VII.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

413

_______

KANADANIN EN BYK KUYU ISIL ENERJ

DEPOLAMA SSTEM : BR UYGULAMA
brahim DNER
Arif HEPBALI

ZET
Bu almada, Kanadadaki University of Ontario Institute of Technology (UOIT) de 2004 ylnda
iletmeye sokulan, kuyu ii sl enerji depolama sistemi (KIEDS) ele alnmaktadr. Baka bir deyile,
Kanadadaki en byk ve Kuzey Amerikadaki ikinci en byk jeotermal stma/soutma sistemiyle ilgili
yrttmz almalardan elde edilen birikimler, bu konuda alanlar ile paylalmaktadr. UOITnin
merkezi tesis, KIEDSyle byk lde tm kampusn stma ve soutmas sistemimi salamaktadr.
Bu sistem; kuyu ii s deitiricileri (KIDleri), stma/soutma niteleri ve s datm alt sisteminden
olumaktadr. 128x64 m2lk sahada, her biri 190 m derinlikte konmu, tek U-borulu s deitiricinden
oluan 384 adet KIDci bulunmaktadr. Istma/soutma niteleri; her biri 7 modlden oluan, iki s
pompas grubu ve bir soutma grubu (chiller)ndan olumaktadr. Is pompalar hem stma ve soutma
modunda alrken, soutma gruplar sadece soutma modunda iletilmektedir. lave stma, 4 adet
youmal kazanlar ile salanmaktadr. Istlan/soutulan yap says 8 adet olup, toplam yzey alan
80 000 m2dir.
Mevcut almann, lkemizde bu gibi kampus ve benzeri yaplar iin uygulama bakmndan olanaklar
olutururken, bu konuda uraan aratrmaclara ve zellikle HVAC mhendislerimize yararl olaca
beklenmektedir.
Anahtar Szckler : Isl enerji depolama, kuyu ii s deitiricisi, yer alt sl enerji depolama, s
pompas, soutma grubu
ABSTRACT
This study deals with the borehole thermal energy storage (BHTES) system, which was put into
operation in 2004 at the University of Ontario Institute of Technology (UOIT) in Canada. In other
words, the knowledge gained from our studies on the largest geothermal heating/cooling system in
Canada and the second largest in North America is shared with those who work in this field. UOITs
central plant provides a cooling and heating system for the entire campus through the BHTES system.
This system consists of the borehole heat exchagers (BHEs), heating/cooling units and heat
distribution subsytems. In the 128 by 64 m geothermal field, there are 362 BHEs, each 190 m deep
and eqipped with a single U-tube heat exchanger. The heating/cooling units comprises of two sets of
heat pumps and one set of heat pump, each having 7 modules. The heat pumps are used in both
heating and cooling modes, while the chillers are run only in the cooling mode. Supplemental heating
is provided by 4 condensing boilers. The number of the buildings heated/cooled is 8 with a total
2
surface area of 80,000 m .
It is expected that the present study will be beneficial to the researchers and especially our HVAC
engineers, while it provides opportunities in terms of its application to campus and similar buildings
Keywords : Thermal energy storage, Borehole heat exchangers, underground thermal energy
storage, heat pump, chiller

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

414

_______

1. GR
Birok lkede atmosfere atlan CO2 emisyonlarnn azaltlmas iin youn almalar srmektedir. Bu
balamda, enerji tasarrufu teknolojilerinin ve
yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn
yaygnlatrlmas ynnde ulusal abalarn arttrlmas gndeme gelmitir. Bugne kadar, ou
sanayilemi lkede yenilenebilir enerji kaynaklar, sadece az miktarlarda enerji talebinin
karlanmasna katk koymutur. Bunun eitli nedenleri vardr: (a) Baz yeni enerji kaynaklarnn
halen ekonomik olarak fosil yaktlarn yanmasyla rekabet edememesi, (b) Uzun sreli gvenirliliin
halen kantlanamamas, ve (c) Halen, almas gereken baz piyasa dzenlemeleri ve engelleri vardr.
Bundan tr, bu sorunlar zmek iin baka giriimlerde bulunulmaldr. Bu, zellikle, piyasada
byk lekte halen yrtlemeyen birok yeni enerji depolama teknolojileri ve grleri iin
dorudur [1].
Isl enerji depolama (IED), son zamanlarda, hacim ve su stmas, soutma ve iklimlendirme gibi sl
uygulamalara olan ilginin artmasyla byk nem kazanan ileri bir enerji teknolojisidir. Enerji depolama
sistemlerinin kullanmyla; aadaki yararlar salanabilir [2]:

Enerji giderleri azaltlr.

Enerji tketimi azaltlr.
hava kalitesi iyiletirilir.
letme esneklii arttrlr.
lk yatrm ve bakm giderleri drlr.
Ekipman boyutu azaltlr.
Ekipman daha verimli ve etkin kullanlr.
Yakt tasarrufu salanr.
evreye zarar verici emisyonlar (CO2 ve CFCler gibi)azaltlr.

