Franz Kafka

Franz Kafka
List do ojca
Tum. Janusz Sukiennicki

(tyt. oryg. Brief an den Vater)
E-book
Subiektywnego Magazynu Literackiego - BLACK & WHITE
http://blackandwhite.3neo.net
Wydawnictwo MY IP
Sosnowiec 2006r.
BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki: http://blackandwhite.3neo.net

1
Copyright by
MY IP Kamil Janas
oraz BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki
Wszelkie prawa zastrzeone.
Autor: Franz Kafka

Tytu: List do ojca
Wydanie I
ISBN: 83-60435-07-3
Rozpowszechnianie, projekt okadki, korekta i skad edytorski:

BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki
Wydawnictwo internetowe:
MY IP Kamil Janas
ul. Kalinowa 65/41
41-208 Sosnowiec
REGON: 278180044
NIP: 644-246-45-44
Kontakt:
Anna Alochno Janas
redaktor naczelna BLACK & WHITE SML
e-mail: blackandwhite@3neo.net
http://blackandwhite.3neo.net

2
Najukochaszy Ojcze,
Niedawno spytae mnie, czemu twierdz, e odczuwam przed Tob lk. Jak zwykle nie
wiedziaem, co Ci odpowiedzie, czciowo wanie z lku, ktry odczuwam wobec Ciebie, a
czciowo dlatego, e na uzasadnienie owego lku musiabym przytoczy zbyt wiele szczegw,
zanim bym go w poowie uargumentowa. I jeeli nawet prbuj obecnie odpowiedzie Ci
pisemnie, to i tak nie uczyni tego w peni, poniewa podczas pisania te paraliuje mnie strach
przed Tob i jego konsekwencje, a moja pami nie ogarnia ogromu sprawy, ktra dalece
przekracza zdolnoci mojego rozumu.
Dla Ciebie sprawa bya zawsze bardzo prosta, wtedy przynajmniej, kiedy rozmawiae o
tym ze mn, a take, bez wyboru - z kim popado. W Twoich oczach wygldao to mniej wicej tak:
cae swoje ycie ciko pracowae, powicie wszystko dzieciom, zwaszcza mnie, i dlatego
mogem wie ywot huczny i buczuczny, miaem cakowit swobod w uczeniu si, nie
troszczyem si o wikt, zupenie nie miaem powodw do trosk. Nie wymagae za to adnej
wdzicznoci - Ty znasz wdziczno dzieci - ale choby jakiego zrozumienia, oznaki
wspczucia; zamiast tego od dawna zamykaem si w mym pokoju, uciekaem w wiat ksiek, w
szalone przyjanie, w ekscentryczne pomysy; otwarcie nigdy z Tob nie rozmawiaem, nigdy nie
przychodziem do Ciebie do templu, nie odwiedzaem Ci nigdy we Franciszkowych aniach,
poza tym rwnie nigdy nie miaem poczucia wizi rodzinnej, nie troszczyem si o sklep i o Twoje
interesy, pozostawiem Tobie fabryk, a potem Ci opuciem, wspieraem Ottl w jej uporze i
podczas, gdy dla Ciebie nie kiwnem nawet palcem (ani razu nie przyniosem Ci biletu do teatru),
to dla przyjaci robiem wszystko. Gdy podsumowujesz swj wyrok na mnie, to okazuje si, e nie
zarzucasz mi nic zego lub wrcz nieprzyzwoitego (moe z wyjtkiem moich ostatnich planw
matrymonialnych), lecz jedynie chd, obco, niewdziczno. Nawet i to mi zarzucasz, jakby to
bya moja wina, jak gdybym mg zmieni wszystko jednym gestem, podczas gdy Ty nie ponosisz
najmniejszej winy, oprcz tej chyba, e bye dla mnie zbyt dobry.
T Twoj utart opini o tyle uwaam za prawdziw, o ile sam te uwaam, ze Ty nie
ponosisz winy za ozibienie naszych stosunkw. Ale w tym samym stopniu jestem bez winy
rwnie i ja. Gdybym potrafi jeszcze nakoni Ci do uznania tego, wtedy byoby moliwe
wprawdzie nie nowe ycie - na to jestemy obaj za starzy - ale co w rodzaju pojednania, nie
zaprzestanie, ale choby zagodnienie Twych ustawicznych wymwek.
Dziwnym zbiegiem okolicznoci przeczuwasz niejako, o czym chc mwi. Powiedziae na
przykad do mnie niedawno: Zawsze ci lubiem, jeli nawet pozornie nie byem dla ciebie taki,
jakimi bywaj inni ojcowie, to wanie dlatego, e nie potrafiem si maskowa jak tamci. Nigdy,
Ojcze, mwic szczerze nie wtpiem w Twoj dobro dla mnie, ale tej uwagi nie uwaam za
suszn. Nie potrafisz si maskowa, to prawda, ale jeeli chcesz tylko z tego powodu twierdzi, e
inni ojcowie to robi, to jest to albo jawny upr, wobec ktrego nie ma co dalej dyskutowa, albo
te - i moim zdaniem to jest sedno sprawy - zawoalowany wyraz tego, e midzy nami jest co nie
w porzdku i e Ty bye wspwinnym temu, cho mimowolnie. Jeeli rzeczywicie tak mylisz,
wwczas jestemy zgodni.
Nie mwi naturalnie, e tym czym jestem, staem si tylko pod Twoim wpywem. Byaby
to gruba przesada (a ja poniekd skaniam si ku tej przesadzie). Bardzo atwo mona przyj, e
gdybym nawet wyrs cakowicie niezalenie od Twego wpywu, nie stabym si mimo to takim,
jakiego pragnoby Twoje serce. Prawdopodobnie bybym sabowitym, zalknionym,
niezdecydowanym, niespokojnym czowiekiem, ani Robertem Kafk, ani Karolem Hermanem, ale
cakiem inny ni jestem naprawd, i moglibymy wietnie y ze sob w zgodzie. Bybym bardzo
szczliwy, gdyby by moim przyjacielem, szefem, wujem, dziadkiem, ba, nawet (chocia ju
wahajc si) gdyby by moim teciem. Tylko wanie jako Ojciec bye zbyt mocny dla mnie,
szczeglnie, e moi bracia modo umarli, a siostry przyszy na wiat dopiero znacznie pniej, i ja,
cakowicie sam, musiaem wytrzyma pierwszy cios; byem na to o wiele za saby.
3
Porwnaj nas obu: ja, aby zwile to wyrazi, Lwy z pewnymi cechami Kafkowskimi,
ktre jednak nie przejawiy si w Kafkowskiej witalnoci, w Kafkowskim zmyle kupieckim i w
dzy posiadania, lecz ktre dziki Lwy'owej naturze, bardziej skrytej i bardziej lkliwej, zwracaj
si w innym kierunku, a czasem w ogle zanikaj. Ty natomiast jeste prawdziwym Kafk - ze
swoj energi, zdrowiem, apetytem, sia gosu, zadowoleniem z siebie, z poczuciem wyszoci
wobec wiata, z opanowaniem, znajomoci ludzi, pewn doz wspaniaomylnoci - naturalnie, ze
wszystkimi przynalenymi tym przymiotom sabociami i wadami, w ktre wpdza Ci Twj
temperament, a niekiedy i Twoja popdliwo. Nie jeste moe cakowicie Kafk z Twym oglnym
rozumieniem wiata, jeli Ci porwnam z wujem Filipem, Ludwikiem, Henrykiem. To ciekawe, i
dla mnie sprawa ta nie jest zupenie jasna. Wszyscy oni byli przecie weselsi, bardziej dziarscy,
swobodniejsi, bardziej niefrasobliwi, nie tak surowi jak Ty. (Wiele zreszt z tego po Tobie
odziedziczyem i tym dziedzictwem o wiele za dobrze gospodarowaem, nie majc w swej naturze
tej niezbdnej przeciwwagi, ktr Ty masz). Z drugiej strony Ty rwnie pod tym wzgldem miae
rne okresy, bye moe i weselszy, pki Ci nie zgnbiy i nie rozczaroway dzieci, zwaszcza ja
(gdy przychodzili obcy, bywae przecie inny), i moe teraz stae si znw pogodniejszy,
poniewa wnuki i zi daj Ci co z tego ciepa, ktrego dzieci, chyba z wyjtkiem Valii, nie
potrafiy Ci da. W kadym razie bylimy tak rni i w tej rnoci tak bardzo dla siebie
niebezpieczni, e gdyby mona byo z gry przewidzie, jak bdziemy si zachowywa jeden
wobec drugiego, ja, powoli rozwijajce si dziecko, i Ty, dojrzay mczyzna, to prawdopodobnie
mona by przyj, e mnie po prostu stratujesz, e nic ze mnie nie pozostanie. A jednak tak si nie
stao, w yciu nie da si wszystkiego wykalkulowa, za to stao si chyba co gorszego. Przy czym
prosz Ci, aby nie zapomina, e zawsze byem jak najdalszy od uwierzenia w Tw win.
Oddziaywae na mnie, tak jak umiae, powiniene by jedynie przesta uwaa za szczegln
zoliwo z mojej strony fakt, e padam ofiar tego oddziaywania.
Byem lkliwym dzieckiem, mimo to bywaem z pewnoci rwnie krnbrny, jak inni w
mym wieku; z pewnoci matka tez mnie rozpieszczaa, ale nie mog uwierzy, e byem
szczeglnie trudny do wychowania; nie mog uwierzy, e przyjaznym sowem, agodnym ujciem
za rk, dobrym spojrzeniem nie udaoby si skoni mnie do zrobienia wszystkiego, czego by
chciano. Jeste zasadniczo dobrym i agodnym czowiekiem (to, co bdzie napisane dalej, nie
przeczy temu, mwi przecie tylko o sposobie, w jaki oddziaywae na dziecko), ale nie kade
dziecko ma tyle wytrwaoci i odwagi, aby tak dugo doszukiwa si dobroci. Potrafisz tylko tak
traktowa dziecko, jak Ciebie traktowano: energicznie, haaliwie i porywczo, i w tym przypadku
wydaje Ci si to nawet bardzo stosowne, poniewa zamierzae wychowa mnie na silnego,
dziarskiego i odwanego modzieca.
Twoich metod wychowawczych z lat najwczeniejszych nie potrafi dzisiaj, rzecz
oczywista, opisa, ale mog je sobie mniej wicej wyobrazi, wnioskujc z pniejszych lat oraz z
Twego sposobu traktowania Feliksa. Spraw zaostrza jeszcze fakt, e bye wtedy modszy, a wic
energiczniejszy, dzikszy, bardziej pierwotny, jeszcze bardziej beztroski ni dzisiaj, oraz to, e bye
cakowicie zajty sklepem i pokazywae mi si zaledwie raz na dzie, przez co wywierae na mnie
tym wiksze wraenie, ktre omal nie przerodzio si w przyzwyczajenie.
Dokadnie przypominam sobie tylko jedno zajcie z wczesnego dziecistwa. Ty te moe
jeszcze je pamitasz. Pewnego razu w nocy bez ustanku marudziem o troch wody, zapewne nie z
pragnienia, ale prawdopodobnie po to, aby Ci nieco poirytowa, po czci za, aby si zabawi.
Gdy nie pomogy surowe napomnienia, zabrae mnie z ka, zaniose na dugi, drewniany balkon
i na chwil zostawie samego, w koszuli, pod zamknitymi drzwiami. Nie chc powiedzie, e to
byo niewaciwe, moe wtedy naprawd nie mona byo w inny sposb uzyska spokoju w nocy,
chc jednak przez to scharakteryzowa Twoje metody wychowawcze i ich oddziaywanie na mnie.
Potem byem ju chyba posuszny, ale pozosta mi z tego wewntrzny uraz. Nigdy nie potrafiem
doszuka si waciwego zwizku pomidzy tym zrozumiaym dla mnie, bezsensownym
proszeniem o wod, a niezwyk ohyd wyniesienia mnie na balkon. Jeszcze po latach cierpiaem z
powodu drczcego wyobraenia, e ogromny mczyzna, mj Ojciec, najwysza instancja, mg
4
przyj i prawie bez powodu wynie mnie w nocy z ka na balkon, i e ja tak zupenie nic nie
znaczyem dla niego.
Wtedy by to tylko skromny pocztek, ale to ogarniajce mnie czsto poczucie marnoci
(skdind rwnie uczucie szlachetne i podne) wywodzi si pod wieloma wzgldami z Twojego
wpywu. Potrzebowaem nieco zachty, przyjani, pozostawienia mi troch samodzielnoci w
wyborze drogi; zamiast tego zmienie mi j, ma si rozumie w dobrych intencjach, bo
powinienem i inn drog. Ale do tego si nie nadawaem. Na przykad, przyklaskiwae mi, gdy
piknie salutowaem i maszerowaem, ale ja nie byem materiaem na onierza, albo
przyklaskiwae mi, gdy potrafiem tgo je i nawet popija piwem, albo gdy potrafiem
wypiewywa piosenki, ktrych nie rozumiaem, lub gdy klepaem Ci Twoje ulubione frazesy. Ale
nic z tego nie miao zwizku z moj przyszoci. I jest znamienne, e nawet dzisiaj waciwie tylko
wtedy dodajesz mi otuchy, gdy sam jeste wpltany w kopoty, gdy chodzi o Twoje poczucie
godnoci, ktre obraam ( na przykad, moimi planami matrymonialnymi) lub ktre we mnie jest
obraane (gdy, dajmy na to, Peppo mnie zwymyla). Wtedy dodaje mi si odwagi, przypomina o
mojej wartoci, wskazuje na partie matrymonialne, do ktrych mgbym sobie roci pretensje, a
Peppo zostaje cakowicie potpiony. Pominwszy fakt, e w moim obecnym wieku jestem ju
prawie niewraliwy na oklaski, co mi one pomog, skoro pojawiaj si tylko wtedy, gdy przede
wszystkim nie o mnie chodzi.
Wwczas, i to ze wszech miar wanie wwczas, potrzeba mi byo otuchy. Byem przecie i
tak ju przytoczony Twoj obnaon cielesnoci. Przypominam sobie na przykad, jak
kilkakrotnie rozbieralimy si razem w jednej kabinie. Ja mizerny, wty, szczupy, Ty krzepki,
ogromny, szeroki. Ju w kabinie wydawaem si sobie ndzny, i to nie tylko wobec Ciebie, lecz
wobec caego wiata, poniewa stanowie dla mnie miar wszechrzeczy. A gdy wychodzilimy z
kabiny midzy ludzi, ja u Twojej rki, may szkielecik, niepewny, boso na molo, bojcy si wody,
niezdolny do powtarzania Twoich ruchw pywackich, ktre mi wci pokazywae w dobrej
wierze, ale faktycznie ku memu najgbszemu zawstydzeniu - bywaem wtedy wprost zrozpaczony
i moje przykre dowiadczenia we wszystkich dziedzinach splatay si w tych momentach ze sob
nad wyraz harmonijnie. Najlepiej jeszcze czuem si wtedy, gdy czasami rozbierae si pierwszy, a
ja zostawaem sam w kabinie i odwlekaem hab mego publicznego wystpienia, pki nie
przyszede w kocu zajrze do kabiny i nie wypdzie mnie z niej. Byem Ci wdziczny za to, e
zdawae si nie zauwaa mojej ndzy, byem te dumny z budowy ciaa mojego Ojca. Do dzi
zreszt jest midzy nami podobna rnica.
Temu z kolei odpowiadaa Twoja duchowa na de mn hegemonia. Dziki wasnej pracy
zaszede tak wysoko i dlatego miae bezgraniczne zaufanie do swojej opinii. Dla mnie jako
dziecka nie byo to tak jaskrawe jak pniej dla dorastajcego mczyzny. Ze swego fotela rzdzie
wiatem. Suszne byo tylko Twoje zdanie, kade inne byo niewydarzone, ekstrawaganckie,
meszygene, nienormalne. Nadto Twoje zadufanie w sobie byo przy tym tak wielkie, e zupenie nie
potrzebowae by konsekwentnym, a mimo to nie przestawae mie racji. Zdarzao si rwnie, e
w jakiej sprawie nie miae wcale wyrobionego zdania, a wwczas wszystkie na ten temat moliwe
opinie musiay by bez wyjtku faszywe. Potrafie, na przykad, wymyla na Czechw, potem na
Niemcw, potem na ydw, jak popado, na kady temat, tak, e w kocu nie ostawa si nikt
oprcz Ciebie. Nabrae dla mnie tajemniczych cech, waciwych wszystkim tyranom, ktrych
prawo opiera si na ich osobie, a nie na rozumie. Tak mi si przynajmniej wydawao.
Zdumiewajco czsto miewae zreszt w porwnaniu ze mn racj, w rozmowie byo to
zrozumiae samo przez si, gdy do rozmw prawie nie dochodzio, ale i w rzeczywistoci. Lecz
rwnie i to nie byo niczym szczeglnie niepojtym; mj cay sposb mylenia znajdowa si pod
Twoj potn presj, rwnie i ten, ktry nie zgadza si z Twoim, i to zwaszcza ten. Wszystkie
moje pomysy, pozornie niezalene od Ciebie, byy od samego pocztku obcione Twoim
nieprzychylnym sdem; byo wprost niemoliwoci, aby to wytrzyma a do cakowitego i
trwaego spenienia zamiaru. Nie mwi tu o jakich grnolotnych ideach, ale o kadym moim
pomyle z okresu dziecistwa. Wystarczyo tylko, ebym poczu si czym uszczliwiony,
5
przepeniony czym, i ebym przyszed do domu, i powiedzia o tym, a ju odpowiedzi byo

