21 )
Dimenzioniranje
Maksimalni normalni naponi se nalaze u poprenom presjeku u najudaljenijim

takama od neutralne ose.
max
M
M
......... d W pot
d
Wstv
oblik poprenog presjeka i dimenzije (Wstv Wpot)
126
( 11.22 )
Kontrola:
1.
Nosivosti:
M d Wstv
( 11.23 )
(Wstv Wmin, ako presjek nije simetrian za promatranu osu)

2.
Upotrebljivosti:
f = ..... fd
( 11.24 )
( f maksimalni ugib nosaa)

3. Stabilnosti (izboavanja):
Stabilnost nosaa se obezbjeuje izborom dovoljne irine poprenog presjeka
ili konstruktivnim zahvatima.
4. Ekonominosti: Za W / A = max, dobiva se najekonominiji popreni
presjek nosaa. (Treba odabrati takav oblik poprenog presjeka nosaa, da za
odabrani momenat otpora presjek ima najmanju povrinu).
11
Najekonominiji popreni presjek za ovo naprezanje je I NP, I H, I P.
Primjer
Dimenzionirati elinu gredu konstantnog poprenog presjeka optereenu kao
na slici, ako se usvoje date forme poprenog presjeka i odrediti koeficijent
ekonominosti W/A.
Poznato:
d = 15,0 kN/cm2,
momenat savijanja M = 30,0 kNm
: SRW
VG

FP
127
1.
W = 0,7854 R3 = 200,0
R=
A = R2 = 6,342 3,14 = 126,17 cm2
2R

FP
W/A = 200,0/126,17 = 1,59

2.
W=
b h2 h3
200,0 K
6
3

FP
b = 2 h = 16,86 cm
A = b h = 16,86 8,43 = 142,17 cm2
b=2h
11
W/A = 200,0/142,17=1,41
3.
a3
200,0
6

FP

FP
A = a2 = 10,622 = 112,87 cm2

W/A = 200,0/112,87 = 1,77
4.
E K

K
K

b = h/2 = 6,69 cm
b=h/2
A = b h = 6,69 13,39 = 89,58 cm2

W/A = 200,0/89,58 = 2,23
5.
W = 200,0 cm3 , .......
A = 147,0 cm2
W/A = 200,0/147,0 = 1,36
128
NP 45, (Wz=203 cm3)
6.
W = 200,0 cm3 , .......
I NP 20, (Wy = 214cm3)
A = 33,5 cm2
W/A = 200/33,5 = 5,97
Najekonominiji oblik poprenog presjeka je pod rednim brojem 6 tj. I NP.
11
129
12
SLOENA NAPREZANJA
12.
12.1.
12.2.
12.3.
12.4.
12.4.1. Diferencijalna jednaina ugibne linije ......................................... 144

................................................................ 147
SLOENA NAPREZANJA
12.
Naprezanje na savijanje poprenim optereenjem nastupa kada u poprenim

presjecima nosaa postoje presjene sile: momenat savijanja i transverzalna
sila (Sl. 12.1).
12
z, y glavne centralne ose inercije poprenog presjeka
Savijanje poprenim optereenjem izazivaju sile koje djeluju okomito na osu nosaa, a u pravcu glavne ose inercije poprenog presjeka.
0 ,, 0 ,
G[
G0

G[
( 12.1 )
Savijanje poprenim optereenjem je

vrsta naprezanja koja se najee susree u arhitektonskim konstrukcijama.
131
12.1. Proraun napona u poprenom presjeku nosaa
12
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona u poprenom presjeku

(v.l. 52) glase:
0

7
V G$ \
$
W G$
( 12.2 )
( 12.3 )
Izraz (12.2) je identian izrazu (11.3) kod istog savijanja, pa je rjeenje za

napon:
0
\
,]
( 12.4 )
Dijagram napona
za y = 0, = 0
za y = e1, = M/W1
( 12.5 )
W1 = Iz / e1
za y = - e2, = - M/W2
( 12.6 )
W2 = Iz / e2
za W1 = W2 = W
132
max
M max
W
Najvei normalni napon se nalazi na mjestu maksimalnog momenta savijanja u

krajnjoj taki poprenog presjeka.
12
Da bismo dobili tangencijalni napon iz izraza (12.3), potrebno je isjei dio nosivog elementa duine dx sa horizontalnom ravni III-III kroz taku u kojoj traimo
napon (Sl. 12.5).
133
Ako je nosa u ravnotei tada je oigledno i svaki dio nosaa u ravnotei.

Posmatrajmo ravnoteu isjeenog dijela nosaa (Sl. 12.6.a).
12
0 ,, 0 ,

G[
Na isjeeni dio nosaa (Sl. 12.7) djeluju sile P1, P2, P3, P4, P5.
Veliine sila koje djeluju na isjeeni dio nosaa su:
3
W G [ W
3
( 12.7 )
0,
\ G$
,]
$
0]
6 ]
,]
( 12.8 )
0 ,,
\ G$
,]
$
0 ,,
6 ]
,]
( 12.9 )
W G$
( 12.10 )
W G$
( 12.11 )
$
G$
6 ] \ G$
$ H
$
3
$
,,
G$
6 ] \ G$
$ H
$
3
$
3
$
134
Iz uvjeta ravnotee X = 0 za isjeeni dio nosaa (Sl. 12.7), dobivamo:

P1 + P2 - P3 = 0
( 12.12 )
Kada uvrstimo vrijednosti za sile iz (12.7), (12.8) i (12.9), dobivamo:
0,
0
6 ] ,, 6 ] G[W
,]
,]
6]
0 ,, 0 , 7 0 ,, 0 ,
,] W
G;
G[
7 6]

,] W
W G[ W
W
W

( 12.13 )
12
Oznake:
tangencijalni napon u taki poprenog presjeka na odstojanju y od teita
Sz statiki momenat obzirom na z osu dijela povrine poprenog presjeka
iznad ili ispod take u kojoj se trai tangencijalni napon
T transverzalna sila u poprenom presjeku nosaa
Iz glavni momenat inercije cjelokupnog poprenog presjeka obzirom na z-osu
t irina poprenog presjeka kroz taku za koju se trai tangencijalni napon
135
Primjer
Nacrtati dijagram tangencijalnih napona u poprenom presjeku nosaa:
a)
12
Pravougaonik
7 6]

,] W
$
E \ H

$ EK
K
\

7
E K
\
W

EK
E

7

]D\ W PD[
$
K
]D\ r W

b)
c)
136
Krug
,]
6]

7 \

$ K
E K
W E

$ H
E K

\

d)
Trougao
e)
I profil
12
,]
% + % E K

]D\
]D\
]D\
K

WF
WNR
WNX

+

7 6]
6] $H$H
,] E
7 6]
6] $H
,] E
7 6]
6] $H
,] %
W
137
12.2.
Na slici 12.8 prikazani su ema grede, optereenje i dijagrami M i T.
12
Isjecimo iz grede elemenat dimenzija dx, dy, dz. Na isjeeni elemenat djeluju
naponi (Sl. 12.9)
Ovo je specijalan sluaj ravnog stanja napona ( y = 0).
138
Komponente napona u kosoj ravni (v. l. 2.2.2) su:
Poznato:
T Sz
M
,
y, y 0,
Iz t
Iz
12
n =
x y
nl = -
x y
2
x y
2
cos 2 + sin 2=
sin 2 + cos 2 = -
cos 2 sin 2 ( 12.14 )
sin 2 cos 2
( 12.15 )
Glavni normalni naponi:

Poloaj ravni
tg 21 =
2
2
x y
1, 1 = 1 +90o
( 12.16 )

2
2 =
2
2
( 12.17 )
za 1, 1
1,2 =
x y
2
za 1, 1 nl = 0
x y
( 12.18 )
139
Analiziraemo glavne napone u nekoliko karakteristinih taaka nosaa

(Sl. 12.11).
12
WDND$ V $
WJD
W $
V$
0
\$
,]
c
D
]DDcDcc V
c
0
W $
:
D
V$

R
V$

cc
V V $

V
]DD D WQO

WDND% V %
WJD
c
W %
V%
0
\ % W %
,]
D Dcc DcR
cc
]DD D V

]DDcDccWQO
140
7 6]

,] W
V%
V

r % W %

WDND& V &
W &
WJ D

V&

0
\&
,]
c
f D
W &
7 6]

, W
c
R D
D s D c R
V rW &
R
R
Trajektorije glavnih normalnih napona

Trajektorije glavnih normalnih napona (Sl. 12.12) su linije koje imaju osobinu da
tangente povuene na iste pokazuju pravce glavnih normalnih napona.
Dobivaju se izraunavanjem pravaca glavnih normalnih napona u nizu taaka
nosaa ili eksperimentalnim putem, npr. pomou krtog loma ili fotoelastinom
metodom.
12
Armatura u armirano - betonskim konstrukcijama se postavlja priblino u pravcu glavnih napona zatezanja (Sl. 12.13).
141

Poloaj ravni
tg 22 = -
x y
2
2
2' , 2'' = 2' +90o
2
x y
2 = 2
za 2', 2'' 1, 2
2
2
x y
za 2, 2
n =
=
2
2
( 12.19 )
( 12.20 )
( 12.21 )
12
Na slian nain se odreuju trajektorije glavnih tangencijalnih napona (Sl. 12.15).
142
12.3.
Dimenzioniranje
Ekstremni normalni naponi se javljaju u poprenim presjecima maksimalnih

momenata, a u takama poprenog presjeka koje su najudaljenije od neutralne ose.
max
M
M max
d W pot max
d
W
( 12.22 )
oblik poprenog presjeka i dimenzije ( Wstv Wpot )
Kontrola:
Nosivosti: Mmax d Wstv
1.
Tmax
d Astv
k
( 12.23 )
( 12.24 )
12
(k zavisi od oblika poprenog presjeka nosaa)

2.
Upotrebljivosti f = ....... fd
( 12.25 )
3. Stabilnosti (izboavanja)
Stabilnost se obezbjeuje izborom dovoljne irine poprenog presjeka ili
drugim konstruktivnim zahvatima, npr. spregovima
4.
Ekonominost
Ekonominost zavisi od izbora oblika poprenog presjeka - to je vei

odnos otpornog momenta i povrine poprenog presjeka, to je presjek ekonominiji (W/A = max ). Najekonominiji popreni presjek je I profil.
12.4.
Proraun pomjeranja
Dva su osnovna razloga zato se odreuju deformacije nosivog elementa.

1. da se ustanove maksimalna pomjeranja i uporede sa dozvoljenim
pomjeranjem
2. da se na osnovu izraza za pomjeranja formiraju dopunske jednaine
za rjeavanje statiki neodreenih sistema
Deformacija tijela je poznata ako je poznato pomjeranje svake njegove take.
143
Za linijske nosae dovoljno je poznavati pomjeranja taaka osi nosaa i uglove

zaokreta poprenog presjeka. Na osnovu tih podataka mogu se odrediti pomjeranja i ostalih taaka.
Pojmovi:
- deformisanu osa nosaa nazivamo ugibna linija (elastina linija)
- pomjeranje take (v) ose nosaa okomito na osu nazivamo ugib (progib)
- ugao () za koji se zaokrene popreni presjek nosaa naziva se nagib tangente na ugibnu (elastinu) liniju
12
Yc
WJD | D
Prouavanje deformacije nosivog elementa pri savijanju, svodi se na odreivanje jednaine ugibne linije.
12.4.1.
Diferencijalna jednaina ugibne linije
Pri razmatranju istog savijanja izveden je izraz koji povezuje zakrivljenost ugibne linije i momenta savijanja.
1
M
R EI
( 12.26 )
Kod istog savijanja momenat savijanja je konstantan du nosaa, a ako je i

popreni presjek konstantan ugibna linija je dio krunice.
Kod savijanja poprenim optereenjem momenat savijanja je funkcija od x.
Poznata relacija izmeu radijusa zakrivljenosti i funkcije u pravouglom koordinatnom sistemu glasi:
144
1 v
2 3
( 12.27 )
Ako se desne strane izraza (12.26) i (12.27) izjednae, dobiva se izraz:
1 v
3
2 2
M
EI
( 12.28 )
Kriva konkavna prema dolje za odabrani koordinatni sistem, ima drugi izvod
manji od nule (v'' < 0).
12
To znai da ispred izraza (12.28) vrijedi znak minus:
1 v
3
2 2
M
EI
( 12.29 )
Data relacija (12.29) predstavlja diferencijalnu jednainu ugibne (elastine) linije

tj. uspostavljena je veza izmeu presjene sile i pomjeranja. Rjeenje ove diferencijalne jednaine (12.29) nije jednostavno.
Poto su u arhitektonskim konstrukcijama dozvoljeni mali ugibi, moe se sa
dovoljnom tanou usvojiti da je:
1 v 1
2
( 12.30 )
tj. da je duina luka jednaka duini tetive. Maksimalna greka iznosi oko 1%.
145
Sa ovim pojednostavljenjem diferencijalna jednaina ugibne linije glasi:
M
EI
( 12.31 )
Integriui lijevu i desnu stranu diferencijalne jednaine ugibne linije (12.31), dobiva se:
Yc
Y
0
G[ F
(,
0
G[
G[ F [ F
(,

( 12.32 )
( 12.33 )
Konstante c1 i c2 se odreuju iz graninih (konturnih) uvjeta.
12
Primjer:
Za zadati nosa, optereenje, dimenzije i materijal, odrediti jednainu ugibne
linije, maksimalni ugib i nagibe u osloncima.
Poznato: q, l, EI = konst
TO

TO
T[

[

5$ 5%
0
0

(,
TO
T[

(,Y cc [

TO [ T [
(,Y c

F

TO [ T [
(,Y

F [ F

Y cc
146
Granini (konturni) uvjeti:

v(0) = 0, 0 = 0 + 0 + 0 + c2
v(l) = 0,
T
c2 = 0
O
O
T
FO F

TO

Kada se konstante uvrste u gornje izraze, dobiva se:

TO T TO
[ [

Yc

TO [ T [ TO [
Y
(,

O
TO

]D[ Y PD[ I

(,
TO
c

]D[ Y $
(,
TO
c
]D[ O

Y%
(,

(,
12

Mor je uoio analogiju izmeu diferencijalne jednaine statike (M= - q) i diferencijalne jednaine ugibne linije ( v
M
).
E
I
147
Diferencijalna jednaina statike

M = - q
Diferencijalna jednaina ugibne linije
( 12.34 )
Rjeenje:
M
E
I
( 12.31 )
Ako se uvedu oznake:
0c 7 T G[ F
0 G[ T G[ F [ F
Konstante c1 i c2 se odreuju iz graninih uvjeta.
M
,
E
I
q - fiktivno optereenje
T = v',
T - fiktivna transverzalna sila
Primjer:
M = v,
12
M -fiktivni momenat savijanja

diferencijalna jednaina ugibne linije
dobiva oblik:
M q
M = - q
M = - qx + c1
2
M=-q
x
c1 x c 2
2
Konstante
0 F
TO
0 O F