IED sistemleri (IEDSleri); eitli ekilde snflandrlabilmektedir. Gerek bu sistemlerin snflandrlmas

gerekse de enerjetik ve ekserjetik bak alarndan deerlendirilmesi, baka yerde geni kapsaml
olarak ele alnmtr [2,3]. Bu kapsamda, yeralt IEDSleri (YIEDSleri veya UTES), grupta
deerlendirilebilir: (1) Akfer sl enerji depolama (Aquifer Thermal Energy Storage: ATES veya AIED),
(2) Kuyu ii sl enerji depolama (KIEDS: Borehole Thermal Energy Storage: BHTES) ve (3) Yer alt
maara sl enerji depolama (YMIEDS veya Cavern TES) [4].
Bu almada, yer alt IEDSleri ksaca ele alndktan sonra, UOITdeki BHTES; tasarm ve iletme
bak alarndan geni kapsaml olarak sunulacaktr.

2. YER ALTI ISIL ENERJ DEPOLAMA SSTEMLER (YIEDSleri)

YIEDSlerinin geliimi, 70li yllarda, yenilenebilirler dahil olmak zere, enerji tasarrufu ve enerji
kaynaklarnn verimli kullanlmas amacyla balamtr. Gnmzde, Japonya, in, ABD, Kanada,
Almanya, Belika, Hollanda, sve, svire, Finlandiya ve Fransa gibi deiik lkelerde birka
uygulama mevcuttur. Uluslar aras Enerji Acentesi (IEA)nn Enerji Depolamasyla Enerji Tasarrufu
anlamasnn yrtlmesi kapsamnda, Belika, Kanada, Almanya, sve, Hollanda, Trkiye ve
ABDden bir uzmanlar grubu, YIEDSlerin yrtlmesi zerine almaktadr. lkemizde, ilk YIEDS
potansiyel almas, Kasm 1995de, ukurova niversitesinde balatld. lkemizde, bu sistemlerin
potansiyel uygulamas olarak, seralar, tarmsal rnlerin souk depolanmas, balk yetitiricilii ve
zellikle narinciye meyvelerin ve muzlarn donmasnn nlenmesi saylabilir [5].
YIED ile topraklar, dip kayalar ve yer alt suyu sl enerjinin depolama ortam olarak kullanlr. Greceli
dk giderler ile yer altnn depolama kapasitesinden enerji verimlilii amalar iin yararlanlabilir.
Faz deiimi gsteren malzemeler (rnein; su/buz)in kullanm da daha uzun sreler iin nemli
sayda depolama teknolojiisidir. Bu teknolojiler, YIEDdan daha dk depolama hacimleri
gerektirmekte olup, yaplarda ve aralarda uygulanr [6].

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

415

_______

Tablo 1de, YIEDSlerinin temel zellikleri ve baz uygulamalar [4] ve ekil 1de bu sistemlerin
ematik gsterimleri verilmitir [7]. Aada, bu sistem ksaca ayrca aklanacaktr
Tablo 1. Yer alt sl enerji depolama sistemlerinin temel zellikleri [4].
Yer alt Isl Enerji
Depolamann Tipi
(YIED veya UTES)
Akfer sl enerji
depolama
(ATES)
Kuyu ii sl enerji
depolama
(KIED veya
BHTES)
Yer alt maara sl
enerji depolama
(YMIEDS)

nemli zellikleri

rnekler

Ortadan yksee kadar iletkenlik

ve geirgenlik
Yksek porozite
Dk ya da hi yer alt su ak
Yksek zgl s
Orta sl iletkenlik
Hi yer alt su ak

Toprakta, aklda gzenekli akferler,

Kireta, kum, volkanik veya
metamorfik kaya

Dk sl iletkenlik
Yksek kaya kararll
Filtre edilemeyen kaya

(a) ATES

Kil, kireli toprak gibi tortular;

Kireta, kum ta ve dierleri uygun
Granit gibi volkanik kayalar, baz
metamorfik kayalar
Granit, dier volkanik kayalar, sert tortulu
kayalar

(b) KIED (BHTES)

(c) YMIEDS

ekil 1. Yer alt sl enerji depolama sistemlerinin ematik gsterilimi [7]

2.1. Akfer Isl Enerji Depolama (ATES)
Bu, yer altndan yararlanan en sk kullanlan depolama teknolojisi olup, yer alt jeotermal sistemiyle
benzerdir. Ancak depolamay iermekte olup, mevsimsel bazda stmann ve soutmann her ikisi
salanmaktadr.
Bu teknolojinin uygulanmas iin ana koul, uygun jeolojik formasyonun
kullanlabilirliidir. Bu sistemleri Kanadadaki rnekleri olarak, Torontodaki Scarborough Merkezi,
Agassizdeki Pacific Agricultural Research Centre (PARC)
Ottowadaki Carleton Universitesi ve
saylabilir [8].
Bu teknolojide, s ve souun geici depolanmas iin depolama ortam olarak doal bir yer alt
tabakas (rnein; kum, kum ta veya kire ta tabakas) kullanlr (ekil 2). Isl enerjinin transferi
tabakadan yer alt suyunun ekilmesiyle ve ayr yakn yerde iyiletirilmi bir scaklk dzeyinde ona
tekrar enjekte edilmesiyle gerekletirilir [6].