ironiczne westchnienie, kiwanie gow, bbnienie palcami w st: widziaem ju pikniejsze
rzeczy albo mam tego po dziurki w nosie, albo nie mam na to gowy, albo no to kup sobie
co za to, albo tez mi wielka rzecz. Naturalnie, nie mona byo wymaga od Ciebie uniesie
przy kadej drobnej dziecicej satysfakcji, gdy Ty ye swoimi zmartwieniami i kopotami. Bo tez
i nie chodzio o to. Chodzio przede wszystkim o to, e Ty takie rozczarowania musiae dziecku
gotowa stale i wci z racji swej sprzecznej natury, co wicej, ten Twj sprzeciw na skutek
nawarstwiania si rnych spraw stale narasta, tak, e w kocu dawa o sobie zna ju z
przyzwyczajenia, nawet gdy czasem bye tego samego zdania co ja; i chodzio o to, e te dziecice
rozczarowania nie byy rozczarowaniami codziennego ycia, lecz - jako, e chodzio o Twoj
osob, bdc miar wszystkiego - dotyczyy samej istoty rzeczy. Nie starczao do koca odwagi,
stanowczoci, wiary, radoci z tego lub owego, gdy Ty bye temu przeciwny lub gdy tylko zaoyo
si Twj sprzeciw; a zoy go mona byo niemal przy wszystkim, czego si tylko tknem.
Dotyczyo to w tej samej mierze myli, co i ludzi. Wystarczyo, e nieco zainteresowaem
si jakim czowiekiem - co zdarzao si niezbyt czsto wskutek mojej natury - eby Ty ju
energicznie wtrca si z wymylaniem, kalumni czy ponianiem, zupenie nie zwracajc uwagi na
moje uczucia i nie zwaajc na mj sd. Niewinni, proci ludzie, jak na przykad aktor ydowski
Lwy, musieli to odpokutowa. Nie znajc czowieka, porwnywae go w straszliwy sposb,
zapomniaem ju, w jaki, do robactwa, a jake czsto w stosunku do ludzi, ktrych lubiem,
automatycznie i jak na zawoanie uywae przysowia o psach i pchach. Zwaszcza wspominam tu
aktora, poniewa Twoje powiedzenie o nim zapisaem sobie wtedy wraz z notatk: Tak mwi mj
Ojciec o moim przyjacielu (ktrego wcale nie ma) dlatego tylko, e to mj przyjaciel. Bd mg
mu to zawsze zarzuci, gdy bdzie mi wymawia mj brak dziecicej mioci i wdzicznoci.
Niezrozumiaa bya dla mnie Twoja cakowita nieczuo na to, jakie cierpienie i hab moge mi
wyrzdzi Twoimi sowami, byo to tak, jak gdyby nie mia zupenie wyczucia Twojej wadzy. Ja
te z pewnoci sprawiaem Ci czsto przykro sowami, lecz wtedy zawsze o tym wiedziaem,
bolao mnie to, jednak nie mogem pohamowa si, powstrzyma sowa, aowaem tego ju w tym
samym momencie. Ty za uderzae swoim sowem od razu, bez ceregieli, nikt nie sprawia Ci
przykroci ani wtedy ani pniej, byo si wobec Ciebie zupenie bezbronnym.
Lecz takie byo cae Twoje wychowanie. Masz talent wychowawczy, wierz; czowiekowi
Twego pokroju zapewne mgby przez wychowanie przyczyni wiele poytku, on pojby
suszno tego, co by mu powiedzia, nie troszczyby si o nic innego i spokojnie robi swoje.
Jednak dla mnie jako dziecka wszystko, co mi mwie, byo po prostu niebiaskim przykazaniem,
nigdy go nie zapominaem, byo najwaniejszym rodkiem oceny wiata, przede wszystkim oceny
Ciebie, a tu zupenie zawodzie. Poniewa jako dziecko spotykaem si z Tob gownie przy
jedzeniu, Twoja nauka bya po wikszej czci nauk waciwego zachowywania si przy stole. To,
co podawano na st, musiao zosta zjedzone, jakoci jedzenia nie wolno byo krytykowa - Ty za
czsto znajdowae jedzenie niesmacznym, nazywae je arciem; to bydl (kucharka) zepsuo
wszystko. Poniewa odpowiednio do Twojego potnego godu i szczeglnego zamiowania jade
wszystko szybko, gorce i wielkimi kawaami, dziecko musiao si spieszy, przy stole panowaa
ponura cisza przerywana upomnieniami: najpierw zjedz, potem mw albo szybciej, szybciej,
szybciej, albo widzisz, ja ju dawno zjadem. Nie wolno byo ogryza koci, Tobie tak. Nie
wolno byo chepta octu, Tobie tak. Rzecz najwaniejsz byo to, aby chleb by rwno pokrojony,
ale e robie to noem ociekajcym od sosu, to byo niewane. Naleao uwaa, aby adna
okruszynka nie upada na podog, a w kocu pod Tob leao ich najwicej. Przy stole wolno byo
by zajtym tylko jedzeniem, ale Ty czycie i obcinae sobie paznokcie, temperowae owki,
wykaaczk przetykae uszy. Ojcze, prosz, zrozum mnie waciwie, same w sobie byy to
cakowicie nic nie znaczce drobnostki, przytaczajce staway si dla mnie dopiero dlatego, e Ty,
czowiek bdcy dla mnie wielkim wzorem, Ty sam nie trzymae si tych nakazw, ktre na mnie
nakadae. Przez to wiat dziel;i si na trzy czci: jedn, gdzie ja, niewolnik, yem wrd praw
wymylonych tylko dla mnie i ktrym na domiar, nie wiedzie czemu, nigdy nie mogem sprosta BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki: http://blackandwhite.3neo.net
6
nastpnie drugi wiat, nieskoczenie oddalony od mojego, w ktrym ye Ty zajty rzdzeniem,

wydawaniem rozkazw i gniewaniem si z powodu ich niespenienia, i w kocu trzeci wiat, gdzie
- yli pozostali ludzie, szczliwi i wolni od rozkazw oraz posuchu. Wci yem w habie; gdy
byem posuszny Twoim rozkazom, bya to haba, jak bowiem mogem by wobec Ciebie krnbrny
lub nieposuszny, skoro nie posiadaem na przykad Twej siy, Twego apetytu, Twej zrcznoci,
pomimo i wymagae tego ode mnie jak czego zrozumiaego samo przez si; bya to w samej
rzeczy najwiksza haba. Taka oto atmosfera towarzyszya nie zamysom, lecz dziecicym
uczuciom.
wczesne moje pooenie stanie si moe wyrazistsze, gdy je porwnam z sytuacj Feliksa.
Jego traktujesz przecie podobnie, co wicej, stosujesz wobec niego szczeglnie okrutny rodek
wychowawczy, nie zadowalajc si, gdy przy jedzeniu robi co, co Twoim zdaniem jest
nieprzyzwoite, tym, co wwczas do mnie mwie: jeste wielk wini, lecz dodajesz jeszcze
wypisz wymaluj Herman albo dokadnie ja twj ojciec. Teraz jednak chyba nie szkodzi to
Feliksowi w sposb zasadniczy - wicej ni chyba nie mona powiedzie - poniewa dla niego
jeste zapewne tylko szczeglnie wanym dziadkiem, ale przecie nie wszystkim, tak jak bye dla
mnie, poza tym Feliks to spokojny, w pewnym wzgldzie ju teraz mski charakter; da si
zaskoczy Twemu piorunujcemu gosowi, lecz nie pozwoli opanowa na stae, a przede wszystkim
Feliks jest z Tob stosunkowo rzadko, znajduje si te pod rnymi innymi wpywami, jeste dla
niego raczej jak mia osobliwoci, z ktrej moe sobie wybra to, co zechce wzi. Dla mnie nie
bye adn osobliwoci, wybiera nie mogem, musiaem przyjmowa wszystko.
I to nawet bez moliwoci zaprotestowania przeciw temu, poniewa dotychczas nie sta ci,
aby spokojnie mwi o jakiej sprawie, na ktr si nie zgadzasz lub ktra po prostu nie wysza od
Ciebie; nie pozwaa na to Twj despotyczny temperament. Ostatnimi laty tumaczysz to swoj
nerwic serca, nie wiedziaem, eby kiedykolwiek mia inny sposb bycia, co najwyej Twoja
nerwica suy Ci jako rodek surowszego sprawowania wadzy, poniewa myl o niej musi tumi
w czowieku ostatni opr. To nie jest naturalnie aden zarzut, tylko stwierdzenie faktu. Jeli chodzi
o Ottl, zazwyczaj mawiasz: przecie z ni w ogle nie mona rozmawia, skacze czowiekowi od
razu do oczu, ale w rzeczywistoci to ona wcale pierwsza nie skacze do oczu; Ty mylisz spraw
z osob; sprawa kuje Ci w oczy i Ty natychmiast wyrokujesz o niej bez wysuchania osoby: to, co
pniej bdzie powiedziane, moe Ci tylko jeszcze bardziej rozdrani, nigdy przekona. Wtedy
syszy si tylko od Ciebie: rb, co chcesz, nie jeste ode mnie zaleny; jeste penoletni, nie bd
Ci dawa adnych rad, a wszystko mwisz tym straszliwym, schrypnitym gosem, z nut gniewu i
cakowitego potpienia, przed ktrym dlatego tylko dzisiaj mniej dr ni w dziecistwie, e
wyczne poczucie winy dziecka zostao czciowo zastpione przez wniknicie w bezradno nas
obu.
Niemoliwo nawizania normalnego kontaktu miaa jeszcze jedno, waciwie bardzo
naturalne, nastpstwo: oduczyem si mwi. I tak chyba nie bybym i bez tego adnym wielkim
mwc, ale opanowabym przynajmniej zwyka, pynn ludzk mow. Ty jednak ju wczeniej
zabronie mi mwi, Twoja pogrka: ani sowa sprzeciwu! i ponadto podniesiona rka
towarzyszyy mi ju od dawna. Oddziedziczyem po Tobie - jeli chodzi o Twoje sprawy, jeste
wspaniaym mwc - zacinajcy si, bekotliwy sposb mwienia, chocia to rwnie byo dla
Ciebie za wiele, w kocu zamilkem, pocztkowo moe z uporu, a potem dlatego, e w Twojej
obecnoci nie mogem ani myle, ani mwi. A poniewa bye moim jedynym wychowawc,
pozostawio to wszdzie lady w moim yciu. To w ogle osobliwa pomyka, jeli sdzisz, e nigdy
nie byem Tobie posuszny. Zawsze wszystko contra nie byo w rzeczywistoci moj maksym
yciow wobec Ciebie. Przeciwnie: gdybym by Tobie mniej posuszny, byby zapewne bardziej
zadowolony ze mnie. Owszem, Twoje wszystkie przedsiwzicia wychowawcze skutecznie we
mnie ugodziy; nie uniknem adnego z nich, taki, jaki jestem (naturalnie, nie uwzgldniajc zasad
wpywu ycia), to rezultat Twego wychowania i mojej powolnoci. e ten rezultat mimo to bardzo
Ci doskwiera, ba, co wicej, to, e wzbraniasz si niewiadomie przed uznaniem tego za rezultat
wychowania, ma swoj przyczyn w tym, e Twoja rka i ja jako materia wzajemnie s tak obce.
7
Powiedziae: ani sowa sprzeciwu! i chciae tym zmusi do milczenia niemie Tobie przeciwne
siy tkwice we mnie, to byo jednak dla mnie za silne, byem zbyt potulny, zamilkem cakiem,
kryem si przed Tob i omielaem si poruszy dopiero wtedy, gdy byem tak oddalony od Ciebie,
e Twoja wadza, bezporednio przynajmniej, ju mnie nie dosigaa. Ty jednak obstawae przy
swoim i wszystko wydawao Ci si contra, podczas, gdy byo to zrozumiae samo przez si
nastpstwo Twojej siy, a mojej saboci.
Twoimi rodkami oratorskimi przy wychowaniu, w najwyszym stopniu skutecznymi,
wobec mnie przynajmniej nigdy nie chybionymi, byy: obelgi, pogrki, ironia, zoliwy miech i osobliwe - samooskaranie.
Aby mi kiedy wprost wymyla, tego nie mog sobie przypomnie. Nie byo to nawet i
konieczne, miae tyle innych rodkw, rwnie podczas rozmw w domu, a zwaszcza w sklepie,
przeklestwa przelatyway wokoo mnie w takiej iloci, e jako may chopak bywaem tym
niekiedy prawie oszoomiony i nie miaem powodu nie bra ich rwnie do siebie, poniewa ludzie,
ktrym wymylae, zapewne nie byli gorsi ni ja, a Ty nie bye z pewnoci bardziej
niezadowolony z nich ni ze mnie. Take i tu pojawiaa si znw Twoja zagadkowa niewinno i
nietykalno, przeklinae nie majc sobie z tego powodu nic do wyrzucenia, a przecie potpiae
przeklinanie u innych i zabraniae tego.
Obelgi wzmacniae pogrkami, i to rwnie byo tylko dla mnie. Straszliwe byo dla mnie
na przykad to: rozerw ci na strzpy, pomimo i przecie wiedziaem, e nic gorszego po tym
nie nastpi (jako mae dziecko zupenie tego nie wiedziaem), lecz pasowao do moich wyobrae o
Twojej mocy, e byby zdolny nawet do tego. Okropne tez byo, gdy Ty wrzeszczc biegae wok
stou, aby kogo pochwyci, oczywicie apa nie zamierzae, ale przecie na to wygldao, i
wreszcie matka, ktre na niby ratowaa. Znw uchodzio si z yciem, w mniemaniu dziecka,
dziki Twej asce i nioso si je dalej jak Twj niezasuony dar. Nale tu take pogrki z powodu
skutkw nieposuszestwa. Gdy zaczynaem robi co, co Tobie si nie podobao i wrye mi
fiasko, to lk przed Twoj opini by tak ogromny, ze fiasko, chocia dopiero w pniejszym
okresie, nastpowao nieuchronnie. Straciem zaufanie do wasnego dziaania. Byem niestay,
niepewny. Im byem starszy, tym wikszy by materia obciajcy, ktry moge mi przedstawi na
dowd mojej bezwartociowoci; stopniowo zacze w pewnym sensie mie naprawd racj. Znw
wystrzegam si twierdzenia, e staem si taki tylko przez Ciebie; spotgowae tylko to, co byo
we mnie, lecz spotgowae to bardzo, bo bye bardzo potny w porwnaniu ze mn i uywae
na to caej Twej mocy.
Szczeglne zaufanie miae do ironii jako rodka wychowawczego, ona te bya najlepszym
odpowiednikiem Twojej przewagi nade mn. Upomnienie mia zazwyczaj u Ciebie tak posta:
Czy nie moesz tego zrobi tak a tak? To ju chyba za duo dla ciebie? Nie masz oczywicie na to
czasu?, i tym podobne. Kademu takiemu pytaniu towarzyszy zoliwy wyraz twarzy. Byo si
niejako ukaranym, zanim jeszcze si wiedziao, e zrobio si co zego. Denerwujce byy rwnie
te upomnienia, w ktrych byo si traktowanym w trzeciej osobie, a wic byo si niegodnym nawet
zoliwej reprymendy; gdy Ty na przykad prawie oficjalnie mwie do matki, ale waciwie do
mnie siedzcego tu obok: 'Tego od pana syna naturalnie nie mona uzyska, i tym podobne.
(Miao to taki skutek dla przykadu, e nie miaem, a potem z przyzwyczajenia zupenie nie
mylaem o tym, aby bezporednio Ciebie o cokolwiek spyta, jeli matka bya obok. Dla dziecka
byo o wiele mniej niebezpieczne zapyta o Ciebie matk siedzc obok, pytao si wtedy: Jak si
czuje Ojciec?, i w ten sposb byo si zabezpieczonym przed niespodziankami.) Byway rwnie
przypadki, gdy czowiek zgadza si z najbardziej cit ironi, mianowicie wtedy, gdy trafiaa ona
kogo innego, na przykad Elli, z ktr od lat nie yem w zgodzie. Byo to dla mnie wito za i
zoliwej satysfakcji, gdy prawie przy kadym jedzeniu syszao si o niej mniej wicej tak: Ona to
musi siedzie dziesi metrw od stou, ta beczka i gdy potem Ty na fotelu, zagniewany, bez
najmniejszego ladu przyjacielskoci lub dowcipu, lecz jak zawzity wrg z przesad
przedrzeniae j, siedzc przy stole w sposb, Twoim zdaniem, racy. Jak czsto to si musiao
powtarza, jak niewiele w istocie rzeczy przez to osigne. Sdz, e przyczyna lea w tym, e
8
wydatek gniewu i zoliwoci by nieproporcjonalny do samej sprawy, nie miao si uczucia, e