2
x
l
M q
q x
2
2
Razlike se pojavljuju samo pri odreivanju konstanti.
148
( 12.35 )
koja ima isti oblik kao diferencijalna

jednaina statike (12.34).
Rjeenje:
0c 7
0
T G[ F
G[ T G[ F [ F
Konstante c3 i c4 se odreuju iz graninih uvjeta.
Zakljuak
Ako je mogue, poznavajui emu grede i optereenje, odrediti momenat savijanja i transverzalnu silu u nekom presjeku grede bez integracije diferencijalne
jednaine statike, tada je mogue na isti nain, uzimajui za optereenje dijagram momenata savijanja, odrediti ugib i nagib u nekom presjeku grede.
1. Ugib grede u nekom presjeku od zadatog optereenja, jednak je
momentu savijanja u tom istom presjeku fiktivne grede od fiktivnog optereenja.
2. Nagib tangente na ugibnu (elastinu) liniju u nekom presjeku grede
od zadatog optereenja, jednak je transverzalnoj sili u tom istom presjeku fiktivne grede od fiktivnog optereenja.
Zbog razlike u konstantama fiktivna ema grede u pravilu ne odgovara stvarnoj
emi grede.
Formiranje fiktivne eme grede
12
a) Ako je ugib stvarne grede u nekom presjeku jednak nuli, tada u tom
istom presjeku fiktivne grede fiktivni momenat mora biti jednak nuli.
b) Ako je nagib tangente stvarne grede u nekom presjeku jednak nuli,
tada u tom istom presjeku fiktivne grede fiktivna transverzalna sila mora biti
jednaka nuli.
Praktina pravila za formiranje fiktivne grede:
1.
Slobodni kraj stvarne grede se zamjenjuje ukljetenjem i obratno.
2.
Oslonac stvarne grede se zamjenjuje zglobom i obratno.
149
Primjer
Za zadatu emu stvarne grede odrediti emu fiktivne grede.
12
150
Primjer
Za zadati nosa konstantnog poprenog presjeka i optereenje, odrediti
ugibnu liniju metodom Mora grafikim putem (Poznato: P1, P2, P3, l, EI = konst).
Rjeenje:
12
Oznake:
m mjerilo duina (za 1:100 m=100)
n uveanje ugiba (n=2 dvostruko uveanje)
151
Tok rjeavanja zadataka po Morovoj analogiji:

1.
Nacrtati emu zadate grede sa zadatim optereenjem
2.
Odrediti dijagram momenata savijanja na gredi
3. Uzeti nultu liniju dijagrama momenata za os fiktivne grede, a dijagram

momenata savijanja podijeljen sa EI za optereenje
4.
Ucrtati oslonce fiktivne grede
5.
Odrediti fiktivne reakcije na fiktivnoj gredi od fiktivnog optereenja
6. Odrediti momenat savijanja (tj. ugib) u presjeku fiktivne grede gdje

se trai ugib
12
7. Odrediti transverzalnu silu (tj. nagib) u presjeku fiktivne grede gdje

se trai nagib
Primjer
Za zadati nosa konstantnog poprenog presjeka i optereenje, odrediti metodom Mora jednainu ugibne linije.
Poznato: P, l , EI = konst
5$ 5% 3

0$ 0%
O 3O
0& 5$

3O

T
(,
O
3O

T
4
(,
5 $ 5% 4
152
5$ [
T[
O
3O O
[
[
(,
O
Y PD[
YO
Yc 7
Y c D
5$
3O

(,
T [
O
3O

(,
3O O [

(, O
Primjer
Za zadati nosa i optereenje odrediti jednainu ugibne linije, maksimalni ugib
i nagib, metodom Morove analogije.
Poznato: M, l, E , I = konst
R A = RB
12
M1 q M1
,
,
l
l
l M 1l
2 2E
I
Ml
Q M 1l
2
RA
RB Q 1
3 6E
I ,
3
3E
I
Qq
q x2 M1 l x2

E
I 6 2l
2l
Ml
Ml
v 0 1 , v l 1
6E
I
3E
I
v T R A
v M RA x q
x3 M1 l
x3 M x x2
x 1 l
l
6l
6l 6 E
E
I 6
I
xo2
T RA q
0 xo
2l
3
2 R A l v max v xo f R A xo q X o
6l
q ,
153
Primjer
Odrediti metodom Mora jednainu ugibne linije i jednainu za nagib.
Poznato: P,l , EI = konst
M1
RA
RB
EI
l
M
+
fiktivna ema grede
12
RA
q=M1
EI
MB = 0
RB
MA = - P l
x
l
vM q
vl v max
x2
x3 P
l x2 x3

q
2
6l E
I 2 6l
P
l l2 l2 P
l 3

f
E
I 2 6 3E
I
v T q x
v l
154
qx 2 P
l
x2
x
2l
2l
E
I
P
l 2
2E
I
P
l
E
I
13
13.
Koso savijanje
13.1.
13.2.
13.3.
Proraun pomjeranja ............................................................... 159
13.4.
155
13.
Koso savijanje
Koso savijanje nastupa kada istovremeno postoji savijanje oko jedne i druge
glavne centralne ose inercije poprenog presjeka nosaa. U opem sluaju
javljaju se etiri presjene sile (Mz, My, Tz i Ty).
13
U arhitektonskim konstrukcijama koso savijanje se susree kod podronica
(Sl. 13.2).
Za kruni popreni presjek nosaa (O) ne postoji koso savijanje, zato to je

svaka teina osa poprenog presjeka glavna centralna osa inercije.
156
13.1. Proraun napona u poprenom presjeku nosaa

Veze (v. l. 5.2) izmeu presjenih sila i komponenti napona su:

7 \
G$
( 13.1 )
G$
( 13.2 )
7]
0 ]
G$
( 13.3 )
G$
( 13.4 )
0 \
13
Na osnovu ranije izvedenih rjeenja (v. l. 12.1) i zakonu superpozicije slijedi:
7 \
G$ W \
7]
W ] G$ W ]
$
0 ]
7\ 6 ]
, ] W
7] 6 \
, \ W

V
( 13.6 )
G$
0 \
( 13.5 )
0\
0]
\

,]
,\
( 13.7 )
G$
157
Naponi se mogu algebarski sabirati ako se odnose na istu presjenu ravan i

istog su pravca.
Dijagrami tangencijalnih napona y i z se crtaju na uobiajeni nain, a dijagram
normalnih napona se crta, najee, okomito na neutralnu osu (Sl. 13.4).
13
Poloaj jednaine neutralne ose dobiva se iz uvjeta = 0.
My
Mz
y
z0
Iz
Iy
( 13.8 )
Za crtanje pravca neutralne ose dovoljno je poznavati koeficijent pravca koji

prolazi kroz koordinatni poetak:
WJM
0 \ ,]

0] ,\
( 13.9 )
Najvei normalni naponi u poprenom presjeku nosaa javljaju se u takama

koje su najudaljenije od neutralne ose.
B ( zB , yB ), B
158
My
Mz
yB
zB
IZ
Iy
( 13.10 )
M
D ( zD , yD ), D M z y D y z D
IZ
( 13.11 )
Iy
Za poprene presjeke koji imaju dvije ose simetrije (Sl. 13.5), najvei normalni
naponi se javljaju u najudaljenijim tjemenima od neutralne ose.
B
D
My
My
Mz
M
yB
zB z
IZ
Iy
Wz W y
My
My
M
M
z yD
zD z
IZ
Iy
Wz W y
( 13.12 )
( 13.13 )
13
13.2. Analiza napona u taki

Proizvoljna taka se nalazi u specijalnom sluaju prostornog naponskog stanja.
Te take su izloene linijskom naponskom stanju, a to znai da su ekstremni
normalni naponi u tjemenima poprenog presjeka nosaa.
13.3. Proraun pomjeranja

Ugib grede izloene kosom savijanju najjednostavnije je promatrati primjenom
principa superpozicije. Prvo se odredi ugib od optereenja koje djeluje u ravni
koju ini osa nosaa i jedna glavna osa inercije poprenog presjeka, a zatim
ugib od optereenja koje djeluje u ravni druge ose inercije. Ukupni ugib dobiva
se vektorskim zbrajanjem ugiba u pravcu z i y ose.
f v 2 w2
WJE
Y

Z
( 13.14 )
( 13.15 )
159
13.4.
Dimenzioniranje
Za nosive elemente nepravilnog oblika poprenog presjeka dimenzije se pretpostavljaju, a zatim se vri kontrola. To znai da se do dimenzija nosivog elementa dolazi postepenim pribliavanjem.
Za nosive elemente poprenog presjeka: O, I, [, ekstremni normalni naponi se
javljaju u tjemenima, pa uvjet nosivosti glasi:
max
Mz My
W
d W z , pot 1 M z z M y
Wz W y
d
Wy
( 13.16 )
zatim se odabere oblik poprenog presjeka i dimenzije.
13
]D,13
:]
:\

]D>13
:]
:\

:]
:\
EK

EK

]DEK
K

E
K
VHRGDEHUH
E
Kontrola
1.
Nosivosti
WJM
0 \ ,]
0] ,\

( 13.17 )
Odrede se take B i D koje su najudaljenije od neutralne ose
My
Mz
yB
z B .......... d
IZ
Iy
( 13.18 )
My
Mz
yD
z D ......... d
IZ
Iy
( 13.19 )
Tangencijalni naponi se ne kontroliu (u pravilu su zadovoljeni).
160
2.
Upotrebljivosti:
f v 2 w 2 ................. f d
( 13.20 )
3. Stabilnosti
Ne postoji problem stabilnosti.
4.
Ekonominosti
Sanduasti oblik poprenog presjeka (
) je najekonominiji.
13
161
14
14.
14.1.
Proraun napona u poprenom presjeku stupa ......................... 165
14.2.
Analiza napona u taki ............................................................ 168
14.3.
14.4.
14.5.
Jezgro presjeka ....................................................................... 169
14.
Kada u poprenim presjecima nosivog elementa postoje presjene sile Mz, My

i N (Sl.14.1), takvo naprezanje nazivamo ekscentrini pritisak ili zatezanje, ovisno
od predznaka normalne sile.
14
Ekscentrini pritisak sastoji se iz aksijalnog naprezanja i istih savijanja oko
z-ose i oko y-ose. Ekscentrini pritisak najee izazivaju vanjske sile koje djeluju na nosivi elemenat paralelno sa osom nosivog elementa. U arhitektonskim
konstrukcijama se ova vrsta naprezanja susree kod stupova.
163
Poloaj napadne take sile odreen je koordinatama B (zp, yp). Udaljenost BC

napadne take sile od teine ose stupa naziva se ekscentricitet i oznaava
sa e.
%&
] S \ S
( 14.1 )
Proraun presjenih sila

Presjene sile se odreuju iz uvjeta ravnotee odsjeenog dijela stupa.
14
X = 0,
N+P=0
Mz = 0,
My = 0,
N=-P
( 14.2 )
Mz + P yp = 0
M z = - P yp
( 14.3 )
My + P zp = 0
My = - P zp
( 14.4 )
Presjene sile su konstantne du stupa. Kada na stup djeluje vie paralelnih

sila sa osom stupa, tada je potrebno prethodno odrediti rezultantu sila.
164
14.1.
Proraun napona u poprenom presjeku stupa
Na elemenat povrine presjeka stupa djeluje samo -napon (-naponi su

jednaki nuli, zato to nema presjenih sila koje izazivaju -napone).
14
Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona (v. l. 5.2) su:
1
V G$
( 14.5 )
V G$ \
( 14.6 )
V G$ ]
( 14.7 )
0 ]
0 \
Na osnovu zakona superpozicije dobivamo izraz za napon:
1
V G$
$
0 ]
V G$ \ V
$
0 \
0\
1 0]

] ( 14.8 )
\
,\
$ ,]
V G$ ]
$
Kada se u izraz (14.8) uvrste vrijednosti presjenih sila

N = - P,
Mz = - P yp,
My = - P zp i identiteti Iz = iz2 A,
Iy = iy2 A,
dobiva se izraz za normalni napon u obliku:
165
P
1 y P 2 y z P 2 z
A
iz
iy
( 14.9 )
Najjednostavnije je nacrtati dijagram -napona okomito na poloaj neutralne

ose. Poloaj neutralne ose dobiva se iz uvjeta = 0.
P
1 y P 2 y z P 2 z
A
iz
iy
=0
( 14.10 )
Nije teko zakljuiti iz 14.10, da poloaj neutralne ose zavisi od poloaja

napadne take vanjske sile i oblika poprenog presjeka, a ne zavisi od intenziteta sile. Takoer moe se zakljuiti iz izraza (14.10), da neutralna osa prolazi
kroz suprotni kvadrant od napadne take sile.
14
Za crtanje poloaja neutralne ose dovoljno je poznavati odsjeke to pravac

odsjeca na koordinatnim osama (14.10).
za y = 0 zo = -
iy
zP
( 14.11 )
za z = 0 yo = -
iz
yP
( 14.12 )
Zakljuak:
1. Ako neutralna osa prolazi kroz presjek, tada je jedan dio presjeka
zategnut, a drugi dio pritisnut.
2. Ako neutralna osa prolazi izvan presjeka, tada je napon u cijelom
presjeku istog znaka.
166
Najvei naponi u poprenom presjeku, nalaze se u takama najudaljenijim od

neutralne ose.
P
1 y P 2y D z P 2z D
A
iz
iy
( 14.13 )
P
1 y P 2y H z P 2z H
A
iz
iy
C = P
A
( 14.14 )
D ( zD, yD ), D
H ( zH, yH ), H
C ( 0, 0 ),
14.15 )
Poloaj neutralne ose moe se odrediti i grafikim putem (Sl. 14.6).
14
'6&. | '.&5
6&
&.
&.
&5

&.
&5
6&

L]
\R
\3
Kada se napadna taka sile pomjera du pravca koji

ne prolazi kroz teite poprenog presjeka, sve
neutralne ose se sijeku u jednoj taki (Sl. 14.7).
167
Kada se napadna taka sile pomjera du pravca

koji prolazi kroz teite poprenog presjeka, sve
neutralne ose su paralelne (Sl. 14.8).
14.2.
Analiza napona u taki je identina analizi napona kod aksijalnog naprezanja.
14
Glavni normalni naponi se nalaze u poprenom presjeku stupa. Glavni tangencijalni naponi se nalaze u ravnima pod uglom od 45o u odnosu na osu stupa.
14.3.
Proraun pomjeranja
Komponente pomjeranja: (u) u pravcu x-ose od utjecaja normalne sile, (v) u

pravcu y-ose od momenta savijanja oko z-ose i (w) u pravcu z-ose od momenta
savijanja oko y-ose, sabiraju se vektorski.
Meutim, odreivanje pomjeranja taaka stupa nema praktinog znaaja, zato
to su ta pomjeranja po pravilu manja od dozvoljenih pomjeranja.
168
14.4.
Dimenzioniranje
Dimenzije ekscentrino pritisnutih stupova dobivaju se postepenim pribliavanjem. Pretpostave se dimenzije poprenog presjeka stupa, a zatim se vri
kontrola.
1. Nosivosti:
Izrauna se poloaj neutralne ose i izvri kontrola napona u najudaljenijim takama od neutralne ose.
D .......... d
( 14.16 )
H .......... d
( 14.17 )
Kontroliu se oba napona radi toga to se stupovi izvode najee od krtog

materijala kod kojih je dp dz .
14
Tangencijalni naponi se ne kontroliu (u pravilu su zadovoljeni).