Soutma

Istma

Akfer

Akfer

(a) Yazn
(b) Kn
(Ofis binalarnn/endstriyel proseslerin stlmas/ soutulmas)
ekil 2. Akfer sl enerji depolamann ematik gsterilimi [6].

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

416

_______

2.2. Kuyu i Isl Enerji Depolama (BHTES)

Akkann (ou durumlarda su) topraktaki s deitiricileri arasndan pompaland sistemler, bu
gruba girer. Bu sistemlere ayn zamanda kapal sistemler de denilir. BHTES sistemlerinin bir yarar,
akferlerden ve su kimyasndan bamsz olulardr. Bunun yannda, ATESler (ak sistemler)in,
KIDlerine kyasla kuyunun genellikle daha yksek s transfer kapasitesi vardr. BHTESlerde, ayn
KIDleri, her zaman ykleme ve ykn boaltma iin kullanlr. Bu sistemlerde s geii, sadece
iletimle ar bastndan dolay, ATESler gibi hzl tepki gsteremezler. Bir kuyudan elde edilen sl
g, bir KIDden elde edilenden daha fazladr [9]. Byk lekli BHTESler, New Jersey/ABDdeki
Stockton Koleji ve svete yrtlmektedir [8]. Bu depolama sistemi, daha sonraki ksmlarda
uygulama olarak geni kapsaml ele alnacaktr.
2.3. Yer Alt Maara Isl Enerji Depolama (YMIEDS)
Bu depolamayla, byk miktarlarda su rezervuarlar topran altnda sl enerji depolama istemleri
olarak i grmek zere oluturulur. Bu depolama teknolojileri teknik olarak fizibl olmakla birlikte,
yatrmn yksek olmas nedeniyle, gerek uygulamas halen snrldr [6].

3. KUYU ISI DETRCLER PYASA OLANAKLARI VE ENGELLER

KID tasarmyla karlalan sorunlarn ou; debi, basn d ve kontrol parametreleri, boru
ekipmanlarnn korozyonu ve kt iilik nedeniyle szntlar ve dolaan s transfer akkan ile
ilintilidir. Sistem ierisinde, jeotermal (veya toprak kaynakl) s pompalar (JIPlar) nn uzman
kiilerce montaj byk nem tamaktadr. JIPlarnn byk miktarlarda kullanld ve satld baz
lkelerde (rnein; ABDde ve Avrupada sve, svire ve Almanyada), teknik kurallar, montaj
yapacak elemanlarn sertifikalandrlmas, kalite dlleri gibi nlemler, gerek sanayiyi gerekse de
tketicileri kt kalite ve uygun olmayan JIP montajna kar korumaktadr. Mevcut JIPlarnn bir
zellii, esasen yeni binalarda uygulamalarn snrlayan, sadece dk scaklktaki stma sistemleri
iin uygun olmasdr. Bunun yan sra, tm Avrupa boyunca birok mevcut yapda halihazrda
kurulmu olan eski stma sistemlerinin yksek gidi suyu scaklklarn karlamak zere
tasarlanmamtr. Fan-coilleri, demeden stmay veya dk scaklk radyatrlerini besleyen scak
o
suyu salayan s pompalar, genellikle, binalarn stma sistemlerinde dolaan suyu 40 Cden 45
o
o
Cye (maksimum 50 Cye) strlar. Gidi (besleme) suyunun scakl ne kadar yksek ise, s
pompalarnn etki katsays (COPsi) o kadar dk olacaktr. Sudan suya sistemlerdeki i nite
tarafna giren suyun standart ve maksimum test scaklklar, ISO 13256-2ye gre, srasyla, 40 oC ve
50 oC ve baz Avrupa kurallarna gre de maksimum 55 Cdir. Bununla beraber, tm Avrupada halen
kurulmu olan geleneksel stma sistemleri, fosil yaktl bir kazan ve standart radyatrlerden, yksek
scaklkl bir stma sisteminden olumaktadr. Radyatrl bu sistemler, 10-20 oClik bir scaklk
dyle, 80-90 oClik scak suyu kullanmak zere tasarlanmtr. Ticari olarak bulunan s
pompalar, 5-6 oClik bir scaklk dyle, 50 veya 60 oCye kadar su salamak zere tasarlandklar
iin, mevcut yaplara onlarn montaj, yksek scaklk stma sisteminin komple deitirilmesini, baka
bir deyile, radyatrlerin fan-coiller veya dier ileri sistemler ve daha byk apl borular ile binalarn
denmesini gerektirmektedir. Son zamanlarda, 65 oClik gidi scaklklar salayan s pompalarnn
geliimi svirede olmutur. Bu, eski binalardaki iyiletirme almalar iin ilk adm saylabilir [10].