gniew zosta spowodowany t drobnostk, siedzeniem daleko od stou, lecz e od razu by pod
rkaw caym swym ogromie i jakby po prostu tylko przypadkowo wykorzysta t spraw jako
pretekst do wybuchu. Poniewa byo si przekonanym o tym, e sposobno znalazaby si w
kadym przypadku, czowiek szczeglnie si nie wysila, a nawet tpia pomidzy trwajcymi bez
przerwy pogrkami; e nie dostanie si lania, tego byo si w miar upywu czasu prawie pewnym.
Czowiek stawa si ponurym, roztargnionym, nieposusznym dzieckiem, przemyliwajcym wci
o ucieczce, najczciej wewntrznej. Tak cierpiae Ty, tak cierpielimy i my. Z Twojego punktu
widzenia miae racj, gdy z zacinitymi zbami i gardowym miechem, co wywoywao u
dziecka zrazu diabelskie wyobraenia, zwyke mawia z gorycz (jak dopiero co przed kilku
dniami z powodu pewnego listu z Konstantynopola): To ci towarzystwo!
Zupenie nie dawao si pogodzi z Twoim stanowiskiem wobec dzieci to, e skarye si
publicznie, a przecie zdarzao si to bardzo czsto. Przyznaj, e jako dziecko (i chyba pniej)
zupenie nie wiedziaem, o co chodzi, i nie rozumiaem, jak w ogle moge oczekiwa, e
znajdziesz wspczucie. Bye w kadym wzgldzie tak ogromny; czy mogo Ci zalee na
naszym wspczuciu lub nawet na naszej pomocy? Waciwie musiaby tym pogardza, tak jak
czsto nami pogardzae. Dlatego te nie wierzyem w te skargi i doszukiwaem si poza nimi
jakich tajemniczych intencji. Pniej dopiero pojem, e rzeczywicie bardzo cierpiae z powodu
dzieci; wtedy jednak, kiedy skargi mogy jeszcze spotka si z dziecic, wyran, spontaniczn
gotowoci do wszelkiej pomocy, wtedy musiay mi si wydawa znw jedynie przesadzonym
rodkiem wychowawczym, upokarzajcym, niezbyt silnym, ale ze szkodliwym dziaaniem
ubocznym, polegajcym na tym, e dziecko przywykao do tego i nie brao zbyt powanie rzeczy,
ktre wanie powinno byo powanie traktowa.
Na szczcie byway rwnie wyjtki, wtedy najczciej, gdy cierpiae milczc, a mio i
dobro pokonyway i obejmoway wszystko swoj si. Rzadko, co prawda, tak bywao, ale to byo
cudowne. Na przykad, gdy widywaem Ci niegdy w sklepie, latem w skwarne popoudnie,
zmczonego i nieco sennego, z okciami na ladzie; albo gdy w niedziel wymczony przyjedae
do nas na letnisko; albo gdy podczas cikiej choroby mamy dygocc od paczu uchwycie si
pki z ksikami; albo podczas mojej ostatniej choroby cicho zaszede do mnie do pokoju Ottli,
zatrzymae si na progu, wetkne tylko gow, aby mnie zobaczy w ku, i dla formy jedynie
pozdrowie rk. W takich chwilach czowiek kad si i paka ze szczcia, i pacze, kiedy to
pisze.
Masz rwnie pewien szczeglnie adny, bardzo rzadko spotykany rodzaj cichego,
zadowolonego, dobrotliwego umiechu, ktry moe w peni uszczliwi tego, dla kogo jest
przeznaczony. Nie przypominam sobie, aby za mego dziecistwa by on przeznaczony wyranie dla
mnie, ale chyba mogo tak by; czemu miaby mi go wtedy odmawia, jeli wydawaem Ci si
jeszcze niewinny i byem Twoj wielk nadziej? Zreszt rwnie takie przyjemne wraenia na
dusz met nie daway nic innego jak tylko to, e moje poczucie winy si powikszao, a wiat
stawa si dla mnie jeszcze bardziej niezrozumiay.
Ale lepiej ebym si trzyma faktw i konkretw. Aby si na Tobie cho troch odegra, po
czci rwnie z pewnego rodzaju zemsty, zaczem wkrtce zapisywa miesznostki zauwaone u
Ciebie, zbiera je i przedrzenia. Jak na przykad, osobom nieco wyej stojcym od Ciebie, po
wikszej czci tylko z pozoru, pozwalae sobie schlebia i potrafie o tym wci opowiada,
powiedzmy, o jakim radcy cesarskim czy kim podobnym (z drugiej strony byo mi przykro, e Ty,
mj Ojciec, potrzebowae tak nic nie znaczcych potwierdze swej wartoci i e si tym
podwyszae we wasnych oczach). Albo zaobserwowaem Twoje zamiowanie do
nieprzyzwoitych, moliwie gono wypowiadanych, utartych powiedze, z ktrych miae si,
jakby powiedzia co szczeglnie wybornego, podczas gdy byo to wanie tylko pask ma
nieobyczajnoci (jednoczenie by to znw zawstydzajcy mnie przejaw Twej witalnoci). Takich
rnych obserwacji bya oczywicie caa masa; cieszyem si z nich, bya to dla mnie okazja do
kpin i artw, czasem spostrzegae to, gniewae si z tego powodu, uwaae za zoliwo, brak
9
respektu, lecz wierzaj mi, dla mnie nie byo to nic innego jak tylko nieudolna zreszt prba
utrzymania si na powierzchni, byy to arty, jakie robi si z bogw i krlw, ktre nie s zwizane
z najwikszym respektem, ale nawet stanowi jeden z jego wyrazw.
Rwnie i Ty prbowae, odpowiednio do Twojej podobnej sytuacji wobec mnie, pewnego
rodzaju broni obosiecznej. Miae zwyczaj zwraca uwag na to, jak nadzwyczajnie dobrze mi si
wiodo i jak dobrze byem w istocie traktowany. To si zgadza, ale nie wierz, eby mi si to w
tamtych warunkach w istocie na co przydao.
To prawda, e matka bya dla mnie bezgranicznie dobra, lecz wszystko pozostawao dla
mnie w relacji do Ciebie, a wic nie bya to dobra proporcja. Matka niewiadomie speniaa rol
naganiacza w polowaniu. Kiedy Twoje wychowanie w jakim nieprawdopodobnym przypadku
przez upr, niech lub nawet nienawi stawiao mnie na wasnych nogach, to matka odkrcaa
wszystko na nowo swoj dobroci, rozsdnymi mowami i namowami (w zamcie dziecistwa bya
wzorem rozsdku), probami, i na powrt byem wpdzany w Twoje sida, z ktrych moe zreszt
bybym si i wyama z korzyci dla mnie i dla Ciebie. Albo bywao tak, e nie dochodzio do
adnego istotnego pojednania i e matka chronia mnie przed Tob tylko w tajemnicy, co mi po
kryjomu dawaa, na co mi pozwalaa, a potem byem wobec Ciebie na nowo pochliw istot,
kamc, winowajc wiadomym swej winy, ktry z powodu swej nicoci musia dochodzi krt
drog nawet do tego, co uwaa za swe prawo. Oczywicie, przyzwyczaiem si potem szuka na
tych drogach tego, do czego nie miaem prawa, nawet w moim przekonaniu. Znw zwikszao si
poczucie winy.
Prawd rwnie jest, e rzeczywicie ani razu mnie nie uderzye. Ale wrzask, Twoja
czerwona twarz, popieszne odpinanie szelek i to, e wisiay gotowe na oparciu krzesa - byo
chyba dla mnie bardziej przykre. Jakby kto mia by powieszony. Gdyby go powieszono
naprawd, umarby i na tym koniec. Jeeli jednak najpierw musi przey wszystkie przygotowania
do egzekucji, a dopiero gdy mu stryczek zwisa przed twarz, ma dowiedzie si o uaskawieniu, to
moe si przez cae ycie z tego nie uleczy. Poza tym z wielu takich przypadkw, gdy wedug
Twej jasno wyraonej opinii zasuyem na lanie, z Twej aski nie dostawaem go jednak jeszcze
tym razem, zebrao si nowe wielkie poczucie winy. Ze wszech stron cigle zacigaem u Ciebie
dugi.
Od dawna robie mi wyrzuty (i to mnie samemu lub wobec innych, nie majc ani troch
wyczucia upokarzajcej roli tego ostatniego sposobu, sprawy Twoich dzieci byy zawsze jawne), e
dziki Twej pracy yem w cieple, spokoju i dostatku, bez wszelkich brakw czy trosk. Mam na
myli uwagi, ktre w moim umyle po prostu musiay wyry gbokie bruzdy, jak na przykad: Ju
w sidmym roku ycia musiaem kry po wsi z wzkiem. Musielimy wszyscy spa w jednej
izbie. Bylimy szczliwi, jeli mielimy kartofle. Caymi latami z powodu niedostatecznego
ubrania na zim miaem na nogach otwarte rany. Jako may chopak musiaem chodzi do Pisek
do sklepu. Zupenie nic nie dostawaem z domu, nawet gdy byem w wojsku, jeszcze wysyaem
pienidze do domu. Ale mimo to, mimo to - ojciec by dla mnie zawsze ojcem. Kto to dzisiaj
rozumie! Co dzieci rozumiej! Nikt tego nie przecierpia! Czy dziecko to dzi pojmie? Takie
opowiadania mogyby by w innych stosunkach znakomitym rodkiem wychowawczym, mogyby
krzepi i mobilizowa do znoszenia plagi niepowodze podobnych do tych, ktre przeszed ojciec.
Ale przecie Ty nie chciae tego, sytuacja wanie poprzez wynik Twego trudu staa si inna, nie
byo sposobnoci, aby si czym zasuy, wyrni, jak to Ty uczynie. Tak sposobno
musiaoby si dopiero stworzy si i gwatem, trzeba by si wyama z domu (zakadajc, e
dysponowaoby si potrzebn na to sia i zdolnoci decyzji i e matka ze swej strony nie
wkroczyaby przeciwko temu za pomoc innych rodkw). Ale wanie tego wszystkiego przecie
nie chciae, nazywae to niewdzicznoci, uporem, nieposuszestwem, zdrad i wariactwami.
Podczas gdy z jednej strony przykadem, opowiadaniem i zawstydzeniem nakaniae do tego, to z
drugiej strony zabraniae w najostrzejszy sposb. W przeciwnym razie musiaby by, na przykad
abstrahujc od towarzyskich okolicznoci, zachwycony zraowsk przygod Ottli. Ottla chciaa i
na wie, skd Ty przyszede, chciaa mie prac i obowizki, jak miae je Ty, nie chciaa korzysta
10
z efektw Twego trudu, tak jak i Ty bye niezaleny od Twego ojca. Czy te zamiary byy takie
straszne? Czy byy dalekie od Twego przykadu i Twej nauki? Dobrze, plany Ottli nie uday si
koniec kocw, byy moe nieco mieszne, rozpoczte ze zbyt duym haasem, za mao braa pod
uwag swych rodzicw. Czy to jednak bya wycznie jej wina, a nie wina stosunkw, a przede
wszystkim tego, e tak bardzo j odseparowae? Czy ona bya dla Ciebie w sklepie mniej obca (jak
potem usiowae sam jej to wmwi) ni pniej w Zrau? I czy na pewno nie miaby siy
(zakadajc, e potrafiby si przemc), aby przez zacht, rad i nadzr, a moe nawet tylko
dziki tolerancji, uczyni z tej przygody cos bardzo dobrego?
Jako podsumowanie tych dowiadcze zwyke by mwi, dowcipkujc z gorycz, ze
powodzio nam si zbyt dobrze. To ma by niby dowcip, ale wcale nim nie jest. To, co Ty musiae
dla siebie wywalczy, my otrzymywalimy z Twojej rki, ale walk o codzienne ycie, walk, do
ktrej Ty bye od razu gotowy i ktra oczywicie nam rwnie nie zostaa oszczdzona, t walk
musielimy stoczy dopiero pniej, dziecicymi siami w wieku dojrzaym. Nie mwi, e nasza
sytuacja jest dlatego bezwarunkowo mniej korzystna ni bya Twoja, nasza jest prawdopodobnie ani
lepsza, ani gorsza (przy czym podstawy s zupenie nieporwnywalne), tylko jestemy o tyle w
gorszym pooeniu, e nie moemy chepi si sw ndz i nikogo nie moemy ni upokorzy, jak
to Ty czynie sw bied. Nie przecz rwnie, e byoby moliwe, i umiabym dobrze
spoytkowa owoce Twojej ogromnej i efektownej pracy i e ku Twej radoci potrafibym dalej
nimi obraca, ale temu staa na zawadzie nasza obco. Mogem korzysta z tego, co mi dawae,
lecz jedynie w zawstydzeniu, mce, saboci, poczuciu winy. Dlatego za wszystko mogem by Ci
wdziczny jedynie wdzicznoci ebraka, a nie naprawd.
Nastpnym jawnym wynikiem tego caego wychowania byo to, e uciekaem przed
wszystkim, co tylko z dala przypominao Ciebie. Najpierw sklep. Sam w sobie, szczeglnie w
latach dziecistwa, dopki by to sklepik na bocznej uliczce, musia mnie chyba bardzo cieszy,
taki by oywiony i wieczorami owietlony, tyle tam si widziao i syszao, tu i wdzie mona byo
co pomc, zasuy si, ale przede wszystkim podziwiao si Ciebie i Twj nadzwyczajny talent
kupiecki, jak sprzedawae, obsugiwae ludzi, dowcipkowae, bye niezmordowany, w
przypadku wtpliwoci natychmiast znajdowae rozstrzygnicie, i tak dalej; jeszcze jak pakowae
towar lub rozwizywae paczk, to te byo nie lada przedstawieniem godnym obejrzenia, a
wszystko razem nie najgorsz szko dla dzieci. Ale poniewa stopniowo coraz bardziej napeniae
mnie przeraeniem, a sklep i Ty zlewalicie si w jedno, sklep te przesta by dla mnie przyjemny.
Rzeczy, ktre poprzednio byy dla mnie oczywiste i zrozumiae, zaczy mnie mczy i zawstydza,
szczeglnie Twoje traktowanie subiektw. Nie wiem, moe tak bywao w wikszoci sklepw (w
Assecuracioni Generali, na przykad, za moich czasw byo rzeczywicie podobnie, wyjaniem
dyrektorowi moje wymwienie posady tym, niezupenie zgodnie z prawd, ale i nie cakiem
kamic, ze nie potrafi znie wymyla, ktre zreszt nie dotyczyy bezporednio mnie; byem na
to zbyt bolenie uczulony ju w domu), ale inne sklepy nic mnie nie obchodziy w dziecistwie.
Ciebie jednak widziaem i syszaem w sklepie krzyczcego, wciekajcego si, co znw wedug
mej wczesnej opinii nie zdarzao si nigdzie na wiecie. I nie tylko klncego, ale i stosujcego inn
tyrani. Kiedy, na przykad, towary, ktrych nie chciae wymieni z innymi, jednym ruchem
zwalae z lady - tylko bezmylno Twojego gniewu rozgrzeszaa Ci nieco - a subiekt musia je
podnosi. Albo Twoje niezmienne powiedzenie o subiekcie, ktry chorowa na puca: Powinien
zdechn ten chory pies. Nazywae subiektw patnymi wrogami, byli nimi rwnie, ale
jeszcze zanim si nimi stali, Ty wydawae mi si ich paccym wrogiem. Otrzymaem tam
rwnie niez nauk, e potrafisz by niesprawiedliwy; na sobie samym nie zauwayby tego tak
szybko, poniewa nazbierao si przecie zbyt duo poczucia winy uprawniajcego Ci do
niesprawiedliwoci wobec mnie, ale byli tam, wedug mego dziecicego rozumienia - pniej,
naturalnie, nieco skorygowanego, ale w nieznanym stopniu - obcy ludzie, ktrzy przecie dla nas
pracowali i za to musieli y w cigym strachu przed Tob. Naturalnie, e tu przejaskrawiem caa
spraw, a to mianowicie dlatego, e bez dalszych dowodw przyjem, i dziaae na ludzi tak
samo strasznie jak na mnie. Jeli by tak byo, to naprawd nie mogliby y, ale poniewa jednak
11
byli to ludzie dorosli, o wspaniaych nerwach, bez trudu strzsali z siebie to wyklinanie i w sumie
szkodzio to bardziej obie ni im. Jednake czynio to dla mnie sklep miejscem nie do zniesienia,
zbytnio mi przypominajcym o moim stosunku wobec Ciebie: abstrahujc zupenie od sprawa
przedsibiorcy, nie biorc pod uwag dzy panowania, ju jako czowiek interesu bye tak bardzo
przekonany o wszystkich, ktrzy si wtedy u Ciebie uczyli, e adna z ich usug nie moe Ci
zadowoli, e podobnie wiecznie niezadowolony musiae by rwnie ze mnie. Dlatego z
koniecznoci braem stron personelu sklepowego, zreszt rwnie dlatego, e ju przez sam tylko
lkliwo nie potrafiem poj, jak obcego mona tak zwymyla, i dlatego z lkliwoci chciaem
wedug mnie ogromnie poirytowanych subiektw jako pojedna z Tob, z nasz rodzin - take
gwoli mojego wasnego bezpieczestwa. Do tego ju nie wystarczao zwyke porzdne
zachowywanie si wobec personelu, a tym bardziej powcigliwe obejcie, o nie, musiaem by
upokorzony, nie tylko pozdrawia pierwszy, ale, gdzie to byo moliwe, jeszcze wzbrania si przed
oddanym pozdrowieniem. I nawet chobym ja, nic nie znaczca osoba, sa si im pod stopy, to
wci jeszcze istniaaby dysproporcja w porwnaniu z tym, jak Ty, pan i wadca, im nadokuczae.
Ten stosunek, ktry si uksztatowa pomidzy mn i wspblinimi, oddziaywa dalej w
przyszoci i poza sklepem (podobne, ale nie tak niebezpieczne i gboko sigajce jak u mnie, jest
na przykad zamiowanie Ottli do kontaktw z ubogimi ludmi, to jej przesiadywanie z
posugiwaczkami, ktre Ci tak denerwowao, i tym podobne.) W kocu niemal baem si sklepu, a
w kadym razie by on ju od dawna nie moj spraw, jeszcze zanim poszedem do gimnazjum i
przez to bardziej oddaliem si od niego. Wydawa mi si on rwnie ponad moje siy, jako e, jak
mawiae, zera on nawet rodzin. Nastpnie (co jeszcze dzisiaj porusza mnie i zawstydza) z
bardzo przecie dla Ciebie bolesnego mojego wstrtu do sklepu, do Twego dziea, chciae
wycign dla siebie jeszcze nieco pociechy, twierdzc, e brakuje mi zmysu kupieckiego, e
gow mam nabit wyszymi ideami i temu podobnymi rzeczami. Matka oczywicie cieszya si z
takich wyjanie, ktre na sobie samym wymuszae, i rwnie ja w swej prnoci i ndzy daem
si temu opanowa. Gdyby to jednak byy naprawd tylko lub przede wszystkim wysze idee,
odcigajce mnie od sklepu (ktrego teraz, ale to dopiero teraz, szczerze i naprawd nienawidz), to
musiaaby si objawi inaczej ni w ten sposb, e spokojnie i lkliwie przepynem przez
gimnazjum i studia prawa, a w kocu wyldowaem za biurkiem urzdniczym.
Gdybym chcia przed Tob uciec, to musiabym uciec przed rodzin, nawet przed matk.
Wprawdzie mona byo u niej zawsze znale schronienie, ale jednake tylko w zwizku z Tob.
Zbyt Ci kochaa i za bardzo bya Ci oddana, eby w walce dziecka moga stanowi samodzieln
si duchow. Zreszt by to niezawodny instynkt dziecka, poniewa latami matka coraz cilej bya
z Tob zwizana; podczas gdy w tym, co jej samej dotyczyo, zawsze bronia swej samodzielnoci
w sposb elegancki i delikatny, nigdy przy tym zbytnio Ciebie nie uraajc, to jednoczenie z
biegiem lat coraz bardziej, raczej sercem ni rozumem, przejmowaa Twoje sdy i wyroki
wzgldem dzieci, zwaszcza w trudnym skdind przypadku Ottli. Niewtpliwie naley wci
pamita, jak bardzo mczce i kracowo konfliktowe byo matczyne stanowisko w rodzinie.
Tyraa w sklepie, w gospodarstwie, podwjnie cierpiaa z powodu wszelkich chorb rodziny, ale
ukoronowaniem wszystkiego byo to, co wycierpiaa zajmujc polubowne stanowisko midzy Tob
a nami. Bye dla niej zawsze kochajcy i uwaajcy, ale w tym wzgldzie rwnie mao j
oszczdzae, jak my j oszczdzalimy. Bez ogldania si na cokolwiek, uderzalimy w ni, Ty ze
swojej strony, a my ze swojej. Byo to parowanie ciosu, nie mylao si przecie nic zego, mylao
si tylko o walce, ktr Ty toczye z nami, a my z Tob, i odgrywalimy si na matce. Nie by to
rwnie dobry przykad wychowywania dzieci, gdy Ty - naturalnie, bez jakiejkolwiek Twojej winy
- zadrczae j z naszego powodu. Uzasadniao to nawet pozornie nasze, nie do usprawiedliwienia
zreszt, zachowanie wobec niej. Ile ona wycierpiaa od nas z Twego powodu, a od Ciebie z naszego
powodu, cakiem nie liczc tych przypadkw, gdy miae racj, poniewa matka nas wypaczaa,
nawet jeli samo wypaczenie mogo by niekiedy tylko cich, niewiadom demonstracj przeciw
Twemu systemowi. Naturalnie, matka nie mogaby znie tego, gdyby nie czerpaa siy do
znoszenia wszystkiego z mioci do nas i ze szczcia tej mioci.
12
Siostry tylko po czci miaem za sob. Valli bya z nich wszystkich w najszczliwszej
sytuacji wobec Ciebie. Znajdujc si najbliej matki, bez zbytniego trudu i szkody dla siebie
