BINGEHN

GRAMERA
KURDMANC
Celadet Al Bedir-Xan

BINGEHEN
GRAMERA
KURDMANC

Celadet Al Bedir-Xan

VVeanen NUDEM

WeanSn NDEM: 5
Bingehen Gramera Kurdmanc
apa Yekem 1994

Weann Ndem
Pergala berg rpelan: Ndem
VVeneya berge: C Bedir-Xan, ji M. Uzun
ISBN: 91-88592-04-9

END GOTIN

FiratCEWERI

Ez di sala 1987'an de ji Swede bm Suriye li Baniase bbm

mevane kevaniya Mr Celadet Bedir-Xan , Rewen Xanime. Min li ba

we mevandariyeke kurt, le xwe, en behempa buhurandib. We ji

min re behsa kovara HAWAR'e, behsa nivskar hevkaren kovare

behsa xwed berpirsiyare kovare Mr Celadet Bedir-Xan kirib. We

ev pirtka ku di derheqa "Bingehen Gramera Kurmanc" de ye ji

aliye kurdek binxete, bi nave Kre Mence hatiye berhevkirin , ji bo

ku ez we ap belav bikim, dab min. Min j je re soz dab ku em e

ve berhema heja ap bikin bi alkariya ve pirtke di aliye rast-

nivsandin rastbikaranna zimane kurd de nivskar xwendevanen

kurd haydar bikin.

Ev berhema heja ji xebaten Celadet Bedir-Xan pek hatiye hem

rez bi rez di kovara HAWAR'e de hatiye vveandin. Le heriqas ev

xebata ku di ve pirtke de hatiye civandin, bere hatibe vveandin j,

dsan em biyaniyen wan in em niha ji gelek titan betir hevvcedare
wan in kemasiya berhemen bi v celeb dikinin. Ev deh-panzdeh
salen ku di aliye hiyarbna gele kurd de bne gaven berbipe, di aliye

ziman edebiyata kurd de j her wilo bye. Edebiyata kurd di van

deh-panzdeh salen daw de gaven ba avetine; helbestkar, roknivs,

romannivs zimanzanen jr jehat gihandiye. Le heriqas edebiya-

teke kurd ya nivsk pek hatibe j, sed heyf mixabin ku xwendevanen kurd kem in. Gazina piraniya xwendevanan j ji nezan gira-

niya zimane kurd t. Rast e, heta niha kurdan ji ber mecalen siyas
wext nedtine ku bi ziman edebiyata xwe dakevin. Gava zimanek
nekeve ware nivsandine, ew ziman ji bin ve neye jibrkirin winda

nebe j, teng qels dimne, tene zimane sohbet gotbeja rojane

dimne. Le bi saya sere Celadet Bedir-Xan, zimane kurd ku yek ji

zimanen dinyaye ye her kevin e, ro dibe zimanek edeb, pe

berhemen ndem tene nivsandin. Digel ku me gramer rastnivsandina zare kurmanc ya Celadet Bedir-Xan ji xwe re kiriye
armanc em bi we dinivsnin j, mixabin ku ev xebaten heja yen
alim zimanzane me bi girsey negihtine gele me. Em hevdar in
ku em e bi apkirina ve berhema nemir neke vala dagirin bi ve

mnasebete alime xwe di sedsaliya byina w de careke din bi br

bnin.
Ji bo danasna Celadet Bedir-Xan xebaten w j, me ji Mehmed
Uzun - ku ji mej ve ye li ser malbata Bedir-Xaniyan dixebite- daxwaza

pegotineke kir. Em hevdar in ku we bi qas berhema pegotin j

bala we bikine.

PEGOTIN

MehmedUZUN

CELADET ALI BEDIR-XAN U XEBATEN WI YEN LI

SER ZDVIAN
isal sedsaliya nivskar, rojnamevan zimanzane kurd Celadet Al
Bedir-Xan e. Henvek ku te zann, Celadet Al Bedir-Xan berhemen
edeb ilm anne p ji bo parastina ziman edebiyata kurd gelek
tit kirine. Li gelek aliyen chane, leger nivskar ro bala xwe didin
ser xebaten v nivskare heja li xebaten w yen edeb, zimanzan
tarxhr dibin.
Xebaten Celadet Al Bedir-Xan, nemaze ji bo krden Suriye
Tirkiye, ango ji bo krden ku bi kurmanciya bakur dipeyivin, pir
girng in. Eer w ev xebat neaniyana pe ew ro di desten me de
nebna, heye ku krden Suriye Tirkiye, di ware xwendin nivsna
zimane xwe de, ro, di nav zehmet dijwariyeke hn mezintir de
buna.
Meriv dikare xebatn Celadet Al Bedir-Xan ( tev yen biraye w Kamuran Al Bedir-Xan, 1895- 1978 ) yen li ser parastin pevebirina
edebiyat zimane kurd, bi kurtebir, weha bne zimen: Zimane kurd
ji pen ereb bi drxistin kurd bi pen lan nivsn ji bo ve yeke
j alfabeyeke bi rek pek pekann; standarten zimane nivsk yen
kurd cin bi cih kirin ji bo ve yeke j rezimanek tekz pekann di
ser van hem pekannan re j bi alkariya kovaren ku w divveandin,
zimane edeb nivsk peve birin.
Di vvelaten din de, xebaten weha giran freh ji aliye akadem,
ensttu zanngehan ten pe. Le bele, ji ber ku kurd ne xwedandewlet
in ji mueseseyen weha bpar in, merivek hevalen w bi van xebatan rabn. Hem j digel zehmet dijvvariySn pir mezin bi mkanen
pir kem. Ev byer bi sere xwe, byereke balke e. Jiyana Celadet Al
Bedir-Xan li ser riya xebat tekone derbas b. W her dil kir ku
armancen xwe bne pe. W li dij bi sedan, hezaran dijwariy6n hem
rojane hem j abor, siyas, fikr, and er kirin.

MALBATA WI
Beguman malbata ku ew je dihat, pervver terbiya ku w vvergirtib sten ku ew jiyabn di xebaten w de roleke mezin lstin. Mal
bata Celadet Al Bedir-Xan di tarxa Kurdistane de roleke evvend
mezin girng lstiye ku gava meriv titen ku ve malbate endamen
we kirine anne pe, nebne, yan j le hr nebe, meriv nikare tarxa
Kurdistane ba fahm bike. Henveha meriv nikare we ba binivse j...
Nemaze ji 1840' an vir ve, endamek yan j endamine ve malbate di
hem byeren siyas, civak and yen Kurdistane de rlen girng

lstine.
Yek ji mrekiyen heri mezin yen Kurdistane, mrekiya Cizra
Botane, bi sedsalan, ji aliye ve malbate ve hatiye darekirin. Mre her
daw ye Cizra Botan Mr Bedir-Xan Paa ku malbat nave xwe je werdigire, di destpeka 1840'an de, li dij dewleta Osman ser hilda. (i) Le
bele, serhildan bi ser neket Mr Bedir-Xan, tev malbata xwe ya pir
mezin freh, hat surgnkirin. Pe ber bi Stembole ji we dere j
ber bi girava Girte ku hinge di bin deste devvleta Osman de b. Sala
1868'an, Mr Bedir-Xan li ame wefat kir. Malbata w freh, jin
zaroken w pir bn. Ew ewend pir bn ku kes ba nizane ka ew iqas
bn. Li gora serekesker (zabit) M. Noel 90 zarok; li gora diplomat
Trotter 40 law 14 ke; li gora Elp Hinston 65 zaroken w hebn.(2)
Li gora Halil Nadir Kutluk j ji 34 jinan 99 zaroken w hebn.o)
Neviye Mr Bedir-Xan Paa biraye bik ye Celadet Al BedirXan, Kamuran Al Bedir-Xan j di v war de weha dibeje:"Zi gor gotinan 99 zaroken bapri min hebne... Le ev t ba ti zann; gava w
wefa kir, 21 law 21 keen w dijiyan. Min bi xwe 15-16 mam
ewendj metin xwe nasn."w
Piraniya zaroken Bedir-Xan Paa j dan ser sopa bave xwe di tevgera netevvey ya kurd de rlen girng vvergirtin lstin. Ji zaroken
w Osman Husen (herdu j paa bn) serhildana kurd ya 1878'y
dare kirin. Husen Bedir-Xan di sala 1910' de hate bidarve kirin.
Lawek din ye Mr Bedir-Xan, Mthet Bedir-Xan j serokatiya
serhildana 1889' kir bi d re j, di sala 1898' de li Misre rojnama
yekemn ya welate Kurdistane vveand. ( Nave rojname j Kurdistan
b.) Pi Mthet Bedir-Xan, biraye w Evdirehman Bedir-Xan berpirsiyariya rojname vvergirt demeke direj, li Evvrpaye, ew weand.
Lawe Mr Bedir-Xan, Xell Ram b waliye Meletiye pi damezirandina Komara Tirkiyg, 1923, ji Tirkiye hate bidncistin. (Xell

Ram Beg, yek ji wan 150 kesan b ku pit 1923'an hatin surgn
kirin.) Lavve Mr Bedir-Xan Behr Paa j bi seroke kurd ye navdar ex
Ubeydulah re hevkariyek pek an li dij devvleta Osman ser hilda.(5)
Bave Celadet Al Bedir-Xan, avukat mufee adliy Emn Al
Beg, 1851-1926, j tev biraye xwe Mthet, serokatiya serhildana
kurd ya 1889'an kir. Le ev serhildan j bi ser neket pit tekna
serhildane ew hat girtin dsan bi n de, li Stembole hat vegerandin.(6) Li Stembole j, w xebaten xwe domandin alkar li damezrandin wena gelek rexistin vveanen kurd kir. Pit sere chane
ye yekemn gava li Stembole rexistina Kurdistan Teal Cemiyeti
hate damezirandin, Emn Al Bedir-Xan j b seroke duwemn.(7) W
di gelek rojname kovaren kurdan de nivsaren crbecr j nivsn.
Biraye mezin ye Celadet Al Bedir-Xan, avukat nivskar Sureya
Bedir-Xan, 1883-1938, j b seroke Komta Kurdistane ku di destpeka
1920'an de li Misre hatib damezirandin. bi d ve xebate re j, w,
tev birayen xwe Celadet Kamuran, di rexistina siyas ya kurd,
Xoybne de xebit. (Xoybn di sala 1927 'an de, li dervey vvelet, li
Beyrde hate damezirandin.)
Bele, Celadet Al Bedir-Xan ji malbateke weha dihat. Yan malbateke wisan ku xwe nner temslkare vvelet seroken Kurdistana serbixwe ya peeroje dihesiband. Ji ber ve yeke pervver terbiya ku Ce
ladet Al Bedir-Xan vvergirt, henvek endamSn din yen malbate, li
gora ve hesabe peeroje b. Malbat li vvelate xerbiye, li StembolS
dijiya. Ew bi dare zore li vve dere hatibn bi cih kirin. Le bele, ji bo ku
endamen malbate kurdiya xwer, znde ya vvelet ji br nekin, ji
vvelet, ji deveren bav kalan, ji Cizra Botane, dengbej, stranbej, ar,
mamoste, kalemer prejin dihatin ann. ji bo ku zaroken malbate
bikaribin zimanen biyan, nemaze yen Evvrpay fer bibin, ji mileten
din ku li Stembole cvvar bbn, mamoste qerwa dihatin peyda
kirin.
Henveha heja ye ku meriv li ve dere behs bike; ji ber mkan fersenden ve pervver terbiye, ji kurd tirk pe ve, Celadet Al BedirXan bi ereb, faris, yunan, fransiz elman j dizanb. bi vvena
HAWARE, vv dest pe kir ngilz j fer b. (8)
Celadet Al Bedir-Xan bi gelek zimanan dizanb gelek vvelat
anden biyan nasbn. Beguman, ev yek ji bo xebaten vv yen
peeroje bn hmek esas. Pit ku vv alfabeya xwe bi tpen latn
an pe dil kir ku vve vvek kitebokeke bivvene, vv di pegotina
kiteboke de li ser xwe zimanan vveha nivs; "Hing (di xortaniya
xwe de, M.U. )ji zimanin ku bi herfen ereb nayine nivsandin, min

yunan, hinkfirans alfabeya rs nas dikirin ." (9)

Evv di xortaniya xwe de Evvrpa Rojava li vve dere bi ziman
anden evvrpay re danstandineke xurt an pe. Ev yek j, dsan di
xebaten vv de, je re b alkar. Celadet Al Bedir-Xan, tev biraye xwe
Kamuran Al Bedir-Xan, di lona 1922' an de Elemanyaye evv li
bajare Munxe bi cih b. Li vve dere vv di zanngeha Munxe de dest
bi xwendine kir. Evv se salan li Elemanyaye ma. Di nav van se salan
de, evv ji pir nezk ve li ser and zimane eleman xebit le hr b.
Evv nemaze li ser pekhatina zimane edeb nivsk ye eleman xebit.
gava evv li Suriye cvvar b, vv xebaten xwe yen ilm (alfabe,
reziman standarten zimane nivsk) li ser hmen lekoln
lehrbnen xwe yen Elemanyaye ava kirin. Li ser ve yeke, evv di
kovara HAWAR'e de vvehadibeje: "...Yekbna miletan bi yektiya
ziman dest pi dike. Bismark yekbna Elemanyayi li ser yektiya
zimani Elemanya danb. Ve yektiye Lutherje re ekir pekanb.
Yekbna kurdan j bi yektiya zimane kurd i dibe. Yektiya ziman
j bi yektiya herfan dest pe dike. Yan di yektiya ziman de yektiya
herfan gavapin e:\w)
HAVVAR, ZMANE NIVISKI

EDEBYATA NVSK
Celadet Al Bedir-Xan ba dizanb ku xwediye zimanek yekgirt
nivsk byin, ji bo netevveye kurd pir girng pevvst e. Gava evv he
li StembolS b, vv li ser ve babete xebatin kiribn li Elemanyaye j
vv xebaten xwe hn krtir firehtir kiribn. Pit salen Elemanyaye,
ed xebaten vv kemilbn diyar bbn, ed evv xebat li heviya
vvene bn da ku evv bigihhana gele kurd. Celadet Al Bedir-Xan li
benda fersend wexte b ku dest bi vvena xebaten xwe bike. Ji aliye
hukmeta Tirk re li vv, bav birayen vv (Sureya, Kamuran) hatib
girtin ku evv vegiriyana Tirkiye. Ji ber vS yeke vv ji xwe re Suriye
hilbijart li Suriye bi cih b. Suriye, ji bo vv, cihe her ba b.
Hinge Suriye di bin deste Firansizan de b. Pereyek gel kurd
vvelate kurdan li vve derS b. hejmareke mezin ji ronakbren kurdan
ku pit damezrandina Komara Tirkiye begav mabn ku Tirkiye terk
bikin, li Suriye dijiyan.
Di 15'e gulana 1932'an de, li ame, Celadet Al Bedir-Xan dest bi
vvena kovara giranbiha HAWAR'e kir. Hervvek ku tS zann,
HAWAR di nav vveanen kurdan de xwed cihek pir taybet ye.

10

Wena kovare di nav kurdan de kefxweiyeke pir mezin an pe. Kovar

di destpeke de bi tpen latn ereb, pae j bi ten bi tpen latn
hate vveandin. Di hejmara pen debi nave"Armanc, awayS xebat
nivsandina Havvare" sernivsarek heye te de te gotin ku HAWAR de
ber her tit heyina zimane kurd bide nasn, ji levvre ziman serte
heyine ye pein e. paS j, di nivsare de evv kar xebaten ku kovare
dane ber xwe, yek bi yek, ten jimartin. Bi kurtebir, xebat ku kovare
behs dikir plan dikir, ev bn:
1 - Pekann belavkirina alfabeya kurd bi tpen latn di nav kurdan
de hnkirina vve.
2 - Li ser zaravayen kurd xebat kirin, vvan berhev kirin li ber hev
dann. Li bingehen zimane kurd, tarx avvaye rabn peketina vv
hr bn.
3 - Berhevkirina berhemen edebiyata kurd ya devk, vvek rok,
rrok, lavvje stran... vvan vveandin.
4 - Berhevkirin, senifandin belavkirina klasken kurd danasna
nivskar hozanen kurd.
5 - Li tarx erdngariya (corafya) vvelate Kurdistane hr bn. (ii)
Kovara HAVVAR'e bernama xwe pir ba bi cih an. Hejmara pen
ya kovare di sala 1932'an hejmara davvn j di 15'e trmeha 1943'an
de vveiya. Di ve deme de kovare 57 hejmar vveandin. Beguman, tev
bi hezaran dijvvar zehmetiyan. Hem hejmaren kovare, ji ser heta
davv, bi xebaten ku di hejmara yekemn de qala vvan hatib kirin, tij
ne: Bi sedan destan, rok, rrok, lavvje stran; perene heja ji ede
biyata klask ya kurd li ser vvan lekolnen pir ba; msal nivsaren
xwe ji genre'yen edeb; vvergeren ji zimanen biyan li ser zimane
kurd lekoln legernen heja(i2)
Piraniya lekoln legernen li ser ziman ku di kovare de vveiyan,
ji aliye Celadet Al Bedir-Xan hatin nivsn. Hervvek ku te zann, bi
sedan sal koer er hme esas ye jiyana civak ya kurdan b.
dsan bi sedan sal kurd nebn xwediye devvleteke netevvey ji ber van
sebeban j, kurdan nikarbn ziman edebiyateke nivsk ya peket
xurt ava bikirana. Pit sere chane ye yekemn, gava devvleta Osman
hilvveiya Komara Tirkiye ava b, revva kurdan hn xerabtir b.
Bere vvelate Kurdan du be bn (di navbera devvleten Osman Faris
de), le pit damezrandina Komara Tirkiye, 1923, Kurdistan b ar
pere zimane kurd li Tirkiye ( bee her mezin ye vvelate kurdan di
nav tixben Tirkiye de ye) hate qedexe kirin. Kurd ketin bin nre
asimilasyon zordariyeke eceb mezin. C. A. Bedir-Xan, biraye vv
Kamuran nevalen vvan hay ji revve hebn; eer xebateke xurt, freh
ilm nehata pekann, hinge zimane kurd di vvan ertan de, li ber

11

tehlka vvindabn b. Wan ev xeter dtin dest bi xebate kirin.