4. KANADADAK UOIT UYGULAMASI

4.1. BHTES Sisteminin alma ekli
BHTES sistemi 2004 ylnda, Oshawa-Ontario/Kanadadaki Durham College and the University of
Ontario Institute of Technology (UOIT)de (Kolej ve niversite entegre olmu durumda, kampus alan
iinde yer almaktadr) iletmeye sokuldu [11]. UOITdeki Kanadadaki en byk ve Kuzey Amerikadaki

___________________________________________

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

417

_______

ikinci en byk jeotermal stma/soutma sisteminin kurulmasyla 80 000 m2lik toplam yzey alan
olan yaplardan, ASHRAE 90.1 Standardndan gerekenden % 30 daha aa enerji verimlilii
amalanmaktadr [12]. ekil 3de, sz konusu BHTES sistemi ematik olarak gsterilmitir [13].
Tablo 2. Is pompalarnn tasarm deerleri [14].
Toplam stma/soutma ykleri

1386/1236 kW
ISITMADA

Yk Suyu
Giri/k su scaklklar
Kaynak Suyu
Giri/k su scaklklar

41.3/52 oC
9.3/5.6 oC
SOUTMADA

Yk Suyu
Giri/k su scaklklar
Kaynak Suyu
Giri/k su scaklklar
Istma/Soutma
Etki
(COPtasarm)

14.4/5.5 oC
Katsays

29.4/35 oC
2.8/4.9

ekil 3. UOITde kurulan BHTES sistemin ematik gsterilimi [13]

ekil 3den grlecei zere, sistem, esas itibariyle, kuyu sahas (BTES), soutma gruplar/s
pompalar, youmal kazanlar ve hava santrallerinden olumaktadr. Kampus binalarnn toplam
soutma yk 7000 kWdr. UOITdeki merkezi tesis, BHTES ile byk lde tm kampus iin stma
ve soutmay salamaktadr. Soutulmu su, her biri 90 ton olan 7 adet modlden oluan soutma
gruplar (chillerler)ndan ve her biri 50 ton kapasitesinde olan 7 modlden oluan iki set s
pompalaryla temin edilmektedir [11]. Tablo 2 de sistemdeki s pompalarnn tasarm deerleri
verilmitir [14].

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

418

_______

Soutma gruplar, enerjiyi, binalardan BHTESe pompalamak iin kullanlmakta olup, sadece soutma
modunda altrlmaktadr (amalar, ana soutmadr). Dier s pompas modlleri, soutma ykne
yardmc olmaktadr [11]. Soutma gruplarnda, Kanadadaki yksek verimli cihazlarn ilk kullanm
olan Turbocor kompresrlerden yararlanlmtr. Bu, son derece kompakt santrifj kompresrlerde,
manyetik yataklama vardr ve dakikadaki devir says 40000 i amakatdr [12].
% 15 glikol/su karmndan oluan s transfer akkan, 4 apndaki polipropilen yaplm 150 kmyi
aan boru hatt arasnda (20 barda test edilmi) dolamakatdr. Boru hattyla, 7000 kWlk kondens
suyu jeotermal sahada dolatrlmaktadr. Is, yazn, jeotermal evrimden topraa verilmektedir. Kn
ise, s pompalar ters altrlmakta ve s, kampusn ouna 52 oClik dk scaklk hidronik
stmay salamak iin, topraktan ekilmektedir. Ek stma, youmal kazanlarla salanmaktadr [12].
% 30luk glikol karm olan plakal s deitiriciler, ikincil taraf kn donmaya kar korumaktadr.
Istma ve soutma, planlanan takvime ve evre havas ayarlarna gre kontrol edilmektedir. Yer
altnda bulunan servis koridoru, jeotermal sahaya ring yapmakta ve merkezi tesisi her bir binada
bululan ayr mekanik odalara balamaktadr. Projenin genel mekanik dncesi, d haval ve dn
hava karml merkezi hava nitelerinin kullanlmasdr. Snf binalarnda, egzost havasndan geri
kazanlan syla d havay n stmak iin, hemen atnn d yzeyine yakn konulan enerji geri
kazanm tekerlekleri
bulunmaktadr. Laboratuarlarda ise, hava kirlenmesi ana dncesi
erevesinde, atk sdan yararlanmak iin kapal bir sistem kullanlmaktadr. Tekrar stma
serpantinleri olan VAV (deiken hacimli hava) uygulamas vardr [12].
UOITde, mekanik sistem iin sadeec bir ksmn oluturmaktadr. Istma ve soutma ykleri enerji
vrimli yap tasarmyla minimize edilmitir. Binalar ok iyi yaltlm olup, duvarlar R-20 ve atlar R-30,
en yksek yaltm seviyesindedir. Geleneksel stma /soutma sistemlerine kyasla, yksek verimli
HVAC ekipmannn geri deme sresinin 3-5 yl ve kuyu sahasnnkinin de 7.5 yl olaca tahmin
edilmektedir [12].
4.2. Kuyu i Is Deitiricileri (KIDleri)
Ocak 2003de, UOITnin arazisinde pilot bir KIDsi yaplmtr. Test deliinin derinlii 91 m idi. st
yzeyden 42 mye kadar ksmda 152 mm (6) i apnda elik bir muhafaza konulmutur. Test
deliinin geri ksm, tortulu ist (shale) ve muhafazasz kire ta yatandan olumutur. 91 m Uboru, test KIDne konup, sl tepki testi yaplmtr. Buradan elde edilen sonular, 91 m derinlikteki
kuyudaki tabakann sl zelliklerini belirlemek iin kullanlmtr. KIDlerinin toplam says ve
yerleimini (KID eksenleri aras mesafe) hesaplamak iin, KID sahasnn n bir modellemesi
yaplmtr. Daha sonra, 189 m uzunluunda U-borusu yerletirilip, ikinci bir sl tepki testi yaplmtr
[15].
Isl iletkenlik test sonularna dayanarak, her biri 200 m derinlikte 370 KIDnin enerji talebini
karlamak iin yeterli olabilecei belirlenmitir. lave olarak, 5 scaklk izleme delii konulmu ve
bylece toplam 75 kmlik bir delme ilemi gerekletirilmitir. S formasyonlardaki yer alt suyuna
szdrmazlk salamak iin, ekil 4 de gsterildii gibi [15], her bir borunun 56 mlik st ksmnda elik
muhafaza kullanlmtr [11]. Ayrca, ekil 5 ve 6da, KIDlerinin yerleimin fotoraflar verilmitir.
Kayadaki yer alt suyunun yokluu nedeniyle, KIDlerinde tasarm deiiklikleri yaplmtr. Kuzey
Amerikann uygulamas olan harl KIDleri yerine, su ile doldurulmu sve uygulamas yaplmtr.
Su ile dolu KID, U-borusu montajnn verimini arttrmakta ve kuyularn mrn uzatmaktadr. KID
sahas, mevsimsel enerji depolamay optimize etmek iin, drt eit paraya blnmtr. KIDleri
karesel olarak ve eksenler aras 4.5 m olacak ekilde yerletirilmitir. Toplam KID sahas, 7000 m2 dir.
Bu, yaklak olarak, 1.4 milyon m3 veya 1.9 milyon ton kaya ve 0.7 milyon ton, st yzeyden 56 mlik
ksmn tabakas (overburden) demektir [11].