przyczya si tak samo do Ciebie. Traktowae j jednak bardziej po przyjacielsku w porwnaniu
z matk, mimo i niewiele byo w niej Kafkowskiego tworzywa. Ale moe akurat to byo dla Ciebie
dobre; tam, gdzie nie byo nic Kafkowskiego, sam nie moge nic podobnego wymaga; nie miae
rwnie uczucia, jak wobec nas reszty, e tu co zostao zmarnotrawione, co, co trzeba by na gwat
ratowa. Zreszt, tego, co Kafkowskie, a co ujawniao si w kobietach, nigdy szczeglnie nie
lubie. Stosunek Valii do Ciebie byby moe jeszcze milszy, gdybymy wszyscy troch temu nie
przeszkadzali.
Elli jest jedynym przykadem prawie cakowitego udanego wyamania si z Twego krgu.
Najmniej bym tego w dziecistwie po niej si spodziewa. Bya przecie tak ociaym, znuonym,
bojaliwym, skwaszonym, poczuwajcym si do winy, nadmiernie pokornym, zoliwym, gnunym,
akomym, skpym dzieckiem, e ledwie mogem na ni patrze - a rozmawia ani troch, tak
bardzo przypominaa mi mnie samego, w tak bardzo podobny sposb bya pod t sam kltw
Twego wychowania. Szczeglnie wstrtne byo dla mnie skpstwo, poniewa ja miaem je w
jeszcze wikszym stopniu. Skpstwo jest przecie jedn z najbardziej pewnych oznak gbokiego
nieszczcia; tak bardzo byem niepewny wszystkich rzeczy, e faktycznie posiadaem tylko to, co
miaem ju w rkach lub trzymaem w ustach albo gdy co najmniej byo to w drodze ku nim, i to
wanie najchtniej ona mi zabieraa, ona, ktra bya w tak podobnej sytuacji. Ale wszystko si
zmienio, gdy w modych latach, i to jest najwaniejsze, opucia dom, wysza za m, urodzia
dzieci, wtedy staa si mia, niezatroskana, odwana, hojna, bezinteresowna, pena nadziei. Niemal
nie do wiary jest to, e Ty prawie nie zauwaye tej zmiany, a w kadym razie nie ocenie jej
wedug zasug, tak zalepia Ci uraza, ktr miae w stosunku do Elli od dawna, w istocie masz i
teraz, z tym, e ta uraza teraz jest o wiele mniej ywa, bo Elli nie mieszka ju z nami, no i poza tym
Twoja mio dla Feliksa i sympatia Karola sprawiy, e uraza staa si mniej wana. Tylko Gerti
musi jeszcze za ni pokutowa.
Prawie nie odwaam si pisa o Ottli; wiem, e w ten sposb ca spodziewan wymow
listu naraam na szwank. W zwykych warunkach, wic gdy nie znajduje si w szczeglnej ndzy
lub niebezpieczestwie, masz dla niej tylko nienawi; sam mi przecie wyznae, e Twoim
zdaniem ona celowo robi Ci wci przykroci i zadaje bl, i gdy Ty cierpisz z jej powodu, ona jest
zadowolona z tego i si cieszy. A wic to jaki rodzaj diaba. C za niesamowita obco, jeszcze
wiksza ni midzy Tob a mn, istnie musi midzy ni i Tob, skoro staa si moliwa tak
potworna pomyka. Ona jest od Ciebie tak daleko, e jej prawie ju nie widzisz, lecz sadzasz upiora
na miejscu, gdzie przypuszczasz, e ona jest. Dodam, e zwaszcza z ni nie byo Ci atwo. Nie
cakiem rozumiem ten bardzo skomplikowany przypadek, w kadym razie byo tu co z Lwy'ego,
wyposaonego w najlepszy Kafkowski or. Midzy Tob i mn nie doszo do waciwej walki,
szybko si ze mn rozprawie; co mi pozostao, to ucieczka, zgorzknienie, smutek, wewntrzna
walka. Wy oboje jednak bylicie wci w pozycji bojowej, wci wiey, peni si. Widok o ile
wspaniay, o tyle przygnbiajcy. Przede wszystkim jednak bylicie sobie niewtpliwie bardzo
bliscy, bo jeszcze dzisiaj z nas czworga Ottla chyba jest najczystszym wyobraeniem zwizku
Twojego i matki i si, ktre si tu poczyy. Nie wiem, co Was pozbawio szczcia zgody midzy
ojcem i dzieckiem, pozostaje mi prawie uwierzy, e rozwj by podobny jak u mnie. Po jednej
stronie tyrania Twej osobowoci, a po drugiej - jej Lwy'owski upr, wraliwo, poczucie
sprawiedliwoci, niepokj, i to wszystko wsparte wiadomoci Kafkowskiej siy. Chyba i ja
rwnie na ni wpywaem, ale nie z wasnej inicjatywy, lecz przez prosty fakt swej obecnoci.
Wesza zreszt jako ostatnia w istniejce ju ukady si i swj sd moga sama ksztatowa na
podstawie gotowego materiau. Myl nawet, e w gbi duszy wahaa si przez pewien czas, czy
powinna si rzuci na szyj Tobie, czy przeciwnikom, widocznie co wtedy przegapie i
odepchne j, stanowilibycie bowiem, gdyby to byo moliwe, wspania, zgodn par.
Stracibym wtedy co prawda sprzymierzeca, ale widok Was obojga wynagrodziby mnie sowicie,
rwnie bardzo byby si zmieni na moj korzy przez to nieuchwytne szczcie, e
13
przynajmniej w jednym dziecku znalaze pen satysfakcj. Tak czy inaczej dzisiaj wszystko jest
tylko snem. Ottla nie ma adnych wizw z Ojcem, sama musi szuka swej drogi jak ja, z tym, e w
porwnaniu ze mn jest bogatsza o nadziej, zaufanie do siebie, zdrowie, brak skrupuw, i dlatego
jest w twoich oczach bardziej zoliwa i bardziej zdradliwa ni ja. Rozumiem to; z Twojego punktu
widzenia nie moe by inna. Tak, ona sama potrafi, patrzc na siebie Twoimi oczyma, wspczu
Twemu cierpieniu i moe by z tego powodu - nie zrozpaczona, rozpacz to moja domena - ale
bardzo smutna. Widujesz nas wprawdzie, i to pozornie jest sprzeczne, czsto razem, jak szepczemy,
miejemy si, niekiedy syszysz, ze mwimy o Tobie. Masz wraenie, e otaczaj Ci bezczelni
spiskowcy. Osobliwi to spiskowcy. Jeste wprawdzie od dawna gwnym tematem naszych
rozmw, jak i naszych myli, ale po prawdzie to nie przesiadujemy razem, aby co wymyli
przeciwko Tobie, lecz aby z najwikszym napiciem, dowcipnie, powanie, z mioci, uporem,
gniewem, niechci, oddaniem, poczuciem winy, z caych si umysu i serca wsplnie rozwaa ten
straszliwy proces toczcy si midzy Tob a nami, we wszystkich szczegach, ze wszystkich stron,
we wszystkich okolicznociach, ten proces, w ktrym Ty wci utrzymujesz pozycj sdziego,
podczas, gdy po wikszej czci (tu jest pole dla wszystkich pomyek, ktre oczywicie mog
popeni) stanowisz rwnie sab i zalepion stron jak my.
Pouczajcym przykadem, w nawizaniu do caoci Twego wychowawczego wpywu, jest
Irma. Z jednej strony bya przecie obca, jako dorosa osoba przybya do Twego sklepu, miaa do
czynienia z Tob przede wszystkim jako szefem, bya zatem tylko po czci podleg Twemu
wpywowi, i to w wieku, w ktrym jest si zdolnym do oporu; z drugiej strony bya jednak rwnie
krewn, szanowaa w Tobie brata swego ojca, a Ty miae nad ni wadz o wiele wiksz ni
zwyka wadza szefa. A mimo to ona, taka drobniutka, a przy tym porzdna, mdra, pilna, skromna,
godna zaufania, ktra bya wierna i kochaa Ciebie jako stryja, a podziwiaa jako szefa, ktra
wczeniej i pniej na innych stanowiskach dowioda swych kwalifikacji, ona nie bya wedug
Ciebie bardzo dobr pracownic. Z koniecznoci, oczywicie rwnie skaniana przez nas,
zajmowaa wobec Ciebie stanowisko bliskie stanowisku dzieci, a jeszcze tak silnie przytaczajca
by potga Twej osoby, e rozwino si u niej (wprawdzie tylko wobec Ciebie i, miejmy nadziej,
bez gbszych cierpie jak u dziecka) zapominanie, zaniedbywanie, wisielczy humor, moe nawet
troch uporu, na ile bya na to podatna, przy czym nie uwzgldniam, e bya chorowita, poza tym
nie bya zbyt szczliwa i ciya na niej beznadziejna sytuacja rodzinna. Dla mnie kwintesencj
Twojego stosunku do niej strecie w zdaniu, uznanym przez nas za klasyczne, niemal
blunierczym, lecz wanie bardzo charakterystycznym dla Twego braku skrupuw w traktowaniu
ludzi: aska boska obarczya mnie t ca winiarni.
Mgbym opisywa jeszcze dalsze krgi Twego wpywu i walki przeciwko niemu, ale tu
wkroczybym na niepewny teren i musiabym dokomponowywa, a poza tym przecie im bardziej
oddalasz si od sklepu i rodziny, tym stajesz si milszy, ustpliwszy, uprzejmiejszy, bardziej
uwaajcy, sympatyczniejszy (mam tu na myli: rwnie zewntrznie), tak wanie, jak, na
przykad, samowadca, ktry gdy jest poza granicami swego kraju, nie ma powodu wci by
tyranem i umie askawie obcowa z ludmi najniszego stanu. W rzeczy samej, pomidzy maymi,
ponurawymi ludmi na grupowych zdjciach z Franciszkowych ani stae zawsze taki wysoki i
zadowolony jak jaki krl w podry. Dzieci mogyby rwnie wynie z tego swoje korzyci, tylko
musiayby umie rozpozna to w dziecicych latach, co byo niemoliwe, a ja dla przykadu
wolabym nie zamieszkiwa wci w nawewntrzniejszym niejako, najcianiejszym, najbardziej
zamknitym krgu Twego wpywu, jak to przecie po prawdzie robiem.
Nie utraciem przez to zmysu rodzinnego, jak go nazywasz, przeciwnie, raczej go
zachowaem, wprawdzie przede wszystkim negatywny (naturalnie, nigdy nie zrealizowany), dcy
do wewntrznego odczenia si od Ciebie. Kontakty z ludmi poza rodzin cierpiay jednak przez
Twj wpyw moe jeszcze bardziej. Z tego wzgldu mylisz si zupenie, jeli sdzisz, e dla innych
ludzi zrobibym wszystko z mioci i wiernoci, dla Ciebie i dla rodziny nic z powodu oziboci i
zdrady. Po raz dziesity powtarzam: bybym prawdopodobnie i tak lkajcym si ludzi, strachliwym
czowiekiem, ale od tego wiedzie jeszcze duga, krta, mroczna droga do miejsca, gdzie naprawd
14
si znalazem. (Dotd w tym licie celowo wzgldnie niewiele przemilczaem, teraz i pniej bd
musia jednak co nieco zatai, co zbyt trudno mi jeszcze wyzna - Tobie i sobie. Mwi to dlatego,
eby nie sdzi, gdyby oglny obraz mia by gdzieniegdzie troch niewyrany, e winien jest
temu brak dowodw, s to raczej takie dowody, ktre ten obraz mogyby uczyni nie do zniesienia
jaskrawym. Nieatwo w tym znale umiar.) Wystarczy zreszt przypomnie wczeniejsze fakty:
straciem zaufanie do siebie, zastpujc je bezgranicznym poczuciem winy. (Wspominajc t
bezgraniczno, kiedy susznie napisaem o kim: On si boi, e wstyd jeszcze go przeyje.) Nie
umiaem si nagle przemieni, gdy spotykaem si z innymi ludmi, wobec nich wpadaem chyba w
jeszcze gbsze poczucie winy, poniewa musiaem, jak ju powiedziaem, zadouczyni im za to,
co Ty, przy mojej wspodpowiedzialnoci, zawinie wobec nich w sklepie. Nadto przecie
kademu, z kim si spotykaem, miae co do zarzucenia jawnie lub potajemnie, za to rwnie
musiaem ich przeprosi. Nieufno wobec wikszoci ludzi, ktr usiowae mi wpoi w sklepie i
w rodzinie (wymie mi chocia jednego czowieka cokolwiek znaczcego dla mnie w czasach
dziecinnych, ktrego by co najmniej raz nie skrytykowa), ta nieufno, ktra Tobie, co ciekawsze,
wcale zbytnio nie utrudniaa ycia (bye wystarczajco silny, aby to znie, a ponadto by to chyba
w rzeczywistoci symbol wadcy) - ta nieufno, ktrej jako chopak nigdzie nie stwierdziem na
wasne oczy, poniewa widziaem wszdzie tylko niedocigle doskonaych ludzi, zmienia si we
mnie w nieufno do siebie samego i cigy strach przed wszystkimi. W krgu obcych z pewnoci
nie mogem si uratowa przed Tob. e si co do tego mylie, to chyba dlatego, e przecie nic
nie wiedziae o moich kontaktach z ludmi, przypuszczae nieufnie i zazdronie (czy kami,
mwic, e mnie lubisz?), e musz sobie wynagradza jako gdzie indziej straty ponoszone w
yciu rodzinnym, bo byoby niemoliwoci, abym tak samo y poza rodzin. Zreszt wanie w
tej mierze w moich latach dziecinnych znajdowaem jeszcze pewn pociech, szczeglnie w
nieufnoci do mojego osdu mwiem sobie: Przecie przesadzasz, traktujesz drobnostki, jak to
czyni zawsze modo, jako zbyt wane wydarzenia. Pniej jednak prawie straciem t pociech,
gdy wzrastaa moja znajomo wiata.
Ratujc si przed Tob, rwnie mao oparcia znalazem w ydostwie. Mona by przecie
wyobrazi sobie, e tu znalazby si ratunek, ba, co wicej, mona by przyj, ze w ydostwie
znalelibymy go obaj albo, ze obaj jednomylnie wystpilibymy z niego. Ale co to byo za
ydostwo, ktre otrzymaem od Ciebie! W cigu lat nastawiaem si chyba na trzy jego rodzaje.
Jako dziecko czyniem sobie wyrzuty, tak jak i Ty, poniewa nie do pilnie chodziem do
templu, nie pociem i tak dalej. Wierzyem, e w ten sposb robi krzywd nie sobie, lecz Tobie, a
wiadomo winy, ta przecie by zawsze na podordziu, przenikaa mnie.
Pniej, jako mody mczyzna, nie rozumiaem jak Ty z tym nic ydostwa, ktrym
dysponowae, moge mi robi wyrzuty, e nie staraem si (ju choby z pobonoci, jak
mawiae) kultywowa podobnego nic.
Byo to rzeczywicie, jak daleko sigam pamici, jedno wielkie nic, kpina, a nawet jeszcze
mniej. Cztery dni w roku chodzie do templu, bye tam bliszy obojtnym ni tym, ktrzy brali to
powanie, cierpliwie zaatwiae modlitwy niczym formalnoci, wprawiae mnie nieraz w
osupienie tym, e mi potrafie w modlitewniku wskaza akurat recytowany werset, a w ogle
mogem si wszdzie pta, kiedy tylko (i to jest zasadnicza sprawa) byem w templu.
Przedrzemaem wic i przeziewaem tam wiele godzin (sdz, e pniej nudziem si tak jeszcze
na lekcjach taca) i usiowaem pociesza si, jak tylko mona, kilkoma drobnymi urozmaiceniami,
ktre tam wystpoway, gdy, powiedzmy, otwierano Ark przymierza, co zawsze mi przywodzio na
myl strzelnic, gdzie rwnie, gdy si trafio w czarne, otwieray si drzwiczki skrzyneczki, tyle,
ze tam wyazio jednak zawsze co interesujcego, a tu zawsze i wci stare bezgowe kuky.
Przeyem tam ponadto wiele chwil lku nie tylko, co byo zrozumiae, z powodu wielu ludzi, z
ktrymi dochodzio do najbliszych kontaktw, lecz rwnie dlatego, ze Ty niby przypadkowo
napomykae, i ja rwnie mam by powoany do czytania Tory. Caymi latami draem z lku
przed tym. Prcz tego waciwie nic nie zakcao mi mojej nudy, co najwyej Bar micwa, przy
ktrym wymagano jednak tylko miesznego wykucia na pami, a wic prowadzio to tylko do
15
miesznego egzaminu, a potem to, co dotyczy Ciebie, drobne, nic nie znaczce przypadki, jak ten,
powiedzmy, gdy bye powoany do odczytania Tory i dobrze znosie to wydarzenie, w moim
odczuciu wycznie towarzyskie, bd gdy w wito Zmarych zostawae w templu, a mnie
odsyae, co we mnie przez dugi czas, wyranie z powodu odsyania i braku jakiego gbszego
zainteresowania, wywoywao ledwo uwiadamiane uczucie, e chodzio tu o co nieprzyzwoitego.
- Tak bywao w templu, w domu byo, jeli to moliwe, jeszcze mizerniej i ograniczao si do
pierwszego wieczoru sederu, ktry zawsze bardziej by podobny do komedii z paroksyzmami
miechu, co prawda, pod wpywem dorastajcych dzieci. (Dlaczego musiae si przycza do
niego? Bo go wywoae.) To by wic przekazany mi materia wiary, do tego dochodzia najwyej
jeszcze wycignita rka, wskazujca synw milionera Puchsa, ktrzy bywali wraz z ojcem w
templu z okazji uroczystych wit. Nie rozumiaem, jak z tym materiaem mona byo zrobi co
lepszego ni pozby si go jak najszybciej, jak tylko si da; wanie pozbycie si go wydawao mi
si dziaaniem najpoboniejszym.
Jeszcze pniej ujrzaem t spraw jednak znw inaczej i pojem, czemu wolae sdzi, e
rwnie w tej mierze zdradzam Ci zoliwie. Z maej gminy miejskiej, podobnej do getta, jeszcze
co naprawd wyniose z ydostwa, nie byo tego wiele, a w dodatku pogubio si w miecie i w
wojsku, niemniej wraenia i wspomnienia z modoci wystarczay Ci od biedy do pewnego rodzaju
ydowskiego ycia, zwaszcza dlatego, e nie potrzebowae przecie zbyt duo pomocy, bo bye z
bardzo mocnego rdzenia i Twojej osoby niemal nie mogy poruszy skrupuy religijne, o ile nie
czyy si one ze skrupuami towarzyskimi. W zasadzie Twoja wiara wiodca Ci przez ycie
opieraa si na tym, e wierzye w bezwarunkow poprawno sdw pewnej okrelonej klasy
spoeczestwa ydowskiego, a wic waciwie, poniewa te opinie przynaleay do Twej istoty,
wierzye sobie samemu. W tym te byo jeszcze troch ydostwa, ale za mao jednak, aby
przekaza je dalej dziecku, kropla po kropli zupenie niko, gdy przekazywae je dalej. Po czci
byy to nie do przekazania wraenia z lat modoci, po czci za Twoja zatrwaajca istota. Byo
rwnie niemoliwe, aby dziecku, z powodu swej strachliwoci niezmiernie bacznie wszystko
obserwujcemu, da do zrozumienia, e te kilka bahostek, ktre przytaczae w majestacie
ydostwa, z obojtnoci odpowiadajc ich bahoci, mogo mie jaki wyszy sens. Dla Ciebie
miay one sens jako drobne wspomnienia wczeniejszych lat i z tej przyczyny chciae mi je
przekaza, i moge to uczyni, jednake tylko perswazj lub pogrk, gdy same nie miay ju dla
Ciebie adnego znaczenia; z jednej strony nie mogo si to uda, a z drugiej musiao w tobie poniewa zupenie nie widziae tu swojej sabej pozycji - budzi gniew z powodu mojej pozornej
zatwardziaoci.
Wszystko to nie jest przecie ani troch odosobnionym zjawiskiem, podobnie rzecz si
miaa wrd duej czci tej ydowskiej generacji przejciowej, ktra ze wzgldnie jeszcze
religijnej wsi wywdrowaa do miast; to powstawao samo z siebie, tylko, e wanie do naszego
zwizku, w ktrym nie brako zadranie, dodawao jeszcze bolesnoci. W zamian za to zdajesz si
w tym punkcie, tak samo jak i ja, wierzy w Tw niewinno, t niewinno objaniasz jednak Tw
natur i duchem czasu, a nie tylko zewntrznymi okolicznociami, a wic nie mwisz, dajmy na to,
e miae za duo innej pracy i kopotw, aeby mg si zajmowa jeszcze takimi rzeczami. W
ten sposb masz zwyczaj Tw niewtpliw niewinno obraca w niesprawiedliwy zarzut wobec
innych. A wszdzie, rwnie i tu, bardzo atwo to obali. Nie chodzio tu przecie o jak nauk,
ktr powiniene by da Twoim dzieciom, lecz o przykadne ycie; gdyby Twe ydostwo byo
mocniejsze, to Twj przykad te byby bardziej przekonywajcy, to oczywicie z nw nie jest
aden zarzut, lecz tylko obrona przed Twoimi wymwkami. Ostatnio przeczytae wspomnienia
Franklina z lat modoci. Rzeczywicie, nie bez kozery podrzuciem Ci t ksik do czytania, ale,
jak to ironicznie zauwaye, nie ze wzgldu na ma wzmianeczk o wegetarianizmie, lecz z
powodu stosunku midzy autorem i jego ojcem, jak to jest tam opisane, oraz ze wzgldu na stosunki
midzy autorem i jego synem, jak to si samo ujawnia we wspomnieniach pisanych dla syna. Nie
chc tutaj zwraca uwagi na drobiazgi.
Pewne dodatkowe potwierdzenie tego ujcia Twego ydostwa otrzymaem rwnie w Twym
16
postpowaniu w ostatnich latach, gdy wydawao Ci si, e wicej zajmuj si sprawami