Xebate bi pekanna alfabeyeke latn ku li gora zimane kurd b,
dest pe kir. Ji roja ku slamiyet kete Kurdistane pe ve, kurdan dest
bi tpen ereb kirin.(i3) Le bele, ji ber ku zimane kurd, zimanek
Hindi-Evvrpay b, nivsna kurd bi tpen ereb gelek dijvvar b.(i4)
Nemaze di destpeka 1900' an de, kurdan dest bi xebate kirin ku dev ji
tpen ereb berdin tpen latn hilbijerin. Le bele, yekemn car bi
avvayek tekz, alfabeyeke kurd bi tpen latn ji aliye C. A. BedirXan ve hate pe.(i5) Di hejmara yekemn ya HAWAR'e de, digel
nivsaren ku bi tpen latn hatib nivsn, li ser alfabeya n j
agahiyen freh hene. Bi d vvena kovare re j, alfabeya n vvek
kitebokeke, vve sale, 1932, hate vveandin. Di pegotina kitSboke de,
Celadet Al Bedir-Xan sebeben ku alfabeya latn anbn pe, vveha
didezann:
"Di sala 19 19' an de, me dab iyayen Meletyi. Em ketibn nav
era Rewan. Micer Nowel (ngilzek) j digel me b. Micer zari
nvro dizanb, daebit ko hn zari bakr bibe ji xwe re her tit
dinivsandin. Min j hin methelok, stran rok berhev dikirin.
Carinan me li nivsarin xwe aven xwe digerandin, dimendin
diedilandin. Min bala xwe dida Micer, bi bilivkirineke biyan, li bi
dijwar destnivsa xwe dixwend, li beli ez, heta ku min ( ) i ( o
) ()ji
(e ) h.p. derdixistin, dikelim ber hezar dijwar. Ma
cima?.. Ji ber ko Micer bi herfen latn, li min bi herfen ereb
dinivsandin. Ser vi yeke, di cih de min qerara xwe da ji xwe re ji
herfen latn alfabeyek pik an. "(16)
Ji vvena HAWAR'e vir ve ye ku krden Suriye Tirkiye alfabeya
latn ya HAWAR'e bi kar tnin gelek kitab, kovar rojname bi ve
alfabeye divvenin. (17) Pekanna alfabeya n ya latn, nemaze ji bo
Kurdistana Tirkiye, pir girng b. Ji ber ku karbidesten devvleta Tirk,
ji qedexekirina zimane kurd pe ve, di sala 1928'an de dev ji tpen
ereb berdan xwe spartin tpen latn. Wan dil heb ku evv bikaribin
bi v avvay, ji bo and, ziman tarxe, br bavveriyen mil
biafrnin. Kurdan j li Tirkiye, ji ber sebeben diyar, dest bi xwendina
pen latn kirin. Ji ber ve yeke j, pekanna alfabeyeke kurd bi tpe
latn, digel ku di navbera alfabeyen kurd tirk de ferqine mezin
hene, ji bo Kurdistana Tirkiye b destketineke mezin.
Pi pekanna alfabeya n, zimane kurd, ji aliye nivsandine, bi
pe ve ket. Ev yek di HAWAR'e de ba dixuye. Salek bi d vvene re,
kovare di hejmara xwe ya 20' an de, bi semama Heyineke Yeksal
nivsarek vveand. Ev nivsar pir ba nan dide ku kovare bernama
xwe ya li ser ziman pevena zimn bi zann meandiye. Di ve

12

nivsare de vveha te gotin:

"Beli, HAWAR, ev zaroka yeksaldijiyina mileti me de heyineke
weli ye ko hmi zimane me dan ye. Ed zimani me ne teni zimani
amftini ye, bye zimane nivsandini j. Ji mili din vi zaroka haniji
me re ev herf anne pi nivsandina zimani me gelek hisan bye
her dengi zimani me yek bi yek weke xwe, li ser kaxezi hatiye
reandin... weke em dibejin zimani nivsandini, nabit em bawer
bikin ku zimane me gihtiye wi reza ko her tit pi tele nivsandin."
(18)

Digel alfabe, yek ji xizmeten C. A. Bedir-Xan ya din j, xebata vv

ya li ser zimane kurd ye. W bi xebateke tekz pir heja bingeha
rezimana kurdiya bakur, kurmanc, an pe esas qadeyen zimane
nivsk bi ch kirin. W ji milek alfabeya xwe an pe ji milek j li
ser rezimane xebit; zaravayen zimane kurd dan ber hev ji bo zaravaye kurmanc reznaneke tekz an pe. rezimana HAWAR'e ro j ji
bo zimane nivsk esas e. (19) Di her hejmara HAWAR'e de end rpel
ji bo reziman hatibn veqetandin. vv fikir xebaten xwe di van
rpelan de divveandin.
Ji kovaren HAWAR, RONAH nivsaren vv yen din ku di deren
din de vveiyane, ba dixuye ku C. A. Bedir-Xan hem Kurdistan, gav
bi gav, geriyaye, li zarave devoken kurd ba hr bye, edebiyata
klasik ya kurd ba nasiye zimane edebiyata klask ba zanbye. Di
sala 1933'an de, vv ji seroke Komara Tirkiye, Mustafa Kemal re nameyeke (nivsareke) direj bi re kir. Ev nivsar krah xurtiya zanna
vv ba nan dide. Di ve nivsara xwe de, ji gelek babeten din pe ve,
evv li ser gotin ideayen zimanzanen nijadperest en rk radivveste
vvan yek bi yek p dike bi msalen freh avabn pevena
zimane kurd, peyvvendiya vv zimanen din dide zann. po)
Henveha danstandina Celadet Al Bedir-Xan bi kurdnas, rojhelatnas zimanzanen Evvrpaye re j xurt b. W evv didtin, ji vvan re
name dinivs cama j bi vvan re dixebit. Beguman, yek ji sebeben
rek pek tekzbna alfabe rezimana vv, ev danstandinen enter
nasyonal e. Ji xwe alfabe rezimana ku vv anbn pe, di sala 1970' an
de, li Franse, ji aliye dplomat kurdnase frensiz Roger Lescot ve
hate vveandin (Ev kiteb bi fransiz ye, msal bi kurd ne.)
Eer meriv gotina davv bibeje, xebat berhemen Celadet Al BedirXan, ji bo ziman, and edebiyata kurd ku di bin ereke tnd ni
jadperest de ye, pir giranbiha ne. Zimanek mna zimane kurd ku li
ber xetera vvindabne ye, bi saya xebat berhemen C. A. Bedir-Xan
jiriya vvindabne bi dr ketiye.
Le bele meriv dive xebat, eser aliyen C. A. Bedir-Xan yen din j ji

13

br neke;

evv herend zimanzanek heja rojnamevanek xurt b,

evvend j nivskar, ar vvergervanek hoste b. iren ku vv hem bi
nave xwe hem j bi navine din (mustear) nivsne, ro j car bi car, di
kovar rojnameyen kurdan de ten vveandin nive n ji vvan destkevvt dibin. Kurteroken vv ji aliye edeb, evve estetik xurt in.
vvergeren vv ku rpelen HAWAR RONAH'ye dineqinin, ro j bi

keftenxwendin.
Zimane ir, kurterok nivsaren vv devvlemend, rehet, xwe
manetij ye. Beguman, Celadet Al Bedir-Xan yek ji hosteyen her
mezin yen zimane kurd ye evv yek ji vvan nivskaran e ku kurd pir
ba bi kar ne.
1) Garo Sason, Krt Ulusal Hareketleri ve Ermeni Krt ilikileri, Orfius Frlag, Stockholm
1986.
2) Chris Kutchera, Le Moument National Krde, Ed. Flammarion, Paris, 1979.
3) Halil Nadir Kutlik, Orman ve Av dergisi, say 2, Ankara, 1963.
4) C. Kutchera, kitaba li jor qalkirt.
5) C. Kutchera, kjq.
6) Dnya Gazetesi, stanbul 5 Haziran 1977.
f) Zinar Silop, Doza Kurdistan, ap. Stevvr, Beyrut, !969.
8) Hemre Reo, Mr Celadet Bedir-Xan Jnengariya w bi kurt, HAWAR, apa 2.

Berlin, 1976.
9) C. A. Bedir-Xan, Rpelin6n Elfabe, am, 1932, apxana Teraq.
10) C. A. Bedir-Xan, HAVVAR, hej. 3, am, 1932.
ll)Hawar,hej.l,am,
1932.
12) C. A. BedirOCan, di dema sere duemn chanS de, digel Hawar6 kovareke n j
weand: RONAH. Ev kovar j, mna Hawar li ama hat vveandin km zede bi poltka xwe
ya wean6 mna Hawar b. L bele di Ronahiy de vvergerta ku ji gelek zimanan biyan
hatibn kirin hn betir, cih digirtin. Meriv div bibfije ku van vvergeran j tesreke ba li
pgketina zimane kurd kirin. Ronah di navbera 1 nsan 1942-adar 1949'an de, 28 hejmar
vveiya.

Rzan, Celadet Bedir-Xan, kov. Roja N, hej. 11, Stockholm, 1986.

Hama Khorshd, Kurdish Language and Geographical Distribution its Dialects,

13) Rehber
14) Fuat

Badat, 1983.
S) Bi qas ku min ji notta C. A. Bedir-Xan ku min ji ber avan derbas kiribn, fam kirin,
demek dirj bert vveandina HavvarS, vv alfabeyeke taybet bi tpn latn Skirib notan xwe
bi w alfabe dinivsandin.
16) C. A. Bedir-Xan, rplin alfabe, am, 1932.
17) Li perfin tran Iraq y8n Kurdistane hft j alfabeya ereb tS bikarann.
17) Havvar, hej. 20, am, 1933.
19)ZimanS kurd ji ar zaravn esas tene p& kurmanc soran, lort, dimil. Ji van kurmanc,
ji aliy kurdan Tirkiye, Suriye, Kurd6n Kafkas; soran ji aliye kurd6n ran6 Iraqe, rrna
zimane nivsk te bikarann ( Fuat Hama Khorshid, eqk.)
20)C. A. Bedir-Xan, Mektup-1933, apa 1. Heleb, 1937, apa 2. Ankara, 1978, we.
Komal.

14

BINGEHEN GRAMERA KURDMANCI

BI

nave yezdane pak e dilovan mihirvan

REMANEN BERPEKI

Gramer tevayiya qeydeyen rastaxaftin

rastnivsandina zimen e.
1

- Gramer:

Zimane Kurdmanc : Zimane kurdmanc zimane

milete kurdmanc e. Kurdmanc pe daxevin, dinivsnin
bi gotinen din his fikren xwe pe ekere dikin.
2 -

3 - Hemann zimen: Di zimane devk de hemane

bingehn deng e. Deng bi tpan tene sekinandin bi vvan
zimane nivsk dest pe dike. Bi tpan kt bi ktan beje
bi hev dikevin. Pircar beje an kesek an titek
dinimne. gava end beje bi avvak manadar digehin

hev ji wan komek edibe. Komek fikreke tam dide

zann.

Bi peyhevketina komekan qiset tete pe. Qiset bi mijareke mijl dibe evv ziman bi xwe ye. Ji gotinen jorn
dixuye ko hemanen zimen ar in:
Tp: ageyhopmj.
Kt: ta, den, ser, co, rt, a, poz, e.
Beje: hesp, peyar, xan, speh, gotin, vvere.

Komek: Par ez bm Revvane. ro dinya sar e. Gnde

15

me di navbera du avan de ye.

4- Tp: Her dengg ko di dev qirika me de peyda dibe,
li ser kaxeze bi iareteke tete sekinandin.
Ji vvan
iaretan re tp dibejin.
5 - Tpen zimane kurdmanc:

Di her zimanek de
herend deng hene ewend j tp peyda dibin. Ji ber ko di
zimane kurdmanc de sih yek dengen bingehn hene ji
lewre tpen zimane kurdmanc sih yek in.
Hrek: abcdeefghijklmnopqr
stuvwxz.
.

Girdek: ABCDEEI

JKLMN-OPQRST

U V W X Y Z.
- Bi adet

gelemper em bi hrekan dinivsnin.

Girdek kem caran ten stmal kirin. Komek bi girdekeke dest pe dike. Tpa serenavek a pen hergav girdekeke.
6 - Dengdayiya tpan: Tip ji avvire dengdayiye ve bi du
biran leva dibin: dengder dengdar.

Dengdar: Dengder ew tp in ko bi sere xwe ji deve me

derten dengek msqay tnin pe. Dengderen zimane
kurdmanc het in: a e e i o u .
7-

8- Dengdar:
Dengdar evv tp in ko be arikariya
dengdereke nikarin ji deve me derkevin dengek
musqay bnin pe. Evv di deve me de dikevin hin cihan,
wek lev, diran ezmandev ji vvan pejneke ker peyda

16

dibe. Dengdaren zimane kurdmanc bst sise ne: b c

dfghjklmnpqrstvwxy

z.

anek- Di pratike de dengder j i dengdaran bi avvaye

jern tene derexistin. Dengder bi sere xwe j dikarin
kteke bnine pe. Le dengdar be dengdereke tu kte
naynin pe. Hervvek di kta "par" de heke me dengdaren
(p) (r) xistin (a) bi tene hit ew (a) bi sere xwe j ktek e.
Le (p) (r) be (a) ye, an dengdereke din, nikarin kteke
bnin pe.
9- Doma dengderan: Dengder j i awire dome ve bi du
biran par dibin, kurt direj:
Dengderen kurt : e i u
Dengderen direj: a e o
Dengderen kurt bi derbeke ji deve me dertgn, deve me
bi nv vedibe, doma vvan hindik e evv tu caran direj
nabin.
Dengderen direj gava ji deve me derten dom dikin,
deve me bi temam vedibe evv tu caran kurt nabin.
Herend dengderen kurt (e i u) dengderen direj (e )
ji aliye ikil ve nzing hev bibin j, ji aliye deng ve ji
hev dr gelek bi ferq in. Ji ber ko cihderka heryeke
cidaye.
10- Xweseriya hin dengderan:

Dengderin hene ko ni
karin bikevin pe an paiya hin dengdaran. Hinen din
j di pe an di paiya bejeyan de peyda nabin:
I- Ev dengdera ha bi gelemper nakeve pe an paiya
bejeyan. Yan bejeyen kurdmanc ne bi (i) ye dest pe
dikin ne j pe temam dibin; ji hin daek pronavan pe
ve; mna: li, di, ji, bi, i

17

Ji mile din bejeyen ko di esle xwe de ne kurdmanc ne,

ji zimane biyaniyan ketine zimane me bi "i" ye destpe
dikin. Wek: "ibret, icra, iflas, imza, inkar, insaf, iaret". Ji xwe
kurdmancen kevin gava ev bejeya ha bi lev dikirin "h"
yek didan peiya vvan digotin: (hibret, hicra, hiflas, himza,
hinkar, hinsaf, hiaret). Ev bilevkirina ha hetan ro j di
hin cihen Kurdistane de peyda dibe.
anek - Dengdera "i" di hin bejeyan de gava ktek bi
vvan bejeyan ve dibe, naye xwendin, le tete nivsandin;
ji
ber ko di esile bejeye de "i" heye gava kta ko vve
nade xwendin je dibe "i" tete bi lev kirin. Wek niho, "i"
yen bejeyen "qetil, bihin, remil, qifil, resim, eqil, qedir, qehir,
rikin, kevin, sikil, qesir, fikir, sikir, sihir, tevin, tihin" gava beje
bi sere xwe ne tene xwendin. Le heke ktek bi paiya
vvan ve b evv "i" nayine bi lev kirin. Hervvek: "qet'law,
ev i bih'n ? bi rem'le dizane, bi qif le, van res'man, eq'le te, qed're
vv, ji qeh'ran, rik'nen Birca-Belek, ev kev'n e, di v ik'l de, qes'ra
jorn, bi ve fk're, ik'ra xwe, bi sih're, li ser tev'ne, ez tih'n im". Le

di ve bilevkirine de j vekta xwe a bingehn hiltnin

di iklen jern de tene nivsandin.
evv

(qetila vv, ev i bihin e? bi remile dizane, bi qifile, van resiman,

eqile te, qedire vv, ji qehiran, rikinen Birca Belek, ev kevin e, di v

ikil de, qesira jorn, bi ve fikire, ikira xwe, bi sihir e, li ser tevine,
ez tihin im).