2.
Upotrebljivosti:
Pomjeranja su manja od dozvoljenih pa se kontrola ne vri.

3. Stabilnosti
Obavezna je kontrola stabilnosti. Ovaj uvjet u pravilu zahtijeva vee dimenzije
poprenog presjeka.
4.
Ekonominosti:
Sanduasti oblik poprenog presjeka (
14.5.
) je najekonominiji.
Jezgro presjeka
Jezgrom presjeka nazivamo dio povrine poprenog presjeka oko teita u kojem djelovanje sile izaziva napone po cijelom presjeku istog znaka. Odreivanje
jezgra presjeka je vano za stubove od krtih materijala (kamen, opeka, beton),
koji ne podnose napone zatezanja.
Jezgro presjeka je poznato, ako je poznata njegova kontura. Kontura jezgra
presjeka je geometrijsko mjesto taaka hvatita sile za koje su neutralne ose
tangente na konturu presjeka.
169
Prema tome odreivanje taaka konture jezgra presjeka je suprotan postupak

od odreivanja neutralne ose. Za unaprijed odabranu neutralnu osu koja tangira presjek (Sl.14.10), izraunavaju se koordinate hvatita sile (14.18) i (14.19) koje
su istovremeno i koordinate take konture jezgra presjeka.
14
Poznato: iz , iy , zo , yo
2
i
yk z
yo
( 14.18 )
( 14.19 )
i
yk z
yo
Oznake:
z, y
glavne centralne ose inercije poprenog presjeka
zo, yo odsjeci na koordinatnim osama unaprijed odabrane neutralne ose,

koja tangira presjek
zk , yk koordinate take konture jezgra presjeka
iz , iy poluprenici inercije poprenog presjeka
170
Grafika konstrukcija jezgra presjeka prikazana je sa strelicama.
Osobine jezgra presjeka:
14
Ako je napadna taka sile u jezgru presjeka, tada neutralna osa prolazi izvan
presjeka, a naponi su u cijelom presjeku istog znaka.
Ako je napadna taka sile na konturi jezgra presjeka, tada neutralna osa tangira
konturu presjeka, a naponi su u cijelom presjeku istog znaka.
Ako je napadna taka sile izvan jezgra presjeka, tada neutralna osa dijeli presjek na dva dijela u kojima vladaju naponi razliitog znaka.
Ako je kontura presjeka poligon i kontura jezgra je poligon.
Svakoj strani konture presjeka, odgovara tjeme konture jezgra presjeka i obratno.
171
Primjer
Odrediti analitikim putem jezgro presjeka:
a) Pravougaonik
h
yo , zo
2
2
2
iy
iy
0
zk
zo
n-n ,
h2
i
h
y k z 12
h 6
yo
2
2
14
b) Krug
n-n , y o R, z o
zk
iy
zo
iy
R2
2
i
R
yk z 4
yo
R 4
c)
172
d)
e)
f)
14.5.1.
g)
h)
Proraun ekstremnih napona pomou jezgra presjeka
Ako se napadna taka sile pomjera du pravca

koji prolazi kroz teite presjeka, tada su neutralne ose paralelne (Sl. 14.12).
14
Ekstremni naponi u poprenom presjeku mogu se odrediti i pomou jezgra

presjeka ako je poznato: jezgro presjeka, optereenje i napadna taka sile
(Sl. 14.13).
Poznato:
k = CK jezgro presjeka
P optereenje
e = BC ekscentricitet sile
A povrina pop.presjeka
K (zK, yK) ili K (- kcos, ksin )
B (zP, yP) ili B (- ecos, esin )
173
Izraz za napon u taki glasi:
P
1 y P 2 y z P 2 z
A
iz
iy
( 14.19 )
Ako sila djeluje na konturi jezgra presjeka tj. u taki K, tada neutralna osa tangira
presjek u taki H, pa je napon u taki H jednak nuli.
K (zK, yk)
H
1
14
P
1 y K 2y H z K 2z H
A
iz
iy
k sin y H
iz
k cos z H
iy
ili
( 14.20 )
1 sin y H cos z H
2
2
k
iz
iy
( 14.21 )
Ako sila djeluje u taki B tada napon u taki H ima ekstremnu vrijednost:
B (zp, yp)
P
1 y P 2y H z P 2z H
A
iz
iy
sin y
cos z H
P
H
1 e
2
2
A
iz
iy
P k e
H
A k
ili
( 14.22 )
Grafiki postupak za odreivanje ekstremnih normalnih napona pomou jezgra

presjeka (Sl. 14.14):
BC = e
CK = k
CR = P
c
174
Dokaz:
'.&5 | '.%6
%6 &5

%. &.
&5
%6
%.
&.
LOL
3 N H
V +

$ N
14
175
15
15.
15.1.
Proraun napona u poprenom presjeku tapa ......................... 177
15.2.
15.3.
15.4.
15.
Opi sluaj sloenog naprezanja nastupa kada u poprenim presjecima tapa

postoje sve presjene sile (N, Ty, Tz, Mz, My, Mt) (Sl. 15.1).
15
z , y - glavne centralne ose inercije poprenog presjeka
15.1.
Proraun napona u poprenom presjeku tapa
Veze izmeu presjenih sila i napona (v. l. 5.2) su:
V G$
( 15.1 )
V G$ \
( 15.2 )
V G$ ]
( 15.3 )
0]
0\
177
Rjeenje jednaina (15.1), (15.2) i (15.3) dobivamo na osnovu zakona superpozicije:
0\
1 0]
\

]
$ ,=
,\
( 15.4 )
7\
G$
( 15.5 )
G$
( 15.6 )
G$ ] W ] G$ \
( 15.7 )
7]
0W
Rjeenje jednaina (15.5) i (15.7) glasi:
15
y ys yt
Ty S z
I z t1
yt
( 15.8 )
zt
( 15.9 )
Rjeenje jednaina (15.6) i (15.7) glasi:
z zs zt
Tz S y
I y t2
Formule za tangencijalne napone od torzije zavise od oblika poprenog

presjeka.
15.2. Analiza napona u taki

Za analizu napona u taki mogu se koristiti izrazi za prostorno naponsko stanje.
15.3.
178
Proraun pomjeranja
f u 2 v 2 w2
( 15.10 )
Komponente pomjeranja od pojedinih utjecaja se sabiraju vektorski.
15.4.
Dimenzioniranje
Pretpostave se dimenzije poprenih presjeka nosaa i vri kontrola:

1.
Nosivosti
Potrebno je u vie presjeka i vie taaka izvriti kontrolu ekstremnih napona,

zato to nije lako ustanoviti kritine take u kojima se javljaju najvei naponi.
2.
Upotrebljivosti
3. Stabilnosti
4.
15
Ekonominosti
Najekonominiji je sanduasti popreni presjek (
).
Primjer
Za zadati konzolni nosa i optereenje, odrediti komponente napona u takama B, D, C i H poprenog presjeka pri ukljetenju. Poznato: P1, P2, P3, b, h, l.
b
2
b
2
h
2
P2
P1
z
h
2
P3
l
y
179
Rjeenje:
Presjene sile pri ukljetenju
N = P1
Mz = P2 l
My = P3 l
Mt = P2 b/2 + P3 h/2
Ty = - P2
Tz = - P3
15
Geometrijske karakteristike poprenog presjeka

A=bh
Wz = b h2 / 6
Wy = b2 h / 6
Komponente napona u zadatim takama su:
B:
N Mz
A Wz
H:
y 0
z
D:
N Mz My
A Wz W y
y 0
z 0
180
N My
A Wy
M
3 Ty
2t
2 A b h
z 0
M
3 Tz
2t
2 A
b h
C:
N
A
3 Ty
y
2 A
15
181
B - NELINEARNA METODA
16
B.
NELINEARNA METODA
16.
16.1
Uvod ....................................................................................... 185
16.2.
Proraun granine nosivosti presjeka ........................................ 189
16.2.1. Prosta naprezanja .................................................................... 189

16.2.2. Sloena naprezanja.................................................................. 200
16.3.
Proraun granine nosivosti konstrukcije ................................... 206
16.4.
Dimenzioiranje ......................................................................... 209
B.
NELINEARNA METODA
16.
16.1
Uvod
Za proraun dimenzija presjeka tapova konstrukcije postoje dvije metode i to:

linearna metoda i nelinearna metoda. Linearna metoda bazira se na hipotezi
ravnih presjeka i na zamjenjujuim (idealiziranim) dijagramima napon - deformacija u obliku pravca tj. pretpostavlja se da se materijal ponaa elastino sve
do sloma.
16
Nelinearna metoda bazira se na hipotezi ravnih presjeka i na zamjenjujuim

dijagramima napon - deformacija, koji dobro aproksimiraju stvarne dijagrame.
Za analizu graninih uvjeta upotrebljivosti po pravilu se koristi linearna metoda
koja daje dovoljno tane rezultate.
Za analizu graninih uvjeta nosivosti koristi se linearna metoda poznata pod
imenom metoda dozvoljenih napona i nelinearna metoda poznata pod nazivom
metoda loma.
Za proraun nosivosti betonskih konstrukcija obavezna je metoda loma. Takoer, za kontrolu stabilnosti tapova konstrukcije, koristi se nelinearna metoda.
Granina nosivost statiki odreene i statiki neodreene konstrukcije po metodi dozvoljenih napona jednaka je graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije.
Prema metodi loma granina nosivost statiki odreene konstrukcije jednaka je graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije, a granina nosivost
statiki neodreene konstrukcije nastupa kada se iscrpi granina nosivost i
posljednjeg kritinog presjeka konstrukcije tj. kada se na konstrukciji pojavi broj
plastinih zglobova vei za jedan od stepena statiki neodreene konstrukcije.
Proraun nosivosti konstrukcija, po metodi loma, je sa matematskog gledita
sloenija metoda, a sa tehnikog gledita tanija metoda od prorauna konstrukcija prema metodi dozvoljenih napona.
Da bismo mogli odrediti graninu nosivost presjeka tapa konstrukcije, potrebno je poznavati odnose izmeu napona i deformacija za odabrani materijal.
185
16
Odnosi izmeu napona i deformacija za odabrani materijal, mogu se dobiti

jedino eksperimentalnim putem. Eksperimenti se izvode na epruvetama, kod
kojih je mogue lako raunati napone i mjeriti deformacije. Epruvete za metal i
drvo imaju oblik ipke (Sl. 16.1), a epruvete za beton i kamen imaju oblik kocke
ili valjka. Epruvetu optereujemo sa dvije sile do sloma (Sl. 16.1).
Rezultate eksperimenta prikazujemo u obliku dijagrama, gdje na apscisu nanosimo mjerene deformacije, a na ordinatu proraunate napone.
Pri ispitivanju materijala dobivamo dva karakteristina tipa dijagrama.
Jedan tip je karakteristian za krte materijale kao to su: ljevano eljezo, kamen
i beton, koji bolje podnose napone pritiska od napona zatezanja (Sl. 16.2a).
Drugi tip dijagrama.karakteristian je za ilave materijale kao to su:

meki elik i aluminij koji jednako podnose napone pritiska i napone zatezanja
(Sl. 16.3a).
186
16
Dijagram na Sl. 16.5a dobiva se eksperimentalnim putem pomou epruvete u

obliku tankostjene krune cijevi optereene na torziju (Sl. 16.4).
187
Zajednika karakteristika stvarnih dijagrama napon - deformacija (Sl. 16.2a,

Sl. 16.3a i Sl. 16.5a) je da imaju podruje elastinih deformacija od nule do
granice proporcionalnosti i podruje neelastinih deformacija od granice proporcionalnosti do sloma.
16
Da bismo mogli koristiti eksperimentalno dobivene dijagrame napon - deformacija, moramo im dati matematsku formu. Matematska forma eksperimentalno
dobivenih dijagrama napon - deformacija zovu se zamjenjujui (idealizirani, proraunski) dijagrami.
Linearna metoda za proraun konstrukcija usvaja zamjenjujue dijagrame u
obliku pravca koji prolazi kroz koordinatni poetak i granicu proporcionalnosti
tj. usvaja pretpostavku da se materijal ponaa linearno elastino sve do sloma
(Sl. 16.2b, Sl. 16.3b i Sl. 16.5b).
Nelinearna metoda za proraun konstrukcija usvaja zamjenjujue dijagrame u
obliku pravca od koordinatnog poetka do granice proporcionalnosti, a od granice proporcionalnosti do granice vrstoe odabire jednaine krivih koje dobro
aproksimiraju eksperimentalno dobivene dijagrame (Sl. 16.2c, Sl. 16.3c i Sl.
16.5c).
Treba primijetiti da se stvarni i zamjenjujui dijagrami poklapaju od nule do granice proporcionalnosti. To znai da su formule za proraun napona i deformacija, koje su izvedene pod pretpostavkom da vai Hukov zakon i hipoteza
ravnih presjeka, tane, ako su naponi u konstrukciji manji od granice proporcionalnosti.
Proraun napona u podruju neelastinih deformacija nije od posebne vanosti, zato to se stvarni naponi u konstrukciji od eksploatacionog optereenja
nalaze gotovo uvijek u podruju elastinih deformacija materijala.
Meutim, za odreivanje dimenzija nosaa vano je poznavati graninu nosivost konstrukcije tj. nosivost neposredno pred slom. Zbog razlike izmeu
zamjenjujuih dijagrama po metodi dozvoljenih napona i po metodi loma, granina nosivost presjeka za isti materijal nije jednaka.
Metoda loma usvaja zamjenjujue dijagrame koji bolje aproksimiraju stvarne
dijagrame tj. daje tanije rezultate za nosivost presjeka u odnosu na metodu dozvoljenih napona, ali je proraun sloeniji. Takoer, treba napomenuti da
je nosivost presjeka po metodi loma vea u odnosu na nosivost istog presjeka
po metodi dozvoljenih napona. Konstrukcije proraunate po metodi dozvoljenih
188
napona su bezbjedne, zato to je stvarni koeficijent sigurnosti vei od odabranog koeficijenta sigurnosti.
Nedostatak prorauna po metodi dozvoljenih napona je u tome, to ne obezbjeuje jednak stvarni koeficijent sigurnosti za sve forme poprenog presjeka,
pri neravnomjernoj raspodjeli napona u presjeku, npr. savijanje i torzija, i kod
statiki neodreenih konstrukcija.
16.2.
16
Proraun granine nosivosti presjeka
16.2.1. Prosta naprezanja