ydowskimi. Poniewa od samego pocztku czujesz niech do kadego mego zajcia, a zwaszcza
wszelkich moich zainteresowa, to rwnie i tu j miae. A mona by si byo wszake
spodziewa, e tym razem zrobisz may wyjtek. Byo to przecie ydostwo z Twego ydostwa,
ktre tu kiekowao, a przez to rwnie mono nawizania nowych stosunkw midzy nami. Nie
przecz, e sprawy, ktrym okazae swe zainteresowanie, mogy sta si dla mnie wanie przez to
podejrzane. Nie zamierzam twierdzi, e w tym wzgldzie jestem w jaki sposb lepszy od Ciebie.
A przecie nie doszo do prby w tej mierze. Przeze mnie ydostwo stao si dla Ciebie wstrtne,
pisma ydowskie nie do czytania, budziy w tobie odraz. Mogo to oznacza, e stae na
stanowisku, i wanie tylko ydostwo, jakie mi ukazae w dziecistwie, mogo by tym jedynym
waciwym, poza tym nic wicej. Byo jednak nie do pomylenia, e miaby na tym poprzesta.
Odraza moga znaczy zatem tyle (abstrahujc od tego, e przede wszystkim kierowaa si nie
przeciw ydostwu, lecz przeciw mojej osobie), ze podwiadomie uznae sabo Twego ydostwa i
mego ydowskiego wychowania, a nie chciae adn miar przypomnie sobie o tym i
odpowiadae na wszelkie prby przypomnienia jawn nienawici. Zreszt Twj negatywny wielki
szacunek dla mego nowego ydostwa by grubo przesadzony; po pierwsze miao ono na sobie
Twoj kltw, a po drugie, dla jego rozwoju rozstrzygajcym by zasadniczy stosunek do blinich, a
wic w moim przypadku zabjczy.
Znacznie celniej trafie swoj niechci w moje pisarstwo i to wszystko, co niewiadomie
dla Ciebie jest z nim zwizane. Tutaj rzeczywicie odszedem od Ciebie kawaek drogi, cho
przywodzi to na myl ddownic, ktra przydepnita za ogon, odrywa si przedni czci i
wlecze na bok. Byem bezpieczny poniekd, to by oddech, ta niech, ktr czue naturalnie
rwnie wobec mego mego pisarstwa, bya przez mnie wyjtkowo chtnie widziana. Moja duma,
moja prno cierpiay wprawdzie wobec sawnego dla nas powitania moich ksiek: Po to na
nocnym stoliczku! (najczciej grywae w karty, gdy ksika nadchodzia), ale tak naprawd byo
mi z tym dobrze, nie tylko przez zoliwo, nie tylko z radoci z nowego potwierdzenia mojego
ujcia naszego stosunku, lecz cakiem niespodziewanie dlatego, e ta formua brzmiaa dla mnie jak
nie przymierzajc: Teraz jeste wolny!. Rzecz jasna, e byo to oszukiwanie samego siebie, nie
byem wolny, lub w najlepszym wypadku, jeszcze nie byem wolny. Moje pisanie dotyczyo Ciebie,
aliem si w nim przecie tylko, bo nie mogem si wyali na Twojej piersi. Byo to zamierzone
poegnanie z Tob, rozcignite na dugo, tyle, e Ty je wymusie, ale przebiegao w kierunku,
ktry ja okreliem. Ale jake to wszystko byo mao! W ogle dlatego tylko warto o tym mwi, e
to wydarzyo si w mym yciu, inaczej byoby niezauwaone, i nadto dlatego jeszcze, e to
zawadno moim yciem, w dziecistwie jako przeczucie, pniej jako nadzieja, jeszcze pniej
czsto jako rozpacz, i - e tak powiem, znw w twej postaci - podyktowao mi te kilka skromnych
rozstrzygni.
Wybr zawodu na przykad. Ba, w tym dae mi pen swobod na swj wielkoduszny i
wyrozumiay sposb. Niemniej ulegae przy tym tak samo miarodajnemu dla Ciebie
powszechnemu traktowaniu synw ydowskiej warstwy redniej lub co najmniej ulegae kryteriom
wartoci tej warstwy. W kocu wspdziaay tu rwnie nieporozumienia co do mej osoby.
Uwaasz mnie mianowicie od dawna za szczeglnie pilnego przez ojcowsk pych, przez
nieznajomo mego waciwego ja, przez wzgld na m sabowito. Jak utrzymywae, miaem
jako dziecko wci si uczy, a pniej wci pisa. To jest jak najdalsze od prawdy. Mona by
raczej bez zbytniej przesady powiedzie, e niewiele si uczyem, a niczego si nie nauczyem; e
co nieco pozostao po wielu latach przy niezbyt chonnej pamici, przy nienajgorszych
zdolnociach, to nic osobliwego, ale bd co bd oglny stan zdobytej wiedzy, a szczeglnie
ugruntowanie tej wiedzy jest nad wyraz aosne w stosunku do nakadu czasu i pienidzy w trakcie
takiego pozornie beztroskiego, spokojnego ycia, szczeglnie za w porwnaniu z wszystkimi
prawie ludmi, ktrych znam. To aosne, ale dla mnie zrozumiae. Od kiedy potrafi myle,
miewaem tak bardzo powane kopoty zwizane z zachowaniem ycia duchowego, e wszystko
inne byo mi obojtne. Nasi ydowscy gimnazjalici s nieco osobliwi, mona wrd nich doszuka
17
si typw najbardziej nieprawdopodobnych, lecz mojej chodnej, prawie nie skrywanej,