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

Havalandrma
borusu

DOLGU
SU SEV.

0m
13.5 m

419

_______

152 mm i
apndaki gidi
ve dn
borusuna
balanmaktadr.

42 m
TORTULU ST
(SHALE)
56 m

KRETAI

ap:
152 mm

ap:
146 mm;
ak delik

ap:
32 mm;
Malzemes
i: HDPE
200 m

ekil 4. Kuyu ii s deitiricisinin ematik gsterilimi [15]

ekil 5. Kuyu ii s deitiricilerinin yerleimi (Eksenler aras: 4.5 m)

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

420

_______

ekil 6. Kuyu ii s deitiricilerinin gidi ve dn kolektrleri balants

5. BHTES LETME DEERLER

5.1. zleme Kuyular indeki Su Scaklklar
ekil 7de gsterildii gibi, 5 izleme kuyusunun her birindeki scaklk duyar elemanlaryla, KID sahas
iindeki ve dndaki sl depolamann geliimi izlenmektedir. zellikle iletmenin ilk yllarnda,
akkann ve enerji aknn izlenmesi, BHTES sisteminin uzun sreli performansnn optimize edilmesi
bakmndan byk nem tamaktadr [11]. 30 Haziran 2005 tarihinde kuyudan llen scaklklarn
dalm Tablo 3de verilmitir.

ekil 7. Kuyu scaklk sensrlerinin yerleimi.

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

421

_______

5.2. Kuyu i Is Deitiricilerindeki Gidi/Dn Su Scaklk Debi Deerleri

KID evriminde bulunan kuyu ii s deitiricileri, gidi ve dn kollektrlerine balanmtr. Kuzey ve
gney sahalardaki gidi/dn su scaklklarnn deiimi ekil 8de verilmi ve Tablo 4de listelenmitir.
Tablo 4den grlecei zere, kuzey ve gney sahalardaki su gidi/dn suyu scaklklar, srasyla,
16.72-17.07/16.30-16.70 oC ve 24.53-25.33/23.15-23.59 oC aralklarnda deimektedir.

Tablo 3. Deiik derinliklerde kuyu scaklklar (oC).

h*
Kuyu no
(m)
1
2
3
4
5
30
7.61
8.13 12.78 9.24
6.20
60
14.66 12.04 22.54 20.89 13.44
90
18.00 18.72 25.89 25.21 16.20
120 21.93 20.90 30.21 28.56 19.75
150 25.24 28.13 34.73 33.08 25.04
180 27.50 32.04 39.63 36.01 28.78
KID sistemiyle ilintili olan soutma gruplarnn says gerekli, KID evriminin debisini belirlemektedir.
Soutma gruplar modllerinde bulunan ayrma vanalar (paket soutma grubunun bir paras olarak
kontrol edilen), KID evriminin uygun soutma gruplar modllerine akn salamaktadr. Kuyular
besleyen her bir branmanda, kontrol vanalar ile gidi ve dn scaklk sensrleri bulunmaktadr
[16].