Le heke per an parktek bi vvan ve b pe bejeyeke n

hevedidan hate pe, heke (i) ne ketiya bejeya n naye
nivsandin. Ji ber ko ev per an parkt nema ji we bejeye
dibin ev bejeya hevedidan bej eke bisencvve ye vve
vekta xwe a xweser heye. ( Kevin, kevnar. Bihin, bihnok.

18

Tevin, tevneprk).

Lebele, heke ji bervaj ve di bejeya n hevedidan de

(i) hate bilevkirin tete nivsandin j. ( Sikir, ikirdar. Sihir,
sihirbaz. Qedir, qedirgiran.)

U- Ev dengdera ha bi gelemperi dikeve paiya deng

daren "g, h, k, q, x" di paiya dengdarine din de kem

caran peyda dibe. Hunda, hundir, guh, guher, gul, gulat, gulok,
guman, guzvan, ku, kul, kul, kum, kurt, kurm, qub, qul, qur, qun-

ders, qure, qurm, qurtik, xubar, xumre, xur, xurdek, xurn, xurt.

Bejeyen wek "du" "tu" avvarteyen ve qeyde ne.

Ji mile din tu bejeya kurdmanc bi "u" ye naqede, ji
hin avvartan peve; hervvek pe dest pe nake j.
Ji xwe ev dengdera ha hej di zimen de biserketina xwe
ne qedandiye. Ji levvra li gora bilevkirina kurdmancen ko "w" "i" ye bi temam li hev naxin bejeyen
vvek "xurdek" bi avvaye "xwirdek" j dikarin bene
nivsandin.
E, - Ev dengderen ha tu caran nakevin ber dengdara
"y" e. Le heke ev dengder bi avvak bi "y" ye ve bne hinge

ev yan "e" "" bi dengdera "i" ye diguherin

dikeve una vvan. Wek niho:

ev "i"

E
pe

de
re

pryenmin

vpiy

diyate
vediye
riya vvan
vannyan(l)

19

der
tl
xan
kurs

deriye me v deriyi
tiliyen min ve tiliye
xaniyete
vanxaniyan
kursiyenvv vankursiyan

Le heke "y" be ko bi vvan ve bizeliqe kete peiya van

dengderan, hinge (e) () herend (i) bene xwendin j di

nivsandine de bi (i) ye nayine guhartin vveke xwe
diminin. Henvek di komeken jern de (e) (i) ya bejeyen
(k, ke, dere) "i" tene xwendin, yan (ki, ki, deri) le di
nivsandine de di sikilen xwe en esl de tene an kirin.
(Ev k ye? Tu kre ke y? Evv xelke kdere ye?)

- Dengdera () tu caran nakeve peiya dengdara (w).

Le heke ev her du tp bi avvak bi hev ve bne hinge () j

bi(i)

(1)

Ji kurdmancan birek pik

pe

peye min

vpey

de

deyamin

vedeyS

20

(e)

ye bi

(e)

ye diguherinin dibejin:

ye diguhere. Hervvek di bejeyen jern de:

r

rivve min

v rivv

xwes

xwesiwa te

ve xwesiwe

ez bm

ez bivvam

tu bivvay

ez m

ez biivvam

tu biivvay

anek - Nemaze kurdmancen ko () ye zirav bi lev

dikin, li una (w) ye li ber () ye (y) eke dixin. Hinge () ji
ber ko () (y) dikarin bigehin hev, vveke xwe dimne
naguhere.
r

rye min

v ry

xwes

xwesya te

ve xwesye

Ji xwe di zimane kurdmanc de bejeyen ko bi

dengdereke temam dibin kem in. Hervvek yen ko bi
dengderan dest pedikin ne gelek in.
1 1

Herse dengderen mayn, yan (a, e, o) bi her deng-

dare ve dibin bi tu avvay bi dengdereke din naguherin.

Bi tene dengdera (e) gava digihe (e) yeke din (y) yek
dikeve navbera vvan, ji bo kurtiye mirov dikare van her
du (e) yan bi (e) an bi (a) ke bide (y) ye yekcar ji nave bexe.
Wek niho:
Maseyek masek masak. Pereyek perek perak.
Perdeyek perdek perdak.

Beyanameyek beyanamek beyanamak.

21

12 - Tpa dubare : Di zimane kurdmanc de tpa dubare

nne. Ji levvre, heke di bejeyeke de tpek dubare b, yeke
vvan ji ber xwe de dikeve tpek bi tene dimne. Wek
niho, parkta (tir) gava dikeve paiya bejeyen ko bi (t) ye
temam dibin yek ji vvan her du "t" yan dikeve. Ji levvre
di nivsandine de j (t) yek bi tene tete nivsandin Ji ber
ko di vekta kurdmanc de tpa ko naye xwendin, naye
nivsandin.

Ev in end misal:
xurt

xurt - tir xurtir

rast

rast - tir

kurt

kurt - tir kurtir

rastir

end misalen din:

pa - v pav
ba - ev baev

yek-kte yekte
Tpen tevel, le ji yek cihderke, an ji chderken nzing
hev j nadin pey hev:
rind-tir

rintir

pist - davv

pidavv

bilind - tir

bilintir

devvlemend - tir devvlementir

anek - Digel ve hinde ji ber hin begaviyen vekte,

22

hin tp - nemaze di daekan de - herend neyin j bi lev

kirin, tene nivsandin. Evv nayine bi lev kirin, ji ber ko
bi avvak tpeke dubare ditnin pe. Le evv ne bi hev ve ne,
ji hev cida, yeke vve di divviya bej eke de a din di
destpeka bej eke din de ye.
Ez di gund de bm.

( gun' de)

Dengbej j hene.

( dengb'j)

Serheng g hotin

(serhen'g)

Ji gaye" gevvir re.

( gew're)

Ez ji k zanim.

( e'ji)

13 - Kt: Bi vebn hatingirtina

deve me dengek tete

pe. Ji tevayiya vv deng re kt dibejin. Kt ji yek an ji
yeke betir tpan hevedidan ne. Di kten zimane kur
manc de bi gelemper ji yeke heta pencan tp peyda
dibin.
1-a e
2 - no an ez ma pe
3 - dev

erd per sto kar

4-qenc dran deng pist

5 -stran stand
14 - Kten

bejey: Hervvek di ktan de, ji yeke heta

penca tp peyda dibin, beje j an ji kteke an ji end
ktan bihevket ne. Bejeya ko ji kteke hatiye pe je re
yekte, bejeya ko ji end ktan hevedidan ye je re
pirkte dibejin.
Bejeyen yekte: dar, dran, got, strand, xwar, deng, ter.
23

no.

Bejeyen pirkte: serok, dengbej, mevandar, hilfirandin,

dixwne, qermiandin,

balafirgeh,

rojname-

van.

Not - Bejeyen pirkte li gora hejmara kten xwe binav

dibin: Yekte, dukte, sekte, arkte, penckte...

Beje: Tite ko tete bre di dil de radibe fikirek e.

Ev fikir carina ikilek carina manake dtine pe. Ev
her du avvayen fikire bi bejeyan tene ekere kirin. Bi
gotinen din her beje nimnendeye fikireke ye.
15 -

Wek: dereng, hesp, re,

vvan,

hatin,

je-re,

digel, ez,

hevraz, bervvar, mehder, lo, z, dixwar, ner, belek, avre,

tj,

dilovan.

16 - Birgn qiset: Beje li gora mana dehkeren xwe ji

hev bi ferq in. Birek vvan mirov, heyvvan tebayine nerihber yen ko bi dest tene girtin an dikevin ber
bnahiya me an me didin. Birek din titine wele pe
me dikin ko evv bi dest nayine girtin le di br di ber
aven me de radibin. Ji aliye din bejeyine vvele hene ko
bi sere xwe nikarin tu tit raver bikin, le gava bi
bejeyen din ve dibin dikevin navbera vvan mana vvan
diedilnin, dibin ser vvan bi hev re giredidin. Ji levvra
di her ziman de beje li gora manayen xwe cihe ko di
qisete de dibin vvezfa ko li ser xwe digirin bi end
biran leva dibin. Ji vvan re biren qisete an texlten
bejeyan tete gotin.

24

Di zimane kurdmanc de biren qisete deh in: navder,

veqetandek, rengder, pronav, leker, jimarnav, hoker,
daek, gihanek, banean.
17- Guherbar: Biren qisete ji avvire guherbariye ve bi

du biran leva dibin: guherbar neguherbar. Ji biren

qisete penc guherbar penen din neguherbar in.
18 - Bejeyn guherbar: Bejeyen guherbar ew in ko di
qisete de sikilen xwe en esli diguhernin, tene tevvandin
dikevin ikiline din.

Navder- Cemd, Snemxan, kaxez, ker, pane,

piling, Herekol, can, qenc, sptah, selef, mehder, xurdebn.

VeqetandekPronav

e, a, en, ek, in.

ez, vve, evv, yen min, eve ha, i, k, ke, ko,

kjan.

Jmarnav - Yek, du sed, hetek, nvyek, are ar, yeko yeko,

penc bi penc.

Leker - Were, dixwar, de bihata, keti b, divet, nivsandin,

xwendibn, daket, ikandin.
19 - Bejeyan neguhrbar:

Bejeyen neguherbar evv in ko

di qisete de sikilen xwe en esl tucaran naguhernin
hergav vveke xwe diminin.

25

Rengdr - Gevvr, n, qenc, bilintir, helesor, mezin, speh,

nizim.

Hoker - Hole, ro, hinge, nik, bes, k6m, k, kenge, niho,

no, bele.

Daek - di, li, ji, di-de, ji-re, der, digel, beri, pa,
pit.

G&anek -

vvek, , an, le, ko.

le, lo, ax, hey, vvay, ho, ox.

29- Vekt:

Vekt tevayiya isl qeydeyen nivsandin

bihevebna bejeyan e. Bi gotinen din her beje vekta
vve, yan ikilek nivsandina vve xweser heye. Bi tene
bejeyen ko bi end avvan tene bileVkirin bi end avvan j
tene nivsandin. Hervvek: "Bihurn, born, Rih, r. Reh, ra.
Nezing, nzik. ehristan, aristan. Teva, teba. Bihin, bn. Bir,
birs. Nimej, nivej".

Ji mile din vekt j i me re bejeyen ko biheve dibin yen

ko biheve nabin j i hev vedigerne avvaye bihevebna
vvan an me dide.
Qeydeyen vekte ji tevayiya gramere derten. Di bihe
vebna bejeyan de qeyda gelemper evv e ko her beje bi
sera xwe tete nivsandin bi bejeyine din ve nabin; ji
hin avvartan pe ve. Wek niho, di komeka "Ez dih li nere
bm" de tu beje bi yeke d ve ne bye, ji ber ko her yeke
vvan ji biren qisete texltek din e. "Ez- pronav, dih- hoker,
li-daek, nr-navder, bm-leker." (e) ya ko bi "n6re" ve bye
tevvang e; tevvang hergav bi navder pronav ve dibin.

26

NIQTEAN

30 - jiset bi hin nandekan ji hev dibe. Ev nandek

davv biren komeke pe me dikin. Bi danna van
nandekan mana qisete etir li hev bi der tet. Ji usle
danna nandekan re niqtean dibejin. Ji mile din
em bi niqteaniyg, di dema xwendine de cihen ravves
vvesihe j dizann li gora nandekan, cih cih kem
zede disekinin behna xwe didin.
31 - Nandeken niqteaniye en bingehn ev in:
(.)

Niqte

(,)

Bihnok

(?)

Niqtepirs

(!)

Niqtebang

(:)

Niqtecot

(;)

Niqtebihnok

Ji van pe ve end nandeken din hene ko em wan kem

caran dixebitnin; vvezfa vvan ji en jorn cida bi
awak din in.
()

Kevanek

Dunik
Xezek
Bendik

27

Niqte - Niqte paiya komeke an dide. Ji levvre gava

komek temam dibe li davviya vve niqteyek tete dann:
Hev tariya eve diedilne. Bi reandina ave evvat tete
vekutin. Bedena Diyarbekre bedeneke kevnare ye.
Xwn bi xwne naye itin.
Niqtepirs - Niqtepirs dikeve paiya komeken pirsiyare. Ji mane pe ve evv j reng denge pirsiyariye dide
qisete: Genco kenge ji vvelet hatiye? Hevind i
dinivsne? Te end kew kutine? K ji derince de ket?
Niqtebang
- Niqtebang dikeve ber barieanan
li
paiya komeken baneaniye. Ax! ez iqas teim ! Binve
kezeba min; binve lo lo ! Way li min ax ezo ! Xwedeo ! tu
bi rehma xwe k.
Niqtecot - Gava li ber komeke titek tete gotin an hejmartin; niqtecotek dikeve paiya komeke. Bavek di
dema mirina xwe de ji zarivven xwe re got: Zarono ! ez ji
vve re navek pak dihelim; qedire vv bizanin vv vveke
xwe hilnin. Mirove heja bi se titan heja ye: meran,
xebat comerd.

Niqtebihnok
- Niqtebihnok dikeve navbera vvan
hevoken ko bi hev re gireday ne mana hev diedilnin
vve dibin ser. Devvlemend bi hinare ye; ne bi mal
perey ye.
Bihnok - Bihnok dikeve navbera vvan bejeyen ko di
komeke de dane pey hev bi gihanekeke ne hatine
28

giredan. Di v hal de bihnok, bi avvak cihgirtiye gihaneke ye. Ji mile din ev nandek dikare bikeve navbera
biren komeke en kiik j. Bi serte ko bi danna vve mana
komeke neyit guhartin. Temo, Cangr, Hevind Ferzende brayen hev in. Sor, sp, kesk zer rengen ala me
ne. Mirov bi axaftin, nivsandin xwendine ji heyvvanan tete ferq kirin. Kren min, hon ire bi ya min
nakin bi ya xelke dikin. Em hem, eme herin sere
vvelet. Bele. ez j, eze bi vve re bem.
32 - Revves vesih. Me goti b ko nandeken
niqteaniye, di qisete de cihen ravves vesihe j an me
didin. Her niqte ne cihe ravvese ne; yan di vvan de
mirov qederek disekine. Her bihnok niqtebihnok
in cihe vesihe ne; di vvan de em hindik disekinin.
Vesiha bihnoke ji hemiyan kurtir e.
33- Nandeken

mayn.

Kevanek - Kevanek li pe li paiya vvan pirsan tete

dann ko bi sebebeke ketine komeke heke je hatine
hilann mana komeke ne kem dibe, ne j diguhere.
Belaye ( vve nexweiya xedar) ez gelek eandim.
Segmanen me hemiyan ( qedere bst penc mer) li rele
vver hatine ergeh girtin.
anek - Li una kevanekan mirov dikare xezikan j
bexe. Belaye - vve nexweiya xedar- ez gelek eandim.
Segmanen me hemiyan- qedere bst penc mer - li rele
vver hatin ergeh girtin
Dunik - Dunik dikevin pe paiya vvan pirs
komeken ko mirov vvan j i derve dtine texe qisete. Te
29

ne bihstiye ko dibejin: "Her tit bi zrav diske; mirov

bi str". Ehmede Xan ji bo kiteba xwe gotiye:
" Ev meyvve eer ne avdar e"
"Kurdmanc ye ev qeder li kar e"

Xezek - dema ko qiset dikeve sikle axaftine are ko

xeberbej diguhere; li peiya gotine xezekek tete dann;
Mizgn dan kere gotin e:
- Dehik ji te re b.
Kere li vvan vegerand got:
- Eme min kem, bare min zede b.
Bendek - Bendeke datnin navbera du bejeyen ko di
navbeyna vvan de hogiriyek heye. Kariye-belek. Kariye kelebe. Birca - Belek. Bedir - Xan.

Ji mile din gavaji kembna cih kten bejeye ji hev de

dikevin ev nandek vvan ktan bi hev re giredide. Hinge
beje dibe du pere; perek vve di davviya xezeke de
dimne pere din dikeve peiya xezeke n.
Gava ev begav tete pe, divet beje kt bi kt ji hev bene
xistin; be ko tpeke kte je bibe bikeve xezeke din.
Mesela heke ( nermijandin ) kete paiya xezeke te de
cih ne b; ev beje bi v avvay tete birn: ( ner mi jan din )
ji van ar ktan hin divet bikevin paiya xeze en a
mayn peiya xeza n, be ko ji tpen her ar ktan ne tu
j jl hev bibin.

30

NAVDER
34 - Navder evv beje ye ko kesek heyvvanek an titek
an me dide. Ji levvre bejeyen Zn, pismam, er, hesp,
post kurs navder in. Ji ber ko ji van her e bejeyan
dido hin kesan, didovven din hin heyvvanan didovven
mayn j hin titan pe me dikin.
35 - Hevenav serenav

Navder di nav xwe de di

bingehn de bi du biran leva dibin: hevenav serenav.
.

36- Hevenav. Hevenav ji vve navdere re dibejin ko ji

yek betir kes, heyvvan an titan dinimne vvan bi hev
re bi nav dike. Hervvek revv, hesp, iya. Bediro, gava em
rgvv dibejin; ev beje nave her mirov ye ko bi re ve die.
Bejeya hesp j vvele ye; pe her heyvvanen vv cisn hene
tene seh kirin. Bi bejeya iya her bilindcihen dinyaye
hene ko ne gor, ne mitik in ji vvan bilintir in tene bire.
Ev in end hevenav: "agirt, xan, evor, mase, can, binah,
derz, ker, pez, kevir, dar, qenc, xelk, zvvan, keskesor, navro,
girav, eh".