niezniszczalnej, dziecinnie bezsilnej, graniczcej ze miesznoci, zwierzco zadowolonej z siebie
obojtnoci dziecka chodzcego wasnymi drogami, o zimnej wyobrani, nigdzie dotd nie
spotkaem, niemniej i tu obojtno bya rwnie jedyn moj ochron przed rozstrojem
nerwowym, przed strachem i poczuciem winy. Pochaniaa mnie tylko troska o siebie, i to
przejawiajca si w najprzerniejszych formach. Na przykad jako troska o swoje zdrowie:
zaczyna si pomalutku, tu i wdzie niewielkie obawy z powodu trawienia, wypadania wosw,
skrzywienia krgosupa, i tak dalej, wzmagao si si to we mnie w niezliczonych stopniach i
koczyo w rezultacie prawdziw chorob. Ale poniewa nie byem pewien ani jednej rzeczy,
potrzebowaem od kadego momentu nowego potwierdzenia mego istnienia, niczego nie miaem na
wasno, w tym waciwym nie budzcym wtpliwoci, jedynym, wycznie przeze mnie
jednoznacznie okrelonym rozumieniu wasnoci, jako e byem prawdziwym wydziedziczonym
synem; oczywicie rwnie to, co najblisze, wasne ciao, stao si dla mnie niepewne; rosem
wzwy, nie wiedziaem, co z tym pocz, ciar by zbyt duy, grzbiet wykrzywi si; ledwie
odwayem si porusza lub wiczy, pozostaem saby; wszystkiemu, czym jeszcze
rozporzdzaem, dziwiem si jak jakiemu cudowi, na przykad, memu dobremu trawieniu, i to ju
wystarczao, aby je zepsu, a std bya ju niedaleka droga do penej hipochondrii, a potem, wrd
nadludzkich zmaga i wysikw przed prb maestwa (o tym bd jeszcze pisa), rzucia mi si
krew z puc, w czym mieszkanie w Schnbornpalais - ktre wynajem tylko dlatego, e sdziem,
i bd go potrzebowa do pisania tego, co jest na tej kartce ma by moe swj spory udzia. A wic
to wszystko nie pochodzio z nadmiernej pracy, jak sobie zawsze wyobraasz. Byway lata, w
ktrych bdc zupenie zdrw, wicej czasu zmarnowaem na kanapie ni Ty w caym swym yciu,
wliczajc w to wszystkie choroby. Gdy bdc ogromnie zajty uciekaem od Ciebie, to przewanie
po to, aby si pooy w swoim pokoju. Moja oglna pracowito, tak w biurze (gdzie wszake
lenistwo nie bardzo rzuca si w oczy i oprcz tego byo trzymane w ryzach przez moj lkliwo),
jak i w domu, jest miesznie skromna; gdyby si w tym orientowa, toby si przerazi.
Prawdopodobnie z natury nie jestem wcale leniwy, ale nie byo dla mnie nic do roboty. Tam, gdzie
yem, byem odtrcony, odsdzony od czci i wiary, pobity, a ucieczka gdzie indziej wprawdzie nad
wyraz mnie wyczerpywaa, ale to nie bya praca, bo chodzio tu o co niemoliwego, co z maymi
wyjtkami byo dla moich si nieosigalne.
No i w tym stanie rzeczy otrzymaem wolno wyboru zawodu. Czy w ogle byem jeszcze
zdolny do waciwego zuytkowania takiej wolnoci? Czy dowierzaem jeszcze sobie, e bd
umia zdoby prawdziwy zawd? Moja samoocena bya o wiele bardziej zalena od Ciebie ni od
czegokolwiek innego, powiedzmy, od jakiego widocznego sukcesu. Ten by tylko przelotnym
wzmocnieniem, ale po drugiej stronie zawsze przewaa Twj ciar. Nigdy nie przebrn przez
pierwsz klas, mylaem, ale udao si, nawet dostaem nagrod; ale na pewno nie zdam egzaminu
wstpnego do gimnazjum, ale udao si; ale teraz bez wtpienia przepadn w pierwszej
gimnazjalnej; nie, nie przepaem, i wci dalej udawao si. Wcale nie wynikaa z tego otucha,
wrcz przeciwnie, wci byem przekonany - a w Twej nieprzeniknionej minie miaem wyrany na
to dowd - e im bardziej udaje mi si teraz, tym gorzej skoczy si to pniej. W duchu czsto
widziaem straszliwe zebranie profesorw (gimnazjum jest tylko najdobitniejszym przykadem, ale
wszdzie dookoa mnie byo podobnie), jak gromadzili si, gdy przeszedem pierwsz klas, a wic
w drugiej, kiedy przeszedem drug, a wic w trzeciej, i tak dalej, aby zbada ten jedyny w swoim
rodzaju przypadek krzyczcy wniebogosy, jak mnie, najbardziej niezdolnemu, a w kadym razie
najmniej umiejcemu, udao si przelizgn a do tej klasy, ktra jako e powszechna uwaga bya
skierowana na moj osob, natychmiast mnie wypluje ku uciesze wszystkich sprawiedliwych
uwolnionych od tej zmory. Nielekko y dziecku z takimi wyobraeniami. Jak w takich warunkach
moga interesowa mnie lekcja? Kto byby w stanie wykrzesa ze mnie choby iskr
zainteresowania? Lekcja zajmowaa mnie - i to nie tylko lekcja, lecz w tym decydujcym o rozwoju
okresie wszystko dookoa - jak nie przymierzajc defraudanta w banku, bdcego jeszcze na
posadzie i drcego przed ujawnieniem kradziey, interesuj drobne biece sprawy banku, ktre
18
jako urzdnik wiz jeszcze ma do zaatwienia. Takie mae, takie dalekie byo wszystko wobec
gwnej sprawy. I tak to si cigno a do matury, przez ktr przebrnem rzeczywicie po czci
tylko dziki maemu szwindlowi, a potem zatrzymao si, teraz byem wolny. A wic nie byo dla
mnie waciwej swobody wyboru zawodu, wiedziaem: wszystko bdzie dla mnie wobec gwnej
sprawy tak samo obojtne jak wszelkie przedmioty w gimnazjum, chodzi wic o to, by znale
zawd, ktry nie ranic zbytnio mej prnoci, pozwala jak najwczeniej na t obojtno. Prawo
narzucao si samo przez si. Skromne prby oporu prnoci i bezsensownej nadziei, jak
czternastodniowe studiowanie chemii czy proczne studia germanistyki, wzmocniy jedynie tamto
zasadnicze przekonanie. Studiowaem obce prawo. Oznaczao to, e na par miesicy przed
egzaminami, przy wydatnym wspdziaaniu nerww, karmiem mj umys przepisowo duchow
papk, ktra zreszt bya ju wczeniej przeuta przez tysice gb. Ale wanie w pewnym sensie
smakowao mi to, tak jak wczeniej, rwnie w pewnym sensie, odpowiadao mi gimnazjum i
zawd urzdnika, gdy to wszystko znakomicie pasowao do mojej sytuacji. W kadym razie
wykazaem tu zdumiewajc zdolno przewidywania, ju jako mae dziecko miaem wzgldem
studiw i posady do jasne wyobraenia. Z tej strony nie spodziewaem si pomocy, tu ju od
dawna zrezygnowaem.
Nie wykazaem jednak niemal adnych zdolnoci przewidywania co do znaczenia i
moliwoci kryjcych si dla mnie w maestwie; ta dotychczas najwiksza groza mego ycia
nawiedzia mnie prawie zupenie nieoczekiwanie. Dziecko rozwijao si tak powoli, pozornie te
sprawy leay cakiem na uboczu; od czasu do czasu powstawaa konieczno pomylenia o tym,
nie mona byo jednak rozpozna, e to tu oczekuje mnie trway, decydujcy i nawet najbardziej
gorzki egzamin. W rzeczywistoci jednak prby maestwa byy najwspanialszymi i
zawierajcymi najwicej nadziei prbami ocalenia, co prawda, odpowiednio do tego,
niepowodzenia byy rwnie nadzwyczajne.
Obawiam si, poniewa nic nie udaje mi si w tej dziedzinie, e tak samo nie potrafi Ci
zrozumiale przedstawi prb maestwa. A przecie od tego zaley powodzenie caego listu, gdy
z jednej strony w prbach tych byy zsumowane wszystkie siy pozytywne, jakimi rozporzdzaem,
a z drugiej strony skupiay si tu z furi rwnie wszystkie siy negatywne, ktre opisaem jako
oglny wynik Twego wychowania, a wic sabo, brak pewnoci siebie, poczucie winy, ktre po
prostu stany murem pomidzy mn a maestwem. Wyjanienie jest dla mnie utrudnione rwnie
dlatego, e wszystko to przetrawiaem i przemyliwaem dniami i nocami wci na nowo, tak, e
sam ju teraz mam nieco pogmatwany pogld. Wyjanienie to bdzie uatwione tylko z powodu,
moim zdaniem kompletnego niezrozumienia caej sprawy przez Ciebie; nie wydaje mi si ciarem
ponad siy zmniejszenie choby troch tak zupenego niezrozumienia.
Przede wszystkim niepowodzenia maestw stawiasz w rzdzie moich pozostaych
niepowodze; nie miabym osobicie nic przeciw temu, zaoywszy, e przejmujesz moje
dotychczasowe wyjanienie niepowodze. Znajduj si one rzeczywicie w tym szeregu, tylko, e
Ty pomniejszasz znaczenie sprawy i robisz to w taki sposb, e gdy obaj rozmawiamy na ten temat,
to waciwie mwimy o dwch rnych rzeczach. Omiel si powiedzie, e przez cae Twoje
ycie nie wydarzyo Ci si nic takiego, co miaoby dla Ciebie takie znaczenie, jak dla mnie prby
maestwa. Nie chc przez to powiedzie, e sam nie przeye nic tak wanego, wrcz odwrotnie,
Twoje ycie byo bogatsze, bardziej wypenione troskami i trudniejsze ni moje, ale wanie dlatego
nie wydarzyo Ci si nic w tym rodzaju. To tak jak wtedy, gdy kto pokona pi maych schodkw,
a drugi tylko jeden, ale ten jeden stopie, przynajmniej dla niego jest tak wysoki jak tamte pi
razem; a pierwszy pokona nie tylko tych pi, ale jeszcze setki i tysice nastpnych, bdzie wid
bujne i bardzo wyczerpujce ycie, ale aden ze stopni, na ktre wszed, nie bdzie mia dla niego
takiego znaczenia, jak dla tego drugiego ten jeden stopie, pierwszy, wysoki, niemoliwy do
pokonania, na ktry on nie wejdzie i ktrego oczywicie rwnie nie przekroczy.
Oeni si, zaoy rodzin, przygarn wszystkie dzieci, ktre przyjd na wiat, da im
utrzymanie w tym niepewnym wiecie i jeszcze poprowadzi przez ycie to jest wedug mego
przekonania szczytem wszystkiego, co moe uda si czowiekowi. e pozornie tak wielu atwo to
19
przychodzi, to nie jest kontrargument, gdy, po pierwsze, w rzeczywistoci udaje si to nielicznym,