(a) Kuzey stma hatt

(b) Gney stma hatt

ekil 8. Kuyu ii s deitiricisi (KID) gidi (GWS)/dn (GWR) su scaklk lm noktalar

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

422

_______

Tablo 4. Deiik branmanlardaki kuyu ii s deitiricisi (KID) gidi/dn su scaklklar (lm

noktas * ekil 8de gsterilmitir)
lm
Noktas*
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

Su gidi scakl (oC)

Kuzey Istma
Gney Istma
Hatt
Hatt
25.33
23.15
25.19
23.41
24.98
23.43
25.05
23.48
24.79
23.43
24.77
23.17
24.72
23.38
25.28
23.43
25.09
23.38
25.40
23.59
25.00
23.48
25.07
23.52
24.53
23.36
25.02
23.45

Su dn scakl (oC)
Kuzey Istma Gney Istma
Hatt
Hatt
16.87
16.64
16.87
16.50
17.07
16.36
16.84
16.67
16.72
16.53
16.84
16.70
16.92
16.47
16.95
16.55
16.98
16.58
16.92
16.55
16.81
16.41
16.72
16.24
16.90
16.61
16.72
16.30

5.3. Soutma Gruplar ve Is Pompalar

Istma/soutma niteleri; her biri 7 modlden oluan, 50 ton kapasitelerindeki iki s pompas grubu
(stma ve soutma) ve 90 ton kapasitesindeki bir soutma grubu (sadece soutma modunda alan
chiller)ndan olumaktadr. Soutma grubu, pik soutma ihtiyalarnda s pompalaryla birlikte
almaktadr [16]. ekil 9da, soutma grubu (CH-1) ve s pompalar (HPC-1 ve 2)nn kumanda
panosundan alnan ak resmi gsterilmektedir.

CH1

HPC-2

ekil 9. Soutma grubu ve s pompalarnn ak emas (CH1: Soutma Grubu; HPC: Is Pompas)

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

423

_______

Soutma modunda, soutma gruplar yle iletilmektedir: Operatr, tesisin stma ya da soutma
modunda iletilip, iletilmeyeceini semektedir. Ayrma vanalar, soutulmu su akna ayarlanmakta
ve s pompalar soutma modunda olmaktadr. ncelikle, 90 tonluk soutma gruplar almakta, tm
90 tonluk soutma gruplar altktan sonra, artan soutma ykyle, 50 tonluk s pompalar soutma
modunda ilemektedir. Soutulmu su gidi scakl set deerinin salanmas ve debiyle belirlendii
gibi, soutma yk artarken, soutulmu ve kondenser su devrelerindeki ayrma vanalarn
almasyla, dier soutma grubu modl srayla devreye girmektedir. Soutma yk azalrken (debi
sensryle belirlenmektedir), soutma grubu modlleri, soutma grubun devreden karlmas ve
daha sonra soutma ve kondenser ayrma vanalarnn kapatlmasyla, srayla iletme d
braklmaktadr.
Istma modunda, s pompalar yle iletilmektedir: Is pompalar, stma moduna alnmaktadr. Is
pompalarndaki ayrma vanalar, soutulmu su evriminden stma suyu evrimine
dntrlmektedir. Su sirklasyon pompasnn hz, set noktasnda (45 oC) s pompalarna giren
gerekli stma suyu scaklna ayarlanmaktadr. Dk scaklk stma suyu gidi set scakln (50
o
C) salanmas ve debiyle belirlendii gibi, dk scaklk yk artarken, dier modl, soutulmu ve
kondenser su devrelerindeki ayrma vanalarnn almasyla, srayla devreye girmektedir. Debi
sensrleriyle berlirlendii gibi, dk scaklk stma yk azalrken, modller, soutulmu ve
kondenser
su devrelerindeki ayrma vanalarnn kapatlmas ve s pompasnn devreden
karlmasyla, srayla durdurulmaktadr.
Soutma yk arttka ve soutma grubu (CH-1) tam kapasiteye ulanca, s pompas (HPC-1), ilave
soutma ykn karlamak iin, soutma moduna gemektedir. Soutma yk artmaa devam
ettike, operatre, HPC-2 s pompasn soutma moduna dntrmek iin alarm verilmektedir.
Bylece, tam soutma kapasitesi salanmaktadr. Orta scaklk stma su sistemi, dk scaklk su
stma sistemi iin gerekli olan sy salamaktadr. Is pompalaryla, dk scaklk stma sisteminin
talebi karlanamazsa, gerekli su gidi suyu scakln salamak zere, stma sistemi kontrol vanalar
ayarlanmaktadr. Pik yaz sezonunda, s pompalar, soutma moduna alnmakta ve orta scaklk stma
sistemi, dk scaklk stma sistemi talebini karlamaktadr [16].
5.4. Scak Su Kazanlar
Istma tesisinde, ekil 10da gsterildii gibi, scak su kazanlar bulunmaktadr.