37 - Serenav. Serenav evv navder e ko bi tene kesek,

heyvvanek an titek dinimne xweser vv kes, vv
tit an vv heyvvan ye. Hervvek: Sado, Belan, Herekol . Ev

navderen ha yeko yeko xweser mirovek, seyek

iyak ne. Ev in end serenav: "Hevind, Span, Xabr, Hin
distan, Hezro, Kerevon, Zn, Dergul, Kurdistan, Agir, Cemd,
Ferzende".

31

GUHERBARIYA

NAVDERAN

38 - Navderen zimane kurdmanc j i du avviren tevel ve

guherbar in: zayend mejer. Ev guherbariya navderan

bi tevvange tete pe. Bi gelemper dpae navderan li gora
zayend mejere vvan diguherin. Carina j ev guherbar
bi guherina tpeke rayek tete pe.
39 - Zayend:
hene: mener.

Di zimane kurdmanc

de du zayend

40 - Zayend nfir: Naven mirov, heyvvanen ner

naven titine nerihber yen ko kurdmancan evv ner hesibandine, tev de zayenden ner in. Wek: "Cemd, me,
ner, ga, xan, gir, Ferat, can, beran, Xurd, der, ezing, hi,
em, kevir, lavv, dirhav".

41 - Zayende m6: Naven jin, heyvvangn me naven

titine nerihber yen ko kurdmancan evv me hesibandine, tev de ji zayende me ne. Mna: " Snemxan, jin, meh, dar,
elek, mehn, tifing, bizin, br, gol, pehnav, Herekol, Hezarom,
co, en, top, ejn, Kurdistan".

42 - Navn

heyberen

carina me nere

vve

rihber:

heybere bi bejeyine cihe biserxwe

tene nan kirin.

Hervvek di bejeyen jern de:

32

Di heyberen rihber de,

Bra

Xweh

Pismam Dotmam
Bura

Di

Kur

Ke

Braz

Braze

Hesp

Mehn

Yekane

Meh

Beran

Mih

Ner

Bizin

Dk

Mirk

Le gava evv heyber bi avvaye jorn, bi bejeyine biserxwe

cihe ne binavkir ne, hinge bejeyen "me" "ner" bi ser
vvan ve datnin bi v avvay zayende vvan, yan me

neren vvan didin zann. Di v ikil de veqetandekek

dikeve navbera bejeya ray bejeyen "me" "ner". Veqetandek bi xwe j zayende vvan an dide. Wek niho:
kevvener

kevvame

kere ner

pisinge ner

kerame
pisinga me

sxure ner

sxura me

hirener

hirame

gre ner

gurame

kevroke ner

kevroka me

fe ner

flame

43 - Qeyda jorn, qeyda gelemper e. Yan me neren

heyberen rihber, nemaze heyvvanan, bi gelemper bi v
avvay tene nan kirin. Le kem caran ji ve qeyde der,
bejeyen "me, ner, del, mak, mang" dikevin peiya bejeya

33

ray be tu tit bi vvan ve dibin; bej eke n bihevket

ditnin pe. Hinge evv beje bi hev ve tene nivsandin.
Hervvek: "nereker, maker, mekevv, delegur, mange".

anek - Zayende heyvvanek, carina, bi veqetandek tevvange j

tete nan kirin. Gava em dibejin: "hespa min bne" an "kera min
bne" xuyaye ko em qala mehn makere dikin. Dsan gava em
dibejin: "ez li hespe sivvar bm" an "ez li kere sivvar bm" gelek kif e

ko heyvvane ko em le sivvar bne "mehn" an "maker" e ne "hespe

ner" "kere ner" e.

44 - Mana zayend: Bejeyin hene ko gava mana vvan

diguhere iyende vvan j tete guhartin. Mesela "dar"
gava bi mana dara hen e me ye "Ve dare ji min re
dawene". Le ev "dar" bi xwe gava bi mana dare hik e
ner e "V dar ji min re bikenne".
45 - Di zayenden hin navderen ko titine nerihber
dinimnin kurdmanc ne yek in. Hinan evv ner, ninen
din evv me hesibandine. Ji vvan bejeyan tite ko heta

niho me kari b em bisenifnin bejeyen jern in. Heye

ko ninen din j peyda bibin: ax, wext, mixdar, qeder,
sng, kurs, balgih, xeber.
46 - Wezfeyen navder e: Navder di komeke de gelek
vvezfan dibinin. Bi kurt en bingehn ev in:
Khar. Soro rojibajer hat.
Bireserf leker : Min Soro dt. Min ji Soro re got.
Biresere navdreke din : Kitaba Soro n ye.
Pevebere lker:
Xerbnetueke.
34

MEJER
47 - Di gramere de mejer evv xweseriya navderan e ko
navder pe heybereke bi tene an heyberine geler dikarin
an bidin. Bi gotinen din mejer yekejmar gelejmariya navderan an me dike em pe dizanin gelo di

qisete de qala heybereke bi tene dikin an ji yeke betir.

Heke navder heybereke bi tene dinimne hinge evv yekejmar e; heke ji yeke betir dinimne hinge evv gelejmare.

48 - Yekejmar: Navder yekejmar e, gava evv j tit,

mirov heyvvanen ko dinimne yek bi tene raber me
dike. Navderen komeken jern yekejmar in: "Mr hat. Ez
hespek dibnim. Ez iyaye bilind dibinim". Ji ber ko evv ji
mran mrek, ji hespan hespek ji iyan iyak bi
tene an dikin.
49- Gelejmar: Navder gelejmar e, gava evv ji tit, mirov
heyvvanen ko dinimne ji yek betir raber me dike.
Navderen komeken jern gelejmar in: "Mr hatin. Ez hespina dibnim. Ez iyayen bilind dibnim". Ji ber ko evv ji mran

end mran, ji hespan end hespan ji iyan end iyan

an dikin.

50 - Hervvek ji msalen madeyen 48 49 dixuye di

zmane kurdmanc yekejmar gelejmariya navderan
bi end avvayen tevel xuya dibin. Evv nemaze ji mejere

35

leker, tevvang veqetandeke dixuyin.

YEKEJMAR
Ev mehn e.

GELEJMAR
Ev mehn in.

min mehn dt.

Min mehn dtin.

Ez mehne dibnim

Ez mehnan dibnim.

Ez mehneke dibnim Ez mehnina dibnim.

Eze ji te re mehneke Eze ji re mehnine qenc
qenc peyda bikim.
Ev kre ke ye ?

peyda bikim.

Mehne xwar.

Mehnan xwar.

Tu v hesp dibn ?

Tu van hespan dibn ?

Ev kren ke ne ?

Gelejmariya serenavan: Ji ber ko serenav xweser

titek, mirovek an heyvvanek ne, pe bi tene evv bi
nav dibin, di rastiye de serenav tu caran nabin gelej
mar. Le bi mecaz ji bo misale bi gelejmar tene gotin.
Hervvek: Ez ji te re melayen Cizr, Ehmeden Xan
Feqiyen Teyran ji k peyda bikim. Tu di beyabanen
bedar belg de li Bngolan diger.
51 -

36

TEVVANG

52 - Zimane kurdmanc

zimanek tevvangbar e. Yan

bejeyen vv di qisete de vveke xwe namnin li gora cihe
ko di qisete de dikevin e, vvezfa ko li ser xwe digirin
tene tevvandin hin parkt bi vvan ve dibin, an hin tpen
vvan bi tipine din diguherin.
53 - Ji biren qisete bi tene en guherbar tene tevvandin.
En neguherbar tu caran nayine tevvandin evv hergav
vveke xwe diminin.
54 - Bi gelemper beje di qisete de an kirar an bireser
in. Gava evv kirar in vveke xwe diminin gava dibin bi
reser hinge tene tevvandin.

Tevvanga her bire qisete herend yekcar ji hev cida

nebin j evv kem zede ji hev biferq in. Tevvanga her bir
di cih de di devera vve de de bete gotin.
55 - Tevvanga navderan: Navder, hevenav bin sernav
bin, li gora mejer zayenden xwe tene tevvandin. Bi ge

lemper di yekejmariye de navderen ner bi "" ye

navderen me bi "e" ye gelejmara herdivvan bi "an " e
tene tevvandin. Ev parkt bi paiya navderan ve dibin.
Hesp hat.

Hesp hatin.

Mehn hat.

Mehn hatin.

37

Di komeken jern de navderen "hesp" "mehn" ne

hatine tevvandin. Ji ber ko evv her du j di vvan komekan
de kirar in kirar nayine tevvandin. Le ev navder bi xwe
di komeken jern de hatine tevvandin. Ji ber ko te de ed
ne kirar le bireser in.
Ez hesp dibnim.

Ez hespan dibnim.

Ez mehn dibnim. Ez mehnan dibnim.

Di msalen jorn de navder hem biresere lekere ne. Le

navder biresere navdereke din j dibin. Hinge j navder
tene tevvandin. Hervvek: Ev gote eleke ye. Ava gole
sern e. Di iyayen Kurdistane de her texlt dehbe cenavvir hene. Gola Wane goleke speh ye.

anek - Di nav bejeyen ko bi " an" eke temam dibin, di

hinan de ev "an" ji esil rayeke bejeye ye. Mna: Revvan,
baran, peyman, garan, kevan, diran h.d. Le di ninen din de ev
"an" bi xwe, tevvang e, ji ber sebebeke bi vvan ve bye.
Mna: Serhedan, Botan, ervvan, Xerzan, Heverkan h.d. Ji
levvre ev bejeyen ha bi tu avvay nikarin bene tevvandin.
Ji ber ve yeke hervvek mirov dibeje "Ez ji Revvane tem!
nikare bibeje "Ez ji Botane tem". Ji ber ko esle bejeye "bot"
e, "an" ko p6 ve bye tevvanga gelejmare ye. Ji xwe gava
em Botan dibejin mexsed "cihe" an "eren Botan" e. Bejeya
"bot" biresere cih ere ye ji levvre hatiye tevvandin
bye "Botan". Mna bejeya "dar" gava dibe biresere bejeke
din tete tevvandin. Hervvek: "plen daran". Bejeyen vvek
Serhedan, ervvan, Xerzan, Heverkan, Soran j mna vve ne tev

de yek havv ne.

Di ve navg de bejeya "gulan" rexma ko ji v cisn ye tete
tevvandin. Bi rast esle ve bejeye "mehagul, meha gulan" e;
38

yan "an" tevvang e. Ji levvre diviya b "gulan" ne hata te

vvandin. Le ev beje ji qeyde der bi avvartey careke din
tete tevvandin dibe " gulane" li una ko Dibejin "meha
gulan" dibejin "meha gulane". Ji ber ve yeke "an" a gulane
divet ji esle bejeye bete hesibandin.
56- Avvarte: Bi tene ji qeyde der di lekeren gerguhez
di zemane vvan en bor de bireseren vvan vveke xwe
diminin ji berevaj ve kiraren vvan tene tevvandin. Ji
levvre, di komeken jern de rexma ko bejeyen: "Zn, hesp,
elek, zarok" kirar in, hatine tevvandin bejeyen; "Ssin,
ceh, pencere" yen ko bireser in vveke xwe mane ne hatine
tevvandin.
Zne Ssin dt. Hespan ceh xwar. elekan giha xwari b. Zarokan
pencere ikenand.

57 - Her navderen ner in heke di vvan tpen "e" "a"

hene ev navder dikarin bi guhartina van tpan bi "e" ke
j bene tevvandin. Hervvek di van komekan de: "Soro ji
kevir ket. Gurgn e. Balafir ber bi ezmen fr. Ez li hesp sivvar
bm. Ferzo ji bajer tet. K li ser ben b? Em ji xen derketin".
Bi ve qeyde ve, divet di qisete de hin navderen ner be
tevvang bimnin. Ji ber ko di hem navderen ner de
dengderen "e" "a" peyda nabin. Ji levvre li nik kurdmancen ko bi ve qeyde ve diin bejeyen vvek: "kum, got,
dil, hi, mirov, merik, gir, kur, mr, mer, gund" nayine tevvan
din, ji ber ko di vvan de ne "e" ne j "a" heye. Ji ber ve yeke
gava evv di qisete de dibin bireser j vveke xwe diminin.
Pit ko ev qeyda di zimen cih bye navderen bi "e" " a"
j di qisete de be tevvang hatine gotin. Ji levvre hervvek

39

mirov dikare bibeje "ez ji kevir-an-kevir ketim" dikare

bibeje j "ezjikevir ketim" bejeya "kevir" netevvne.
anek: Ji raveka jern dixuye ko di navderen ner de
meyildariya zimen ber bi terikandina tevvanga vvan a
yekejmar e; nemaze sikle pen. Ji levvre her se iklen
jern rast in
Soro kevir taveje. Soro kevir taveje. Soro kevir taveje.

Gurgn a. Gurgn e. Gurgn a.

Balafir ber bi ezman fr. Balafr ber bi ezmen fr. Balafr ber bi
ezman fir.
Ez li hesp sivvar bm. Ez li hesp sivvar bm. Ez li hesp sivvar bm.

Ferzo ji bajar tet. Ferzo ji bajer tt. Ferzo ji bajar tet.

K li ser bar b? K li ser ben b? K li ser ban b?

Em ji xaniy derketin. Em ji xen derketin. Em ji xan derketin.

58 - Gava end navder didin pey hev hervvek mirov

dikare vvan navdera li gora mejer zayende heryeke
yek bi yek bitevvne, dikare bi tevvandina hinekan j bes

bike.
Navderen ko dane pey hev ne ji yek zayend ne; le tev
de ji yek mejer ne. Tevvandina navdera pan bes e. "Ez
hesp mehne dibnim. Ez hesp mehnan dibnim.
Hesp mehnan xwar".
Navderen ko dane pey hev, ne ji yek mejer ne. Her
navder cihe li gora mejer zayende xwe tete tevvandin.
" Ez mihS bizinan dibnim. Ez hesp mehnan dibnim. Mihe bizinan xwar".
Navderen ko dane pey hev ji yek mejer tev de yekej

mar in, le evv ne ji yek zayend ne; navdera pan ner e.

40

Ji ber ko di tevvange de esil navdera pan e hikim li

mejere vve ye heke evv ne hatiye tevvandin navdera me j
be tevvang dimne. "Eze herim keik kurik bibnim. Tu Revven
Felemez dibn?"

anek: 1 - Her navderan ko bi "e" an bi "a" ye temam

dibin, i me i ner, ji ber kurtiye, di yekejmare de bi guhartina van tpan bi "e" ke j tene tevvandin. Di gelejmare de evv "e" "a" yekcar dikevin "a" ya tevvange
dikeve una vvan.
Lisermaseye Lisermase
Li ser maseyan

Li ser masan

Ber bi iyay
Ber bi iye
Ber bi iyayan Ber bi iyan
iraye vemirne irevemirne
Perdeye rake

Perde rake

Perdeyan rake

Perdan rake

anek: 2 - Bejeyen vveke Prense, Suriye, Emerka, Efrqe h. d.

yen ko bi "e" ke temam dibin, heke evv bi guhartina vve
"e" ye bi "e" ke ne hatine tevvandin ketine bin hikme
qeyda gelemper evv "e" bi "a" ke diguhere evv beje bi
avvaye jern tene tevvandin: "ji Sriyaye, ji Frensaye, ji
Emerkaye, ji Efrqaye. Le sikle din, yan sikle: ji Frense, ji Suriye,
ji Emerke, ji Efrqe" siviktir e.
59 - Biresere navdere : Navder di komeke de an bi tena
xwe ne, an bejeyeke din bi vvan ve bye hevaltiya vvan
dike. Ji vve bejeye re bireser dibejin; ji ber ko evv mana
navdere diedilne dibe ser.
Bireseren navderan, li gora cisnen xwe li pei an li

41

paiya navderan ten zede kirin.

Bireser gava dikevin peiya navderan be tu tit bi
vvan vedibin: ev keik, kjan mirov, ar xan, hin iya, end kiteb,
deh bizin, van zarokan.

Le gava navder bi xwe li pe e bireser dane pey, hinge

veqetandekek dikeve navbera navder bireser vvan

digihne hev: Beriya Merdine, hespe beza, mehna speh, iyaye
bilind, pehnava iye, nevvala kr, reke direj, stna xen, deste bi tene,

dara ikest, xencera min.

60 - Navderek dikare end bireseran bibe. Hin ji vvan

dikarin bikevin pe hinen din j paiya navdere. Bire
seren ko ketine peiya navdere yen ko dane pey vve ji
alk tev de bireseren navdere ne ji aliye din evv bi
xwe bireseren hev in: Min end kiteb hene. Min end kitaben
qenc hene. Ev xencera min e. Ev xencera xulame min e. Ev xencera
xulame pismame min e. Ev xencera xulame crane pismame min e.

42

II - VEQETANDEK
61 - Veqetandek

bejeke kiik e ko dikeve paiya

navderan paiya vvan bejeyen ko li una navderan radibin vvan dinimnin.
Veqetandek carina di peiya rengderan de j peyda
dibin.
Veqetandek bi gelemper mejer zayende navdere
an didin navder ji vvekheven vve vediqetnin.
Bi pevebna veqetandeke navder carina binavkir
carina j nebinavkir dibin.
62 - Di zimane kurdmanc

hene: veqetandeken
navkir.

de du texlt veqetandek
binavkir veqetandeken nebi

63 - Veqetandeken binavkir: Veqetandeken binav

kir dikevin paiya navderen ko bireserek bi vvan ve
bye ev veqetandek vvan navderan binavkir dikin.
Ev navder bi v avvay ji vvekheven xwe vediqetin, dibin
xweser kesek, titek, an vvesfek vvan didin zann. Veqetandeken binavkir sise ne: e, a, en.
E - Ji bo yekejmara zayende ner: Hespe Soro, iyaye bilind,
deriye male, dvvare hevve, pismame min, mirove qenc, kevve ner.