Pod pojmom granina nosivost presjeka za prosta naprezanja, podrazumijevamo najveu vrijednost presjene sile (N, T ili M), koju popreni presjek moe
primiti neposredno pred slom.
Da bismo odredili graninu nosivost presjeka potrebno je poznavati dimenzije poprenog presjeka nosaa i zamjenjujui dijagram napon - deformacija.
Eksperimentalno je utvreno da hipoteza ravnih presjeka vai i u neelastinom
podruju deformacija tj. do sloma nosaa.
Takoer, nije teko dokazati da je granina presjena sila po metodi loma u
pravilu vea od granine presjene sile po metodi dozvoljenih napona.
a)
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo normalna sila, tada imamo
aksijalno naprezanje (Sl. 16.6).
Kod aksijalnog naprezanja normalni naponi u poprenom presjeku tapa su

ravnomjerno rasporeeni, pa zbog toga nema razlike u proraunu granine
nosivosti presjeka po metodi loma i po metodi dozvoljenih napona.
189
a1) Granina nosivost presjeka po metodi loma

Za poznati popreni presjek (Sl. 16.7) i zamjenjujui dijagram po metodi
loma (Sl. 16.8), granina nosivost presjeka data je jednainom (16.1).
16
Nu = A T
( 16.1 )
Oznake:
Nu - granina normalna sila
A - povrina poprenog presjeka tapa
- napon na granici teenja
a2) Granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona

dozvoljenih napona (Sl. 16.10), granina nosivost presjeka data je jednainom
(16.2).
Nu = A T
190
( 16.2 )
Oznake:
Nu - granina normalna sila
T - napon na granici teenja

b)
16
isto smicanje
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo transverzalna sila (Sl. 16.11),
tada imamo naprezanje na isto smicanje.
Kod naprezanja na isto smicanje tangencijalni naponi u poprenom presjeku

tapa su ravnomjerno rasporeeni, pa zbog toga nema razlike u proraunu
granine nosivosti presjeka po metodi loma i po metodi dozvoljenih napona.
b1) Granina nosivost presjeka po metodi loma
loma (Sl. 16.13), granina nosivost presjeka data je jednainom (16.3).
191
Tu = A T
( 16.3 )
Oznake:
16
Tu - granina transverzalna sila


b2) Granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona
dozvoljenih napona (Sl. 16.15), granina nosivost presjeka data je jednainom
(16.4).
Tu = A T
Oznake:
Tu - granina transverzalna sila
192
( 16.4 )
c)
Torzija
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo momenat torzije (Sl. 16.16),
tada to naprezanje nazivamo torzijom.
16
c1) Granina nosivost presjeka po metodi loma

Neka je poznat kruni popreni presjek (Sl. 16.17) i zamjenjujui dijagram
po metodi loma (Sl. 16.18).
Iz hipoteze ravnih presjeka slijedi da su klizanja proporcionalna rastojanju

od centra krunog presjeka. To znai da je dijagram tangencijalnih napona
za kruni popreni presjek proporcionalan zamjenjujuem dijagramu (Sl.
16.19). Ako usvojimo da je cijeli presjek plastificiran tada pravimo malu greku,
a proraun graninog momenta torzije presjeka znatno pojednostavljujemo.
193
Iz uvjeta da je momenat torzije jednak zbiru momenata elementarnih unutranjih

sila obzirom na centar kruga, dobivamo izraz (16.5) za graninu nosivost krunog poprenog presjeka po metodi loma
16
(Mt)u = 2
r 3
r T
3
( 16.5 )
Oznake:
(Mt)u granini momenat torzije
r - poluprenik poprenog presjeka tapa

Nije teko zakljuiti da je granini momenat torzije krunog poprenog presjeka
po metodi loma jednak dvostrukoj zapremini konusa (Sl. 16.20), ija je baza
popreni presjek, a visina h = r
T.
Isti zakljuak se moe proiriti i na druge oblike poprenog presjeka tapa, npr.
za pravougaoni popreni presjek (Sl. 16.21), granini momenat torzije po meto-
di loma jednak je dvostrukoj zapremini krovita (tavana) konstantnog nagiba T

nad pravougaonim poprenim presjekom.
c2) Granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona
Neka je poznat kruni popreni presjek (Sl. 16.22) i zamjenjujui dijagram
po metodi dozvoljenih napona (Sl. 16.23).
194
16
Poto vai hipoteza ravnih presjeka, slijedi da je raspodjela tangencijalnih
napona u presjeku tapa za granino stanje proporcionalna dijagramu (Sl.

16.24).
Iz uvjeta da je momenat torzije jednak zbiru momenata elementarnih unutranjih

sila obzirom na centar kruga, dobivamo izraz (16.6) za graninu nosivost krunog poprenog presjeka po metodi dozvoljenih napona (v. l. 8.15)
(Mt)u =
r 3
T
2
( 16.6 )
Za prouavanje torzije tapa proizvoljnog oblika poprenog presjeka, moe se

primijeniti analogija sa membranom. Diferencijalna jednaina elastine povrine
membrane, ima isti oblik kao jednaina koja odreuje napone u poprenom
presjeku uvijenog tapa. Nad otvorom oblika poprenog presjeka tapa postavi se krovite konstantnog nagiba jednako graninom tangencijalnom naponu,
a ispod krovita se napne membrana i stavi pod pritisak. U takama kojim
krovite tangira savijenu membranu, tangencijalni napon jednak je graninom
naponu, a u ostalim takama presjeka tangencijalni napon jednak je nagibu
membrane. Granini momenat torzije po metodi dozvoljenih napona, jednak
je dvostrukoj zapremini izmeu ravni presjeka i savijene membrane (Sl. 16.25
i Sl. 16.26).
195
16
d)
isto savijanje
Kada u poprenim presjecima tapa postoji samo momenat savijanja

(Sl. 16.27), tada to naprezanje nazivamo istim savijanjem.
d1) Granina nosivost presjeka po metodi loma

Neka su poznate dimenzije poprenog presjeka tapa koji ima jednu osu simetrije (Sl. 16.28) i zamjenjujui dijagram po metodi loma (Sl. 16.29),
196
16
Poto je normalna sila u presjeku jednaka nuli slijedi da zbir unutranjih sila
pritiska i zatezanja mora biti jednak nuli.
Poloaj neutralne ose za granino stanje presjeka moe se dobiti samo probanjem iz uvjeta da je sila zatezanja (Z) u presjeku jednaka sili pritiska (D) u
presjeku.
Iz hipoteze ravnih presjeka (v. l. 11.1) slijedi da su dilatacije vlakana tapa proporcionalne rastojanju od neutralne ose. Za granino stanje presjeka rubne
dilatacije (dilatacije krajnjih vlakana) ne mogu biti vee od graninih dilatacija
(1 i 2) iz dijagrama (Sl. 16.29).
Za prvu probu usvajaju se rubne dilatacije jednake graninim dilatacijama
(Sl. 16.30c) iz zamjenjujueg dijagrama (Sl. 16.29). Zatim se za poznate
dilatacije iz Sl. 16.30c pomou zamjenjujueg dijagrama (Sl. 16.29) odrede veliine napona u takama presjeka i ucrtaju na slici 16.30d, tj. odredi se
dijagram napona u poprenom presjeku tapa i izraunaju sile pritiska (D) i zatezanja (Z) u presjeku, a njihove veliine se prikau u koordinatnom sistemu (Sl.
16.30e) na pravcu pretpostavljene neutralne ose. Ako sile zatezanja i pritiska
nisu jednake pristupa se drugoj probi. U drugoj i ostalim probama zadrava se
jedna rubna dilatacija jednaka graninoj dilataciji, a druga rubna dilatacija se
smanji. Ostali dio postupka je identian prvoj probi. Na osnovu dvije probe mogue je odrediti poloaj neutralne ose. Uvjet da je sila pritiska (D) jednaka sili zatezanja (Z) u presjeku je zadovoljen gdje se sijeku linije sila zatezanja i sila pritiska
(Sl. 16.30e).
197
Vrijednost graninog momenta savijanja jednaka je proizvodu sile zatezanja u

presjeku i rastojanja izmeu sila pritiska i zatezanja (Sl. 16.30d).
Mu Z d Dd
16
( 16.7 )
Granina nosivost po metodi loma za ilave materijale (plastine), dobiva se u

prvoj probi, zato to u tom sluaju neutralna osa polovi presjek na dva dijela
jednakih povrina.
Ovaj postupak prorauna graninog momenta posebno je pogodan za kompozitne materijale kao to su armirani beton i spregnute konstrukcije.
Primjer
Za zadati armirano - betonski presjek (Sl. 16.31) i zamjenjujui dijagram
(Sl. 16.32), odrediti graninu nosivost presjeka za isto savijanje.
Rjeenje
Poloaj neutralne ose za granino stanje presjeka se odreuje probanjem. Za
prvu probu usvajaju se rubne dilatacije jednake graninim dilatacijama (1 i 2) iz
zamjenjujueg dijagrama (Sl. 16.32). Zatim se odreuje dijagram napona
(Sl. 16.33d) i veliine sila zatezanja i pritiska koje se nanose u dijagram na slici
16.33e. Za drugu probu zadrava se jedna rubna dilatacija jednaka graninoj dilataciji, a druga rubna dilatacija se smanjuje (Sl. 16.33c), nakon ega se
198
ponovi postupak. Na mjestu gdje se sijeku linije sila zatezanja i pritiska (Sl.
16.33e) dobiva se poloaj neutralne ose. Granini momenat jednak je:
Mu Z d Dd
( 16.8 )
16
Vano je primijetiti da se promjenom koliine armature u presjeku moe utjecati

na poloaj neutralne ose.
d2) Granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona
Za poznati popreni presjek i zamjenjujui dijagram po metodi dozvoljenih
napona, granini momenat savijanja se dobiva u prvoj probi, zato to neutralna
osa prolazi kroz teite presjeka (v. l. 11.1).
199
16.2.2.
Sloena naprezanja
Kod sloenog naprezanja granine presjene sile nisu jednoznano odreene

tj. zavise od veliine druge presjene sile.
16
a)
Kada u poprenim presjecima tapa postoje momenat savijanja i transverzalna

sila, tada to naprezanje nazivamo savijanje poprenim optereenjem (Sl. 16.34).
Kod ove vrste naprezanja utjecaj transverzalne sile na veliinu graninog

momenta savijanja moe se zanemariti. Prema tome granini momenat savijanja se odreuje kao kod istog savijanja.
b)
Savijanje sa normalnom silom
Kada u poprenim presjecima tapa postoje momenat savijanja i normalna sila,

tada to naprezanje nazivamo savijanje sa normalnom silom (Sl. 16.35).
Ova vrsta naprezanja u arhitektonskim konstrukcijama se susree kod ekscentrino pritisnutih stubova.
Kod ekscentinog pritiska (ili zatezanja) zadatak glasi:
Za zadati presjek, ekscentricitet e vanjske sile, koja lei na osi simetrije presje-
200
ka (Sl. 16.36) i zamjenjujui dijagram (Sl. 16.37), odrediti graninu vrijednost

sile P (odnosno normalne sile N = P i momenta savijanja M = Pe).
b1) Granina nosivost presjeka po metodi loma
16
Za granino stanje presjeka poloaj neutralne ose moe se dobiti samo probanjem, iz uvjeta da je momenat sile zatezanja u presjeku jednak momentu sile
pritiska u presjeku obzirom na taku koja lei na pravcu vanjske sile P.
Za prvu probu usvaja se da je jedna rubna dilatacija u presjeku jednaka graninoj dilataciji iz zamjenjujueg dijagrama (Sl. 16.37), a druga rubna dilatacija manja od druge granine dilatacije (Sl. 16.38c). Zatim se pomou
dijagrama (Sl.16.37) odredi dijagram napona u presjeku tapa (Sl. 16.38d) i sile:
zatezanja (Z) i pritiska (D) u presjeku.
201
Veliine momenata sile pritiska (MD):

MD = D b
16
( 16.9 )
i sile zatezanja (MZ) se raunaju obzirom na taku koja se nalazi na pravcu

vanjske sile:
MZ = Z a
( 16.10 )
i ucrtaju u koordinatni sistem (Sl. 16.38e) na pravcu neutralne ose.

Za drugu i ostale probe zadrava se jedna rubna dilatacija jednaka graninoj
rubnoj dilataciji, a druga rubna dilatacija manja od druge granine dilatacije.
Ostali dio postupka je identian prvoj probi. Na mjestu sjecita linija statikih
momenata sile zatezanja i sile pritiska u presjeku, dobiva se pravac neutralne
ose za granino stanje presjeka.
Granina veliina sile Pu dobiva se iz uvjeta da je zbir unutranjih sila u presjeku
jednak vanjskoj sili:
Pu = Z D
( 16.11 )
odnosno granine veliine presjenih sila:

N = Pu
( 16.12 )
M = Pu e N e
( 16.13 )
(Primjedba: Kada u armirano-betonskom presjeku djeluje vanjska sila u teitu

zategnute armature, tada cjelokupnu vanjsku silu preuzima samo armatura).
Postoji i drugi zadatak (rijetko se pojavljuje) koji glasi:
Za poznati presjek tapa, zamjenjujui dijagram i veliinu vanjske sile, odrediti graninu veliinu ekscentriciteta eu.
Postupak odreivanja poloaja neutralne ose je slian postupku odreivanja
neutralne ose kod istog savijanja pri emu se u koordinatni sistem unose
vrijednosti:
Z Z
202
D PD
( 16.14 )
Jer mora biti ispunjen uvjet da je:

P=ZD
( 16.15 )
b2) Granina nosivost presjeka po metodi dozvoljenih napona

Neka je poznat presjek, ekscentricitet vanjske sile e i zamjenjujui dijagram po metodi dozvoljenih napona. Granina vrijednost vanjske sile Pu (odnosno Nu = Pu i Mu = Pue) se dobiva u prvom koraku, zato to je poznat poloaj
neutralne ose (16.17) za granino stanje presjeka (v. l. 14.1).
yo
i z2
e
16
( 16.16 )
ili granina veliina vanjske sile (v. l. 14.5.1)
k
Pu 1 A
k e
( 16.17 )
Oznake:
e ekscentricitet vanjske sile
A povrina poprenog presjeka
iz poluprenik inercije presjeka
yo rastojanje do neutralne ose
k rastojanje od teita do konture jezgra presjeka
Primjer
Za poznati presjek tapa, zamjenjujui dijagram i veliinu vanjske sile, granini ekscentricitet eu po metodi dozvoljenih napona (v. l. 14.5.1) jednak je:
A
1
eu k 1
P
( 16.18 )
Interakcione krive nosivosti presjeka
203
16
Granine vrijednosti momenta savijanja Mu i normalne sile Nu kod ekscentrinog pritiska (zatezanja), najjednostavnije je odrediti ako su poznati dijagrami
nosivosti presjeka (interakcione krive). Interakcione krive uspostavljaju vezu
izmeu veliine normalne sile i momenta savijanja pri kojim presjek tapa dostie graninu nosivost. Koordinate taaka unutar podruja omeenih interakcionim krivim, oznaavaju veliine presjenih sila pri kome nije iscrpljena nosivost
presjeka tapa. U strunoj literaturi postoje interakcione krive za dimenzioniranje ekscentrino optereenih tapova za razliite oblike presjeka.
Na slici 16.39 je prikazan postupak odreivanja graninog momenta kod

ekscentrinog pritiska ukoliko je poznata vanjska sila i interakcione krive po
metodi loma (a) i po metodi dozvoljenih napona (b).
Ako su poznate interakcione krive nosivosti presjeka po metodi loma (a), po
metodi dozvoljenih napona (b) i ekscentricitet e vanjske sile, granine veliine
presjenih sila se dobivaju sjecitem pravca koji prolazi kroz koordinatni poetak pod nagibom e i interakcionih krivih (Sl. 16.40).
204
16
(Napomena: kod armirano - betonskih konstrukcija jedan presjek moe imati

vie interakcionih krivih nosivosti u zavisnosti od rasporeda i koliine armature
u presjeku).
c) Za ostale vrste sloenog naprezanja proraun granine nosivosti
presjeka po metodi loma postaje suvie sloen postupak pa je preporuka da
se koriste neki od sljedeih naina: interakcione krive iz strune literature, gotovi
kompjuterski programi ili metoda dozvoljenih napona.
205
16.3.
Proraun granine nosivosti konstrukcije
Pod pojmom granino optereenje podrazumijevamo intenzitet optereenja koji

izaziva slom konstrukcije.
16
Prema metodi dozvoljenih napona granina nosivost konstrukcije (nosivost

konstrukcije neposredno pred slom) za statiki odreene i za statiki neodreene konstrukcije jednaka je graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije.
Prema metodi loma granina nosivost statiki odreene konstrukcije jednaka je
graninoj nosivosti kritinog presjeka konstrukcije, a granina nosivost statiki
neodreene konstrukcije nastupa kada se iscrpi granina nosivost i posljednjeg kritinog presjeka konstrukcije, tj. kada se na konstrukciji pojavi broj plastinih zglobova vei za jedan od stepena statike neodreenosti konstrukcije.
Odaberimo statiki neodreenu konstrukciju od ilavog materijala i optereenje
koje postepeno raste. Kada nastupi granina nosivost u jednom presjeku statiki neodreene konstrukcije, taj se presjek za dalji porast optereenja ponaa
kao zglob koji nazivamo plastini zglob. Drugim rijeima za dalje poveanje optereenja statika neodreenost konstrukcije manja je za jedan stepen. Kada
u sljedeem presjeku nastupi granina nosivost, presjek se za dalje poveanje optereenja ponaa kao zglob, tj. za dalje poveanje optereenja statika
neodreenost konstrukcije manja je za jo jedan stepen. U praksi se to naziva preraspodjela sila u konstrukciji. Granina nosivost statiki neodreene
konstrukcije nastupa kada doe do sloma konstrukcije kao cjeline tj. kada se
formira broj plastinih zglobova vei za jedan stepen od statike neodreenosti
konstrukcije. Dakle, granina nosivost statiki neodreene konstrukcije po metodi loma se dobije viestrukim ponavljanjem prorauna date konstrukcije kao
elastinog sistema, gdje se pri svakoj narednoj fazi smanjuje statika neodreenost konstrukcije. Na taj se nain moe proraunom ostvariti model teenja
konstrukcije.
206
Primjer
Odrediti graninu nosivost obostrano ukljetene grede konstantnog poprenog
presjeka od ilavog materijala po metodi dozvoljenih napona i po metodi loma.
Napomena:
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije po metodi dozvoljenih
napona nastupa kada maksimalni napon u kritinom presjeku konstrukcije
dostigne vrijednost kritinog napona.
16
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije po metodi loma nastupa

kada se u konstrukciji formira broj plastinih zglobova vei za jedan od statike
neodreenosti konstrukcije.
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije - po metodi dozvoljenih

napona - proraunata kao elastian sistem prikazana je na slici 16.41.
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije - po metodi loma - prikazana je na slici 16.42.
Rjeenje po metodi loma:
Kada normalna sila dostigne graninu nosivost presjeka na dijelu tapa CB,
dalje poveanje optereenja prihvata dio tapa AC kao konzola. Kada normalna sila dostigne graninu nosivost presjeka i na dijelu tapa AC, tada nastupa
granino stanje konstrukcije po metodi loma.
207
Torzija
16

napona (proraunata kao elastian sistem) prikazana je na slici 16.43.
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije po metodi loma prikazana
je na slici 16.44.
Rjeenje po metodi loma:
Kada momenat torzije dostigne graninu nosivost presjeka na dijelu tapa AC,
dalje poveanje optereenja prihvata dio tapa CB kao konzola. Kada momenat torzije dostigne graninu nosivost presjeka i na dijelu tapa CB, tada
nastupa granino stanje konstrukcije po metodi loma.
Savijanje

napona (proraunata kao elastian sistem) prikazana je na Sl. 16.45.
208
Granina nosivost statiki neodreene konstrukcije po metodi loma prikazana

je na Sl. 16.46.
(Rjeenje po metodi loma. Kada momenat savijanja dostigne graninu nosivost
presjeka, na osloncima A i B se formiraju plastini zglobovi. Dalje poveanje
optereenja prihvata prosta greda AB. Kada momenat savijanja u taki C dostigne graninu nosivost presjeka, tada nastupa granino stanje konstrukcije
po metodi loma.)
16
Nije teko zakljuiti da je u procesu odreivanja graninog optereenja - po

metodi loma - potrebno znati na kojim mjestima e se formirati plastini zglobovi da bismo mogli konstruisati dijagram presjenih sila pri slomu i uspostaviti
relaciju izmeu maksimalne presjene sile i granine presjene sile za zadati
popreni presjek nosaa.
16.4.
Dimenzioiranje
Pri projektovanju nosivih konstrukcija potrebno je za svaki nosivi elemenat odabrati materijal i dimenzije. Dimenzije nosivog elementa treba tako odabrati da
nosivi elemenat sa sigurnou moe primiti projektom predvieno optereenje i da zadovolji zahtjeve upotrebljivosti, stabilnosti, ekonominosti i trajnosti.
Dimenzioniranje nosivih konstrukcija se vri prema nosivosti, a ostali uvjeti se
kontroliu.
Dimenzioniranje nosivih konstrukcija, po metodi loma, se vri na sljedei nain: za pretpostavljene dimenzije konstrukcije i materijal izraunava se granino
optereenje i uporedi sa eksploatacionim optereenjem uveanim sa koeficijentom sigurnosti.
n P Pn
( 16.19 )
Ed Rd
( 16.20 )
Oznake: P - dozvoljeno optereenje

Pn granino optereenje
n koeficijent sigurnosti
ili u obliku:
Oznake: Ed maksimalni utjecaj od proraunskih dejstava

Rd proraunska nosivost konstrukcije
209
Tok rjeavanja zadataka

1.
16
Nacrtati emu konstrukcije i optereenja.
2. Odabrati materijal, dimenzije poprenih presjeka konstrukcije i

koeficijent sigurnosti.
3. Ustanoviti najmanje granino optereenje pod kojim se konstrukcija
pretvara u kinetiki mehanizam.
4.
Provjeriti uvjet (16.19).
5. Ako uvjet (16.19) nije zadovoljen, biraju se nove dimenzije poprenih

presjeka konstrukcije i postupak se ponavlja do optimalnog ispunjenja uvjeta
(16.19).
6. U veini sluajeva potrebno je izvriti kontrolu konstrukcije na stabilnost i upotrebljivost.
210
17

17.
17.1.
Uvod ....................................................................................... 212
17.2.
Proraun kritine sile u podruju elastinih deformacija

materijala. E = konst (Ojlerova kritina sila)................................. 215
17.3.
Proraun kritine sile u podruju neelastinih deformacija

materijala. E konst. (Tetmajerova kritina sila) .......................... 219
17.4.
Proraun kritine sile pri dostizanju vrstoe materijala ............... 220
17.5.
211

17.
17
17.1. Uvod
Pri projektovanju nosivih konstrukcija potrebno je za svaki nosivi elemenat
odabrati materijal i dimenzije. Dimenzije nosivog elementa trebaju zadovoljiti
sljedee uvjete: 1. nosivosti, 2. stabilnosti, 3. upotrebljivosti i 4. ekonominosti i trajnosti. Najee se dimenzije nosivog elementa odreuju prema uvjetu
nosivosti, a ostali uvjeti se kontroliu.
Problem stabilnosti ravnotee tapova konstrukcije postoji kod aksijalnog naprezanja (izvijanje centrino pritisnutih tapova), savijanja (bono izvijanje tapova) i izvijanja ekscentrino pritisnutih tapova. Kod ostalih vrsta naprezanja u
pravilu ne postoji problem stabilnosti.
Pojava gubitka stabilnosti ravnotee tapova konstrukcije je posebno opasna
i esto izaziva ljudske rtve, zato to se deava nenajavljeno i pri naponima u
tapu koji zadovoljavaju uvjet nosivosti.
Poznato je iz fizike da postoje tri vrste ravnotee: stabilna, indiferentna i labilna
ravnotea. Koja e vrsta ravnotee nastupiti zavisi od niza faktora.
Primjer
Vrsta ravnotee kugle zavisi od oblika podloge (Sl. 17.1).
Ako se kugla, koja je pomjerena iz ravnotenog poloaja, vraa u ravnoteni

poloaj (Sl.17.1a), tada se kugla nalazi u stabilnoj ravnotei.
Ako kugla, koja je pomjerena iz ravnotenog poloaja, ostaje u svakom
212
pomjerenom poloaju (Sl.17.1b), tada se kugla nalazi u indiferentnoj ravnotei.

Ako kugla, koja je pomjerena iz ravnotenog poloaja, nastavlja pomjeranje
(Sl.17.1c), tada se kugla nalazi u labilnoj ravnotei.
Primjer
17
Vrsta ravnotee tapa zavisi od mjesta privrenja (Sl. 17.2).
Primjer
Vrsta ravnotee tijela zavisi od intenziteta sile (Sl. 17.3).
Primjer
Vrsta ravnotee tijela zavisi od intenziteta sile (Sl. 17.4).
Problem stabilnosti ravnotee postoji i kod elastinog tijela. Kada su dimenzije
213
17
poprenog presjeka male u odnosu na duinu tapa, tada se stabilan poloaj

centrino pritisnutog tapa moe pokvariti poveanjem intenziteta sile. Opisana
pojava gubitka stabilnosti tapa optereenog centrinom silom naziva se izvijanje, a intenzitet sile pri kome nastupa indiferentna ravnotea naziva se kritinom
silom i oznaava sa Sk. Pri indiferentnoj ravnotei (S=Sk) tap zauzima bilo koji
poloaj. Pri labilnoj ravnotei (S > Sk) tap se deformie do sloma.
Ravnotea e biti stabilna (S<Sk) ako se tap izveden iz ravnotenog poloaja vraa u prvobitni poloaj. Za nosive elemente doputena je samo stabilna
ravnotea (Sl. 17.4a). To znai da dimenzije tapa optereenog centrinom
silom moraju biti tako odabrane da bude ispunjen uvjet stabilnosti koji glasi:
n S < Sk
gdje je:
( 17.1 )
n koeficijent sigurnosti protiv izvijanja

S dozvoljena sila
Proraun stabilnosti centrino pritisnutih tapova svodi se na odreivanje

intenziteta kritine sile. Pri odreivanju veliine kritine sile uvjeti ravnotee se
postavljaju na deformisanom tapu (teorija II reda), zato to deformacija tapa
znatno smanjuje nosivost tapa.
Kada je poznat intenzitet kritine sile tada je lako odrediti kritini napon k.
Sk
A
gdje je A povrina poprenog presjeka tapa.
214
( 17.2 )
17.2. Proraun kritine sile u podruju elastinih deformacija

materijala. E = konst (Ojlerova kritina sila)
a)
Obostrano zglobno privren tap (Sl. 17.5)
17
Pri indiferentnoj ravnotei (S = Sk) ugibna linija tapa je kriva linija. Uz pretpostavku da su pomjeranja mala, diferencijalna jednaina ugibne linije glasi:
v = - M / EI
( 17.3 )
kada uvrstimo veliinu momenta savijanja

M=Sv
( 17.4 )
u diferencijalnu jednainu ugibne linije (17.3), imamo:

v + S v / EI = 0
( 17.5 )
Ako uvedemo smjenu

k2 = S / EI
( 17.6 )
dobivamo homogenu diferencijalnu jednainu drugog reda sa konstantnim

koeficijentima
v + k2 v = 0
( 17.7 )
Rjeenje diferencijalne jednaine (17.7) glasi:

v = C1 sin kx + C2 cos kx
( 17.8 )
215
Konstante C1 i C2 odreujemo iz graninih uvjeta:

v(0) = 0, 0 = C1 sin 0 + C2 cos 0 C2 = 0
17
v(l) = 0, 0 = C1 sin kl
( 17.9 )
( 17.10 )
Da bi proizvod dva broja (17.10) bio jednak nuli mora jedan broj biti razliit od
nule:
Za sin kl 0, C1 = 0 v = 0
To znai da je i prav tap jedan od moguih poloaja tapa pri indiferentnoj
ravnotei.
Za C1 0
sin kl = 0, kl = n, (n = 1, 2, ...), k = n / l
Kada konstante uvrstimo u jednainu (17.8), dobivamo izraz za ugibnu liniju:

v = C1 sin nx / l
( 17.11 )
C1 u izrazu (17.11) je neodreena veliina zato to tap pri indiferentnoj ravnotei moe zauzeti bilo koji poloaj.
Poto je
k2 = S / EI, imamo:
S / EI = n2 2 / l2
( 17.12 )
Za n = 1, I = Imin, dobivamo najmanju silu pri kojoj se tap nalazi u indiferentnoj

ravnotei:
Smin = Sk = 2 E Imin / l2
( 17.13 )
Izraz (17.13) naziva se Ojlerova formula za kritinu silu obostrano zglobno

privrenog tapa.
Istim postupkom dobivamo izraze za kritinu silu i za ostale sluajeve privrenja krajeva tapa.
216
b)
Obostrano ukljeten tap (Sl. 17.6)
17
Sk = 42 E Imin / l2 , ili
Sk = 2 E Imin / l2, li = 0,5 l
( 17.14 )
c) tap na jednom kraju ukljeten, a na drugom kraju zglobno vezan