ekil 10. Scak su kazanlar ak emas

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

424

_______

Istmada, orta scaklk stma su datm pompalar almaktadr. lk kazandaki ayrma vanalar
almaktadr. Kazanda paket halinde bulunan otomatik kontrol dzenekleriyle gerekli gidi suyu
scakl ayarlanmaktadr. Gidi suyu debisi ve scaklyla gsterildii gibi, stma talebinin
artmasnda, daha sonraki kazandaki ayrma vanalar almakta ve kazan iletilmektedir. Dk
scaklk kazan gidi pompasyla, ana kullanma scak suyu tankn beslemeden nce, giren kullanma
suyu n stmak iin, s deitiricisinden dolatrlr. Bu s deitiricinden beslenme, kazan verimini
artrmak iin her bir kazandaki dk dn noktasna balanmaktadr. Datm debisiyle grld
gibi, stma talebindeki azalmada, her bir kazan, srayla, devre d kalmakta ve ilgili ayrma vanalar
kapanmaktadr [16].
5.5. Hava Santralleri
Tesiste, 4 tane hava santral bulunmaktadr. ekil 11 ve 12de, srasyla, hava santrallerinden birinin
akm emas ve iki hava santralnn fotoraf verilmitir.

ekil 11. Hava santral ak emas

Deiken hacimli (VAV) hava santral, d hava ve dn hava damperli bir karm odas, n ve son
filtre, soutulmu su soutma serpantini, scak su stma serpantini, deiken devirli srcleri olan
dn fanlar ve nemlendiriciden olumaktadr [16].
Hava santral, kullanclarn bulunduu (occupied) ve kullanclarn bulunmad (unoccupied)
modlarda, gn baz sresince otomatik iletilmektedir. Sistem, kullanclarn bulunduu modta, hacim
scakl set noktasnn altnda olduu zaman, stma moduna veya hacim scakl set noktasnn
stnde olduu zaman ise, soutma moduna gemektedir. Sistem, mod set noktas salanncaya
kadar, stma veya soutma modlarnda kalmaktadr. Kullanclarn bulunmad modta, hacim
scakl 18 oCnin altna dtnde, gee stmas yaplabilmektedir.

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

425

_______

ekil 12. Hava santrallerinin grn

5.6. Is Geri Kazanm Sistemi
ekil 13de, s geri kazanm sisteminin ak emas verilmitir. Is geri kazanm pompalar, alma
zamann dengelemek iin, srayla iletilmektedir. Pompa deiimi haftada bir olmaktadr. Egzost hava
akmndan geri kazanlan sy/souu salamak ve gelen taze havaya enerji transfer etmek iin, ilk
seilen pompa srekli olarak iletilmektedir. yollu karm vanas, transfer edilen enerjinin gerekli
olmad koullarda (rnein; serbest soutma koulu), taze hava serpantinine bypass ak
yapmaktadr. ayet pompa 4 saatten daha fazla tamamen taze hava serpantininin bypass
konumunda ise, pompa enerji tasarrufu salamak iin durdurulmaktadr. Istma/soutma gerekli
olduu zaman, pompa tekrar iletilmektedir.

ekil 13. Is geri kazanm sistemi ak emas

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

426

_______

6. SONU
Enerji depolama teknolojileri; enerji tasarrufu salama, enerji pik yknn daha pahal olan gndzden
geceye kaydrlabilme, enerjinin bol olduu zamanda depolayp olmad zamanda kullanabilme ve
kapasite artrmna gerek olmama gibi belli bal yararlar nedeniyle, son zamanlarda giderek artan bir
ekilde uygulanmaktadr.
Mevcut almadan elde edilen ana sonular aada karlmtr:
1) YIEDSlerinin ekonomik adan daha fazla fizibl olabilmesi iin, yatrm giderlerinin ok fazla
olmamas gerekmektedir. Bu balamda, topran sl zelliklerinin ve sistemin KIDcisinin
gerek sl direncinin lmlere dayal belirlenmesi, baka bir deyile, sl tepki testinin
yaplmas gerekmektedir. lkemizde kurulacak zellikle byk kapasiteli sistemlerde, bunun
yaplmas gerekmektedir.
2) KIDcileri, sistemin kalbi olmaktadr. Bunun mhendislik bakmndan optimum tasarm byk
nem tamaktadr. Bu balamda, tasarmnda, gnmzde gelitirilmi deiik yazlm
programlar bulunmaktadr. Bu programlardan yararlanlmas nerilmekte, ancak doru ve
lkemiz koullarna uygun verinin kullanlmasna zen gsterilmedir.
3) YIEDSlerinin performansnn deerlendirilmesinde, sadece enerji analizi yntemini kullanmak
yeterli olmamaktadr. Sistemin, ekserjetik ve eksergoekonomik (ekserji ve ekonomin bir
kombinasyonu) adan da incelenmesi gerekmektedir.
4) YIEDSleri, lkemizde henz daha yaygn olarak kullanlmamaktadr. Bu konuda gerekli
tevikler salanmal, kullanclar daha fazla bilinlendirilmeli ve kullanm yaygn hale
getirilmelidir.
5) Bu almada, KIEDSnin niversite yaplarna uygulamas verildi. lkemizin, seralar
bakmndan nemli bir potansiyele sahip olduu bilinmektedir. Bu balamda, seralarda yakt
fiyatlarnn artmas ve bu konudaki teknolojik gelimelere paralel olarak, bu tr sistemlerin
seralarda da kullanmnn artaca umulmaktadr.