a po drugie ci nieliczni nie robi tego po wikszej czci, lecz to si zwyczajnie z nimi zieje;
nie jest to wprawdzie ten szczyt, ale przecie jednak co wielkiego i godnego pochway (zwaszcza,
e robienia i dziania si nie da si tak zwyczajnie rozdzieli). A w kocu rwnie nie chodzi
bynajmniej o te szczyty, lecz tylko o jakie nawet dalekie, ale znaczne zblienie si do tego; nie
trzeba przecie koniecznie lecie prosto w soce, ale mona dopezn do jakiego czystego
skrawka ziemi, na ktry czasem soce spoglda, gdzie mona si nieco pogrza w jego
promieniach.
A jak byem przygotowany do tego wszystkiego? Najgorzej jak tylko mona sobie
wyobrazi. Wynika to zreszt ze wszystkiego, co do tej pory przedstawiem. Jeli idzie o
bezporednie przygotowanie jednostki po temu i bezporednie stwarzanie oglnych warunkw, to
Ty na pozr niewiele w tym wzgldzie zdziaae. Nie byo to zreszt moliwe, decyduje o tym
bowiem powszechnie przyjta obyczajowo, zalena od stanu, narodu i epoki. Mimo to i w te
sprawy ingerowae, nie za bardzo - bo warunkiem takiego ingerowania moe by moe by tylko
silne wzajemne zaufanie, a w decydujcym okresie ju od dawna go midzy nami nie byo - ale i
niezbyt szczliwie, jako, e nasze potrzeby byy zupenie rne; to, co mnie wzrusza, Ciebie musi
zaledwie obchodzi, i na odwrt, to, co u Ciebie nie jest przewinieniem, u mnie wywouje poczucie
winy, co u Ciebie nie ma nastpstw, mnie grzebie bez reszty.
Przypominam sobie, e wieczorami czasem chodziem tob i z mam na spacery, to byo na
Placu Jzefa, w pobliu obecnego Banku Krajowego, i zaczynaem rozmawia gupio, chepliwie, z
wyszoci, z dum, chodno (to by fasz), zimno (to bya prawda) i jkajc si, jak wanie
najczciej rozmawiaem z Tob o rzeczach najbardziej interesujcych, robiem Wam wyrzuty, e
byem nieuwiadomiony, ze dopiero koledzy musieli si mn zaj, e znajdowaem si blisko
wielkich niebezpieczestw (tu kamaem na swj sposb bezwstydnie, aby okaza si dzielnym,
gdy wskutek mej lkliwoci nie miaem dokadniejszego wyobraenia o wielkich
niebezpieczestwach), na koniec jednak oznaczao to, e wszystko na szczcie ju wiem, nie
potrzebuj ju adnej pomocy i wszystko jest w porzdku. Zawsze rozmow zaczynaem od tego,
poniewa sprawiao mi przyjemno, e mog przynajmniej o tym pomwi, potem rwnie z
ciekawoci, a w kocu rwnie po to, aby si jako na Was za co tam zemci. Zgodnie ze swoj
natur ujmowae to bardzo prosto, mwie tylko mniej wicej tyle, e mgby mi poradzi, jak
takie rzeczy robi bez niebezpieczestwa. Moe wanie chciaem sprowokowa tak reakcj, ktra
przecie odpowiadaa dzom dziecka karmionego misem i wszystkimi innymi dobrymi rzeczami,
fizycznie bezczynnego, wiecznie zajmujcego si samym sob, a przecie jednak mj zewntrzny
wstyd by tym tak uraony albo te sdziem, e jest uraony, i wbrew sobie nie potrafiem ju
rozmawia wicej z Tob na ten temat i bezczelnie urywaem rozmow.
Nieatwo jest oceni Twoj dawn odpowied, z jednej strony ma w sobie przecie co
zniewalajco szczerego, do pewnego stopnia pierwotnego, z drugiej za strony jest, co si tyczy
samej nauki, bardzo wspczenie pozbawiona skrupuw. Nie wiem, ile miaem wtedy lat, na
pewno nie wicej ni szesnacie. Dla takiego chopaka bya to jednak bardzo osobliwa odpowied,
a dystans midzy nami oboma uwidacznia si te w tym, e to bya zasadniczo pierwsza yciowa
nauka, jak otrzymaem od Ciebie. Jednak jej waciwy sens, ktry ju wtedy gboko zapad we
mnie, ale dopiero duo pniej dotar czciowo do mej wiadomoci, by nastpujcy: to, do czego
mnie nakaniae byo przecie wedug Twego mniemania, a c dopiero wedug mego wczesnego
sdu, czym najbrudniejszym, co tylko moe by. Ze troszczye si o to, abym przez m cielesno
nie wnis do domu brudu, to byo spraw uboczn, w ten sposb ochraniae przecie tylko siebie,
swj dom. Sprawa zasadnicz byo raczej to, e Ciebie ta rada nie dotyczya, maonek, nieskalany
m, wyszy ponad takie rzeczy: zaostrzao si to wtedy w moim odczuciu prawdopodobnie jeszcze
dlatego, e i maestwo przedstawiao si dla mnie rwnie bezwstydnie, i dlatego niemoliwe
byo, abym to, co powszechnie syszaem o maestwie, odnosi do moich Rodzicw. Przez to
stawae si dla mnie jeszcze bardziej niepokalany, wznosie si jeszcze wyej. Myl, e,
powiedzmy, mgby przed maestwem da podobn rad rwnie sobie, nie miecia mi si w
20
gowie. W ten sposb nie pozostawaa na Tobie nawet resztka ziemskiego brudu. I wanie Ty
strcae mnie kilkoma sowami, tak jakbym by do tego przeznaczony, w ten brud. Gdyby wic
wiat skada si tylko z Ciebie i ze mnie, wyobraenie, ktrego byem bardzo bliski, to wtedy
czysto tego wiata koczyaby si na Tobie, a ode mnie zaczynaby si moc Twego sowa brud.
Samo w sobie niepojte byo to, ze mnie tak odsdzae od czci i wiary, tylko zastarzaa wina i
najwysza pogarda z Twej strony mogy mi to wyjani. I w ten sposb byem zatem znw
ugodzony w najintymniejsz stron mego ja, i to w sposb bardzo dotkliwy.
Tu rwnie chyba najdobitniej wida niewinno nas obu. A daje B szczer rad,
odpowiadajc jego pojmowaniu ycia, niezbyt pikn, ale przecie i dzisiaj praktykowan w
miecie, zapobiegajc by moe szkodliwym skutkom dla zdrowia. Dla B ta rada nie jest zbyt
budujca pod wzgldem moralnym, lecz czemu nie miaby nadrobi szkd w nadchodzcych latach,
zreszt on przecie absolutnie nie musi i za t rad, a w kadym razie w niej samej nie ma
adnego powodu, eby raptem dla B wali si w gruzy prawie cay jego przyszy wiat. A jednak
wydarzyo si co w tym rodzaju, ale wanie tylko dlatego, e Ty jeste A, a ja jestem B.
Ten brak winy z obu stron mog szczeglnie dobrze ogarn wzrokiem rwnie dlatego, e
podobna rzecz wydarzya si midzy nami w cakiem innych warunkach, mniej wicej dwadziecia
lat pniej, jako fakt straszna, sama za w sobie o wiele mniej szkodliwa, c bowiem moe
zaszkodzi mi teraz, gdy mam trzydzieci sze lat. Mam tu na myli rozmow podczas jednego z
tych kilku nerwowych dni po oznajmieniu mojego ostatniego zamiaru maestwa. Powiedziae
wtedy do mnie co w tym rodzaju: Prawdopodobnie woya jak ekscentryczn bluzk, jak to
robi praskie ydwki, i wskutek tego oczywicie zdecydowae si wzi z ni lub. I to
najszybciej jak tylko moliwe, za tydzie, jutro, dzi. Nie pojmuj ci, jeste przecie dorosym
mczyzn, mieszkasz w miecie i nie umiesz znale innej rady, jak tylko zaraz eni si z
pierwsz lepsz. Czy nie ma ju innych moliwoci? Jak si boisz, to sam z tob tam pjd.
Mwie wyraniej i dokadniej, ale nie potrafi przypomnie sobie szczegw, moe zreszt
pociemniao mi troch w oczach; zainteresowaa mnie bardziej matka, ktra cakowicie wprawdzie
zgodna z Tob, wzia wtedy co ze stou i wysza z pokoju. Jeszcze chyba nigdy nie upokorzye
mnie bardziej sowem i nigdy wyraniej nie okazae mi swej pogardy. Gdy dwadziecia lat temu
podobnie przemawiae do mnie, mona by w tym, co wtedy mwie, dojrze nawet nieco uznania
dla wczenie dojrzaego chopaka z miasta, ktry wedug Ciebie mg by ju bez okrnych drg
wprowadzony w ycie. Dzisiaj ten wzgld mgby tylko jeszcze wzmocni pogard, bo chopak,
ktry wtedy nabiera rozpdu, zatrzyma si w nim i wydaje Ci si dzisiaj nie bogatszy o adne
dowiadczenia, lecz tylko o dwadziecia lat aoniejszy. Moja decyzja co do dziewczyny zupenie
nic dla Ciebie nie znaczya. Zawsze tumie (niewiadomie), e wiesz, co jest warta. O mych
prbach ratunku w innych kierunkach nic nie wiedziae, a wic z tej przyczyny nie moge nic
wiedzie o acuchu myli, ktre mnie zawiody ku tej prbie maestwa, musiae prbowa
odgadn je i doradzie mi, odpowiednio do Twego oglnego sdu, jaki miae o mnie, to, co
najohydniejsze, najbardziej grubiaskie, najndzniejsze. I nie wahae si ani chwili, eby mi to w
taki wanie sposb powiedzie. Haba, ktr mnie okrye, bya dla Ciebie niczym w porwnaniu
z hab, ktr w Twoim rozumowaniu, obciybym Twoje nazwisko, enic si.
Teraz moesz mi niejedno odpowiedzie, jeli chodzi o moje prby maestwa, co te
uczynie: nie moge mie zbyt duo respektu wobec mojej decyzji, skoro dwakro zrywaem
zarczyny z F. I dwakro odbyway si one na nowo, skoro niepotrzebnie cignem Ciebie i matk
do Berlina, i temu podobne rzeczy. To wszystko prawda, ale jak do tego doszo?
Zasadnicza idea obu prb maestwa bya zupenie bez zarzutu: zaoy ognisko domowe,
sta si samodzielnym. Idea, sympatyczna przecie dla Ciebie, tyle tylko, ze w rzeczywistoci
wychodzi to tak jak w dziecicej zabawie, gdzie jedno trzyma drugie, a nawet ciska, i przy tym
woa: No id, ide, dlaczego nie idziesz? W naszym przypadku skomplikowao si to dlatego, e
chocia owo ide! od dawna szczerze mylae, to tak samo od dawna, tylko nie wiedzc o tym,
sw osobowoci trzymae mnie, lub lepiej, powstrzymae.
Obie dziewczyny byy wybrane przez przypadek, ale nadzwyczaj trafnie. Znw oznaka
21
Twego kompletnego niezrozumienia, Jeli moge sdzi, e ja, strachliwy, ocigajcy si i