(Sl. 17.7)
Sk = 22 E Imin / l2, ili

Sk = 2 E Imin / l2, li = 0,7 l
d)
( 17.15 )
Konzolni tap (Sl. 17.8)
Sk = 2 E Imin / 4l2, ili

Sk = 2 E Imin / l2, li = 2 l
( 17.16 )
217
e)
Dvozglobni okvir (Sl. 17.9)

Sk = 2 E I1min / li2
li 2l1 1 0,4
17
( 17.17 )
I 1l 2
I 2 l1
za I2 = , li = 2 l1
za I1 = I2 , l1 = l2 , li = 2,3 l1
za I2 = 0, li =
(Zakljuak: Treba teiti da se odabere takav konstruktivni sistem objekta u kome

e krajevi pritisnutih tapova biti linearno nepomjerljivi.)
Za sve sluajeve privrenja krajeva tapa moemo napisati samo jednu Ojlerovu formulu za kritinu silu (17.18).
Sk = 2 E Imin / li2
li = v l
( 17.18 )
( 17.19 )
Oznake:
li duina izvijanja tapa
v koeficijent duine izvijanja tapa
l stvarna duina tapa
Kritini napon je:
Sk
A
( 17.20 )
= li / imin
( 17.21 )
k 2 E / 2
( 17.22 )
Ako uvrstimo Imin = imin2 A, i ako uvedemo oznaku:
imamo:
se naziva vitkost tapa. To je bezdimenzionalni koeficijent geometrijskog

oblika tapa.
218
Formula (17.22) se moe primijeniti samo ako su kritini naponi manji od granice
proporcionalnosti.
P < < max
za K P , dobivamo:
P E / P 100
17
( 17.23 )
Oznake:
P - napon na granici proporcionalnosti

max 200 dato u propisima za svaki materijal
tapovi koji imaju vitkost veu od P nazivaju se tapovi velike vitkosti.
17.3. Proraun kritine sile u podruju neelastinih deformacija materijala. E konst. (Tetmajerova kritina sila)
Tetmajer je na osnovu eksperimentalnih istraivanja predloio formulu za kritinu silu u podruju neelastinih deformacija materijala.
Sk = (a b ) A
( 17.24 )
= li / imin
gdje su: a i b konstante materijala
elik:
a = 31 kN/cm2, b = 0,114 kN/cm2, p
= 20 kN/cm2, T = 24 kN/cm2,
drvo :
a = 2,93 kN/cm2, b = 0,0194 kN/cm2, p
= 1 kN/cm2, M = 1,8 kN/cm2,
Kritini napon
k = Sk / A
k = (a b )
( 17.25 )
219
Formula (17.25) se moe primijeniti dok su kritini naponi manji od vrstoe

materijala, a vei od granice proporcionalnosti.
M P
za K M , imamo:
17
M = (a M) / b 60
( 17.26 )
tapovi koji imaju vitkost M P nazivaju se tapovi srednje vitkosti.
17.4.
Proraun kritine sile pri dostizanju vrstoe materijala
Materijal ne podnosi napone vee od vrstoe materijala, pa se za kritini

napon uzima vrstoa materijala M kod krtih materijala i napon na granici
teenja T kod ilavih materijala.
Intenzitet kritine sile jednak je:
Sk = M A
( 17.27 )
a kritini napon:
K M
( 17.28 )
0 < < M
tapovi koji imaju vitkost manju od M nazivaju se kratki tapovi.
Dijagram kritinih napona sastoji se iz tri dijela: horizontalnog pravca, Tetmajerove prave i Ojlerove hiperbole (Sl. 17.11).
0 <<
p podruje elastinih deformacija materijala
p < < M podruje neelastinih deformacija materijala

220
17.5. Dimenzioniranje
Pri izboru dimenzija poprenog presjeka tapa primjenjuje se metoda postepenog pribliavanja. Za poznati materijal (E, d), nain privrenja krajeva tapa
i dimenzije tapa (l, A, I, imin) izrauna se kritina sila (Sk) i uporedi sa zadatim
optereenjem (S) uveanim koeficijentom sigurnosti protiv izvijanja. Ukoliko nije
zadovoljen dati uvjet biraju se nove dimenzije poprenog presjeka i postupak
se ponovi.
17
Postupak kontrole stabilnosti pritisnutog tapa moe se provoditi u dvije varijante. Prva varijanta prorauna pritisnutog tapa se koristi ako je zadat koeficijent
sigurnosti (n) protiv izvijanja.
S < Sk / n
( 17.29 )
Ovaj postupak prorauna pritisnutog tapa je pogodan za grubu kontrolu

dimenzija poprenog presjeka.
Po drugoj varijanti proraun pritisnutog tapa se vri pomou tablica ili dijagrama (Sl. 17.12).
Kada u izraz (17.29) uvedemo smjenu
dobivamo:
Sk
k
1
n A d n d
S < A d
( 17.30 )
( 17.31 )
= S / A = d
221
se naziva koeficijent umanjenja doputenog napona (esto se koristi inverzna vrijednost = 1 / ).
17
Ovaj postupak prorauna pritisnutih tapova je taniji zato to su u normativnom dijagramu uvrteni utjecaji sluajnog ekscentriciteta vanjske sile i
poetne krivine tapa. Ova varijanta se smatra osnovnom metodom prorauna
pritisnutih tapova na stabilnost.
Tok prorauna:
1.
(A, imin).
2.
Odaberu se materijal (E,
d) i dimenzije poprenog presjeka tapa
Izrauna se vitkost tapa ( = li / imin) i iz dijagrama (Sl. 17.12) oita .
3. Ako uvjet (17.31) nije zadovoljen odaberu se nove dimenzije poprenog presjeka tapa i postupak se ponavlja do optimalnog ispunjenja uvjeta
(17.31).
Primjer
Odrediti nosivost centrino pritisnutog tapa na izvijanje ako je dato:
l = 2,8 m, I NP 20, n = 2,5.
Rjeenje
I NP 20 ( A = 33,4 cm2, imin = 1,87 cm )
= li / imin = 0,5 280,0 / 1,87 = 75 < p = 100
Sk = ( a b ) A = ( 31 0,114 75 ) 33,4 = 750 kN
S = Sk / n = 750 / 2,5 = 300 kN
222
18
18.
18.1.
Uvod ....................................................................................... 224
18.2.
Proraun kritinog optereenja u podruju elastinih

deformacija materijala E = konst., G = konst.
(Prandtl-Michellov kritini momenat) .......................................... 225
18.3.
Proraun kritinog optereenja u podruju neelastinih

deformacija materijala............................................................... 230
18.4.
Proraun kritinog optereenja pri dostizanju vrstoe

materijala ................................................................................. 231
18.5.
18.6.
Analogija izmeu izvijanja centrino pritisnutog tapa

i bonog izvijanja tapa ............................................................ 235
223
18.
18.1. Uvod
18
Poznato je da greda sa velikom visinom poprenog presjeka u odnosu na

irinu, optereena na savijanje, moe biti nestabilna u poprenom smjeru iako
su naponi od savijanja manji od doputenog napona. Ova nestabilnost se
manifestuje u bonom izvijanju pritisnutog pojasa grede. Za ilustraciju posmatrajmo gredu (Sl. 18.1) uzanog pravougaonog poprenog presjeka optereenu u
sredini vertikalnom silom P. Dok je sila P mala greda se savija samo u vertikalnoj ravni tj. greda se nalazi u stabilnoj ravnotei. Kada sila P raste moe se
stii do granine veliine sile P pri kojoj se greda izvija u bonu stranu. Tu vrstu
ravnotee nazivamo indiferentnom ravnoteom, a optereenje nazivamo
kritinim optereenjem. Malo poveanje sile P iznad kritinog optereenja
izaziva velike poprene ugibe odnosno slom grede tj. greda se nalazi u labilnoj ravnotei. Bono izvijanje greda u konstrukciji se eliminie konstruktivnim
zahvatima, npr. pomou spregova. Ukoliko greda nije bono ukruena, tada je
potrebno gredu proraunati i na bono izvijanje.
Da bi smo znali do koje granice smijemo opteretiti bono neukruenu gredu
moramo poznavati intenzitet kritinog optereenja.
Faktori koji utjeu na intenzitet kritinog optereenja su:
1.
ema optereenja grede
2. mjesto djelovanja optereenja (u teitu, na pritisnutom pojasu ili na

zategnutom pojasu grede),
3. uvjeti oslanjanja grede na krajevima (ukljetenje ili slobodno oslanjanje),
224
4.
razmak taaka pridravanja po duini grede,
5.
poloaj taaka pridravanja po visini grede.
Kada je poznato kritino optereenje, tada je lako odrediti maksimalni momenat savijanja koji nazivamo kritini momenat (Mk) i maksimalni napon u krajnjim
vlaknima grede koji nazivamo kritini napon (k).
k = Mk / W
18
( 18.1 )
gdje je: W momenat otpora poprenog presjeka grede obzirom na teinu

osu okomito na ravan optereenja.
Da bi stabilnost grede bila zadovoljena potrebno je odabrati takve dimenzije
grede da bude zadovoljen uvjet:
n M < Mk
( 18.2 )
Oznake:
M maksimalni momenat savijanja od eksploatacionog optereenja
n koeficijent sigurnosti protiv izvijanja
18.2. Proraun kritinog optereenja u podruju elastinih deformacija materijala

E = konst., G = konst. (Prandtl-Michellov kritini momenat)
a) Prosta greda optereena na krajevima koncentrisanim momentima
(Sl. 18.2)
Poznato: E, G, Iy, Io, l, b, h
gdje su :
E modul elastinosti materijala
grede
Io momenat inercije poprenog

presjeka grede pri torziji
G modul klizanja materijala grede
l raspon grede
Iy momenat inercije poprenog presjeka grede
h visina poprenog presjeka grede

b irina poprenog presjeka grede
225
18
Pretpostavke:
-
Sprijeena je rotacija oslonakih presjeka grede oko ose tapa

(viljukasti oslonci)
Deformacije grede su male u odnosu na dimenzije grede
Optereenje koncentrisanim momentima na krajevima proste grede predstavlja

osnovni sluaj bonog izvijanja greda (Sl. 18.2).
Pri kritinoj vrijednosti optereenja koncentrisanim momentima na krajevima
grede dolazi do bonog izvijanja grede. Vano je primijetiti da se pri bonom
izvijanju grede javlja i presjena sila momenat torzije.
Diferencijalne jednaine elastine linije glase:
E Iy w = - My
( 18.3 )
G Io = Mt
( 18.4 )
Oznake:
w pomjeranja taaka ose grede u smjeru z - ose
ugao uvijanja poprenog presjeka grede

My momenat savijanja oko y - ose
Mt momenat torzije
226
U poprenom presjeku deformisane grede presjene sile jednake su:

My = M sin M
( 18.5 )
Mt = M sin w M w
( 18.6 )
Kada presjene sile (18.5) i (18.6) uvrstimo u jednaine (18.3) i (18.4), imamo:
E Iy w = M
( 18.7 )
G Io = M w
( 18.8 )
18
Ako jednainu (18.8) diferenciramo po x i w zamijenimo iz jednaine (18.7),

dobivamo homogenu diferencijalnu jednainu drugog reda:
M cc
0
M
(, \ *, R

( 18.9 )
Kada uvedemo oznaku:
N
0

(, \ *, R
( 18.10 )
Ope rjeenje diferencijalne jednaine (18.9) glasi:
= C1 sin kx + C2 cos kx
( 18.11 )
Konstante C1 i C2 odreujemo iz graninih uvjeta:
(0) = 0, 0 = 0 + C2 C2 = 0
(l) = 0, 0 = C1 sin kl
( 18.12 )
( 18.13 )
C1 0 sin kl = 0, kl = n , (n = 1, 2, ...)
227
odnosno,
N
18
Q S
O
0

(, \ *, R
]DQ 0 PLQ
0N
S
O
(, \ *, R
( 18.14 )
Na slian nain odreujemo intenzitet kritinog optereenja za druge eme

optereenja i druge sluajeve privrenja grede.
b) Prosta greda optereena koncentrisanom silom u teitu presjeka
(Sl. 18.3)
3N

(,*, R
O
( 18.15 )
Ako je napadna taka sile za e iznad ili ispod teita poprenog presjeka
moramo izraz (18.15) mnoiti sa:
r

H (, *, R
O
c) Prosta greda optereena kontinuiranim optereenjem u osi grede

(Sl. 18.4)
TO N
228

(,*, R
O
( 18.16 )
d) Konzola optereena koncentrisanim momentom na kraju prepusta

(Sl. 18.5)
Mk
e)
2l
EIGI o
18
( 18.17 )
Konzola optereena koncentrisanom silom u teitu presjeka (Sl. 18.6)
3N
f)

(,*, R
O
( 18.18 )
Konzola optereena u osi kontinuiranim optereenjem (Sl. 18.7)
TO N

(,*, R
O
( 18.19 )
Napomena:
Izrazi za kritino optereenje imaju isti oblik i u sluaju grede poprenog
presjeka I profila s tom razlikom to brojni koeficijent sa desne strane nije
konstanta.
Npr.
Pk
m
EIGI o
l2
( 18.20 )
229
Gdje je: m funkcija odnosa torzione krutosti i krutosti na savijanje, zatim

odnosa kvadrata raspona grede i kvadrata visine poprenog presjeka grede.
Kritini napon
18
Poznavajui veliinu kritinog optereenja za dati sluaj grede, moemo lako

odrediti maksimalni momenat savijanja koji nazivamo kritini momenat (Mk) i
maksimalni napon u krajnjem vlaknu koji nazivamo kritini napon (k).
k
VN
ili
Mk
Wz
( 18.21 )
S (

O /7
( 18.22 )
gdje je LT - stepen vitkosti nosaa usljed bonog izvijanja:
S (: ]
O /7
0N
S (

VN
( 18.23 )
Formula (18.22) se moe primijeniti samo ako su kritini naponi manji od

napona na granici proporcionalnosti.
P < LT < max
Za k P , imamo:
2E
100
P
( 18.24 )
max - je odreena propisima za pojedine materijale i vrstu konstrukcije.