SMGELER
Ksaltmalar
AIRD (ATES)
CTES
IEDS
JIP
KID
KIEDS (BHTES)
UOIT
YIEDS (UTES)
YMIEDS

Akfer sl enerji depolama

Yer alt maara sl enerji depolama
Isl enerji depolama sistemi
jeotermal s pompalar
Kuyu ii s deitiricisi
Kuyu ii sl enerji depolama sistemi
University of Ontario Institute of Technology
Yer alt sl enerji depolama sistemleri
Yer alt maara sl enerji depolama sistemi

VII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

427

_______

KAYNAKLAR
[1] IEA,INTERNATIONAL ENERGY AGENCY, Energy Conservation through Energy Storage,
http://www.iea-eces.org/techniques/energy_storage_rd.html, 2005.
[2] DINCER, I., ROSEN, M.A., Thermal Energy Storage: Systems and Applications, Wiley, N.Y.,
2002.
[3] ROSEN, M.A., DINCER, I., Exergy Methods for Assessing and Comparing Thermal Storage
Systems, International Journal of Energy Research, Cilt No: 27(4), Sayfa No: 415-430, 2003.
[4] SANNER, B., Integrated Use of Geothermal and Other Renewable Energy Sources - Heat
Pumps, Solar Thermal, Combined Heat and Power, Gothermal Training Programme IGC2003,
Ksa Kurs, Reykjavk, zlanda, Sayfa No: 1-20, Eyll 2003.
[5] PAKSOY, H., Underground Thermal Energy Storage - A Choice for Sustainable Future, World
Energy Council, http://www.worldenergy.org, 2005.
[6] IEA, INTERNATIONAL ENERGY AGENCY, Energy Conservation through Energy Storage
Programme, Mays 2002.
[7] SANNER, B., PAKSOY, H., International Energy Agency Energy Conservation through Energy
Storage Implementing Agreement, IEA-MOST-Workshop Sunumu, Beijing, in, 15.5.2002.
[8] CGEA, Canadian Geothermal Energy Association., Underground Thermal Energy Storage
(UTES) Systems, http://www.geothermal.ca/utes.html, 2005.
[9] SANNER, B., PAKSOY, H.,Possibilities for Heating and Cooling through Underground Thermal
Energy Storage in the Mediterranean area, Internatioanl Summer School on Direct Applications of
Geothermal Energy, 2002.
[10] SANNER, B., KARYTSAS, C., MENDRINOS, D., RYBACH, L., Current Status of Ground Source
Heat Pumps and Underground Thermal Energy Storage in Europe, Geothermics, Cilt No: 32,
Sayfa No: 579-588, 2003.
[11] UOIT&DC, Thermal Energy Storage (TES), UOIT Sunu Dokman, 2004.
[12] BLAKE, S., Ground Source Heating/Cooling: Passion for Energy Efficiency Sparks Canadas
Largest Gothermal Project, Plumbing & HVAC Product News, Sayfa No: 14-15,
www.plumbingandhvac.ca, Mart/Nisan 2004.
[13] DINCER, I., HEPBASLI, A., ROSEN, M.A., HINSE, P., UOITdeki BHTESin Performansnn
Deerlendirilmesi alma Grubu Dokmanlar, Yaynlanmam, 2005.
[14] MULTISTACK, Data Sheet, 7 Ekim 2003.
[15] UOIT, Draft- Borehole Thermal Energy Storage Project Construction Specifications for Borehole
Heat Exchngers, Mays 2003.
[16] SIEMENS, Control Drawings, 20 Ocak 2004.

ZGEMLER
brahim DNER
1964 doumlu olup, Kanadaki University of Ontario Institute of Technology'nin Faculty of Applied
Engineering and Sciences da Profesr ve Blm Bakan olarak almaktadr.
Arif HEPBALI
1958 ylnda zmirde domutur. 10 yllk sanayi deneyimi olup, Ege niversitesi Mhendislik
Fakltesi Makina Mhendislii Blmnde Profesr olarak almaktadr. 2004-2005 yllar arasnda
University of Ontario Institute of Technology'de Konuk Profesr olarak grev yapmtr.