podejrzliwy, zdecyduj si raptem na maestwo, powiedzmy, z zachwytu nad jak bluzk.
Obydwa maestwa byyby raczej zwizkami z rozsdku, chc przez to powiedzie, e dzie i noc
za pierwszym razem przez lata, a za drugim razem miesicami, ca moj si mylenia
powicaem temu planowi.
adna z dziewczt nie rozczarowaa mnie, ale ja rozczarowaem je obie. Mj sd o nich jest
dzisiaj taki sam jak wtedy, gdy chciaem si z nimi eni.
To nieprawda, e przy drugiej prbie maestwa zlekcewayem dowiadczenia
wypywajce z pierwszej prby, czyli, e byem lekkomylny. Przypadki byy akurat zupenie
rne, wanie wczeniejsze dowiadczenia mogy mi w drugim przypadku, ktry w ogle nis
wicej perspektyw, dawa nadziej. O szczegach nie chc tu mwi.
Dlaczego wic nie eniem si? Byo kilka przeszkd, jak wszdzie, lecz z pokonywania
takich przeszkd skada si przecie ycie. Jednak istotn przyczyn, niezalen niestety od
poszczeglnego przypadku, byo to, ze jestem wyranie niezdolny psychicznie do zawarcia
maestwa. Wyraa si to w tym, e od momentu, gdy zdecyduje si oeni, nie sypiam, gowa mi
ponie dniami i nocami, to ju nie ycie, zrozpaczony a z kta w kt. Waciwie to nie troski to
powoduj; chocia maj rwnie w tym udzia niezliczone kopoty, wynikajce z mojej ociaoci
i pedanterii, ale one nie decyduj, kocz wprawdzie jak robactwo prac nad zwokami, ale
ostatecznie jestem napitnowany czym innym. Jest to oglne przytoczenie strachem, saboci,
pogard dla samego siebie.
Sprbuj to bliej wyjani. To przy prbie maestwa spotyka si w moich stosunkach z
Tob pozornie dwojakie przeciwiestwo tak silne, jak poza tym nigdzie wicej. Maestwo jest z
pewnoci rkojmi najskuteczniejszego uwolnienia siebie i niezalenoci. Miabym rodzin,
najwysz warto, ktr wedug mnie mona osign, a wic taka sam najwysz warto, jak
Ty osigne, i dorwnabym Ci, caa stara i wiecznie nowa haba i tyrania byyby po prostu ju
tylko histori. To brzmi co prawda jak bajka, ale w tym tkwi wanie ju problem. To za wiele, tyle
nie da si osign. To tak, jak gdyby czowiek zosta uwiziony i nie tylko miaby zamiar uciec, co
moe byoby osigalne, lecz nadto jeszcze, i to jednoczenie, chciaby przebudowa wizienie w
paac letni dla siebie. Jeli jednak ucieknie, to nie przebuduje, a jeli przebuduje, to nie ucieknie.
Jeli ja, bdc w tym szczeglnie niefortunnym stosunku do Ciebie, zechc usamodzielni si, to
musz zrobi co, co nie bdzie miao w miar monoci adnego zwizku z Tob; maestwo jest
mianowicie czym najwikszym i daje najzaszczytniejsz samodzielno, lecz rwnie jest jak
najcilej zwizane z Tob. Dlatego ch wyjcia std ma w sobie co z szalestwa, i kada
nieomal prba bdzie nim ukarana.
A wanie ten cisy zwizek kusi mnie przecie czciowo do oenku. Myl tu o rwnoci,
jak wtedy nastpiaby midzy nami i jak Ty potrafiby zrozumie jak adn inn, dlatego wanie
piknej, e wtedy mgbym by wolnym, wdzicznym, pozbawionym poczucia winy dobrym
synem, a Ty Ojcem, ktry nie byby przygnbiony, nie tyranizowaby, lecz byby wspczujcy i
zadowolony. Ale eby to osign, wszystko, co si zdarzyo, musiaoby nie mie miejsca - to
znaczy, my sami musielibymy zosta wymazani z ycia.
To jednak, co teraz jest midzy nami, zamyka mi drog do maestwa, poniewa
maestwo jest Twoj najbardziej wasn dziedzin. Niekiedy wyobraam sobie rozwieszon map
kuli ziemskiej i Ciebie rozcignitego na niej w poprzek. I wtedy wydaje mi si, e dla mego ycia
wchodziyby w rachub tylko te tereny, ktrych Ty nie przykrywasz albo ktrych nie masz w
zasigu rki. I s to, zgodnie z moimi wyobraeniami o Twej wielkoci, niezbyt liczne i nie bardzo
pocieszajce obszary, a zwaszcza nie ma wrd nich maestwa.
Ju to porwnanie dowodzi, i w adnym przypadku nie chc powiedzie, e mnie swoim
przykadem od maestwa odstrasza, tak jak, powiedzmy, od sklepu. Wrcz przeciwnie, mimo
wszelkiego dalekiego podobiestwa. W Waszym maestwie widziaem jeden z wielu godnych
naladowania zwizkw, godnych naladowania w wiernoci, wzajemnej pomocy i liczby dzieci, a
nawet potem, gdy dzieci dorosy i coraz bardziej burzyy Wasz spokj, maestwo pozostao
22
nietknite. Wanie chyba na tym przykadzie ksztatowao si rwnie moje wysokie wyobraenie
o maestwie; e moje pragnienie maestwa byo bezsilne, to miao akurat inne przyczyny.
Tkwiy one w Twoim stosunku do dzieci, o ktrym przecie traktuje ten cay list.
Istnieje przekonanie, wedug ktrego strach przed maestwem wypywa niekiedy std, e
czowiek obawia si, i mu potem dzieci odpac za to, czym sam zgrzeszy wobec wasnych
rodzicw. Sdz, e w moim przypadku nie ma to wikszego znaczenia, bo moje poczucie winy
wywodzi si przecie wanie z Twego wpywu i jest take za bardzo przeniknite swoj
wyjtkowoci; to uczucie wyjtkowoci naley nawet do jego drczcej natury, powtrzenie jest
nie do pomylenia. W kadym razie musze powiedzie, e taki niemy, tpy, oschy, marnotrawny
syn byby dla mnie nie do zniesienia i gdyby nie byo innego wyjcia, chyba bybym uciek przed
nim, wywdrowa, jak to Ty najpierw chciae zrobi z powodu mego zamiaru maestwa. A wic
w mej niezdolnoci do maestwa mgbym by rwnie i pod tym wpywem.
O wiele waniejszy jest jednak przy tym lk o siebie. Naley to tak rozumie: Ju
zaznaczaem, e w pisarstwie i w tym, co si z nim wie, czyniem mae prby samodzielnoci,
prby ucieczki z najmniejszym powodzeniem, ale one niedaleko prowadz, wiele mi to potwierdza.
A jednak jest to mj obowizek, albo raczej: moje ycie polega na tym, aby czuwa nad nimi po to,
by nie dopuci adnego niebezpieczestwa, ktre potrafi odeprze, ba nawet jego moliwoci.
Maestwo jest moliwoci takiego niebezpieczestwa, wprawdzie rwnie moliwoci
najsilniejszego wsparcia, mnie jednak wystarcza, e to jest moliwo niebezpieczestwa. Co ja
bym pocz, gdyby ono stao si niebezpieczestwem! Jak mgbym dalej y w maestwie, w nie
dajcym si udowodni, ale i w bd co bd niezaprzeczalnym poczuciu tego niebezpieczestwa!
Mog wprawdzie co do tego si waha, ale rezultat jest pewny, musz rezygnowa. Porwnanie z
wrblem w garci i gobiem na dachu pasuje tutaj tylko troch. W rce nie ma nic, na dachu jest
wszystko, a przecie musz - tak rozstrzygaj stosunki wojenne i ndza ycia - wybra wanie nic.
Podobnie musiaem te postpi przy wyborze zawodu.
Najwaniejsz przeszkod do zawarcia maestwa jest jednak niezbite przekonanie, e do
utrzymania rodziny, i w ogle do kierowania ni, niezbdne jest to wszystko, co dostrzegem u
Ciebie, i to wszystko razem wymieszane, dobre i ze; tak jak to organicznie jest zjednoczone w
Tobie, a wic sia i szydzenie z drugiego, zdrowie i pewnego rodzaju nieumiarkowanie, uzdolnienia
oratorskie i nieudolno, zadufanie w sobie i niezadowolenie z drugiego czowieka, poczucie
wyszoci wobec innych i tyrania, znajomo ludzi i nieufno wobec wikszoci, a potem rwnie
i zalety, bez adnych wad, jak pilno, wytrwao, przytomno umysu, miao. Z tego
wszystkiego, porwnujc, nie mam prawie nic lub tylko bardzo mao, i z tym chciaem si omieli
eni, widzc przecie, e Ty sam w maestwie walczye ciko, a nawet zawodzie wobec
dzieci? Tego rodzaju pyta nie stawiaem sobie, naturalnie, wyranie, i oczywicie wyranie na nie
nie odpowiadaem, inaczej normalne mylenie opanowaoby spraw i ukazaoby mi innych
mczyzn, ktrzy s odmienni (jak nie przymierzajc z otoczenia bardzo rnicego si od Ciebie:
wuj Ryszard), a jednak oenili si i nawet si przez to nie zaamali, co jest ju duym osigniciem,
a mnie starczyoby tego z nadmiarem. Ale tego pytania wanie nie postawiem, lecz przeywaem
je od czasu dziecistwa. Analizowaem siebie przecie nie dopiero w obliczu maestwa, lecz w
obliczu kadej drobnostki; w obliczu drobnostki przekonywae mnie Twym przykadem i Twym
wychowaniem, tak jak to usiowaem tu opisa, o mojej niezdolnoci, a to, co zgadzao si przy
najmniejszej drobnostce i poznawao racj Tobie, musiao oczywicie si zgadza w sposb jeszcze
okropniejszy w obliczu rzeczy wielkiej, a wic maestwa. A do prby maestwa rosem,
powiedzmy, jak kupiec, ktry yje z dnia na dzie, nie prowadzc dokadnie ksig, wrd kopotw
i najgorszych przeczu. Ma par drobnych zyskw, ktre wskutek ich rzadkoci wci houbi i
wyolbrzymia w swojej wyobrani, a oprcz tego tylko codzienne straty. Wszystko jest
zaksigowane, ale nigdy bilansowane. Teraz nadchodzi przymus bilansu, to znaczy prba
maestwa. I oto okazuje si, przy wikszych sumach, ktre teraz trzeba zliczy, ze nie tylko nie
ma najdrobniejszego zysku, lecz wszystko jest jednym wielkim dugiem. I e si teraz, bdc przy
zdrowych zmysach!
23
Tak oto koczy si moje dotychczasowe ycie z Tob i takie perspektywy ma ono w sobie
na przyszo.
Mgby tak odpowiedzie, gdy przejrzysz uzasadnienie lku, ktry odczuwam wobec
Ciebie: Twierdzisz, e uatwiam sobie zadanie, tumaczc mj stosunek do Ciebie po prostu Tw
win, ale myl, e mimo najwikszego wysiku, czynisz ten fakt nie trudniejszym dla siebie, lecz o
wiele bardziej znonym. Po pierwsze rwnie zrzucasz z siebie wszelk win i odpowiedzialno,
w tym nasza metoda jest wsplna. Podczas jednak gdy ja tak otwarcie, jak sdz, przypisuj Tobie
wycznie win, Ty jednoczenie chcesz by przemdrzay i przewraliwiony i mnie rwnie
rozgrzeszasz z wszelkiej winy. Oczywista, ze to ostatnie udaje Ci si tylko pozornie (wicej zreszt
nie chcesz) i okazuje si midzy wierszami, mimo wszelkich peror o istocie i naturze, i
przeciwiestwie, i bezradnoci, e waciwie to ja byem atakujcy, podczas gdy wszystko, co Ty
robie, byo tylko samoobron.
Teraz byby wic osign wystarczajco duo swoj nieszczeroci, poniewa dowiode
trzech rzeczy, po pierwsze, e Ty jeste niewinny, po drugie, e ja jestem winien, a po trzecie, e Ty
jeste gotw nie tylko przebaczy mi w swej znanej wspaniaomylnoci, lecz ni mniej, ni wicej
jeszcze chcesz rwnie udowodni i sam w to uwierzy, e ja, w istocie rzeczy niezgodnie z
prawd, rwnie nie jestem winien. To ju mogoby Ci teraz wystarczy, ale Tobie jeszcze mao.
Wbie sobie mianowicie do gowy, e chcesz y cakowicie moim kosztem. Dodam, e ze sob
walczymy, s dwa rodzaje walki. Walka rycerska, gdzie licz si tylko siy przeciwnikw, kady jest
zdany na siebie, traci dla siebie, zwycia dla siebie. I jest walka robaka, ktry nie tylko kuje, lecz
dla utrzymania swego ycia jeszcze wysysa krew. To jest przecie prawdziwy onierz zawodowy, i
to jeste Ty. Jeste niezaradny, lecz aby mc si z tym wygodnie urzdzi, beztrosko i bez wyrzutw
wobec samego siebie, dowodzisz, e ja odebraem Ci caa Twoj zaradno yciow i wsadziem j
w sobie w kiesze. C to Ciebie teraz obchodzi, skoro jeste niezaradny, ja przecie ponosz
odpowiedzialno, Ty za spokojnie przecigasz si i fizycznie i psychicznie odpezasz ode mnie w
ycie. Oto przykad: Gdy ostatnio chciae si eni, to chciae, przyznajesz to przecie w tym
licie, jednoczenie nie eni si, chciae jednak, aby samemu nie musie si wysila, ebym ja Ci
dopomg do nieoenienia si, gdy zabroni Ci si oeni z powodu haby, ktr ten zwizek
przynisby memu nazwisku. To mi jednak tu zupenie nie pasuje. Po pierwsze, tym razem
chciaem, jak nigdy >>nie sta Twemu szczciu na przeszkodzie<<, a po drugie, nie chc nigdy
wicej sysze tego rodzaju zarzutu od mojego dziecka. Czy jednak co mi pomogo
przezwycienie samego siebie, dziki czemu zostawiem Ci zupenie swobodn rk co do tego
maestwa? W najmniejszej mierze nie pomogo. Moja niech do maestwa nie byaby
przeszkod, przeciwnie, sama w sobie byaby podniet dla Ciebie, aby oeni si z dziewczyn,
poniewa >>ta prba ucieczki<<, jak si wyraasz, byaby si przez to cakowicie udaa. A moje
pozwolenie na maestwo nie powstrzymaoby Twych zarzutw, poniewa dowodzisz przecie, e
jestem w kadym przypadku winien twemu nieoenieniu si. W istocie rzeczy, w tym i w innych
przypadkach nie udowodnie mi nic innego jak tylko to, e moje wszelkie zarzuty byy suszne i e
brakowao wrd nich jeszcze jednego, szczeglnie usprawiedliwionego zarzutu, a mianowicie,
zarzutu nieszczeroci, sualczoci i pasoytnictwa. Jeli nie bardzo si myl, to pasoytujesz na
mnie jeszcze i tym listem.
Na to ja odpowiem, e przede wszystkim ten cay zarzut, ktry da si po czci odwrci
przeciw Tobie, nie pochodzi od Ciebie, lecz wanie ode mnie. Twoja nieufno wobec innych nie
jest przecie tak wielka jak mj brak zaufania do samego siebie, w czym Ty mnie przecie
wychowywae. Nie wypieram si pewnej susznoci tego zarzutu, ktry sam w sobie wnosi jeszcze
co nieco nowego do charakterystyki naszego stosunku. W rzeczywistoci sprawy nie mog do
siebie tak pasowa jak dowody w moim licie, ycie jest czym wicej ni pasjansem; ale dziki
poprawce, wynikajcej z tego zarzutu, poprawce, ktrej w szczegach ani nie umiem zrobi, ani
nie chc, udao si osign wedug mnie jednak co tak bardzo zblionego do prawdy, e to nas
obu nieco uspokoi i moe uczyni atwiejszym ycie i mier.
Franz
24

Franz Kafka - List Do Ojca

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Franz Kafka - List Do Ojca

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tum. Janusz Sukiennicki

BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki: http://blackandwhite.3neo.net

Autor: Franz Kafka

Rozpowszechnianie, projekt okadki, korekta i skad edytorski:

BLACK & WHITE Subiektywny Magazyn Literacki: http://blackandwhite.3neo.net

przepeniony czym, i ebym przyszed do domu, i powiedzia o tym, a ju odpowiedzi byo

nastpnie drugi wiat, nieskoczenie oddalony od mojego, w ktrym ye Ty zajty rzdzeniem,

wydatek gniewu i zoliwoci by nieproporcjonalny do samej sprawy, nie miao si uczucia, e

postpowaniu w ostatnich latach, gdy wydawao Ci si, e wicej zajmuj si sprawami

si typw najbardziej nieprawdopodobnych, lecz mojej chodnej, prawie nie skrywanej,

przychodzi, to nie jest kontrargument, gdy, po pierwsze, w rzeczywistoci udaje si to nielicznym,

Twego kompletnego niezrozumienia, Jeli moge sdzi, e ja, strachliwy, ocigajcy si i

You might also like