A - Ji bo yekejmara zayende me: Mehna Cemd, nevvala

kr, dotmama vv, jina delal, stna str, ava tenik, destmala Sineme,
kevva me.

EN - Ji bo gelejmara her du zayendan: Hespen Soro,

43

iyayen bilind, deriyen male, dvvaren hevve, pismamen min,

miroven qenc, kevven ner, mehnen Cemd, nevvalen kr, dotmamen
vv, jinen delal, stnen str, aven tenik, destmalen Sineme, kevven
me.

Bi rast, gava em "Hespe Soro" dibejin, v hesp bi veqe-

tandeka "e" ji hespen din vediqetnin, xweser Soro

dikin. Bi v avvay em dizanin ko ev hesp hespe mirovek ye ko nave vv Soro ye evv ne hespe Gurgn,
Felemez an mirovek din e.
Dsan di msala "iyaye bilind" de j bi veqetandeke
vvesfe bilindbne em pe ve dikin v iyay ji vvekheven
vv nemaze ji iyaye nizim cida dikin ferqa bilind
nizimbne dixin navbera vvan.
Gava em "dotmama vv" dibejin, em el vve dotmame
dikin ko ne ya min e, ne j ya te ye, le ya vv mirov ye ko
evv bi me her divvan nas e.
64 - Veqetandek di peiya rengderan de: Gava veqe-

tandeka binavkir dikeve peiya rengdereke evv li una

vve navdere radibe ko ber bsteke el li vve kirine evv bi
xeberbejan nas e. Hinge veqetandek mna pronavek
navdereke dinimne. Hervvek di bersiven komeken
jern de:
- Tu kjan kum dixwaz?
- Ez e gevvir dixwazim ( yan kme gevvir dixwazim).
- Tu kjan destmale dixwaz?
- Ez a sor dixwazim ( yan destmala sor dixwazim).
Di gelejmare de:
- Ez en gevvir dixwazim ( yan kmen gevvir dixwazim).

44

- Ez en sor dixwazim

yan destmalen sor dixwazim).

65 - Veqetandekn nebinavkir: Veqetandeken nebinavkir dikevin paiya vvan navderen ko ji vvekheven

xwe hatine veqetandin, le ne hatine bi nav kirin bi biservebna van veqetandekan kesine an titine nebi
navkir an didin. Du texlt veqetandeken nebinav
kir hene: 1 - yen ko dikevin paiya vvan navderen ko
hej tu bireser bi vvan ve nebne, 2 - yen ko dikevin
paiya vvan navderan ko bireserek daye pey vvan.
66 EK, EK, N.

EK - Ji bo yekejmara zayende ner.

EK - Ji bo yekejmara zayende me.
N - Ji bo gelejmara her du zayendan.
Ev veqetandek dikevin paiya vvan navderen ko hej bi
sere xwe ne tu bireser bi vvan ve ne bne.
Hespek hat

Hespin hatin.

Mehnek hat.

Mehnin hatin.

Min hespek dit.

Min hespin ditin.

Min mehnek dt. Min mehnin dtin.

Ev hespek e.

Ev hespinin in.

Ev mehnek e.

Ev mehnin in.

Gava em "hespek hat" dibejin, em v hesp ji vvekheven

vv vediqetnin, le em vv nadin zann gelo ev kjan hesp
e? an hespe ke ye? Em vv bi ve veqetandeke nebinavkir
dikin.
Wezfa veqetandeka nebinavkir ji hevdbeja jern
xwe tete seh kirin. Kur ji bave xwe re dibeje:
- Ezben min dit, hespek hat kete hevve.
45

Bav - Gelo evv kjan hesp e? an hespe ke ye?

Kur - Nizanim ez herim le fedkirim.
Kur die, le fedkire, vedigere ji bave xwe re dibeje:
- Ezben, hespe ko hat hespe kumet e; an, hespe ko hat
hespe Gurgn e.
Bediro, hetan ko kur ne li hesp fenekir, kur
bav bi tene dizanin ko yek ji heyvvanen ko je re hesp
dibejin hatiye ketiye hevve. Le ji ber ko tu vvesfe vv bi
vvan ne nas e, evv hesp bi vvan ne binavkir ye evv nizanin evv kjan hesp e. Ji levvre veqetandeke nebinavkir
peve ye. Le pit ko kur die le fedkire vedigere, hinge
kur bav dizanin ko evv hesp, hespe kumet e; an hespe
Gurgn e. Bi gotinen din evv hesp bi vvan binavkir dibe.
Ji xwe veqetandeka binavkir "e" pe ve bye.

anek - Heke navderine ji yek mejer dane pey hev veqetandekeke bi tene besi vvan e.
Hesp mehnek hatin. Min ke krek hene.

Li una:

Hespek mehnek hatin. Min keek krek hene.

Le heke navder ne ji yek mejer ne, ninen vvan yekej

mar ninen din gelejmar in, hinge heryek ji vvan cihe

cihe veqetandeka xwe a xweser dibe.

Hespek mehnin hatin. Min keek kurin hene.

67- EKt EKE, NE.

EK - Ji bo yekejmara zayende ner.

EKE - Ji bo yekejmara zayende me.
NE - Ji bo gelejmara her du zayendan
Ev veqetandek dikevin paiya vvan navderen ko bire46

serek daye pey vvan.

Hespek delal hat.

Hespine delal hatin.

Mehneke delal hat. Mehnine delal hatin.

Hespek sor hat.

Hespine sor hatin.

Mehneke sor hat.

Mehnine sor hatin.

Gelek ekere ye ko gava em "hespek delal " an "hespek

Soro" dibejin, ev gotin ne bi mana "hespek Soro" hr
bibin. Di gotina "hespe Soro" de qala hespek vvele dikin
ko bi her avvay bi me nas e. Le gava "hespek Soro" dibejin
ev hesp bi me bi temam ne nas e. Bi tene em dizanin ko
evv, hespek ji hespen Soro ye. Le evv kjan hespe Soro ye;
em pe nizanin.
68 - Veqetandeken nebinavkir di peiya rengderan de
Veqetandeken nebinavkir j vvek en binavkir, carina
dikevin peiya rengdran. Hinge sikle vvan ev e: , e, en.
Hespek min qenc heb. Hespine min en qenc hebn. Mehneke
:

min e qenc heb. Mehnine min en qenc hebn.

end msalen din:

Ez me deren ceman, emen ser in.

Zozanen bave te bilind in, berf baran le dibarin.

Kre Haco e mezin xwenda. Hespek min sor heb.

anek - Gava end navder bi bireserek ve gireday ne

evv hem ji yek mejere ne, ji yek zayend nebin j,
mirov dikare vvan navderan bi yek veqetandeke bi bireser ve girebide. Veqetandek ji zayende navdera pan
tete bijartin, yan heke navdera pan ner e, veqetandek ner heke evv me ye, veqetandek j me ye. Hervvek
li una ko mirov bibeje: "Meta min mame min hatine"
47

"pismame min dotmama min hatine" Mirov dikare bibeje:

"Met mame min hatine". "Pismam dotmama min hatine".
end msalen din: Hesp mehna Lezgn. Ke kurek min
hene. Mih bizinine zozanan.

69 - Gava j i yeke betir bireser bi navdereke ve dibin

evv bireser tev de navder pey hev bireseren hev in
hinge her yek vvan li gora mejer zayende xwe veqetandekeke cihe dibe:
Ava me sern e.

Ava kaniya me sern e.

Ava kanke me sern e.
Ava kanne me sern e.

Ava kaniya gnde me sern e.

Ava kanke gnde me sern e.
Ava kanne gnde me sern e.

Ava kanke gundek me sern e.

Ava kaniyen gnde me sern e.
Ava kaniya gnde crane me sern e.
Ava kanke gnde crane me sern e.

Ava kaniyen me sern e.

Aven kaniyen me sern in.

Le heke di nav vvan bireseran de rengderek heye, hinge

ji ber ko rengder ji bejeyen guhterbar e, ji levvre tu veqetandek pe ve nabe, veqetandeka navdera ko rengder
biresere vve ye dikeve peiya vve rengdere vve bi
navdera xwe ve giredide. Hervvek: gava em "kre Haco e
mezin" dibejin "e" ya ko ketiye peiya rengdera "mezin" j i
"e" ya ko bi "kur" ve bye pe ve ne tu tit e. Yan ye ko
mezin e, kur e, ne "Haco" ye. "Haco" bivva mee hinge

48

bigota "Kura Hacoye mezin". Heke me el keen Haco

bikira hinge mee "a mezin" bigota, ji ber ko veqetandeka kee "a" ye. "Kea Haco a mezin" Le heke me mezinbn bi
aliye Haco ve da hinge veqetandeka " Haco" pe ve dibe:
"Kea Hacoye mezin". end msalen din: Tifinga min a direj.
Hespek min xurt beza heb. Kiteba Hevind a perit. Mehna min
a kumet.

70 - Tevvanga veqetandeke : Ji veqetandeken ne binav

kir "ek, ek, in" gava dikevin paiya bejeyen ko di qisete
de ne kirar le bireser in, evv j vveke navderan, tene te
vvandin dibin: ek, eke, ina.
Hespek hat.

Ez hespek dibnim.

Hespin hatin.

Ez hespina dibnim.

Mehnek hat.

Ez mehneke dibnim.

Mehnin hatin. Ez mehnina dibnim.

anek - Ji qeyde der di hin cihen Kurdistane de veqetandeka "in" carina bi "" "e" ye j tete tevvandin;
herend "in" veqetandekeke gelejmar e parkten ""
"e" yekejmar in. Mesela: Li una " got bide min" "avebide
min" "gotin bide min" "avine bide min" dibejin.
71 - Gava navder bi dengdereke temam dibin, dema ko

veqetandek bi vvan ve dibin mirov dikare hin tpen ko

navder veqetandeke bi hev re giredidin ji nave bexe
vvan kutebir bike. Hervvek li una ko mirov bibeje:
"Piyek, xaniyek, irayeke, maseyeke, coyeke, xwesyeke, kursiyek, xaniyine, maseya min".

Dikare bibeje: "Pek, yank, irake, maseke, coke, xweske\

kursk, xanne, masa min".

49

aneka tarz - Gramera frensizi dibeje ko zimane

frensizi veqetandeken xwe ji pronaveke latn girtine.
Gelo me yen xwe, ev bejeyen hr, ji k girtine?
Li gora tedqqaten ko heta niho min ekirine, me j
veqetandeken xwe ji hin pronavan girtine, le ne ji pronavine biyan, ji pronavine xwe.
Bele, veqetandeken me en binavkir ji pronavine me
en iark bi der hatine. Hervvek pedetir de bete gotin
"ye, ya, yen" pronavine iark ne veqetandeken me en
binavkir ji vvan hatine pe. Di esi bingeh de gava ev
pronav diketin peiya navdereke dibn rengderine
iark "" di" yek dikete navbera vvan navdere. Mesela
gotina "Hespe Soro" di esle xwe de "Hespe di Soro" (1) ye.
Bediro, pronaven "ye, ya, yen" di sikle "e, a, en" de bne
veqetandek bi paiya navderan ve zeliqne; carina j
ketine peiya rengderan. Yan "Ev hesp ye Soro ye " bye
"Ev hesp ye Soro ye". Msalen jern biserveketina veqetandeken kurdmanc bi temam an didin.
Ev hesp, ye di Soro ye.
Ev, hespe di Soro ye.

Ev hesp, ye Soro ye.

Ev, hespe Soro ye.

Ev hesp, yen di Soro ne. Ev hesp, yen Soro ne.

Ev, hespen di Soro ne.

Ev, hespen Soro ne.

Ev mehn, ya di Soro ye. Ev mehn, ya Soro ye.

Ev, mehna di Soro ye.

Ev, mehna Soro ye.

(1) Ev sikil hetan ro di hin cihen Kurdistana de peyda dibe. Le tene di

gelejmarS de tete gotin. Yan li una ko bibejin "hespen Soro" "hespe di

Soro" dibejin gelejmariya hespan bi "di" y6 didin zann.

50

Ev mehn, yen di Soro ne.

Ev mehn, yen Soro ne.

Ev, mehnen di Soro ne.

Ev, mehnen Soro ne.

Her veqetandeken me en nebinavkir, me iklen

vvan en pen, yan yen ko bi navdereke be bireser in, me
evv ji pronaven

evv xistine

xwe en nebinavkir

"yek" "hin" girtine

paiya navderan.

Yek hesp hat

Hespek hat

Hin hesp hatin.

Hespin hatin.

Yek mehn hat.

Mehnek hat.

Hin mehn hatin.

Mehnin hatin.

Her veqetandeken
nebinavkir,
yen ko dikevin
paiya navderen ko bireserek bi vvan ve bye, di
pekanna vvan de, pronaven iark en nebinavkir
arkariya hev kirine evv anne pe.
Hervvek j i msalen jern dixuye.
Ev hespek ye di Soro ye. Ev hespek ye Soro ye.
Ev, hespek di Soro ye.

Ev, hespek Soro ye.

Ev hespin yen di Soro ne. Ev hespin yen Soro ne.

Ev, hespine di Soro ne.

Ev, hespine Soro ne.

Ev mehnek ya di Soro ye. Ev mehnek ya Soro ye.

Ev, mehneke di Soro ye. Ev, mehneke Soro ye.

51

Ev mehnin yen di Soro ne. Ev mehnin yen Soro ne.

Ev, mehnine di Soro ne.

Ev, mehnine Soro ne.

Bi v avvay veqetandeken me en binavkir en nebi

navkir hatine pe.
Di ve raveke de kemahiyek dikeve ber avan. Gelo "i"
"e" yen ko di gotinen "hespek Soro" "mehneke Soro" de
tene dtin, ji k peyda bne. Divet ev tehsra tevvanga
pronava nebinavkir "yek" bibe. Ji xwe ev pronav di
esle xwe de jimarnav e jimarnav navderan ditevvne
ev tevvang yan tevvanga jimarnavan
di ser hem
tevvangen din re tete girtin. Heke me evv gotin vegerandine sikle jern evv "" "e" j bi der ten.
Yek hesp Soro.

Yek mehne Soro.

Her "e" ya "hespine Soro" ye ev "e" di esle xwe de "en"

b "n" je ketiye li una "hespinen Soro" ro dibejin
"hespine Soro". Ji xwe "n" iareta gelejmariye; ji ber ko
di "ine" de "n" ek heye ji xwe je re hevvce namne.

52

III

PRONAV

72 - Pronav evv beje ye ko dikeve una navdere.

Pronav, mejer carina j zayende navdere dide zann.
Ji hela din pronav vvezfeyen navdera ko dinimne li
xwe diere vvan ditne cih.
Di komeken jern de: "Zimane lalek ji ye virkerek etir e. Du
diz ji bo kerek diz pev din; yek dixwest vv bifroe, e din dixwest
pe karek bike. Baye zozanan ji ye deste xwetir e. Evve ko hat biraye
min b. "Bejeyen " ye, yek, vv, e, pe, ye, evve" pronav in. Ji
ber ko evv ketina una navderen: "Zimane, dizek, ker, baye,
mirove".

Bediro, heke me ev navder vegerandine una vvan pronavan evv komek dikevin iklen jern. "Zimane lalek j i
zimane virekek etir e. Du diz ji bo kerek diz pev din; dizek dixvvest ker bifroe, dize din dixwest bi ker karek bike. Baye zozan ji
baye deste xwetir e. Mirove ko hat biraye min b ".

73 - Zayenden
me, ner netar.

Pronavan:

Pronavan se zayend hene:

Pronavan ner - Pronaven ner evv pronav in ko dikevin

una navderen ner. Lezgn got, vv got.
Pronavan me - Pronaven me evv pronav in ko dikevin
una navderen me. Qeeme got, vve got.
Pronaven netar - Pronaven netar evv pronav in ko di
kevin una navderen her du zayendan li gora zayende
navdera ko dinimnin dikarin carina ner carina j
me bene hesibandin. Lezgn hat; evv hat. Qeem hat; evv
hat.

53

74 - Di zimane kurdmanc de e texlt pronav hene.

1

- Pronaven kesn

2 - Pronaven iark
3 -

Pronaven girek

4 - Pronaven pirsiyark
5 -

Pronaven nebinavkir

6 - Pronaven xwedn

75 - Pronavan kesn. Ji van pronavan re pronaven

kesn dibejin. Ji ber ko evv, nemaze, dikevin una kesan
vvan dinimnin. Di qisete de se kes hene ko dikevin

axaftine. E xeberbej, yan ye ko daxeve, ye ko pe re tete

axaftin kese ko axaftin li ser vv ye. Di gramere de ji
vvan re kese pen, kese divvim kese eyim dibejin.
1

- Kese pen. Ye ko daxeve: Ez, min, em me, xwe.

2 - Kese divvim. Ye ko pe

re tete axaftin: Tu,

te, hon, vve,

xwe.

3 - Kese eyim. Ye ko di axaftine de qala vv dikin: evv,

vv, vve, evv, vvan,

xwe, e.

Ji van pronavan "vv" ner, "vve" me en mayin tev de,

yan : "ez, min, tu, te, evv, em, me hon, vve, vvan, xwe, e" netar
in.