18.3. Proraun kritinog optereenja u podruju neelastinih
deformacija materijala
E konst., G konst.
Na osnovu eksperimentalnih istraivanja Tetmajer je predloio formulu za
proraun kritinog napona:
k a b
230
( 18.25 )
gdje su a i b - konstante materijala

elik:
a = 31 kN/cm2,
b = 0,114 kN/cm2
18
p = 20 kN/cm2
T = 24 kN/cm2
drvo:
a = 2,93 kN/cm2
b = 0,0194 kN/cm2
p = 1 kN/cm2
M = 1,8 kN/cm2
Formula (18.25) se moe primijeniti kada se kritini napon kree izmeu granice
proporcionalnosti i vrstoe materijala.
M < LT < P
Za k M , imamo:
O0
Kritini momenat jednak je:

Mk = k Wz
D V 0
|
E
( 18.26 )
( 18.27 )
Za poznatu emu optereenja i kritini momenat lako je odrediti intenzitet

kritinog optereenja.
18.4. Proraun kritinog optereenja pri dostizanju vrstoe

materijala
Materijal ne podnosi napone vee od vrstoe materijala, pa se za kritini
napon uzima vrstoa (M) kod krtih materijala i napon na granici teenja (T)
kod ilavih materijala.
(k) = (M)
( 18.28 )
0 < LT < M
231
Kritini momenat jednak je:
Mk = k Wz
( 18.29 )
Kada kritini napon dostigne vrstou materijala tada nije potrebno voditi
rauna o bonom izvijanju grede.
18
Dijagram kritinog napona sastoji se iz tri dijela (Sl. 18.9).
18.5. Dimenzioniranje
Poto su prethodno odabrane dimenzije poprenog presjeka grede iz uvjeta
nosivosti grede na savijanje, potrebno je izvriti i kontrolu na bono izvijanje.
Postupak kontrole stabilnosti grede na bono izvijanje moe se provoditi u dvije
varijante.
Prva varijanta prorauna grede na bono izvijanje se koristi ako je zadat koeficijent sigurnosti (n) protiv izvijanja. Da bi greda bila u stabilnoj ravnotei potrebno je da maksimalni momenat uvean koeficijentom sigurnosti bude manji od
kritinog momenta.
n Mmax < Mk
( 18.30 )
Ovaj postupak prorauna grede na bono izvijanje je pogodan za grubu

kontrolu dimenzija grede.
Proraun greda na bono izvijanje po drugoj varijanti vri se pomou tablica ili
dijagrama koeficijenata LT - LT (Sl. 18.10).
232
18
Kada u izraz (18.30) uvedemo smjenu
F /7
0N
V
{ NG
Q :] V G V G
( 18.31 )
dobivamo:
Mmax < LT Wz d
( 18.32 )
= Mmax / Wz = LT d
ili
LT se naziva koeficijent umanjenja osnovnog doputenog napona (esto se

koristi inverzna vrijednost = 1 / LT ).
Ovaj postupak prorauna greda na bono izvijanje je taniji zato to su u
normativnom dijagramu LT - LT
uvrteni utjecaji i poetne krivine grede.
Tok prorauna:
1. Za poznati materijal (E, G, d), emu optereenja i dimenzije poprenog presjeka grede (Wz, Iy, Io), izrauna se kritini momenat (Mk) i vitkost grede
LT .
LT.
2.
Za izraunatu vitkost grede, oita se iz dijagrama (Sl.18.10) koeficijent
3. Ako uvjet (18.32) nije zadovoljen, odaberu se nove dimenzije
233
poprenog presjeka grede i postupak se ponavlja do optimalnog ispunjenja

uvjeta (18.32).
18
Primjer
Provjeriti otpornost drvene grede na savijanje i bonu stabilnost.
d = 1 kN/cm2
E = 103 kN/cm2
G = 50 kN/cm2
n = 2,5 (koeficijent sigurnosti)
Rjeenje
Mmax = ql2 / 8 = 162 / 8 = 4,5 kNm,

0 PD[
V
:]

Wz = b h2 / 6 = 4302 / 6 = 600 cm3
N1 FP G N1FP
Iy = b3h / 12 = 4330 /12 = 160 cm4,

I0 = b3 h /3 (1 0,63 b / h ) = 4330 /3 (1 0,63 4 / 30 ) = 586,24 cm4

N1
TON (, \ *, R

O
0

TO
O

N1FP
PD[ N
N
NG NQ 0NQ:] SUHVMHNQH
]DGRYROMDYD

:] FP V
N1 FP ,\

FP
, t FP

TON
N1 PD[0N

N1P
234
S (: ]
0N

N DtE t N1FP

NG NQ !N1FP

2GDEUDQLSUHVMHN]DGRYROMDYD
18
18.6 Analogija izmeu izvijanja centrino pritisnutog tapa i

bonog izvijanja tapa
Provjera centrino pritisnutog tapa na izvijanje
max = max S / A = d

O
S ($
{ L
O
6N
LPLQ
( 18.33 )
( 18.34 )
Dijagrami umanjenja doputenog napona ( ) su propisani za sve konstrukcione materijale.
Provjera tapa na bono izvijanje
max = max M / W = LT d
( 18.35 )
235
O /7
18
236
S (:
0N
( 18.36 )
Dijagrami umanjenja doputenog napona ( LT LT ) su propisani za sve konstrukcione materijale.
19
19.
19.1.
Bono ukrueni tapovi............................................................ 238
19.1.2. Proraun napona ..................................................................... 238

19.2.
Bono neukrueni tapovi ........................................................ 250
20.
237
19.
19.1. Bono ukrueni tapovi
19
Ekscentrini pritisak nastupa kada u poprenim presjecima tapa postoje normalna sila i momenat savijanja. Pri tome tapovi mogu biti bono ukrueni (Sl. 19.1a) i
bono neukrueni. Za bono ukruenje elinih i drvenih tapova koriste se spregovi, a za bono ukruenje armirano - betonskih tapova ploe. U bono ukruene tapove spadaju i bono neukrueni tapovi ako je savijanje oko slabije ose
(Sl. 19.1b), zato to kod tih tapova ne postoji problem bonog izvijanja.
19.1.2. Proraun napona

U ovom sluaju granina nosivost tapa je neposredno vezana sa dostizanjem napona koji je jednak vrstoi materijala, pa se u ovom sluaju govori o
problemu napona.
Proraun ekscentrino pritisnutih tapova svodi se na naponski dokaz po teoriji
drugog reda. (Pri proraunu konstrukcija po teoriji prvog reda, uvjete ravnotee
postavljamo na nedeformisanoj konstrukciji, a pri proraunu konstrukcija po
teoriji drugog reda, uvjete ravnotee postavljamo na deformisanoj konstrukciji.)
238
Pri proraunu ekscentrino pritisnutih vitkih tapova momenti u poprenim presjecima tapa se proraunavaju sa ueem ugiba ose tapa (teorija II reda).
M2 = M1 + S v2
( 19.1 )
19
Oznake:
M1
momenat savijanja po teoriji I reda
M2
momenat savijanja po teoriji II reda
S v2 momenat savijanja od uzdune sile

Ugib v2 (po teoriji II reda) sastoji se od ugiba v1 (po teoriji I reda) koji nastaje od
poprenog optereenja i dodatnog ugiba v2 v1 izazvanog uzdunom silom
S. Uz pretpostavku da su ugibi dovoljno mali, diferencijalna jednaina ugibne
linije glasi:
2
ili
ako uvedemo smjenu:
dobivamo:
M2
E
I
1
2 M 1 S 2
E
I
k2 = S / EI
( 19.2 )
( 19.3 )
( 19.4 )
2 k 2 2
M1
E
I
( 19.5 )
Diferencijalna jednaina ugibne linije od djelovanja samo poprenog optereenja glasi:
M1
E
I
( 19.6 )
tapovi, koji se nalaze pod djelovanjem uzdunih i poprenih sila, proraunavaju se priblinim putem zadajui oblik ugibne linije tapa. Ovakav nain proraunavanja tapova se usvaja radi pojednostavljenja samoga prorauna, a moe
se primijeniti u onim sluajevima gdje rezultat takvog naina prorauna znatnije
ne odstupa od rezultata po tanijem proraunu.
Za tapove zglobno oslonjene na krajevima (Sl. 19.1) pretpostavljamo da ugibna
linija od poprenog optereenja ima formu sinusoide koja zadovoljava granine
uvjete:
239
1 f1 sin
( 19.7 )
Dodavanjem uzdune sile S, takoer, pretpostavljamo da ugibna linija tapa ima
19
2 f 2 sin
formu sinusoide:
( 19.8 )
Uz ove pretpostavke dobivamo rjeenje dovoljno tano za tapove zglobno

oslonjene na krajevima, optereene simetrino u odnosu na sredinu tapa.
Ako izraze za ugib (19.7) i (19.8) dva puta diferenciramo i uvrstimo u diferencijalne jednaine ugibnih linija tapa (19.5) i (19.6), dobivamo:
f2
2
l
sin
f1
k 2 f 2 sin
2
l
sin
x
l
x
l
M1
E
I
( 19.9 )
M1
E
I
( 19.10 )
Eliminacijom momenta M1 iz jednaina (19.9) i (19.10), dobivamo:
f2
2
l
sin
x
l
k 2 f 2 sin
I
ili
ako uvedemo smjenu:
x
l
f1
I

6O

S (,
2E
I
Sk 2
l
2
l
sin
x
l
( 19.11 )
( 19.12 )
gdje je: Sk sila brojno jednaka Ojlerovoj kritinoj sili.

Treba imati u vidu da je sila Sk uvedena isto formalno. Sila Sk se razlikuje od
Ojlerove sile po tome to je u izrazu (19.12):
I glavni centralni momenat inercije povrine A poprenog presjeka tapa u
odnosu na osu okomitu na ravan djelovanja poprenog optereenja.
240
Maksimalni ugib tapa f 2 po teoriji II reda iznosi:
f2
Oznake:
f1
S
1
Sk
( 19.13 )
19
f1 maksimalni ugib od poprenog optereenja po teoriji I reda

S uzduna sila
Sk sila brojno jednaka Ojlerovoj sili
Izraz za veliinu ugiba (19.13) daje zadovoljavajue rezultate kada pritiskujua
sila ne prelazi 0,8 Sk.
Maksimalni momenat savijanja M2 po teoriji II reda jednak je:
M2 = maxM1 + S f 2
( 19.14 )
ili dovoljno tano:

max
M2
M1
S
1
Sk
max
( 19.15 )
gdje je: M1 momenat savijanja od poprenog optereenja po teoriji I reda

Najvei napon e biti u krajnjim vlaknima sastavljen od napona pritiskujue sile
i momenta savijanja:
max
M1
W
max
Oznake:
1
S
1
Sk
( 19.16 )
A povrina poprenog presjeka tapa

W momenat otpora poprenog presjeka tapa u odnosu na teinu osu okomitu na ravan optereenja.
Sa neto veom grekom gornje formule moemo primijeniti i za nesimetrino
optereenje. Takoer, i za druge sluajeve privrenja krajeva tapa isto vai,
s tim da se za Sk uzme veliina:
241
Sk
gdje je: li duina izvijanja tapa
19
19.1.3.
2E
I
li
( 19.17 )
Dimenzioniranje
Pri izboru dimenzija poprenog presjeka tapa treba voditi rauna da napon
nije proporcionalan uzdunoj sili S. Radi toga najvei napon raste bre nego
sila S.
Npr. pri poveanju poprenog optereenja P i uzdune sile S dva puta,
ukupni napon naraste vie od dva puta. Zato treba pri kontroli dimenzija
poprenog presjeka tapa izvriti kontrolu prema optereenju uveanom
koeficijentom sigurnosti.
Ako pri porastu svih vanjskih sila za n-puta, napon dostigne granino stanje
koje je za ilave materijale granica teenja
M, imamo:
max
n S n M1
A
W
T,
a za krte materijale vrstoa
1
T
nS
1
Sk
( 19.18 )
Izjednaavajui n sa doputenim koeficijentom sigurnosti, dobivamo uvjet

nosivosti tapa:
S M1
A W
1
T d
nS
n
1
Sk
( 19.19 )
Poetna krivina tapa moe znaajno smanjiti otpornost pritisnutog tapa.

Ako tap istovremeno ima i poetnu krivinu u ravni optereenja (imperfekciju),
tada je uvjet nosivosti tapa odreen izrazom:
S S fo
A
W
M
1
1
1
d
nS W
nS
1
1
Sk
Sk
gdje je: fo ugib u sredini tapa od poetne krivine
242
( 19.20 )
Izraz (19.20) moe se napisati skraeno:
S
k M
d
A
W
( 19.21 )
19
gdje su:
A fo
1
W
1
nS
1
Sk
1
nS
1
Sk
( 19.22 )
( 19.23 )
Primjer
Za dati elini tap: l = 5 m, I NP 40, E = 2,1 104 kN/cm2, T = 24 kN/cm2,
n = 2, sa poetnom krivinom oko slabije ose fo = 1 cm, odrediti: otpornost tapa
na izvijanje, maksimalni napon i maksimalni ugib.
Rjeenje:
I NP 40 (A = 118 cm2, Wy = 149 cm3, Iy = 1160 cm4,
iy = 3,13 cm)
6N
S (,
OL

N1
6X 6X

$ :
IR
V 7
6X

6N
6X
6

X

6

X

243
-HGQDLQDVHUMHxDYDGLUHNWQRLOLSUREDQMHP
19
6X N16 6XQ N1

6 6 IR

V
6

$
:

6N

N1 FP
IR

I
6

6N

19.1.4
FP
Primjena interakcionih krivih
Da bismo dobili predstavu o graninoj nosivosti vitkih tapova optereenih uzdunom silom i poprenim optereenjem, potrebno je nacrtati interakcione krive nosivosti. Interakciona kriva nosivosti za vitak tap zavisi od vrste materijala,
poprenog presjeka i duine izvijanja.
Interakciona formula za proraun napona glasi:
S u M 1u
A
W
ili
Su
M 1u
T A T W
Ako uvedemo smjenu:
onda imamo:
Oznake:
1
T
Su
1
Sk
1
1
Su
1
Sk
( 19.30 )
( 19.31 )
ST = T A
( 19.32 )
MT = T W
( 19.33 )
S u M 1u
ST M T
1
1
Su
1
Sk
( 19.34 )
ST granina nosivost presjeka tapa za aksijalno naprezanje

MT granina nosivost presjeka tapa za naprezanje na isto savijanje
244
Ako oznaimo:
x = Su / ST
( 19.35 )
y = M1u / MT
( 19.36 )
tada imamo:
x y
1
1
ST x
1
Sk
( 19.37 )
19
Nakon sreivanja jednaine (19.37), imamo:
y x2
S
ST
x 1 T 1
Sk
Sk
( 19.38 )
Ako usvojimo apscisu za y osu, a ordinatu za x osu, kriva presjeca koordinatne ose u takama:
A (0; 1),
B (1; 0), i
C (0; Sk / ST )
Nije teko dokazati da je kriva definisana izmeu taaka: B (1 ; 0) i C (0; Sk / ST ).

Proraun ekstrema funkcije (19.38):
y 2 x1
x1
y1 x 2
ST
S
1 T 0
Sk
Sk
S
1
1 k
2 ST
S
ST
x1 1 T 1
Sk
Sk
2
x
y1 1 1
Sk
ST
( 19.39 )
( 19.40 )
Grafik funkcije (19.38) prikazan je na slici (Sl. 19.2).