76 - Pronaven lihevxist. Ji pronaven netar ninen din

hene ko ji vvan re pronaven lihevxist dibejin. Ji ber ko
evv bi lihevxistina daek pronaveke tene pe.
77 - Pronaven kesn du tofen biserxwe ditnin pe:
Pronaven kirar, pronaven bireser.
Pronaven kirar bi gelemper dikevin una vvan
navderen ko di qisete de kirar in. Her bireser dikevin
una navderen ko di qisete de bireser in.
54

Ji levvre ev pronaven ha nayine tevvandin. Ji ber ko

iklen vvan en bireser iklen vvan en tevvand ne. Le
her pronaven ko iklen vvan en tevvand nnin, gava
evv, di qisete de dibin bireser, vvek navderen
ko
dinimnin tene tevvandin.
Pronaven kirar
Pronaven bireser
ez

min

tu

te

evv

vv, vve

em

me

hon

vve

evv

vvan

78 - Av/arte: Hervvek di mada (56) de hate gotin,

navder gava kirare lekereke gerguhez in, di zemanen
xwe en bor de vveke bireseran tene tevvandin ji bervaj
ve vvan en sererast vveke xwe diminin. Ji ber ve yeke di
van lekeran de pronaven kirar bi en bireser diguherin
her yeke vvan dikeve una a din; yan pronaven kirar
dibin bireser en bireser dibin kirar.
Ji levvre vvek "gotin, xwarin, xistin" di zemanen xwe en
bor de bi pronavine bireser tene evandin bireseren
vvan en sererast bi pronavine kirar tene nimandin.
Hervvek: min got, te xwar, vv xist, vve got, vve xwar, vvan
xist, me xwar. end msal:
Zne Ssin dit
We evv dL
Hespan ceh xwar.

Wan evv xwar.

Min qelemji deste xwexist

Min evv ji deste xwe xist.

Cranan em dtin.

Wan em dtin.

Soro ez xapandim.

W ez xapandim.

55

PRONAVEN KIRAR
79 - Pronaven kirar dikevin peiya lekeran leker
rast bi rast didin pey vvan: ez hatim, evv , min dixwar,
vvan goti b, eze herim, min de bigota.
80 - Carina gava di komeke de bireserin hene,
hineken vvan dikevin navbera pronav lekere: ro, ezji
Farqne hatim. Evv dih ber nvro Diyarbekre. Min nan xwar. Ez
diim nere. Wan ev tit ji min re di koka vve de goti b. Eze sibe bi
biraye xwe re herim dibistane.

8 1 - Heke lekeren du kiraren tevel hene pronaven ko

dinimnin, li gora reza kesen xwe didin pey hev, yan
kese divvim dide pey kese pen kese eyim dide pey
kese divvim. Ji bo kurt kirina gotine pit pronava didovvan pronaveke gelejmara ji kese pronava pen tete
hildan. Ji levvre nabe ko mirov bibeje: "evv ez em hatin" le
divet bibeje" ez evv em hatin" an "ez evv hatin". Ji ber ko
"evv" ji kese eyim "ez" ji kese pen e. end msalen
din: Tu evv hon n. Ez tu eme herin. Te vv vve bigota. Min
te me ne xwar. Ez evv em rabn.

82 - Heke di komeke de end leker, le kirarek bi tene

heye hinge ne gerek e ko di peiya her lekere de pronav
bete tekrar kirin. Ji levvre, li una ko mirov bibeje: " evv
, evv le fedkir e evv vegeriya" dikare bibeje spehtir e ko
beje: "evv , le fedkir vegeriya". Dsan li una "Min
kir, min firot min pg kar kir" mirov dikare bibeje: "min kiri,
frot pe kar kir".
83 - Le heke leker tev de ne ji yek cisn ne, yan hin

56

gerguhez hin j negerguhez in; hinge li gora pekhatina

komeke leker bi pronaveke an bi didovvan tene
evandin.
84- Pronava lekera negerguhez di peiy de:
Veca her leker li gora cisne xwe bi pronavine cihe tene
evandin. Yan lekeren negerguhez bi pronaven xwe
en gerguhez bi yen xwe. hervvek ji msalen jern
dixuye hevoken ko lekeran evv anne pe dikarin bi hevgihanga "" ye bi hev re bene giredan:
Ez m, min ji xwe re hespek kir.
Ez m min ji xwe re hespek kir.
Tu y, te ji xwe re hespek kir.
Tu y te ji xwe re hespek kir.
Evv , vv ji xwe re hespek kir.
Evv vv ji xwe re hespek kir.

Em n, me ji xwe re hespek kir.

Em n me ji xwe re hespek kir.
Hon n, vve ji xwe re hespek kir.
Hon n vve ji xwe re hespek kir.
Evv n, vvan ji xwe re hespek kir.
Evv n vvan ji xwe re hespek kir.

anek - Di kese eyim de sikilen " evv vv kir" " evv

n vvan kir" ro heseb nayine gotin yan ev sikil ji kar
57

hatine existin. Di kesen eyim de pronavgn didovvan

yan "vv" "vvan" tene xistin komek dikevin iklen
jern:
Evv , ji xwe re hespek kir.
Evv n, ji xwe re hespek kirn.

Di v ikil de her du pronaven "evv" i yekejmar i ge

lejmar ed ne pronavine kesn le pronavine iark ne.
85- Pronava lekera gerguhez di peiye de:

Hinge her du leker bi yek pronave tene evandin, bi

pronava lekera gerguhez.
Min ji xwe hespek kir.
Te ji xwe re hespek kir.

W (vve) ji xwe re hespek kir.

Me ji xwe re hespek kir
We ji xwe re hespek kir.

Wan ji xwe re hespek kir.

Hervvek di msalen jorn de tete dtin, di v ikil de

lekera negerguhez j - vvek lekere gerguhez- be dpa tete
evandin. Yan "m, y, , n, n, n" tev de dibin
"". Mirov dikare bibeje qey lekeren "n" "kirn"
gihane hev lekereke hevedidan vvek "nkirin" anne
pe. ji ber ko di lekeren hevedidan de hikim tbar li
lekera pan e, di kare me lekera pan " kirn" lekereke
gerguhez e, lekera hevedidan "nkirin" lekereke

gerguhez hatiye heseb vvele hatiye evandin.

58

PRONAVEN BRESER

86- Min, te, vv, vve, me, vve, vvan.

Hervvek di mada (77) an de hate gotin ev pronaven ha
di eslen xwe de pronavine bireser in: ez te dibnim, tu min
dibn, em vvan dibinin, tu vve dibn, em vve dibnin, hon vv dibnin,
evv

me dibnin.

Le di lekeren gerguhez di zemanen vvan en bor de ev

pronav dibin kirar heke lekere bireserek sererast

heye evv bireser bi pronaveke kirar tete guhartin: min tu
dt, te ez dtim,

vv

em dtin,

vve

hon dtin, me tu dt,

vve

ez dtim,

vvan em dtin.

Lebele heke biresere lekere ne sererast, le nererast e;

hinge li gor qeyda bingehn pronav vveke xwe
diminin; min ji vvan re got, te ji min stand, vv ji vvan
girt, vve li me da, me bi vvan nikar b.
Ev pronava netar her du mejer zayendan j
dinimne; yan dikeve una me ner, yekejmar gelej
mar: vv xwe kut, vve xwe kut, vvan xwe kut.
Gava di komeke de kirar bireser ji yek kes ji yek
mejer ne tevgera kirer rast bi rast li ser vv bi xwe ye,
hinge pronava bireser bi pronava "xwe" tete nimandin.
Bi gotinen din pronaven ji yek kes mejer yeke vvan
kirar a din bireser di komeke de nagehin hev. Ji levvre
mirov nikare bibeje "ez min di neynike de dibnim" ji ber ko
"ez" "min" her du j ji yek kes ji yek mejer ne; yeke
vvan kirar a din bireser e. Ji ber ve hinde divet bete
87 -Xwe

59

gotin: " Ez xwe di neynike de dibnim".

Le di komeka: " Ez pezeme diernim" de du pronav ji yek
kes yeke vvan kirar a din bireser gihane hev. Ji ber

ko evv herend ji yek kes bin j ne ji yek mejer ne; "min"

yekejmar her "me" gelejmar e.
Le ji mile din em dibnin ko di komeka "ez te biraye te
dibnim" de du pronav ji yek kes mejer gihane hev. Ji
ber ko her du j bireser in di vvan de tu kirar nne.
88 - Avvarte: Pronava "xwe" ya ko di esle xwe de prona-

veke bireser e carina bi kirarek d ve di cihe kirar de

tete dtin. Hervvek: "Ez biraye xwe em hatin. Min biraye
xwe me got. Tu birayen xwe hon ji min re sax bin".
Di v hal de mna ko di msalen jorn de tete dtin
pronaven ji yek kes ji yek mejer nagehin hev. Le heke
mejer guher hinge evv digehin hev Ez biraye xwe em
hatin. Min birayen me xwar.
89 - E: Ev pronava netar bi tene yekejmare dinimne
dikeve una pronaven " v, ve, vv, vve " yen ko di komeke
de pit lekere hatine hildan, hervvek di msalen jern
:

de:
Min da v, ve

Min da e

Min da vv, vve

Min da e

Eze bidim v, ve

Eze bidim e

Eze bidim vv, vve

Eze bidim e

Le li una "min da vvan " "min da e" naye gotin; ji ber ko

pronava "e" nikare mejere gelejmar binimne.

60

aneka jern li davviya mada ( 12) we bete zede

kirn. (Havvar: 28. rpel: 10)
S - Di hin cihen Kurdistane de gava ev dengdar "s" dide
pey dengdereke vve hinek tj vveke "z" k6 dixwnin. Ev
avvaye bilevkirine nakeve nivsandine "s" hergav
vveke xwe yan "s" tete nivsandin bi "z" ye nayeta guhartin.
Avvaye Nivsandine
Avvaye Bilevkirine
N1ANK -

Biguhesne

Biguhezne

Selete

Zelete

Ez m Parse.

Ez m Parze

Ez derbas bm.

Ez derbaz bm.

Ji pesnan ditexile.

Ji peznan ditexile.

61

PRONAVA BERBIHEVIN

90- HEV, EK.

Pronava berbihevn evv pronav e ko di qisete du kesen

tevel bi hev re dinimne li una vvan dikeve. Ferqa ve
pronave ji yen din ev e ko pronaven din bi tene kesek
(kese pen, kese divvim an kese eyim) dinimnin.
Her pronava berbihevn divet du kesan an se kesan bi
hev re binimne; an ji kesek end peyan. Ev pronava
ha tucaran nikare kesek bi tene binimne. Hervvek li
jor tete dtin ev pronav du sikil hene: hev ek. ikile
pan "ek" bi tene li nvrorohelate Kurdistane de tete
gotin.

Me got
dinimne.
birayen ek
hazirbna

ko ev pronava ha du an se kesen tevel

Bediro, gava em "em birayen hev in" an "em
in" dibejin pronava berbihevn; li gora
kesan du an se kesen tevel dinimne. Heke
yen hazir "ez" peyak din e "hev" kese pen divvim
heke yen hazir ji du kesan betir in, hinge "hev" her se
kesen qisete dikare binimne.
1 - Yen hazir "ez" peyak din e. Hinge komeka " Em
brayen hev in " mana jern dide: " Ez braye te me, tu j braye min
".

2 - Yen hazir "ez" peyayine din in

Hinge komeka

"Em brayen hev in" bi avvaye jern tete mana kirin: "Ez braye
vve

me, hon j (yan tu evv ) brayen min in".

end msalen din. Medheloke gotiye: "Kalojibekes, pre

62

j benefs her divvan li hev pirs". Di ve medheloke de "hev" ji

kese eyim du mirovan dinimne: kalo pre. Heke me
medhelok ji hev de xist mana jern je bi der tet: "W
(kalo) li pre pirs; vve "pre" j li kalo pirs.
Dijminan xar berda hev. Yan v aliy berda vv aliy
vv aliy j berda v aliy.
Em du heval in em ji hev ne raz ne. Yan ez ji vv ne
raz me, evv j ji min ne raz ye.

63

PRONAVEN LIHEVXISn

91 - Ev pronaven ha hervvek di mada 76an de hate

gotin
bi lihevxistina hin daekan bi hin pronavan
hatine pe li gora pekhatina komeke ev vvan daek
pronavan dinimnin. Her daek "ji, li, bi, di" ne. Her
pronav an "v, ve, vv, vve" ne, an "hev, ek" in. Ji levvre ev
pronaven ha du tofan ditnin pe.
92 - Tofa pen je, le, pe, te.
Min je stand: min ji v stand, min ji vv stand, min ji ve stand,
minji

vve stand.

Ez je distnim: ez ji v distnim, ez ji
distnim, ez ji

vve

vv

distnim, ez ji ve

distnim.

Min le pirs: min li v pirs, min li vv pirs; min li ve pirs, min

li vve pirs.

Ez le dipirsim: ez li v dipirsim, ez li vv dipirsim, ez li ve dipirsim, ez li vve dipirsim.

Min pe kar b : min bi v kar b, min bi vv kar b, min bi ve

kar b, min bi vve kar b.

Ez pe dikarim : ez bi v dikarim, ez bi vv dikarim, ez bi ve dikarim, ez bi vve dikarim.

Min te da: min di v da, min di vv da, min di v da, min di vve da.
Ez te didim: ez di v didim, ez di vv didim, ez di ve didim, ez di vve
didim.

Hervvek ji msalen jorn ve dixuye ev pronaven ha bi

tene yekejmare dinimnin nikarin bikevin una gelejmare. Ji levvre li una "minji vvan stand" "min je stand"
nayete gotin.
64

93- Tofa divvim: jev -jek, lev- lek, pev - pek, tev - tek.
Me jev - jek stand: me ji hev - ek stand.
Me lev - ISk pirs: me li hev - ek pirs.
Em lev - lek dipirsin: em li hev - ek dipirsin.
Me pev - pek nikar b: me bi hev - ek nikar b.
Em pev - pek nikarin: em bi hev - ek nikarin.
Me tev - tek da : me di hev - ek da.

Em tev - tek didin: em di hev - ek didin.

ANEK - Ji daeken ko ji birek bihevket ne dike

vin peiya bejeyan (li, bi, ji) tu daek nikare bikeve
peiya pronaven lihevxist. Ji ber ko ev di vve de hene. Ji
levvre mirov nikare bibeje; Moze bi vv pe veda. Divet bibeje:
Mozebi vv veda. An: Moze pe veda.

Le her daeken ko ji du biran bihevket ne (di-de, jere, bi-ve) bire vvan e pan dikare bide pey pronaven lihevxist: ez te de bm, min je re got, ev her du gund pev ve
ne. Bire van daekan e pen ji xwe di vvan de ye.

Ji mile din pronaven lihevxist dikarin bidin pey

hev. Ji ber ko di vvan de daekek pronavek heye ji
levvre gava didin pey hev j pronavek dikeve navbera
her du daekan: Min je le pirs. Yan: Min ji v li vv pirs.

65

PRONAVEN IARKI
94 - Pronaven iark ji kes tit heyvvanan bi tene
kesen eyim dinimnin gava dikevin una vvan, vvan
bi iaretkirine an didin.
95 - Di zimane kurdmanc de du texlt pronaven
iark hene:
En pvene: ev, evv
En qersene: ye, ya, yen

96 - Pronaven iark en pvene pronavine netar in ji

ber ko sikilen vvan en kirar bireser cihe cihe nnin li
gora mejer zayende navdera ko dinimnin tene te
vvandin veqetandeken vvan dibin. Ji veqetandekan, bi
tene en binavkir bi van ve dibin. En nebinavkir bi
van ve nabin. Ji ber ko ev bi iaretkirine evvend binav
kir ne ko nikarin bibin nebinavkir.
Ev - Tite nzing an navdera ko di qisete de pit he
miyan hate gotin an dide.
Ev hat
Ev hatin

Ev got, eve got, ez ev dibnim, ez eve dibnim.

Evan got, ez evan dibnim.

Evv - Tite dr an navdera ko beri endeke di qisete de

hate gotin an dide.

Evv hat

Evv got, evve got, ez evv dibnim, ez evve dibnim

Evv hatin

Evvan got, ez evvan dibnim.

ANEK - Ev pronaven ha di sikilen xwe en tevvand de,

gelek caran be "e" ye tene bi kar xistin: V got, ve got, ez v
dibnim, ez ve dibnim, van got, ez van dibnim. W got,

66

vve

got, ez

vv dibnim,

ez vve dibnim, vvan got, ez vvan dibnim.

Le neexistina

"e" ye etir e. Ji ber ko gava "e" hate

existin pronava iark "evv" bi pronaven kesn "vv, vve,

vvan" tevl hev dibe.
aneka jern di pey mada 90 re de bete senifandin.
ANEKA TARX - Pronava berbihevn bi biservena
zimen ketiye ikile xwe e ro " hev, ek". Ev pronav di esile
xwe de ji se bejeyan bihevket ye: "hev-din" an "ek--din".
Ji levvra bere li una "em birayen hev in " "em birayen ek in"
"em birayen hevdin in" an "birayen ekdin in" digotin.
Pitre " " j ji nave ket pronav b "hevdin, ekdin". Le
bireva di v ikil de j hin tadl hatine r. Hervvek:
Hevdi, hevdu, hevd. Ekdi, ekd, ekd.

ikile bingehn bi temam vvinda ne bye hetan ro

di hin deren Kurdistane de vveke xwe tete gotin. Ji mile
din, Ji ber xwedengiye, nemaze di zimane nivsk de
gava pronaven berbihevn didin pey hev an ev pronav
ketine pe an pae bejeyine yekte di sikilen kevin de
tene istimal kirin.
Me ji hev re goti b ko sibe em hev bibnin.
Me ji hev re goti b ko sibe em hevd bibnin.
Me hev nas ne kir.
Me hevd nas ne kir.

Pit ko em li esile ve pronave hr bn eme vve ji hev de

bexin li hemanen ko evv anne pe hr meze bikin.
Ji xwe di ikile " ek--din" de mana her bejeye ekere ye.
Bi tene te de "yek" bye "ek". Her "hev--din" gelek heye
ko "hev" j bi mana "yek" e. Bediro di zarek kurd, di zare
dumil de ji "yek" re "jevv" an "yevv" dibejin.
67

97 - Pronaven

iark en qersene se pronav in: ye, ya,

yen. Ev pronav li kes, tit heyvvanan be ko dr an ni-

zingbna vvan bidin zann iaret dikin di komeke de

hergav kirar in tucaran nabin bireser.
Ye ko hat biraye min b.

Yen ko hatin birayen min bn.

Ya ko hat dotmama min b.

Yen ko hatin dotmamen min bn.

Hervvek di msalen jorn de tete dtin ev pronaven ha

tucaran ne bi sere xwe ne hergav bireserek dide pey
vvan. Ev bireser j pronava girek "ko" ye.
98 - Ha: Ev beje j texltek pronaveke iark ye. Ev
pronav dikeve paiya pronaven iark en pvene bi
veqetandeke digehe vvan fikira iaretkirine xurtir
dike:
Eve ha

Eva ha

Even ha

Evve ha

Evvaha

Evvenha

Ji mile din ev pronava ha dide pey navderan j bi veqetandeke bi vvan ve dibe.

Mirove ha

Miroven ha

Jiniken ha
ANEK - Hin pronaven iark, di zimane devk de, cih

Jinika ha

cih ketine ikiline din esile xwe vvinda kirine. Ev tit

bi lihevxistina pronaven iark en pvene bi pronava
"ha" hatiye pe.
Eve ha

Eva ha

Even ha

vna

vena

vena

Evva ha

evven ha

vvena

vvena

Evve ha

vvna

68

Di v ikil de me ner yan zayende bejeye dsan xuya

dike. Le tite ko li aliye roaveye vvelet qewim ye ev ferq

j ji orte rakiriye bi tene ferqa mejer hitiye.

Eve ha
vaya

Eva ha
vaya

Evve ha

Evvaha

vvaya

vvaya

Even ha
vana

Evvenha
vvana

Nemaze ev sikil bi tu avvay nikare bikeve zimane

ivsk.

69

PRONAVEN GIREKI
99 - Pronava girek dikeve paiya navder an pronaveke din vvan bi komeka ko di pey vvan re tet giredide. Di
zimane kurdmanc de ji bo her du mejer zayendan bi
tene yek pronava girek heye evv j "ko" ye.
Pronava "ko" di komeke de, li gora navdera ko
dinimne carina kirar carina j bireser e.
Kirar : Mirov ko tu d biraye min e.
Yeko ludffibirayemine

Bireser

Mirove ko te dt biraye min e.

Ye ko te dt biraye min e.

end msalen din: Destmalen ko te kirne speh ne. Ez ro li

hespe ko te dih ji gund an, sivvar bm. iyaye ko li pe me ye Herekol e. Mifta ko min pe ev der vedikir vvinda bye.

100 - Hervvek di cih devere de de bete gotin di zimane

kurdmanc de ji "ko" ya pronav pe ve "ko" ke din j heye.

Evv ko gihanek e vvezfa vve di qisete de vveke din e. "ko"
ya gihanek dikeve navbera hevoken komekeke vvan
digehne hev. Ji levvre ev "ko" hergav dide pey lekereke:
Min got ko ez nayem. Evv hatin ko me biezimnin.
Ev ko bi xwe gava bi mana "heke" ye hinge beriya
lekere tete gotin: Ko Lezgn hat eme herin nere.

70

PRONAVEN PIRSIYARKI

101 - Pronaven pirsiyark dikevin komeken pirsiya-

riye li gora pekhatina komeke, carina kirar carina

j bireser in,
102 - K- Ke, i-. Ev pronaven ha hervvek tete dtin

xwediye du ikilan in, kirar bireser; ji levvre nayine

tevvandin.
KIRAR

K hat?

Cihat?

BRESER

Tu ke dibn?
Tu i dibn ?(i)

Pronaven "k" "ke" bi gelemper bi tene kesan

pronaven "i" "" titen mayin carina bi avvak
nererast kesan j dinimnin. Ji van pronavan bi tene

(1) Piraniyeke kurdmancana e mezin pronava "i" de kurt direjbna

"i" ye derpe nakin "i" ""

ye"

bi yek avvay bi lv dikin. Ji levvre her

du j di ikil "i" de dikarin bSne nivsandin.

71

" i" carina veqetandeke dibe.

Ev k ye?

Ev Hevind e. Ev zarokek e. Ev mirovek min e.

Tu ke dibn?

Ez Hevind dibnim. Ez zarokek dibnim.

Ez mirovek xwe dibnim.

Ez dergevane dibistane me.

Tu k y

Ev kiteb e. Ev iya ye. Ev xapandin e.

Ev i ye?
Tu j i y?

Ez j ji xwe re zilamek im.

Ev iye te ye? Ev pismame min e.

end msalen din: Tu bi ke re hat? Ye ko hat k b? Ez i je

bikim? Ez pe i bikim? Ke k kut? K ke dikuje? Ke got? i dest
daye te ? Ke dest daye te ? Te i xwar ? Tu i dixw ? Ke kar ke ? K
kare ke ? Ev bi ye? Te deste xwe daye i

103 - Kjik, kjan

Ev her du pronav mna hev in,

yan ciyok in beferq ji bo kesan her titen din tene

gotin ji ber ko sikilen vvan en kirar bireser, cihe cihe
nnin, vvek navderan li gora navdera ko dinimnin
tene tevvandin.
Kjik hat?
Tu kjik, kjike dibn?
Kjan hat ?

Kjik hatin

Tu kjan, kjane dibn ?

?

Kjan hatin ?

Tu kjikan dibn?

Tu kjanan dibn ?

end msalen din: Kjan got ? Kjikan hilgirt ? Te ji kjane re

got ? W6 ji kjik xwest ? Kjan rab ? Tu li kjan sivvar by ? KSfa
teji kjike re tet?

ANEKA TARX

- Hervvek

ji xwe ber dixuye

pronaven "kjik" "kjan" bejeyine hevedidan ne. Divet

ev ji bejeyen "k- ji- van- yek " bihevket bin. Kurdmancan
72

gava ev beje lihevxist je pronaveke pirsiyark an pe;

hinan ji nav van bejeyan "d" "ji" "yek" girtin ji pro
nava xwe re ikile " kjik" e dan. Hinen din li una "yek" e
"an" a "van" e girtin ji pronava xwe re ikile "kjan" e
dane.
K -ji- van -yek
Kjik
K -ji- van -yek
Kjan
Ji xwe em ro j dikarin bibejin; "Tu ke ji van dixwaz". Le
bi v ikil bi tene mirov tene nimandin.
104 -

end: Ev pronava ha bi tene gelejmare dinimne:

Ev end in ? Te end dtin ? Tu endan dixwaz ?

Ji ber ko ev pronav bi tene gelejmare dinimne,

hervvek di msalen jorn de tete dtin bi tene bi tevvanga
gelejmare tete tevvandin. Ev end bi xwe carina pronava
nebinavkir

ye.

105 - K. Ev pronav bi tene ji bo pirsiyara cih tete

gotin: Tu y k ? Evv li k b ? Hon ji k ten ?

73

PRONAVEN NEBNAVKR
106 - Pronaven nebinavkir dikevin una navderen
ko di qisetede bi avvak mibhem hatine an kirin. Bi

gotinen din ev pronav vvan kes, tit an heyvvanan

dinimnin ko di qisete de ne binavkir ne. Ji ber ko van
pronavan ikilek bi tene heye, gava evv dibin bireser
vvek navderan tene tevvandin.
Di zimane kurdmanc de gelek pronaven nebinavkir
hene li gora pekhatina komeke mehcete; ji bejeyine
tevel; ji n ve hinen din j tene saz kirin.
En bingehn ev in:
107- Yek. Heryek: Yek hat. Yek got. Yeke digote yek. Ez yek
dibnim. Min ji yeke re got. Heryeke digot. Heryeke dixwend. Yek
din digot Yeke din digot.
108 -

Tu. Kes: Min tu ne dt. Kes ne hat. Kes ne got. Ez tivvan

nabnim. Tivvan ne xwar.

Tutit : Tukes negot. Tukes nabeje. Tukes ne hat.

Ez tukes nas nakim. Min ji tukes re ne got. Tu tit nne. Min tutit
109 - Tukes.

ne dt.

10 -

Herkes. Hertit. Titek: Herkes digot. Min ji herkes

bihst. Herkes dibeje. Titek ket. Hertit hazir e. Ji hertit betir.

Titek heye. Ez titek dibnim.

74

1 1 1 - Hin. Hinek: Hin hatin. Ez hinan dibnim. Hinan got. Min

hin dtin. Hinek hatin.Hinekan got. Ez hinekan dibnim. Hinen din

dibejin. Hineken din hene.

Filan. Behvan. Filankes: Ev pronaven ha dike

vin una naven mirovan li gora mejer zayenden vvan
tene tevvandin.
1

12 -

Filan hat, behvan ne hat.

Soro hat, Hevind ne hat

Filane digot. Mebeje filan behvan, yek bi yek binav bike. Filan
kes ire ne hat?
1

13 - Ji van pe ve bejeyen vvek yen jern hene ko gelek

caran

vvek pronaven

nebinavkir

tene stmal

kirin:

end, endek, hem, gi, gelek, he - h, d...

75

PRONAVEN XWEMALIN
114 - Pronaven

xwemaln evv pronav in ko li

navderen ko dikevin una vvan iaret fikireke xwemaliye bi van dikin. Bi gotinen din ev pronav xwediyen
titen ko di qisete de qala vvan hate kirin an didin. Ev
pronaven ha ji du pronaven tevel tene pe; ji pronaveke
iark ji pronaveke din, bi gelemper pronaveke
kesn.
115 - Yekejmar:

Yekejmara ve pronave li gora

zayende tite ko mirov xwediye vv ye bi pronaven qersene "ye" "ya" tete pe pronaven din didin pey.
ENNER

ENME

vrnin,xwe

yamin,xwe

yete,xwe
ye v, ve, vv, vve

yate,xwe
ya v, ve, vv, vve

yeme,xwe

yame,xwe

yewe,xwe

yawexwe

yevatLvvan

yavan,vvan

16 - Gelejmar. Gelejmar ve pronave bi pronava qer-

sene "yn" dest pe dike pronaven din didin pey.

GELEJMARA HER DU ZAYENDAN
yenmin,xvve
yenme,xwe
yente,xwe
yenwe,xwe
yen v, ve, vv, vve
yen van, vvan
76

17 - Hervvek tete dtin ev pronaven hevedidan bi

her birek xwe, di qisete de vvezfeyine tevel dibnin.

Biren pen yan pronaven iark en qersene, an vvan
titan dikin ko me qala vvan kirine em xwediye vvan
in. Her biren pan, pronaven ko dane pey vvan an
kes yan xwediyan didin. Ji ber ve yeke pronaven pen
ji mejer zayende titan pronaven pan j i mejer
zayende xwediyan tene bijartin.
destmalamin
gopalemin

ya min

destmalenmin

yen min

yemin
gopalenmin
yen min
Di kesen eyim de pronaven ko xwediyan an didin ji
zayend mejere peve dr nzingbna kesan j didin
zann. "v, ve, van" nzing "vv, vvan" dr. Her xwe kerem
bikin fedkirin mada: 87
118 - Di zimane kurdmanc de, ji en jorn peve, hin
pronaven din en xwemaln hene tene ekirin j.
Hervvek: ye ke, ya tukes, yen kjane, ya hinekan, ye flanan h. d.

77

RENGDER
119 - Rengder evv beje ye ko bi navdere ve dibe
vvesfek vve dide zann; an vve navdere di mana vve de
tayn dike texss dike. Hervvek gava em "hespe re, hespe
beza, hespe xurt" dibejin "re, beza, xurt" rengder in; ji ber ko
evv yek bi yek vvesfek navdera hesp didin zann. Dsan
di gotinen "ev hesp, ar hesp, kjan hesp, hespe min" de bejeyen
" ev, ar, kjan, hin, min" rengder in; nk ev navdera hesp
di mana vve ne dixesisnin dieyinen.

120 - Ji raveka jorn dixuye ko rengder du cisin in:

yen ko navderan divvesifnin yen ko mana vvan tayn

texss dikin. Ji en pein re rengderen vvesfn dibejin
evv xwer rengder in. En mayin di esilen xwe de bejeyine
din in gava di komeke de bi navdere ve dibin, vvezfa
rengdere dibnin navderen xwe li gora tevvangen xwe
didin tevvandin gava navder ji komeke dikevin evv bi
seren xwe diminin hinge vedigerin esilen xwe.

nav navderan de bi tene en vvesfn yen ko

xwer rengder ji bejeyen neguherbar in; gava bi tena
xwe j diminin nayine tevvandin veqetandeke j
nabin. Le hervvek di cih devera vve de de bete ravekirin ve qeyde ji avvarteyin hene.
121 - Di

122 - Di zimane kurdmanc de e texlt rengder hene:

78

- Rengderen vvesfn

2-

Rengderen iark

3-

Rengderen jmarn

4 - Rengderen pirsiyark
5 -

Rengderen nebinavkir

6 - Rengderen xwemaln

123 - Ji van rengderan,

en vvesfn dikevin paiya

navderan bi du avvan bi vvan ve didin. En xwemaln

hergav didin pey navdere veqetandek dikeve navbera
vvan. Her iark, pirsiyark en nebinavkir dikevin
peiya navderan be tu tit bi vvan ve dibin. En
jmarn, hinek ji vvan dikevin pe hineken din paiya
navderan.

79

RENGDEREN VVESFN
124 - Rengdere vvesfn gava bi navderan ve dibin
vvesfek vvan didin zann, ango vvan divvesifnin.
Wek niho, bejeyen "re, speh, bilind" rengderine vvesifin in; ji ber ko gava bi navderan ve dibin vvesfek vvan
didin zann. Hervvek : " Min hespe re dt. Ev hespe ha re e. Ez
li ber gola speh rnit me.Bi min ev gol speh ye. Felemez
hilkiiya b ser ve dara bilind. Ev dar gelek bilind e". Mna ko ji
van msalan dixuye rengderen vvesfn di komeke de
pit navderen xwe peyda dibin bi du avvayen tevel bi
vvan tene giredan.
1 - Bi veqetandek
: tifinga qenc, ederba dagirt, mehneke
boz, xank nizim, merek ba, mirovine xirab, jinine speh, destmaleke sor, elekadoe. Hinge rengder biresere navdere ye.
2 - Bi lekera bne : ev tifing qenc e, evv xan nizim e, ederb ne

dagirt ye, hespe min beza ye, mehna ko hate avis e. Hinge
rengder pevebere lekera bne ye.
125 - Rengderen vvesfn li gora bastren xwe an sade
an hevedidan ne. En sade evv in ko di zimen de iklek
vvan sabit heye ji bejeke bi tene tene pe. Wek: sor, girt,
niviz, qels, xurt, ikest, vveza, direj, kurt, fireh, pehn, bilind, teng

h.d.
En hevedidan evv in ko ji bejeyen tevel tene pe. Ev
rengderen ha di zimane kurdmanc de be pvan in di
80

dema xeberdan an nivsandine de ninen din, ji n ve

tene saz kirin. Mna: pozberan, avbelek, diltenik, xwecivat,
nza, dilikest, kemxew, sorboz, warxwe, destvala h. d.
126 - Bi gelemper rengderen vvesfn di komeke de bi
navderen xwe peyda dibin. Le gava navderen vvan ne bi
vvan re ne, yan evv ji komeke ketine, hinge navder bi veqetandeken ko rengder bi vvan ve dibn tene nimandin.
Hervvek di madeyen (64, 68) an de hate gotin veqetandek dikeve peiya rengdere vvezfa pronave dibne.
Heke di qisete de, ji bere de, el li hesp mehne hati be
kirin, hinge mirov li una ko bibeje: " ez hespe boz dibnim "
an " ez mehna boz dibnim" dikare bibeje: " ez e re dibnim" "
ez a re dibnim"

127 - Le carina navder ji qisete yekcar dikeve

rengder vvek pronaveke li una vve radibe. Hinge
rengder, ji ber ko vvezfa navdere dibne vvesfe xwe e
rengdern vvinda dike, vvek navdere tete tevvandin veqetandek bi paiya vve ve dibe.
Strane gnye:
Tirsim bimrim ne bnim esmera min
Riya Merdine bi ka e, delala min.

Bejeyen "esmer" "delal" herdu j rengder in. Le ji ber ko

li hire bne navder an jin an keikeke didin veqetandeka me bi van ve bye. Heke me malike strane vegerandin esilen vvan, hinge navder vedigerin nen xwe
rengder bi seren xwe be veqetandek diminin:
Tirsim bimrim ne bnim yara min a esmer

Riya Merdine bi ka e, yara min a delal.