Interakcione krive su funkcije vitkosti tapa. Jednaina (19.38) predstavlja
familiju krivih linija, koje moemo podijeliti na dvije grupe: Sk < ST i Sk > ST.
245
19
Interakcione krive (19.38) u funkciji vitkosti tapa su prikazane na slici (Sl. 19.3).
246
Pomou interakcionih krivih nosivosti moemo odrediti graninu veliinu uzdune sile Su i maksimalni momenat savijanja M2 po teoriji II reda.
a)
19.4)
Utjecaj poprenog optereenja na veliinu granine uzdune sile Su (Sl.
19
Tok prorauna:
1.
Odrede se veliine MT , ST i Sk .
2. Prorauna se maksimalni momenat savijanja M1 od poprenog

optereenja.
3. Nacrta se interakciona kriva (19.38) nosivosti tapa.
4. Na grafikonu (Sl. 19.4) je strelicama prikazan postupak odreivanja
granine uzdune sile Su i momenta savijanja po teoriji II reda.
247
b)
Utjecaj ekscentriciteta (e) na veliinu granine uzdune sile Su (Sl. 19.5)
19
c) Utjecaj poetne krivine tapa ( fo) na veliinu granine uzdune sile Su

(Sl. 19.6)
248
d) Utjecaj poprenog optereenja i poetne krivine tapa ( fo) na veliinu

granine uzdune sile Su (Sl. 19.7)
19
e) Slina analiza se moe provesti i za materijale koji ne slijede Hukov

zakon. Ekscentrino pritisnuti armirano - betonski vitki tap (Sl. 19.8)
Sl. 19.8
249
Granina nosivost presjeka armirano-betonskog tapa

Jedan armirano - betonski presjek moe imati vie graninih linija presjeka
zavisno od koliine i rasporeda armature.
19
19.2.
Bono neukrueni tapovi
tapovi koji izmeu oslonaca nemaju ukruenja okomito na ravan optereenja

nazivaju se bono neukrueni tapovi. Bono neukrueni tapovi optereeni uzdunom silom i momentom savijanja oko slabije ose (Sl. 19.1b) otkazuju
nosivost savijanjem oko slabije ose pa se raunaju kao bono ukrueni tapovi
(v. l. 19.1).
Bono neukrueni tapovi optereeni uzdunom silom i momentom savijanja
oko jae ose, najee otkazuju nosivost bonim izvijanjem izvan ravnine djelovanja optereenja (Sl. 19.9).
Da bi bono neukrueni tap bio u stabilnoj ravnotei njegove dimenzije moraju

zadovoljiti interakcionu jednainu (19.41), odnosno (19.45).
6 X 0 X

d
6 N\ 0 N
250
( 19.41 )
$NRMH 0 N
0 N
GRELYDPRMHGQDLQXXREOLNX
6X

6 N]
6
0 X X
6
6 N]
X
6 N\
0 N
19
d
Kada se u izraz (19.41) uvedu smjene:
F\
F /7
N /7
6 N\
VN

{
Q V G
$ Q V G
VN
0 N

{
Q V G :] Q V G

6X

6 N]
( 19.42 )
( 19.43 )
( 19.44 )
Su = n S
M1u = n M1
251
dobiva se interakciona jednaina (19.41) u obliku:
19

N 0
6
/7
d V G
F \ $ F /7 :]
Takoer, za bono neukrueni tap obavezno je izvriti kontrolu nosivosti tapa

na savijanje u ravnini optereenja pomou interakcionog izraza (19.21), odnosno (19.46).
k M1
S
d
Wz
z A
( 19.46 )
1
nS
1
S kz
( 19.47 )
k
gdje je:
Oznake:
A
povrina poprenog presjeka tapa
Wz momenat otpora poprenog presjeka obzirom na z-osu

n
koeficijent sigurnosti
dozvoljeni normalni napon
M1 dozvoljeni momenat savijanja (po teoriji I reda)

M1u granini momenat savijanja
M1k kritini momenat savijanja (bez djelovanja uzdune sile)
M2k kritini momenat savijanja (uz djelovanje uzdune sile)
S
dozvoljena uzduna sila
Su granina uzduna sila

Sky kritina uzduna sila obzirom na y-osu
Skz 2EIz / li2 sila brojno jednaka Ojlerovoj sili
252
( 19.45 )
koeficijent redukcije dozvoljenog napona, koji se odreuje iz dijagrama

(Sl. 17.12)
za vitkost y = li / iy
LT
koeficijent redukcije dozvoljenog napona, koji se odreuje iz dijagrama

(Sl. 18.10)
19
za vitkost LT
Napomena:
Moe se desiti da tap ima razliite uvjete privrenja krajeva u ravnini z-x i y-x
i / ili ima pridranja izmeu oslonaca.
Ovo poglavlje je detaljnije i opirnije razraeno u udbenicima teorije stabilnosti
i propisima EUROCODE 3.
U savremenim propisima, kontrola stabilnosti ovih elemenata vri se prema
interakcijskim dijagramima dobivenim eksperimentalnim putem.
253
20.
20
Na mjestima slabljenja nosivih elemenata (rupe, zarezi) i na mjestima skokovitih

promjena dimenzija poprenih presjeka nosivih elemenata, dolazi do koncentracije napona. Na tim mjestima ne vae do sada izvedene formule za proraun
napona. Ovim problemom se bavi teorija elastinosti i eksperimentalna statika.
Slabljenja nosivih elemenata i skokovite promjene dimenzija se, u pravilu izbjegavaju, a ako to nije mogue tada se na tim mjestima koncentracija napona
ublaava konstruktivnim zahvatima - posebnom obradom, zaobljavanjem itd.
Kada se eli izazvati slom nosivog elementa na odreenom mjestu - tada se
namjerno izaziva koncentracija napona, npr. rezanje stakla.
Koeficijent koncentracije napona zavisi od vrste naprezanja, karakteristika
materijala, prirode optereenja, forme detalja i apsolutnih dimenzija tapa.
Koncentracija napona manje je opasna kod ilavih materijala. Takoer, treba
napomenuti da je koncentracija napona opasnija za nosive elemente kod dinamikog optereenja. Koncentracija napona se susree kod svih vrsta naprezanja:
Aksijalno naprezanje (Sl. 20.1), (Sl. 20.2) i (Sl. 20.3)
254
Savijanje (Sl. 20.4) i (Sl. 20.5)
20
Torzija (Sl. 20.6)
255
2,80
2,60
GRANIT
STAKLO
5-8
(0,670,75)105
180-420
(0,240,49)105
0,22 105
2-4
(0,120,17)105
(0,3-0,4)105
2,50
A.BETON
80-120
0,0055 105
(0,1-0,12)105
0,80
DRVO
30-120
(0,4-0,47)105
(1-1,15)105
8,90
BAKAR
(0,260,27)105
(0,670,72)105
2,70
ALUMINIJ
130-260
(0,380,45)105
(1,15-1,6)105
7,25
LIVENO .
340-1000
(0,8-0,81)105
(2-2,1)105
7,85
MPa
MPa
MPa
90-140
90-230
20-60
40-60
30-120
180-420
600-1000
340-1000
MPa
VRSTOA
MATERIJALA
t/m3
MODUL
KLIZANJA
MODUL
ELASTI.
ZAPREM.
TEINA
ELIK
MATERIJAL
Poasonov koeficijent (Koeficijent poprene deformacije)
TABELA 4. - MEHANIKE KARAKTERISTIKE MATERIJALA
0,3
0,1-0,7
7-10
10-40
100-200
30-80
120-240
MPa
dz
12-26
4-10
10-12
10-40
100-200
90-150
120-240
MPa
dp
DOZVOLJENI
NAPONI
0,25
0,25
0,16-0,18
0,31-0,34
0,30-0,40
0,23-0,30
60-90
40-70
100-130
20-50
165-240
165-255
100-120
100-130
10 -7
= I y / x I
0,25-0,33
TEMP.KOEF.
ZA 1oC
POASONOV
KOEFICIENT
Tablice
Literatura
268
1.
Alfirevi J., Nauka o vrstoi I, Tehnika knjiga, Zagreb, 1989.
2.
Andrejev V., Mehanika I i II dio, Tehnika knjiga, Zagreb, 1969.
3.
Bazjanac D., Nauka o vrstoi I, Tehnika knjiga, Zagreb, 1975.
4.
Bazjanac D., Zbirka zadataka iz vrstoe, Tehnika knjiga, Zagreb
5.
Beljajev N.M., Soprotivlenije materialov, Fizmatgiz, Moskva, 1959.
6.
Beljajev N.M., Zbirka zadataka iz Otpornosti materijala, Graevinska

knjiga, Beograd, 1972.
7.
Bogunovi S., Statika konstrukcija I, Univerzitet u Sarajevu, 1981.
8.
Bogunovi S., Statika konstrukcija II, Univerzitet u Sarajevu, 1986.
9.
Bri V., Otpornost materijala, Graevinska knjiga Beograd, 1989.
10.
Doloek V. i dr., Elastostatika I i II dio, Tehniki fakultet u Bihau, 2004.
11.
aliev K., Otpornost materijala, Sveuilite u Zagrebu, 1956.
12.
Hadimusi E., Aseizmike konstrukcije u visokogradnji, Svjetlost

Sarajevo, 1985.
13.
Hlitijev J., Poglavlja iz teorije elastinosti, Nauna knjiga Beograd,

1950.
14.
Hrnji H., Pokrkli A., Savremene metode za proraun konstrukcija,

Multiprint, Sarajevo, 2006.
15.
Hrnji H., Pokrkli A., Statika neodreenih konstrukcija, Multiprint,

Sarajevo, 2007.
16.
Jokanovi O., Teorija linijskih nosaa, Svjetlost Sarajevo, 1991.
17.
Kostreni Z., Teorija elastinosti, kolska knjiga, Zagreb, 1982.
18.
Mili S., Otpornost materijala, Graevinski fakultet Sarajevo, 1966.
19.
Mili S., Teorija elastinosti, Graevinski fakultet Sarajevo
20.
Miroljubov J. i dr., Posobie k reeniju zada po soprotivleniju materialov,
Visaja kola, Moskva, 1974.
21.
Nikiforov S., Soprotivlenije materialov, Viaja kola, Moskva, 1966.
22.
Ninkovi J., Otpornost materijala, Mainski fakultet u Sarajevu, 1979.
23.
Pisarenko G. i dr., Soprotivlenije materialov, Kiev, 1963.
24.
Rakovi D., Otpornost materijala, Nauna knjiga, Beograd, 1980.
25.
Rakovi D., Teorija elastinosti, Nauna knjiga, Beograd, 1985.
26.
Rakovi D., Tablice iz otpornosti materijala, Graevinska knjiga,

Beograd, 1990.
27.
Solovjev ., Statika konstrukcija, Univerzitet u Sarajevu, 1969.
28.
imi V., Otpornost materijala I i II dio, kolska knjiga, Zagreb, 1992.
29.
Terzi Nina, Metodika zbirka rijeenih zadataka iz Otpornosti materijala

I dio.
30.
Timoenko S., Otpornost materijala I, Graevinska knjiga, Beograd,

1972.
31.
Timoenko S., Otpornost materijala II, Graevinska knjiga, Beograd,

1956.
32.
Timoenko S., Teorija elastine stabilnosti, Nauna knjiga, Beograd,

1952.
33.
Timoenko S., Gudi, Teorija elastinosti, Graevinska knjiga, Beograd,

1962.
34.
Timoenko S., Zbirka zadataka iz Otpornosti materijala
35.
Verbi B., Otpornost materijala, Graevinski fakultet u Sarajevu, 1986.
36.
Vojnovi i dr., Zbirka zadataka iz Otpornosti materijala,Mainski fakultet

u Sarajevu, 1984
269

Otpornost Materijala

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Otpornost Materijala

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Halid Hrnji

ARHITEKTONSKI FAKULTET U SARAJEVU

Odlukom Senata Univerziteta u Sarajevu broj 01-38-1479-2/12 od juna 2012. godine

Zadatak otpornosti materijala ...................................................... 13

Osnovne pretpostavke ............................................................... 14

Podjela nosivih elemenata .......................................................... 15

Historijski razvoj ......................................................................... 17

Definicija ukupnog napona. Komponente ukupnog napona.......... 20

Analiza napona u taki ............................................................... 23

Prostorno stanje napona ............................................................ 25

Ravno stanje napona ................................................................. 25

2.2.2.1. Proraun komponenti napona u kosoj ravni ................................. 26

Linijsko stanje napona ................................................................ 33

Pomjeranje take. Komponente pomjeranja take ....................... 35

Komponente deformacije (dilatacije i klizanja)............................... 36

Relacije izmeu komponenti pomjeranja i komponenti

Analiza deformacija u taki ......................................................... 38

Prostorno stanje deformacija ...................................................... 38

Ravno stanje deformacija ........................................................... 39

Linijsko stanje deformacija .......................................................... 39

Veze izmeu napona i deformacija (konstitutivne relacije)

Eksperimentalni podaci .............................................................. 41

Hukov zakon ............................................................................. 44

Hukov zakon za linijsko stanje napona ........................................ 44

Uopeni Hukov zakon (bez dokaza) ............................................ 45

Idealizirani dijagrami ............................................................. 46

Hipoteze o slomu materijala u taki ............................................. 47

Ravno naponsko stanje.............................................................. 47

4.4.1.1. Hipoteza najveeg normalnog napona ........................................ 48

Linijske nosive konstrukcije

Presjene sile ............................................................................ 55

Veze izmeu presjenih sila i komponenti napona ....................... 58

Veze izmeu presjenih sila i komponenti pomjeranja ................. 59

Vrste naprezanja ........................................................................ 61

Provjera sigurnosti i upotrebljivosti konstrukcije ............................ 67

Osnovne promjenljive veliine ..................................................... 69

Metode prorauna konstrukcija .................................................. 70

Osnove prorauna konstrukcija po metodi dozvoljenih

Dozvoljeni napon ...................................................................... 78

Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ........................ 85

Analiza napona u taki ............................................................... 87

Proraun pomjeranja .................................................................. 90

Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ........................ 96

Analiza napona u taki ............................................................... 97

Proraun pomjeranja .................................................................. 99

Dimenzioniranje ....................................................................... 100

Torzija nosivih elemenata krunog i prstenastog poprenog

10.1.1. Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 108

Torzija tapova pravougaonog poprenog presjeka ................... 116

Proraun napona u poprenom presjeku .................................. 119

Analiza napona u taki ............................................................. 124

Proraun pomjeranja ................................................................ 126

Savijanje poprenim optereenjem

Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 132

Analiza napona u taki ............................................................. 138

Dimenzioniranje ....................................................................... 143

Proraun pomjeranja ................................................................ 143

12.4.1. Diferencijalna jednaina ugibne linije ......................................... 144

Proraun napona u poprenom presjeku nosaa ...................... 157

Analiza napona u taki ............................................................. 159

Proraun pomjeranja ............................................................... 159

Dimenzioniranje ....................................................................... 160

Ekscentrini pritisak (zatezanje)