81

DERECEYEN RENGDEREN VVESFN

128 - Rengderen vvesfn, vvesfen navderan bi dereceyen

tevel dikarin bidin zann. Bi gotinen din ev rengderen
ha di qisete de ji avvire mana bastre ve di ikiline
tevel de tene dtin. Wek niho gava mirov dixwaze vvesfe
bezabna hespek bide zann dikare bibeje:
1

- Ev

hesp beza ye.

2 - Ev hesp ( ji e din) bezatir e.

Di komeka pen de rengdera beza, vvesfe navdera

hesp gava ev bi tena xwe bezabna vv adet ye, ne kem
ne j zede ye, dide zann. Di v hal de rengder di hale
adet de ye.
Her komika divvim, te de rengdera beza di ikilek
din de ye "tir" ek pe ve bye. Bi ve "tir" e rengder dikeve
hale kemper, yan miqayese. Bele gava em "Ev hesp beza
tir e" dibejin; hespe ha hatiye dayn ber hespek din ji e
din bezatir derketiye. Ji levvre parkta "tir" e be ko
nevdera rengdere bi navdereke din bete kemperandin
yan miqayese kirin, bi rengdere ve nabe.

QEYDE - Ji bo ekirina
82

kemperiya

dengderan

li

rengderen adet "tir" eke zede dikin. Hervvek: qenc-qenctir,

bilind-bilintir, speh-spehtir, sor-sortir, direj-direjtir, freh- frehtir,
xurt-xurtir, beza-bezatir h. d.

129 - Ji mile din rengderen vvesfn di halen xwe en

adet kemper de bi zede kirina hin pirsan, nemaze hokeran di mana xwe de kem zede dikin.
1

- Ev hesp

beza ye.

Ev hesp hinek beza ye.

Ev hesp gelek beza ye
Ev hesp yekcar beza ye.

Ev hesp ne evvend beza ye.

Ev hesp bi qas hev beza ne.
2 - Ev hesp (ji e din) bezatir e.

Ev hesp (ji e din) hinek bezatir e.

Ev hesp (ji e din) gelek bezatir e.

Ev hesp (ji e din) yekcar bezatir e.
Ev hesp (ji e din) ne evvend bezatir e.

Ev hesp ji hev ne bezatir in.

130 - Dsan ji aliye din rengderen vvesfn en adet gava

"ne" yek dikeve peiya vvan bi avvak din mana dibin

dikevin ikile nereni. Hervvek dagirt-nedagirt. Ev tifng

dagirt ye. Ev tifng nedagirt ye.

Le heke "ne" bi rengdere ve ne bye hinge rengder ne

neren ye. Bi rast gava em "ev tifng nedagirt ye " dibejin j e

mexsed evv e ko tifing vala ye. Le heke me "ev tifng ne
dagirt ye" dibejin j e mexsed evv e ko tifing hej nehatiye
dagirtin. Yan neren ji rengdere betir li lekere hikim
dike.

83

RENGDEREN IARKI

131 - Ev navderen ha dikevin peiya navderan

li
vvan iaret dikin. Rengderen iark ji pronaven iark
en pvene "ev, evv" peve, ne tu tit in gava navderen vvan
ji komeke dikevin evv vedigerin ser eslen xwe
vvezfeyen xwe en bingehn dibnin; hervvek di msalen
jern de tete dtin:
Ev mirov ro ji bajer hat
Evrojibajerhat.
Evv mirove ko tu dt biraye min e.
Evve ko tu dt biraye min e.

Evan mirovan gte min ko tu y nere.

132 - Me di mada 57an de goti b ko navderen ner bi

guhartina "a" "e" ya vvan bi "e"ke j tene tevvandin di

hin deren Kurdistane de ev navder gava yekejmar in

yekcar nayine tevvandin. Le heke rengdereke iark
daye ber navdere hinge navder j i kjan mejer zayend
be j li gora qeyda gelemper tete tevvandin. Ji levvra
mirov nikare bibeje "Ez v hesp, an, v hesp dibnim" divet
bibeje "Ez v hesp dibnim". Hervvek: v hesp, van hespan-vv
hesp, vvan hespan-ve mehne, van mehnan-vve mehne, vvan
mehnan.

84

133 - Gava end navder didin pey hev, hervvek mirov

dikare her navdere bi rengdera xwe a iark an bide, li

gora zayend mejere navderan, dikare bi yek rengdera
iark j bes bike. m
Navderen ko dane pey hev ne ji yek zayend, le ji yek
mejer ne her du j yekejmar in. Rengdera iark ji
zayende navdera pan e bi tene navdera pan tete te
vvandin.
Ve re v kevan bide min.

an: V tr kevan bide min.

Tu v hesp ve mehne dibn?

an: Tu ve hesp mehne dibn?

Navderen ko dane pey hev ne ji yek mejer ne. Her
navder bi rengdera xwe tete nan kirin yek nikare
bikeve cihe a din li una vve rabe.
Tu v hesp van mehnan dibn?
Tu ve mihe van beranan dibn?

(1) Kerem bikin fedkirin mada 58an.

85

RENGDEREN JMARN
134 - Rengderen jmarn ji hin jmarnavan

peve ne
tutit in gava bi navderan ve dibin an mejer mixdar
an reza vvan didin zann. Ji v avvir ve ev rengderen ha
du celeb in: jmarn rezn.
135 - En jmarn dikevin peiya navderan mejer an
mixdare vvan didin zann navderen xwe li gora
tevvangen xwe didin tevvandin: Deh mirov hatin. Deh mirovan
got. el mirov hatin. el mirov got. el penc mirov hatin. el
penc mirovan got. Min deh rtil got kirn. Eze deh rtil got bikirim.
Eze deh rtilan bikirim. Eze el rtil bikirim. Eze deh rtil nv pirtiqal bikirim. Eze deh nvan bikirim. Tu ji v sed xaniy kjan
diecibn?

136 - En rgzn dikevin paiya navderan reza vvan di

qisete de didin zann. Ev rengderen ko vvek en vvesfn
didin pey navderan gava navderen vvan ji qisete dike
vin veqetandeken vvan li ne radibin: Ji hire heta stna
aran bijmerne li ber vve bisekine. Ev e agirte aran, e heftan li k
ye? Mehna min di beze de a pencan derket. Di ve reze de sivvare sisiyan biraye min, e ean pismamS min e. Min ev kiteb heta rpele vve e
bst aran xwend.

ANEK - Jmamaven " dido" "sise" gava dikevin peiya

navdereke dibin rengder j i "dido" kta pan ji "sise"
kta pn dikevin ev her du jmamav dibin " du" "se"
Du mirov hatin.
Se mirov hatin.

86

Du mirovan xwar.
Se mirovan xwar.

RENGDEREN PRSYARK

137 - Hin pronaven

pirsyark gava dikevin peiya

navderan dibin rengder ji vvan re rengderen pirsiy
ark dibejin. Ev rengder bi tene di komeken pirsiyariye
de tene dtin. Kjan mirov hat? Tu kjan mirov dibn? Kjan
jinike got? Kjan mirov hatin? end mirovan xwar? Tu end mirovan
dibn? Ev i tit e? Tu i tit dixwaz? Tu ji i kes y? Tu y k
dere?

RENGDEREN NEBNAVKR

138 - Rengderen
nebinavkir
dikevin peiya
navderan vvan nebinavkir dikin. Di zimane kurd
manc de gelek rengderen nebinavkir hene. Yen ko ji
hemiyan betir tene bi kar existin ev in: Tu, her, her, filan,
gelek, hem, hevqas, end. h. d.
Hem mirovan digot. sal gelek fek hene. Min je re tu derman
peyda ne kir. Kem zede her ker dibire. Min ro filan jinik dt. Ji terse
me end kavir mirine. Li cem min hevqas pere hene. Her meren qenc
bi bebextiye tola xwe venakin.

87

RENGDEREN XWEMALIN
139 - Rengderen

xwemaln ji hin pronaven kesn

hin pronaven iark tene pe; dikevin paiya navderan
xwediye kes, tit an heyvvanen ko qala vvan di qisete
de tete kirin didin zann. Ev rengder bire pronaven
xwedin en pan bi xwe ne; li una ko bidin paiya
pronaven qersene (ye, ya, yen) rast bi rast dane pey
navderan.
man., xwe

me, xwe

te, xwe

vve, xwe

v, ve, vv, vve xwe

van, vvan, xwe

Ev rengderen ha navderen vvan bi veqetandeke digehin hev. Veqetandek j li gora mejere zayenda navdere
tete bijartin.
Hespe min, mehnen te, kiteba v, qelemen vve, xaniye
me, iyaye vve, kren van, kea vvan.
140 - Le heke navderen van rengderan bi avvak ji
qisete ketine, hinge li gora mejer zayenda navdere
yek ji pronaven qersene en ark vedigere ne
rengder dibe pronaveke xwemaln. Hervvek gava em
"Ev rasteka min e, kan ya te dibejin" mexsed "Ev rasteka min e,
kanrasteka te" ye. Ji bo kurt spehtiye em bejeya "rastek"

dubare nakin.
end msalen din: Min destmala xwe peyda kir, te j ya xwe
dt Kiteba min ji ya te strtir e. Erde vvan av ye; le ye me bej ye. Evv
hespe xwe an; tu j here ye xwe bne.
88

- Heke rengderen

xwemaln tev de ji yek mejer

ne hinge mirov dikare kurtebir bike bibeje: "Hespe min

te ann" Li una ko bibeje "Hespe min hespe te ann " an
"Hespe min ye te ann " .

JMARNAV
141 - Jmarnav evv beje ne ko mejer an mixdare titan,
bi avvayen tevel didin zann di qisete de bi navdareke

ve dibin an dikevin una vve; vve dinimnin le vedigirin.

142 - Jmarnav

mejer mixdaran an yekcar binavkir

dikin vvan vvele didin zann, an be ko vvan tayn
bikin, vvan bi avvak mibhem pe me dikin. Ji v avvir
ve jmarnav du celeb in:
1 - Jmamaven
binavkir: ar, e aran, aryekji aran yek, e
carim.
2 - Jmarnaven

nebinavkir:

gelek, hindik, pir, betir, zehf

h.p.

JMARNAVEN BNAVKR
143 - Jmarnaven

binavkir j di nav xwe de bi ar

biran leva dibin:

1

- Jmamaven bingebh

2 - Jmamaven rezn
3 - Jmamaven birevvn

4 - Jmarnaven komeln

89

144 - Her jmarnaven adet j i yeke heta dav/iye tev de

jmamaven bingehn
van tene der.

in jmarnaven

mayin tev de ji

145 - Jmarnav j i ber bastra xwe ve an sade an hevedi

dan ne.
En sade

in ko ji hejmareke bi tene hatine pe: ar e,

yanzdeh, bst, hezar, mlyon h. p.
En hevedidan evv in ko ji yeke betir hejmaran hatine
pe. Ev hejmaren ha bi gihaneka "" bi hev tene giredan:
evv

bst ar, sed bst, neh, hezar neh sed il yek, e hezar penc
sed il het, du mlyon sed hezar penc, sed neh. Hervvek j i
msalen jorn dixuye her yekneken vvek sed, hezar,
mlyon h. p. gava dubare, sebare... dibin navbera vvan
navbera hejmara ko vvan daye pey hevgihamka ""
nakeve: se sed, deh hezar, panzdeh mlyon, il penc mlyon h. p.

90

TEVVANGA JMARNAVAN
143 - Jmarnav ji ber ko ji bejeyen guherbar in, gava di

qisete de dibin bireser, tene tevvandin di navderen ko

didin peiya vvan didin tevvandin.
147- QEYDA GELEMPER- Di tevvange de esil jmamave

sade ye. Ji levvre di jmarnaven hevedidan de tevvang li

gorey hejmara pan tete ekirin.
gava ev jmarnav dikevin peiya navderan, navder
j tevvanga hejmara pan dibin pe ditevvin.
Ez aran dibnim. Ez ar hespan dibnim.

Ez sih dibnim.

Ez sih hesp dibnim.

Ez sih aran dibnim.

Eme li jer, tevvanga jmarnavan, bi reze ve, digel xweseriya her hejmare, yeko yeko kom bi kom bibejin.

Gava ev jmarnav bi sere xwe ye bi titek

din ve ne gireday ye bi "" ye tete tevvandin: nv bide min,
148 - NV:

nvek bide min, bi nv bike.

Le heke jmarnaveke din an navderek bi nv ve bye

hinge "nv" li gorey tevvanga vvan tete tevvandin ji ber
ko hikim li vvan nake her navder bi tevvanga xwe a
xweser ditevve.

Ji yek nve (nvan) betir.

Ji ar nvan btir.
Ji il nv betir.
Nv zebe (zebeek) bide min.
Nv seve (seveke) bide min.

91

Bst nv zebe (zebeek) bide min.

Bst zebe nvan bide min.
Bst nv seve (seveke) bide min.

Bst sev nvan bide min.

Zebe nv (nvek) bide min.
Sev nve (nveke) bide min.

Min ev hesp bi bst zer nvek kir.

Min ev hesp bi bst zer nvan kir.

Min ev hesp bi el zer nv kir.
Bi gote nv bizine em ter nabin.

149 - YEK: Ev jmamava ha bi "e" ye tete tevvandin: Ji

yeke, bst yeke, el yeke, sed yeke, hezar yeke, mlyon
yeke...
Le gava "yek" dikeve peiya navdereke le hikim nake

zayende xwe nadiye. Ji levvre navder li gorey tevvanga

xwe ditevve: Ji yek hesp, yek mehne, bst yek zebe ( bst
zebeek) bst yek seve ( bst seveke).

end msalen din: Minji hezar yeke betir hesp hene.

Ez sed yek hesp hezar yek eleke dibnim. Ji bst
yek heta se sed yeke bijmerne. Min ev hesp bi il
yek zer (bi il zerek) kir. Min bst beranen xwe bi sih
yek bizine (bi sih bizineke) guhart. Biraye min ev
xan bi sed zerek (bi sed yek zer) firot.
150 - Jmarnaven dido, sise, ar, penc, e, heft, het, neh,
deh, yanzdeh, dvvanzdeh, sezdeh, ardeh, panzdeh, anzdeh, hevdeh,
hejdeh, nozdeh, bst, bi "an" e tene tevvandin: Ji aran, hetan, dehan,
bstan; bst pencan, sed nehan, se sed heftan, hezar anzdehan,
hezar il siseyan...

92

betir.

Ev jmarnaven ha tevvangen xwe didin navderen xwe

vvan j vvek xwe ditevvnin: Bi e zeran, ji heft bizinan, di nav
hevdeh keikan de, bi el het eskeran ve, ji du sed nozdeh elekan,
ji hezar hete ar hespan.
151 - Jmarnaven sih, il, penc, est, hefte, hete, not,
sed bi "" ye tene tevvandin: Ji il, eti, not, sed, penc sed,
neh sed, sed il, hezar du sed, heft hezar het sed, ar mlyon

sed... betir.

Ev jmarnaven haj tevvanga xwe didin navderen xwe

vvan j vvek xwe ditevvnin: Bi sih zer, ji il bizin, di nav
hefte keik de, bi not esker ve, ji sed penc elek...
152 - HEZAR: Ev jmarnav j gava bi sere xwe ye bi T ye
tete tevvandin hikim li navdera xwe j dike.

Ji hezar, ji yek hezar, ji hezarek betir.

Ez hezar hesp dibnim, ez hezar mehn dibnim.

Le gava hezar bi jmarnaveke din ve bye dikeve bin

hikime vve li gora tevvanga vve hejmare tete tevvandin:
Ji ar hezaran, bst hezaran, el hezar, el penc hezaran, sed hezar,
sed deh hezaran. . . betir.

Ji mile din jmarnava hezar gava ne bi sere xwe ye

daye pey jmarnaveke din navdera xwe nema dikare
bitevvne. Min ev tit bi hezar zer, ar hezar zer, el hezar zer, el
penc hezar zer, sed deh hezar zer kir.

93

BINGEHN
GRAMERA
KURDMANC
Celadet Al Bedir-Xan
Cih Hawar xwed berpirsiyar w Celadet Al BedirXan, di droka hiya ntelektueliya gel kurd de bilind e. Ma
miletek b ziman i ye? Gelek b kultur, b huner, b edebiyat ji i re dibe?
Eve, CelLdetBeg xwest ku milet kurd Ji chaneke tar, kirt
cahl derxe, ber w bide ser riyeke rohn, meden zana.
Loma w tavil dest avte ziman kurd, ji bo ku bike zimanek
edeb y nivsandin, dest bi weandina kovara xwe kir bi
xra w kovar ye ku em ro xwediy zimanek nivsk y standartin.
Ev pirtka bik, l wek nan av girng, ji xebatn Celadet
Beg yn di Hawar de pk hatiye. Di v xebata ku zimanzan me
bi Bingehn Gramera Kurdmanc navandiye, li ser navdr,
mjer, tewang, veqetandek, pronav, rengdr gelek term
formn din yn gramer tte rawestandin.
Bi munasebeta ranna sedsaliya Celadet Al Bedr-Xan bi
hviya ku w xwendevan nivskarn kurd v pirtk ji ber
ser xwe hilneynin, weanxaneya me w pk pirtkxaneya
kurd dike.